نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار گروه جغرافیای انسانی و برنامه‌ریزی، دانشکدۀ جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران
2 دانشجوی دکتری برنامه‌ریزی آمایش سرزمین، گروه جغرافیای انسانی و برنامه‌ریزی، دانشکدۀ جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract
Territorial businesses are crucial components of the global economy and significantly contribute to the development and growth of national economies. Consequently, enhancing this sector has become a primary focus for policymakers and practitioners involved in industrial development. This research employed a quantitative methodology rooted in future studies to explore and analyze the factors and drivers that influence territorial businesses, ultimately developing various scenarios for their future trajectory. Data collection utilized a document-based survey employing the Delphi technique, while the driving forces were identified through cross-impact analysis. A range of factors and variables were considered in this study. To analyze the data and assess the structural impact of each variable, we employed MicMac and scenario analysis techniques. The findings revealed that, among the factors examined, 10 were identified as critical: sanctions, income, foreign direct investment, market access, capital access, participation, technology access, energy costs, private sector involvement, and resource availability. Management of these factors in high-risk situations emerged as the top priority for developing territorial businesses. Additionally, inflation was identified as a significant secondary driver in business development. The scenario analysis results indicated that while lifting sanctions and integrating the domestic economy into the global market were essential steps, they represented only a part of the broader strategy needed to advance territorial businesses in Iran.
Keywords: Businesses, Economic Development, Scenario Analysis, Future Studies, Iran
Introduction
Territorial businesses serve as a cornerstone of the global economy, playing a crucial role in fostering national economic development and growth. In an era marked by globalization, advancements in information and communication technologies, climate change, and geopolitical shifts, these enterprises have become central to socioeconomic progress. They not only contribute to job creation and enhance the productivity of labor and resources, leading to increased incomes, but also promote sustainable and balanced development by leveraging local resources and capabilities. Furthermore, territorial businesses act as vital catalysts for industrial growth, holding particular significance for many developing countries. Globally, these businesses are shaped by a multitude of factors and drivers that significantly influence their performance and competitiveness. In the context of Iran, with its unique geographical features, abundant natural resources, strategic positioning, and skilled workforce, there is substantial potential for the development of territorial enterprises. However, these businesses also encounter numerous challenges and obstacles. This study aimed to conduct a comprehensive and systematic examination of the factors and drivers influencing territorial businesses in Iran, while formulating localized scenarios for their future development. The primary objective was to identify and analyze these elements and develop diverse scenarios that outlined the potential growth trajectories of territorial enterprises in Iran.
Materials & Methods
This research was applied in nature and employed a descriptive-analytical methodology. It aligned with the principles of foresight studies, adopting both exploratory and analytical approaches. The study utilized quantitative models to identify and analyze the factors and drivers influencing territorial businesses in Iran and develop various scenarios for their future development. Data collection was conducted through documentary surveys using the Delphi technique, incorporating insights from 30 experts and academics selected through purposive sampling. To identify the key drivers of the research, the cross-impact analysis method was employed, allowing for the identification and utilization of relevant indicators and variables. For data analysis, both MICMAC and scenario analysis methods were applied.
Research Findings
This research aimed to survey experts regarding the various factors influencing business creation and to analyze the relationships between these factors using MicMac software. Key and driving factors were extracted from a total of 49 identified variables. Through matrix analysis and evaluation of the impact and influence of these key factors using both direct and indirect methods, 10 critical factors were selected: sanctions, income, foreign investment attraction, market access, capital access, partnerships, technology access, energy costs, private sector participation, and resources. The results obtained from ScenarioWizard software indicated that of the extracted scenarios, 7 were classified as strong and impactful, while 103 scenarios were deemed weak and 59 were inconsistent. Among the seven strong and viable scenarios, the 1st scenario exhibited fully favorable and progressive conditions, Scenarios 2 and 3 had favorable conditions, Scenario 4 showed intermediate and static conditions, while Scenarios 5 and 6 indicated critical conditions. Lastly, Scenario 7 was characterized by wholly critical conditions. Notably, the component of sanctions emerged as a significant determinant of the future status of territorial businesses in the country.
Strong and Driving Scenarios:
Scenarios 1, 2, and 3 represented optimal, robust, and driving conditions. In these scenarios, all factors were in complete harmony and integration. They included the total lifting of sanctions and the opening of the domestic economy to the global market, increased income for individuals, improved business finances, enhanced foreign investment attraction, a thriving market with increased trade, improved access to capital, and greater utilization of advanced technologies for business prosperity. Among these factors, the complete lifting of sanctions and integration of the domestic economy into the global market were particularly crucial. Effective planning in these areas could significantly boost the market, enhance trade, and create a competitive environment with diverse access to quality production tools and cutting-edge equipment.
Intermediate Scenarios (Business as Usual):
The "business as usual" scenario reflected an intermediate state, in which the complete lifting of sanctions and the opening of global economic doors to the domestic market had been achieved. However, other critical factors remained either unfavorable or only semi-favorable. This scenario illustrated a situation where the Iranian economy had begun to seize certain global opportunities but had yet to fully capitalize on them. While the removal of sanctions and increased access to the global economy could provide substantial opportunities for economic enhancement and business growth, tangible improvements in people's incomes and the financial health of businesses were essential. Without these improvements, there might be a decline in purchasing power and reduced motivation to invest. In essence, although lifting sanctions might yield positive short-term effects, the lack of sustainable economic progress could render these benefits fleeting and limited.
Crisis Scenarios (Business Catastrophes):
In these scenarios, while the lifting of sanctions and opening of global markets to the domestic economy might have occurred to some extent, other key factors remained severely critical and unstable.
Discussion of Results & Conclusion
This research thoroughly identified and analyzed the factors that were essential for the development and optimization of territorial businesses. The findings suggested that independent factors did not inherently threaten business growth; in fact, if the distribution of key factors was balanced, they could foster favorable conditions for expansion. However, the primary focus in developing territorial businesses had to be on managing factors that existed in risky and hazardous environments. Key challenges to business development included access to capital, attracting foreign investment, market access, income levels, and sanctions. Additionally, inflation served as a significant secondary driver impacting business growth. The analysis of various scenarios revealed that while lifting sanctions and integrating the domestic economy into the global market were important steps, they represented only part of the overall strategy for advancing territorial businesses in Iran. The intermediate and crisis scenarios indicated that without effectively managing other critical factors—such as capital access, foreign investment attraction, infrastructure improvement, and market development—the potential benefits of lifting sanctions might not translate into substantial economic improvement or sustainable growth. Therefore, a focus on the integration and effective interaction of these factors was crucial for achieving optimal development.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
کسبوکارهای سرزمینی بهعنوان یکی از مهم‌ترین اجزای اقتصاد جهانی (یادگاری و همکاران، 1400، ص. 54) نقش بسزایی در توسعه و رشد اقتصادی کشورها دارند (نادری و خسروی، 1403، ص. 1). در دنیای امروز با توجه به روندهای جهانی همچون جهانی‌شدن (Kaftan et al., 2023)، توسعۀ فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطاتی (Meyer & Brouthers, 2023)، تغییرات اقلیمی (Guo et al., 2023) و تحولات ژئوپلتیک (Asgary et al., 2020) کسبوکارهای سرزمینی به یکی از محورهای اصلی توسعۀ اقتصادی و اجتماعی تبدیل شده است (Usman et al., 2024). این کسبوکارها نه‌تنها به ایجاد اشتغال (طارمی و همکاران، 1403، ص. 1)، افزایش بهره‌وری افراد و منابع (گلرد و همکاران، 1399، ص. 277) و افزایش درآمد (قاسمی و یاراحمدی، 1399، ص. 220) کمک می‌کنند، با توجه به منابع و قابلیت‌های محلی امکان توسعۀ پایدار و متوازن را نیز فراهم می‌کنند (Toshalieva, 2023) و عامل مهمی در راستای رشد صنعتی هستند و نقش حیاتی برای بسیاری از کشورهای در حال توسعه دارند (محمدکاظمی و همکاران، 1400). بنابراین توسعۀ این بخش یکی از دغدغه‌های سیاست‌گذاران و مجریان عرصۀ توسعۀ صنعتی در کشورهاست (نوروزی و همکاران، 1403، ص. 1).
کسبوکارهای سرزمینی در‌سطح جهانی تحت‌تأثیر عوامل و پیشران‌های مختلفی قرار دارند. از‌جمله مهم‌ترین این عوامل می‌توان به عوامل سیاسی، عوامل محیطی، عوامل فنی (Dubey & Shrivastava, 2022)، عوامل اجتماعی و فرهنگی (Sadiku, 2022)، تغییرات ساختاری در اقتصاد جهانی (Ghauri et al., 2021)، نوسان‌های بازارهای مالی و کالا (Morema & Bonga-Bonga, 2020)، توسعۀ فناوری‌های نوین ( Al-Qirim et al., 2022; Theotokas et al., 2024) و تغییرات قوانین و مقررات بین‌المللی (Contractor et al., 2020) اشاره کرد. این عوامل و پیشران‌ها نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری و توسعۀ سناریوهای مختلف کسبوکار سرزمینی دارند و بر عملکرد و رقابت‌پذیری این کسبوکارها تأثیر می‌گذارند.
در کشور ایران نیز با توجه به شرایط جغرافیایی خاص، منابع طبیعی غنی و موقعیت استراتژیک و نیروی کار متخصص ظرفیت بالایی برای توسعۀ کسبوکارهای سرزمینی دارد؛ اما این کسبوکارها با چالش‌ها و موانع متعدّدی از‌جمله نوسان‌های اقتصادی و سیاسی، مشکلات زیرساختی، تحریم‌ها و قوانین و مقررات مواجه است. با توجه به اهمیت کسبوکارهای سرزمینی در توسعۀ اقتصادی و اجتماعی کشور، ضرورت بررسی جامع عوامل و پیشران‌های مؤثر بر این کسبوکارها و تدوین سناریوهای مختلف برای آینده متأسفانه مطالعات جامع و نظام‌مند در این زمینه در ایران بسیار محدود است. بر این اساس، محققان در پژوهش حاضر با تمرکز بر عوامل و پیشران‌های خاص کشور ایران و تدوین سناریوهای بومی سعی در پر‌کردن این شکاف علمی دارند. همچنین، محققان در این مطالعه نوآوری‌هایی را درزمینۀ تحلیل و پیش‌بینی شرایط آینده از‌جمله بررسی جامع و نظام‌مند عوامل و پیشران‌های مختلف و ارائۀ سناریوهای متنوع برای آیندۀ کسبوکارهای سرزمینی در کشور ایران مدنظر دارند که این نوآوری‌ها از‌طرفی می‌تواند بهعنوان مرجع و منبعی ارزشمند برای پژوهشهای آتی و برنامه‌ریزی‌های راهبردی مورد استفاده قرار گیرد و از طرف دیگر، می‌تواند به بهبود عملکرد و رقابت‌پذیری کسبوکارهای سرزمینی در ایران کمک کند و با شناسایی فرصت‌ها و تهدیدها راهکارهای مناسبی را برای توسعۀ پایدار این کسبوکارها در‌مقیاس سرزمینی و بین‌المللی ارائه دهد. در این راستا، هدف اصلی پژوهش حاضر شناسایی و تحلیل عوامل و پیشران‌های مؤثر بر کسبوکارهای سرزمینی در ایران و تدوین سناریوهای مختلف برای توسعۀ این کسبوکارها در آینده است.
مبانی نظری پژوهش
توسعۀ اقتصادی در کشورهای توسعه‌یافته نشان می‌دهد که اقتصاد تحت‌تأثیر کارآفرینی است (Atsız & Cifci, 2022). به‌گونه‌ای که امروزه کارآفرینی در بسیاری از کشورها بهعنوان عامل اصلی رشد و توسعۀ مناطق (Galvao et al., 2020) و کلیدی برای مقابله با چالش‌های جاری اقتصادی شناخته شده است ( Kimmitt et al., 2020; Soluket al., 2021). به گفتۀ Schumpeter کارآفرینان مایل هستند و می‌توانند ایده‌ها یا اختراعات جدید را به نوآوری‌های موفق تبدیل کنند (Li et al., 2020). اقتصاددان مشهور، آدام اسمیت، کارآفرینی را اینگونه تعریف می‌کند: کارآفرین کسی است که سرمایه دارد و کار را بر اساس آن آغاز می‌کند (Sadikovich, 2023). موضوع کسبوکارها یکی از موضوعاتی است که با بحث کارآفرینی گره خورده است (امینی روشن و همکاران، 1401، ص. 43).
توسعه و شکوفایی بخش بزرگی از اقتصاد جوامع گوناگون دنیای امروز وابسته به سازوکارهایی است که در آن کسبوکارهای جدید شکل گرفته است و توسعه می‌یابند (رهنمای رودپشتی و همکاران، 1402، ص. 2). کسبوکارهای کوچک و متوسط به بخشی جدایی‌ناپذیر از اقتصادهای بزرگ جهان تبدیل شده‌اند (Carlice et al., 2023). نقش کسبوکارهای کوچک و متوسط در اقتصاد مدرن را به‌سختی می‌توان برآورد کرد. کسبوکارهای کوچک و متوسط در کشورهای توسعه‌یافته حدود 55 تا 60 درصد از شرکت‌ها را تشکیل می‌دهند و حدود نیمی از تولید ناخالص داخلی را تولید می‌کنند (Seisenbayeva et al., 2020). از این رو، توسعۀ کسبوکارهای کوچک و متوسط شرطی ضروری برای توسعۀ پایدار اقتصادی در بلندمدت است (Nurzhanova et al., 2020).
مدل Porter نیز این ایده را ترویج می‌کند که شرکت‌ها به یک فرآیند جهانی‌شدن و بین‌المللی‌شدن بیشتر تعلق دارند (Bagale et al., 2021). جهانی‌شدن تولید، مصرف و مبادله به این معناست که رقابت سرزمین‌های محلی در بازارهای جهانی به‌شدت به ظرفیت آنها برای استفاده از ویژگی‌های فرهنگی، سرزمینی و اقتصادی خود با ارائۀ نهادها و سیاست‌های حمایتی (سازمان همکاری اقتصادی) وابسته است (Crescenzi et al., 2022). از سوی دیگر، رشد و توسعۀ کسبوکارها همواره در بستری از رقابت‌ها، تحولات جهانی، چرخه‌های رکود و رونق، وقایق سیاسی و امنیتی، تهدیدها و تحریم‌ها، دسترسی به منابع طبیعی، موقعیت جغرافیایی و بسیاری از شرایط دیگر صورت می‌گیرد (محرابی و همکاران، 1401، ص. 679). بنابراین در شرایط پر تغییر کسبوکار جهانی همواره کشف فرصت‌ها و ایجاد نوآوری و مزیت رقابتی متناسب با فرصت‌های موجود (سرلاب و همکاران، 1402، ص. 82) و ایجاد ساختار تطبیقی جدیدی که به‌شدت با نیازهای در‌حال تغییر سازگار باشد و بتواند با شرایط چالش‌برانگیز کنار بیاید، ضروری است (Gorjian Khanzad & Gooyabadi, 2021). از سوی دیگر، متغیرهای اثرگذار بر کسبوکار بنگاه‌ها بسیار متنوع بوده است و طیف گسترده‌ای از متغیرهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و غیره را شامل میشود (کسرایی و همکاران، 1400، ص. 2). از این رو، مشخص‌کردن عوامل مهم ایجاد کسبوکارها می‌تواند قبل از ایجاد آنها به شروع‌کنندگان شناخت خوبی دهد و به آنها در راستای موفقیت و حمایت در ایجاد کمک کند (سرلاب و همکاران، 1402، ص. 83).
پیشینۀ پژوهش
درادامه، به‌صورت اختصار به مواردی از پژوهشهای انجام‌گرفته در داخل و خارج از کشور که در دو بخش اصلی از پژوهش حاضر از نتایج و روش انجام‌دادن آنها استفاده شده است و یافته‌های آنها با مطالعۀ حاضر همخوانی و همسویی داشته است، اشاره میشود.
قبادی و همکاران (1399) در پژوهشی با عنوان «ارائۀ مدل توسعۀ برند پوشاک ورزشی ایرانی» به این نتیجه رسیدند که تنوع و نوآوری در تولید محصول، برنامه‌ریزی راهبردی، انتخاب بازار هدف، رتبه‌بندی پوشاک ورزشی و طراحی متناسب با نیاز بازار در توسعۀ عمودی و بهکارگیری فناوری روز در تولید محصولات نیز در توسعۀ افقی برند پوشاک ورزشی ایرانی تأثیرگذار است.
صالحی امیری و همکاران (1400) در پژوهشی با عنوان «تحلیل اثر مؤلفه‌های محیطی بر توسعۀ کسبوکارهای کوچک و متوسط در صنعت پتروشیمی» به این نتیجه رسیدند که مؤلفه‌های محیطی، سیاسی/قانونی، محیط اقتصادی، محیط فرهنگی-اجتماعی و محیط فناوری تأثیر معنادار و مثبتی بر توسعۀ کسبوکارهای کوچک و متوسط صنعت پتروشیمی دارد.
عربیون و همکاران (1401) در پژوهشی با عنوان «شناخت عوامل مؤثر بر شدت بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای فناور‌محور ایران» به این نتیجه رسیدند که تکنولوژی‌های دیجیتالی تأثیر مستقیم و مثبتی بر شدت بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای فناور‌محور داشته است و جهت‌گیری کارآفرینی بهعنوان تعدیلگر و چابکی استراتژیک بر متغیر میانجی تأثیر مثبت و معنادار دارد.
فتاحی و همکاران (1402) در پژوهشی با عنوان «ارائۀ مدل برندسازی شخصی در توسعۀ کارآفرینی کسبوکارهای کوچک و متوسط» به این نتیجه رسیدند که چارچوب الگوی پارادایمی تدوین‌شده شامل شرایط علّی، شرایط میانجی، شرایط زمینه‌ای، راهبردها و پیامدها بوده است. همچنین، نتایج بخش کمّی پژوهش نشان داد که ضریب مسیر برای تمامی مؤلفه‌های پژوهش و مسیرهای تعریف‌شده بین متغیرها و سازه‌های مدل مثبت و معنادار است و مدل برازش مناسبی دارد.
رضوانی و همکاران (1402) در پژوهشی با عنوان «شناسایی مؤلفه‌های پیشایند (یا مؤثر بر) الگوی بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای کوچک و متوسط با فناوری بالا» به این نتیجه رسیدند که مؤلفه‌های شناسایی‌شده شامل شبکه‌سازی، رقابت همکارانه، منابع، جهت‌گیری استراتژیک، مزیت قیمت، مزیت هوش بازار و بازاریابی، مزیت فناوری/محصول، عوامل محیطی و دارایی‌هاست.
فراهانی و همکاران (1403) در پژوهشی با عنوان «تحلیل زمینه‌های بهبود نظام کارآفرینی و کسبوکارهای خرد و کوچک به‌منظور توسعۀ پایدار اقتصادی در نواحی روستایی: مطالعۀ موردی: روستاهای شهرستان بابلسر» به این نتیجه رسیدند که از‌میان شاخص‌های بررسی‌شده به‌ترتیب شاخص‌های زیرساختی، اقتصادی و قانونی بیشترین بار عاملی و تأثیر را بر بهبود نظام کارآفرینی در روستاهای ساحلی شهرستان بابلسر دارند.
سلامی و همکاران در پژوهشی با عنوان «تأثیر سیاست‌های دولت بر رشد کارآفرینی و توسعۀ کسبوکار در‌مقیاس کوچک» به این نتیجه رسیدند که سیاست‌های مداخله‌ای کارآفرینی و سیاست‌های پولی با رشد و توسعۀ کارآفرینی رابطۀ مثبت و معناداری دارند. همچنین، سیاست‌های دولتی نقش مهمی در ایجاد محیطی برای تصمیم‌گیری کارآفرینانه دارند و مشوّق‌هایی نظیر کمک‌های مالی، وام‌ها، معافیت‌های مالیاتی و مزایای مقرراتی می‌توانند تشکیل شرکت‌های جدید را تسهیل کنند (Salami et al., 2023).
آتیچاساری و مارفو در پژوهشی با عنوان «تأثیر سیاست‌های مالیاتی بر تصمیمات سرمایه گذاری و توسعۀ کسبوکار شرکت‌های کوچک، کوچک و متوسط (MSME) و پیامدهای آن بر رشد اقتصادی در اندونزی» به این نتیجه رسیدند که سیاست‌های مالیاتی مطلوب به‌طور مثبت تصمیمات سرمایه‌گذاری و رشد کسبوکارهای MSMEs را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند (Atichasari & Marfu, 2023).
آکپان و ابیدونی در پژوهشی با عنوان «دیجیتالی‌سازی و دگرگونی فناوری کسبوکارهای کوچک برای توسعۀ پایدار در اقتصادهای کمتر توسعه‌یافته و در‌حال ظهور: یادداشت پژوهشی و فراخوان مقالات» به این نتیجه رسیدند که دیجیتالی‌سازی عملیات و فرآیندها و پذیرش فناوری کسبوکارهای کوچک و متوسط در اقتصادهای کمتر توسعه‌یافته و در‌حال ظهور (LDEE) به‌کندی یا به‌طور کلی، صورت نگرفته است. کارآفرینان باید دربارۀ تحولات فعلی بیدار شوند؛ زیرا عصر دیجیتال اکنون فرا رسیده است تا کارآفرینان بتوانند کسب‌وکارهایی را ایجاد (در انقلاب صنعتی چهارم که فناوری‌های پیشرفته هدایت میشود) و با آنها رقابت کنند (Akpan & Ibidunni, 2023).
اکچی و همکاران در پژوهشی با عنوان «مروری بر استراتژی‌های رشد کسبوکار کوچک در اقتصادهای آفریقا» به این نتیجه رسیدند که مکانیزم‌های مالی نوآورانه و سیاست‌های حمایتی دولتی نقش مهمی در توسعۀ کسبوکارهای کوچک در آفریقا دارند. استفاده از فناوری‌های دیجیتال و ایجاد شراکت‌های استراتژیک به کسبوکارها کمک می‌کند تا بازارهای جدید را تسخیر کنند. همچنین، انتقال دانش و توسعۀ مهارت‌ها برای رشد پایدار این کسبوکارها ضروری است (Ekechi et al., 2024).
روش‌شناسی پژوهش
پژوهش حاضر به‌لحاظ هدف، کاربردی و از‌نظر ماهیت و روش، از‌نوع پژوهشهای توصیفی–تحلیلی است که محققان در راستای مبانی علم آینده‌پژوهی با رویکرد اکتشافی و تحلیلی و با بهکارگیری مدل های کمّی عوامل و پیشران‌های مؤثر بر کسبوکارهای سرزمینی را در ایران شناسایی و تحلیل و سپس سناریوهای مختلف را برای توسعۀ این کسبوکارها در آینده تدوین کرده‌اند. روش گردآوری اطلاعات مبتنی بر روش مطالعات اسنادی-پیمایشی است. در روش پیمایشی با استفاده از تکنیک دلفی از نظر‌های 30 متخصص کارشناس، افراد دانشگاهی و متخصصان فعّال در‌حوزۀ کسبوکار بهره گرفته شد. در این مطالعه نمونه‌گیری به روش هدفمند صورت گرفت. در پژوهش حاضر برای شناسایی پیشران‌های پژوهش از روش تحلیل تأثیر متقابل استفاده شده است. با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار توسعۀ کسبوکارهای سرزمینی در ایران شناسایی شد. در این زمینه از 9 شاخص و 49 گویه استفاده شده است (جدول 1). در این پژوهش برای تجزیه‌و‌تحلیل داده‌ها و تحلیل ساختاری تأثیرگذاری هر‌یک از متغیرهای مؤثر بر کسبوکارهای سرزمینی در ایران از نرم‌افزار MicMac و Scenario Wizard استفاده شده است.
جدول 1: شاخص و گویه‌های مؤثر بر توسعۀ کسبوکارهای سرزمینی در ایران
Table 1: Indicators and factors influencing the development of territorial businesses in Iran
|
شاخص |
متغیر |
شاخص |
متغیر |
شاخص |
متغیر |
|
منابع انسانی و آموزش |
- انگیزه - مشارکت افراد خلّاق - برگزاری دوره‌های آموزشی - تحصیلات مرتبط - اعتماد به نفس - تجربۀ شغلی - بهره‌گیری از نیروی متخصص متنوع |
اقتصادی |
- دسترسی به سرمایه - هزینۀ انرژی - درآمد - استفاده از تسهیلات بانکی - تورم - جذب سرمایه‌های خارجی - همکاری با بورس - سرمایه‌گذاری سود - لیزینگ - هزینۀ انرژی - بیمه |
مدیریت و بازاریابی |
- ارتباط با مشتریان - تنوع محصول - کیفیت محصول - مشتری مداری - بازاریابی محصول - ارائۀ خدمات پس از فروش - توزیع بهینۀ خدمات - تبلیغات - رقبا |
|
فناوری |
- دسترسی به تکنولوژی - اینترنت - استفاده از پلتفرم‌ها - روش‌های پرداخت متنوع |
سیاست‌های حکومتی و دولتی |
- حمایت دولتی - سیاست‌های دولت - قوانین دولتی - معافیت و تخفیف مالیاتی - سیاست خارجی - تحریم‌ها |
زیرساخت‌ها |
- مکانیابی و موقعیت جغرافیای طبیعی - زیرساخت - دسترسی به بازار |
|
نوآوری و بهبود فرآیندها |
- جایگزینی روش‌های نو - شناسایی نوع بازار - پشتیبانی از محصول |
عوامل فرهنگی و اجتماعی |
- فرهنگ کسبوکار - خطر‌پذیری مالک - برند شهری - مشارکت |
همکاری و شراکت |
- مشارکت بخش خصوصی - همکاری کسبوکارهای مرتبط
|
منبع: یافته‌های پژوهش، 1403
یافته‌های پژوهش و تجزیه‌و‌تحلیل
در این بخش از پژوهش شناسایی متغیرها و عواملی که بیشترین تأثیر را در رشد و توسعۀ کسبوکارهای سرزمینی داشته است، ضروری است. بدین منظور، از روش پویش محیطی برای شناسایی متغیرها و شاخص‌ها استفاده شد. در مرحلۀ اول برای جمع‌آوری متغیرها از مقاله‌های آنلاین و مرور نوشتارهای منتشرشده درزمینۀ عوامل مؤثر بر کسبوکار در‌سطح خرد و کلان بهره گرفته شد. پس از استخراج متغیرها درمجموع، 49 متغیر برای رشد و توسعۀ کسبوکارهای سرزمینی انتخاب و سپس تعداد 31 متغیر برای بررسی مؤلفه‌های اثرگذار بر رشد و توسعۀ این کسبوکارها انتخاب شد. درنهایت، با استفاده از روش تحلیل تأثیر‌های متقابل و تشکیل ماتریسی 49×49 از 30 متخصص در‌حوزه‌های مختلف خواسته شد تا تأثیر‌های هر شاخص را بر دیگری با استفاده از اعداد 0 تا 3 تعیین کنند. براساس روندنمای نرم‌افزار MicMac این اندازه اثرگذاری با استفاده از طیف استاندارد نرم‌افزار محاسبه شد. در این طیف عدد صفر نشان‌دهندۀ عدم تأثیرگذاری، عدد یک بیانگر تأثیرگذاری کم، عدد دو نشان‌دهندۀ تأثیرگذاری متوسط و عدد سه مشخص‌کنندۀ بیشترین تأثیرگذاری است. گفتنی است که اندازه‌های عددی مطلق در محاسبات به کار می‌رود و تحلیل‌ها نیز براساس آنها انجام میشود. روش نرم‌افزارMicMac بدین‌گونه است که ابتدا متغیرها و مؤلفه‌های مهم در‌حوزۀ مدنظر شناسایی و سپس این متغیرها در ماتریسی مشابه ماتریس تحلیل اثر‌ها وارد میشود. درادامه، میزان ارتباط میان این متغیرها با حوزۀ مربوط خبرگان تعیین میشود. در این ماتریس متغیرهای موجود در سطرها بر متغیرهای موجود در ستون‌ها تأثیر می‌گذارد. تعداد تکرار برای این تحلیل دو بار در‌نظر گرفته شد و درجۀ پرشدگی ماتریس 97/95درصد بود که نشان می‌دهد عوامل انتخاب‌شده تأثیر زیاد و پراکنده‌ای بر یکدیگر داشته است؛ در‌نتیجه سیستم در وضعیت ناپایداری قرار داشته است. درمجموع، 2352 رابطه در تحلیل روابط بین گویه‌های این ماتریس وجود داشت که از این تعداد 49 رابطه با عدد صفر پر شده است. این امر نشان می‌دهد که متغیرهای متناظر رابطه‌ای با یکدیگر نداشته است. از‌میان 97 درصد پرشدگی ماتریس 742 رابطه با عدد یک تعیین شد که نشان‌دهندۀ رابطۀ ضعیف میان عوامل است، 898 رابطه با عدد دو مشخص شد که بیانگر رابطۀ متوسط بین عوامل است و 712 رابطه با عدد سه تعریف شد که به‌معنای تأثیرگذاری و تأثیرپذیری زیاد بین گویه‌های مذکور است. شایان ذکر است که در این پژوهش ماتریس براساس شاخص‌های آماری و با دو بار چرخش داده‌ای مطلوبیت و بهینگی 100 درصد داشته است که این امر نشان‌دهندۀ روایی زیاد پرسشنامه و پاسخ‌های آن است.
جدول 2: تحلیل اولیۀ داده‌های ماتریس اثر‌های متقاطع
Table 2: Preliminary analysis of Cross-Impact matrix data
|
مقدار |
شاخص‌ها |
|
49 |
ابعاد ماتریس |
|
2 |
تعداد تکرار |
|
49 |
تعداد صفر |
|
742 |
تعداد یک |
|
898 |
تعداد دو |
|
712 |
تعداد سه |
|
2352 |
جمع |
|
9591/97% |
درجۀ پرشدگی |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1403
سنجش پایایی اثر‌های غیرمستقیم
یکی از مزیت‌های نرم‌افزارMicMac محاسبۀ اثر‌های غیرمستقیم پیشران‌ها براساس ماتریس اثر‌های مستقیم است. بدین منظور، نرم‌افزار ماتریس مستقیم را با توجه به ابعاد و میزان پرشدگی ماتریس چندین بار به توان می‌رساند تا مقدار نهایی ماتریس غیرمستقیم به 100 نزدیک شود. همچنین، این نرم‌افزار میزان سازگاری ماتریس را در دو حالت تأثیرپذیری و تأثیرگذاری محاسبه می‌کند. هرچه این درصد بالاتر باشد، نشان‌دهندۀ سازگاری بیشتر عوامل و منطقی‌تربودن روابط میان آنهاست.
جدول 3: درجۀ مطلوبیت و بهینه‌شدگی ماتریس
Table 3: Desirability and optimization levels of the Matrix
|
تأثیرپذیر |
تأثیرگذار |
تکرار |
|
95% |
99% |
1 |
|
100% |
100% |
2 |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1403
ارزیابی پلان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری متغیرها
شیوۀ توزیع و پراکنش متغیرها در صفحۀ پراکندگی حاکی از میزان پایداری و ناپایداری سیستم است. در‌حوزۀ روش تحلیل، اثر‌های متقاطع/ساختاری با عنوان نرم‌افزار MicMac در‌مجموعِ دو نوع پراکنش تعریف شده است که به نام سیستم‌های پایدار و سیستم‌های ناپایدار معروف هستند. متغیرها در سیستم‌های پایدار پراکنش به صورت هستند؛ یعنی برخی متغیرها تأثیرگذاری بالا و برخی تأثیرپذیری بالا را دارد. در سیستم‌های پایدار درمجموع، سه دسته متغیر قابل مشاهده است: الف: متغیرهای بسیار‌تأثیر‌گذار بر سیستم (عوامل کلیدی)؛ ب: متغیرهای مستقل؛ ج: متغیرهای خروجی سیستم (متغیرهای نتیجه).
در این سیستم جایگاه هر‌یک از عوامل به‌طور کامل مشخص و نقش آن نیز به‌وضوح قابل ارائه است. در‌مقابل، در سیستم‌های ناپایدار وضعیت پیچیده‌تر از سیستم‌های پایدار است. متغیرها در این سیستم در حول محور قطری صفحه پراکنده است و در بیشتر مواقع حالت بینابینی از تأثیرگذاری و تأثیرپذیری را نشان می‌دهد که این خود ارزیابی و شناسایی عوامل کلیدی را بسیار مشکل می‌کند. در سیستم‌های ناپایدار نیز متغیرهای زیر قابل مشاهده است:
الف: متغیرهای تأثیرگذار؛ ب: متغیرهای دو وجهی (متغیرهای خطر و متغیرهای هدف)؛ ج: متغیرهای تنظیمی؛ د: متغیرهای تأثیرپذیر یا نتیجۀ سیستم؛ ه: متغیرهای مستقل.
آنچه از وضعیت صفحۀ پراکندگی متغیرهای مؤثر بر وضعیت آیندۀ توسعۀ کسبوکارهای سرزمینی می‌توان فهمید، وضعیت ناپایداری سیستم است. در این پژوهش سیستم کسبوکارهای سرزمینی بنا به پراکنش گویه‌ها در صفحۀ پراکندگی تأثیرگذار و تأثیرپذیری وضعیت ناپایداری را نشان می‌دهد؛ بنابراین 5 نوع متغیر ناپایدار به شرح زیر قابل مشاهده است: الف: متغیرهای تأثیرگذار، ب: متغیرهای دو وجهی (متغیرهای خطر و متغیرهای هدف)، ج: متغیرهای تنظیمی، د: متغیرهای تأثیرپذیر (نتیجۀ سیستم) و متغیرهای مستقل.
شکل 1: نمودار وضعیت عوامل کلیدی در نقشۀ پراکندگی متغیرها براساس تغییرگذاری و تغییر‌پذیری آنها (منبع: یافته‌های پژوهش، 1403)
Figure 1: Diagram of the status of key factors in the variable dispersion map based on their influence and variability
ناحیۀ اول: متغیرهای ورودی (Input Variables)
این ناحیه شامل متغیرهایی است که بیشترین تأثیرگذاری و کمترین تأثیرپذیری را دارند. این متغیرها که در شمال غربی نمودار پراکندگی قرار گرفته است، کلیدی‌ترین عوامل توسعۀ کسبوکارهای سرزمینی است. با توجه به تأثیرگذاری بالای این متغیرها پویایی و پایداری سیستم به‌شدت به آنها وابسته است. تنظیم و برنامه‌ریزی مناسب این متغیرها می‌تواند تأثیر چشمگیری بر دیگر متغیرهای توسعۀ کسبوکار داشته باشد. نمونۀ این متغیرها همان‌طور که در شکل 1 نشان داده شده، عبارت است از:
ناحیۀ دوم: متغیرهای واسطه‌ای (Intermediate Variables)
این متغیرها دو ویژگی مشترک تأثیرگذاری و تأثیرپذیری بالا را دارد. هرگونه تغییر در این متغیرها واکنش‌هایی را در دیگر متغیرها ایجاد می‌کند. متغیرهای واسطه‌ای شامل دو دسته است: 1- متغیرهای خطر: این متغیرها در نزدیکی خط قطری شمال شرقی نمودار قرار دارد و پتانسیل بالایی برای تبدیل‌شدن به عوامل کلیدی سیستم دارد. نمونه‌ها شامل: دسترسی به سرمایه (S2)، جذب سرمایه‌های خارجی (S36)، دسترسی به بازار (S4)، درآمد (S8)، تحریم‌ها (S48)؛ 2- متغیرهای هدف: این متغیرها زیر خط قطری شمال شرقی نمودار قرار دارد و بهعنوان نتایج تکاملی سیستم عمل می‌کند. تغییر در این متغیرها می‌تواند سیستم را به‌سمت هدف‌های برنامه‌ریزی‌شده هدایت کند. نمونه‌ها شامل: توزیع بهینۀ خدمات (S11)، تنوع محصول (S15)، همکاری کسبوکارهای مرتبط (S45)، سیاست خارجی (S49)، رقبا (S32).
ناحیۀ سوم: متغیرهای خروجی (Resultant Variables)
این ناحیه شامل متغیرهایی با تأثیرگذاری پایین و تأثیرپذیری بالاست. این متغیرها که در جنوب شرقی نمودار پراکندگی قرار دارند، به متغیرهای تأثیرپذیر نیز معروف هستند. آنها نقش راهبردی در توسعۀ کسبوکارهای سرزمینی دارند؛ اما وضعیت آینده‌شان وابسته به تأثیر‌های سایر عوامل است. نمونۀ این متغیرها عبارت است از: برند شهری (S23)، فرهنگ کسبوکار (S21)، شناسایی نوع بازار (S44).
ناحیۀ چهارم: متغیرهای مستقل (Excluded Variables)
این متغیرها تأثیرگذاری و تأثیرپذیری کمی دارند و در جنوب غربی نمودار پراکندگی قرار می‌گیرند. این متغیرها مستقل عمل و تغییرات کمی را در سیستم ایجاد می‌کنند. برخی از این متغیرها عبارت است از: روش‌های پرداخت متنوع (S39)، بیمه (S31)، اعتماد به نفس (S30)، تجربۀ شغلی (S29)، مکانیابی و موقعیت جغرافیایی (S25)، حمایت دولتی (S16).
ناحیۀ پنجم: متغیرهای خوشه‌ای یا نامعین (Clustered Variables)
این متغیرها در نزدیکی مرکز ثقل نمودار قرار گرفته‌اند و نقش تنظیمی یا اهرم ثانویه را دارند. این متغیرها بسته به سیاست‌های توسعه‌ای دولت می‌توانند به نواحی دیگر ارتقا یابند؛ اما به‌دلیل وضعیت نامعین آنها سیستم توان تصمیم‌گیری قطعی دربارۀ آنها را ندارد. نمونۀ این متغیرها شامل: سرمایه‌گذاری سود (S46)، جایگزینی روش‌های نو (S26)، تبلیغات (S33)، تورم (S28)، کیفیت محصول (S34).
جدول 4: نحوۀ توزیع متغیرها براساس طبقه بندی آنها
Table 4: Distribution of variables based on their classification
|
نوع متغیر (گویه) |
نام متغیر (گویه) |
|
متغیرتعیین‌کننده (تأثیرگذار) |
هزینۀ انرژی (S7)، انگیزه (S5)، بازاریابی محصول (S42) |
|
دو وجهی |
بهره‌گیری از نیروی متخصص و متنوع (S43)، مشارکت افراد خلّاق (S12)، خطر‌پذیری مالک (S27)، مشارکت بخش خصوصی (S22)، منابع (S1)، مشارکت (S6)، دسترسی به تکنولوژی (S3) |
|
خطر |
دسترسی به سرمایه (S2)، جذب سرمایه‌های خارجی (S36)، دسترسی به بازار (S4)، درآمد (S8)، تحریم‌ها (S48) |
|
هدف |
توزیع بهینۀ خدمات (S11)، تنوع محصول (S15)، همکاری کسبوکارهای مرتبط (S45)، سیاست خارجی (S49)، رقبا (S32) |
|
تأثیرپذیر |
برند شهری (S23)، فرهنگ کسبوکار (S21)، شناسایی نوع بازار (S44) |
|
تنظیمی |
سرمایه‌گذاری سود (S46)، جایگزینی روش‌های نو (S26)، تبلیغات (S33)، همکاری با بورس (S37)، کیفیت محصول (S34)، تورم (S28)، مشتری‌مداری (S35)، پشتیبانی از محصول (S41)، ارائۀ خدمات پس از فروش (S47)، استفاده از پلتفرم‌ها (S38)، استفاده از تسهیلات بانکی (S9) |
|
مستقل |
روش‌های پرداخت متنوع (S39)، بیمه (S31)، اعتماد به نفس (S30)، تجربۀ شغلی (S29)، مکانیابی و موقعیت جغرافیایی (S25)، حمایت دولتی (S16)، اینترنت (S20)، تحصیلات مرتبط (S19)، قوانین دولتی (S18)، سیاست‌های دولتی(S17)، ارتباط با مشتری (S14)، برگزاری دوره‌های آموزشی (S13)، لیزینگ (S40)، معافیت و تخفیف مالیاتی (S24)، زیرساخت (S10). |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1403
در شکل 2 اثرگذاری مستقیم با پوشش 5 درصد ترسیم شده است. گراف مربوط به اثرگذاری نشان‌دهنده و بازگوکنندۀ روابط بین متغیرها و چگونگی اثرگذاری آنها نسبت به یکدیگر است. این گراف از مجموعه‌ای خطوط قرمز و آبی کم‌رنگ و پررنگ تشکیل شده که در انتهای هر خط با یک پیکان مشخص شده است و جهت اثرگذاری متغیر را نشان می‌دهد. خطوط قرمز در گراف نشان‌دهندۀ میزان اثرگذاری شدید است که نه‌تنها بر توسعه و رشد کسبوکارهای سرزمینی تأثیر دارد، بیشترین اثرگذاری را بر سایر متغیرها نسبت به یکدیگر داشته است و قدرت بسیار بالایی دارد. خطوط آبی نیز با تفاوت در ضخامت روابط متوسط تا ضعیف بین شاخص‌ها را نشان می‌دهد. وضعیت موجود بین روابط در گراف اثرگذاری بیانگر این مطلب است که کدام متغیر استراتژیک و راهبردی بیشترین میزان اثر را داشته و نقش خود را در سیستم افزایش داده است.
شکل 2: نمودار روابط مستقیم از‌بین متغیرها (از بسیار ضعیف تا بسیار قوی) (منبع: یافته‌های پژوهش، 1403)
Figure 2: Diagram of direct relationships among variables (from Very Weak to Very Strong)
در تحلیل تأثیرگذاری غیرمستقیم متغیرها از کل روابط قابل ارزیابی بین آنها مشخص میشود که عامل «درآمد» بر سیستم تأثیرگذاری غیرمستقیم دارد. نتایج تحلیل این نمودار در شکل 2 ارائه و وضعیت هر‌یک از عوامل تحلیل نشان داده شده است. این امر نشان می‌دهد که کلیۀ عوامل شناخته‌شدۀ خبرگان کاملاً مورد اجماع بوده و بهعنوان پیشران‌های کلیدی توسعۀ کسب‌وکارهاست.
شکل 3: نمودار روابط غیرمستقیم بین متغیرها (از بسیار ضعیف تا بسیار قوی) (منبع: یافته‌های پژوهش، 1403)
Figure 3: Diagram of indirect relationships among variables (from Very Weak to Very Strong)
از‌میان 49 عامل بررسی‌شده در این پژوهش 10 عامل بهعنوان عامل کلیدی مؤثر بر توسعۀ کسبوکار انتخاب شده است. با توجه به قرارگیری این عوامل (روش‌های پرداخت متنوع، بیمه، اعتماد به نفس، تجربۀ شغلی، مکانیابی و موقعیت جغرافیایی، حمایت دولتی، اینترنت، تحصیلات مرتبط، قوانین دولتی، سیاست‌های دولتی، ارتباط با مشتری، برگزاری دوره‌های آموزشی، لیزینگ، معافیت و تخفیف مالیاتی، زیرساخت) در زمرۀ متغیرهای مستقل این عوامل نمی‌توانند جزء متغیرهای کلیدی باشند. این انتخاب با توجه به شرایط کشور ضروری است تا این عوامل مورد توجه قرار گیرند. بدون تردید، بسیاری از کشورهای جهان در رقابتی نزدیک به‌دنبال کسب منافع و مزایای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بیشتر در کشورهای متبوع خود و افزایش سطح اشتغال ناشی از ایجاد و بهینه‌سازی سطح کسبوکار هستند. بهره‌برداری از فرصت‌های موجود مستلزم اتخاذ فعالیت‌های اصولی و طرح برنامه‌های مبتنی بر تحقیقات و مدیریت علمی است. یکی از اساسی‌ترین فعالیت‌های دولت طراحی و تدوین سیاست‌ها و برنامه‌های کلان است.
با توجه به اعداد پرسشنامه که به‌صورت ماتریس تکمیل شده است، نرم‌افزار رابطۀ میان آنها را محاسبه کرده است و درنهایت، برای هر عامل یک امتیاز عددی در‌نظر می‌گیرد. سپس براساس این امتیاز عوامل را براساس تأثیرگذاری و تأثیرپذیری به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم رتبه‌بندی می‌کند. در این حالت عواملی که بیشترین امتیاز را کسب کنند، میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری آنها نیز بر این اساس تغییر می‌کند. برنامه‌ریزی برای توسعۀ کسبوکارهای سرزمینی به عوامل و شرایط گوناگونی وابسته است که به شرط بهکارگیری نظام‌مند و ساختاری می‌توان به این مهم دست یافت. در این پژوهش سعی شده است که تمامی عوامل مؤثر بر ایجاد کسبوکار کارشناسان مرتبط در این زمینه نظرسنجی و ارتباط این عوامل با یکدیگر در نرم‌افزار MicMac سنجیده و عوامل برتر در حکم عوامل کلیدی و پیشران استخراج شود. درنهایت، از‌میان 49 عامل یاد‌شده (در نتیجه تحلیل‌های ماتریس و ارزیابی پلان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری عوامل کلیدی با روش‌های مستقیم و غیرمستقیم) تعداد 10 عامل کلیدی (تحریم‌ها، درآمد، جذب سرمایه‌های خارجی، دسترسی به بازار، دسترسی به سرمایه، مشارکت، دسترسی به تکنولوژی، هزینۀ انرژی، مشارکت بخش خصوصی، منابع) که بیشترین نقش را در وضعیت آیندۀ توسعۀ کسبوکارها در سطح کلان دارند، انتخاب شدند؛ بنابراین بخش عمده‌ای از عوامل توسعۀ کسبوکارهای سرزمینی در دو گروه عوامل دوگانه، یعنی متغیرهای خطر و هدف قرار دارند. عوامل مستقل به خودی خود تهدیدی برای توسعۀ کسبوکار نبوده و در‌صورت نرمال‌بودن توزیع عوامل کلیدی اثرگذار مطلوب است. براساس نتایج به‌دست‌آمده می‌توان اولین و مهم‌ترین اولویت توسعۀ کسبوکار را مدیریت عوامل موجود در موقعیت خطر و مخاطره دانست. شناخت ضمنی و زمینه‌ای پژوهشگران و آمارهای وضعیت موجود مؤید آن است که عوامل دسترسی به سرمایه، جذب سرمایه‌های خارجی، دسترسی به بازار، درآمد و تحریم‌ها اصلی‌ترین عوامل در موقعیت مخاطره و خطر توسعۀ کسب‌وکارهاست. بر این اساس، تأثیر تورم یکی از اصلی‌ترین مؤلفه‌های اهرمی ثانویه است که می‌تواند بهعنوان محرک توسعۀ مورد استفاده قرار گیرد. در جمع‌بندی پژوهش می‌توان گفت که موفقیت در دستیابی به هدف‌های همه‌جانبه در برنامه‌ریزی توسعۀ کسبوکارهای سرزمینی وابسته به تعامل مؤثر بین عوامل کلیدی است.
جدول 5: امتیاز تأثیرگذاری و تأثیرپذیری عوامل به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم
Table 5: Impact and influence scores of factors both direct and indirect
|
رتبه |
متغیر |
اثرگذاری مستقیم |
متغیر |
اثرپذیری مستقیم |
متغیر |
اثرگذاری‌غیرمستقیم |
متغیر |
اثرپذیری غیرمستقیم |
|
1 |
S48 |
290 |
S48 |
275 |
S48 |
285 |
S48 |
273 |
|
2 |
S8 |
280 |
S49 |
252 |
S8 |
277 |
S49 |
251 |
|
3 |
S36 |
261 |
S8 |
237 |
S36 |
260 |
S36 |
237 |
|
4 |
S4 |
258 |
S36 |
237 |
S4 |
257 |
S45 |
235 |
|
5 |
S2 |
252 |
S4 |
233 |
S2 |
253 |
S8 |
233 |
|
6 |
S3 |
248 |
S45 |
233 |
S3 |
246 |
S4 |
232 |
|
7 |
S6 |
241 |
S15 |
231 |
S7 |
241 |
S15 |
231 |
|
8 |
S7 |
241 |
S11 |
228 |
S22 |
240 |
S46 |
228 |
|
9 |
S22 |
239 |
S2 |
226 |
S6 |
235 |
S2 |
227 |
|
10 |
S1 |
231 |
S12 |
226 |
S1 |
234 |
S11 |
226 |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1403
درادامه و با توجه به خروجی‌های نرم‌افزارMicMac شش عامل کلیدی که طبق نتایج پژوهش بیشترین تأثیر را بر آیندۀ کسبوکار سرزمینی در ایران دارند، انتخاب و برای هرکدام وضعیت‌های احتمالی مطلوب طراحی شد. این وضعیت‌ها شامل بهترین وضعیت پیش روی کسبوکار سرزمینی در ایران، وضعیت بینابینی (ادامۀ وضعیت موجود) و وضعیت بحرانی (بدترین وضعیت پیش‌روی کسبوکار سرزمینی در ایران است) است. وضعیت بحرانی در‌صورت وقوع می‌تواند تبعات نامطلوب زیادی برای آیندۀ کسبوکار سرزمینی در کشور داشته باشد. بر این اساس و با توجه به جدول 5 متناسب با عوامل اشاره‌شده و وضعیت‌های احتمالی ذکر‌شده 18 وضعیت احتمالی طراحی و سپس با روش دلفی از کارشناسان و متخصصان دربارۀ آنها نظرخواهی شد. نتایج به‌دست‌آمده از نرم‌افزار Scenario Wizard نشان داد که از جمع کل سناریوهای استخراجی تعداد 7 سناریو قوی و با اثرگذاری بالا بر سیستم، 103 سناریو ضعیف و 59 سناریو نیز با شرایط کسبوکار سرزمینی ناسازگار بود.
جدول 6: عوامل کلیدی پژوهش و وضعیت‌های احتمالی پیش رو
Table 6: Key research factors and potential future scenarios
|
عوامل کلیدی تأثیرگذار |
وضعیت |
وضعیت‌های محتمل |
کد |
|
A: تحریم |
مطلوب |
رفع کامل تحریم‌ها و باز‌شدن درهای اقتصاد جهانی به روی اقتصاد داخلی |
A1 |
|
بینابین و ایستا |
ادامۀ روند موجود |
A2 |
|
|
بحرانی |
تشدید فشارهای بین‌المللی بر وضعیت کسبوکارها |
A3 |
|
|
B: درآمد
|
مطلوب |
افزایش درآمد مردم و بهبود مالی کسبوکارها |
B1 |
|
بینابین و ایستا |
ادامۀ روند موجود |
B2 |
|
|
بحرانی |
وضعیت بد درآمدی کسبوکارها و مردم |
B3 |
|
|
C: جذب سرمایه‌های خارجی |
مطلوب |
افزایش جذب سرمایه‌گذاری خارجی |
C1 |
|
بینابین و ایستا |
ادامۀ روند موجود |
C2 |
|
|
بحرانی |
ضعف شدید سرمایه‌گذاری‌های خارجی |
C3 |
|
|
D: دسترسی به بازار |
مطلوب |
رونق بازار و افزایش خرید و فروش و معامله |
D1 |
|
بینابین و ایستا |
ادامۀ روند موجود |
D2 |
|
|
بحرانی |
کسادی و بی‌رونقی بازار |
D3 |
|
|
E: دسترسی به سرمایه |
مطلوب |
افزایش دسترسی به سرمایه |
E1 |
|
بینابین و ایستا |
ادامۀ روند موجود |
E2 |
|
|
بحرانی |
ضعف دسترسی به سرمایه |
E3 |
|
|
F: دسترسی به تکنولوژی |
مطلوب |
افزایش استفاده از تکنولوژی‌های بهروز در رونق کسبوکار |
F1 |
|
بینابین و ایستا |
ادامۀ روند موچود |
F2 |
|
|
بحرانی |
بی‌توجهی به ظرفیت‌های تکنولوژی در بهبود وضعیت کسبوکار |
F3 |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1403
همان‌طور که پیشتر از این اشاره شد و در تابلوی سناریوهای قوی (شکل 4) نیز مشخص است، 7 سناریوی قوی و محتمل با 42 وضعیت احتمالی پیش روی آیندۀ کسبوکار سرزمینی در کشور ایران است. با توجه به شکل 4 عمدۀ سناریوها در گروه سناریوهای با وضعیت مطلوب و بحرانی قرار دارد؛ به‌طوری که از مجموع 42 وضعیت موجود، 19 وضعیت (معادل 23/45 درصد) در گروه وضعیت‌های مطلوب و 17 وضعیت (معادل 47/40 درصد) نیز در گروه وضعیت‌های بحرانی قرار دارد. این مسئله نشان می‌دهد که کسبوکار سرزمینی در ایران با‌وجود وضعیت بحرانی که می‌تواند دچار آن شود، با برنامه‌ریزی درست و مطلوب و مدیریت صحیح در راستای توجه هرچه بیشتر به رونق سناریوهای قوی و بهبود سناریوهای ضعیف با برنامه‌ریزی‌های منسجم و اصولی می‌تواند مسیر مناسبی پیدا کند. همچنین، نتایج نشان می‌دهد که از‌بین 7 سناریوی قوی و محتمل سناریوی اول شرایط کاملاً مطلوب و پیش‌برنده دارد، سناریوهای 2 و 3 شرایط مطلوب، سناریوی 4 شرایط بینابین و ایستا، سناریوهای 5 و 6 وضعیت بحرانی و درنهایت، سناریوی 7 شرایط کاملاً بحرانی را دارد.
شکل 4: تابلوی سناریوهای سازگار پیش روی کسبوکار سرزمینی در ایران (منبع: یافته‌های پژوهش، 1403)
Figure 4: Scenario dashboard for compatible future scenarios of territorial businesses in Iran
یکی از مسائلی که در خروجی‌های به‌دست‌آمده از نرم‌افزار Scenario Wizard می‌تواند مورد توجه و اهمیت باشد، میزان فراوانی هرکدام از وضعیت‌های بررسی‌شده برای عوامل پژوهش است. اهمیت این مسئله از آنجاست که نشان می‌دهد در هرکدام از عوامل بررسی‌شده از‌نظر متخصصان کدام وضعیت احتمالی پیش رو بیشتر مورد توجه بوده است و فراوانی بیشتری دارد. همان‌طور که از شکل 5 مشخص است، وضعیت احتمالی مطلوب و بحرانی بیشتر با نسبت مساوی در همۀ عوامل (به‌جزء در عامل اول که مربوط به مؤلفۀ تحریم بوده و در آن متغیر A1 یعنی رفع کامل تحریم‌ها و باز‌شدن درهای اقتصاد جهانی به روی اقتصاد داخلی بیشترین فراوانی را داشته است) بیشترین فراوانی را دارد. این مسئله نشان می‌دهد که با توجه به شرایط امروز کسبوکار سرزمینی در ایران این دو وضعیت بیشترین احتمال را برای چشم‌انداز آیندۀ دارند؛ به‌طوری که توجه به وضعیت‌های مطلوب احتمال خوشایندی است که متخصصان برای آینده متصور هستند و لازمۀ آن مدیریت صحیح و برنامه‌ریزی مطلوب در راستای توجه به ظرفیت‌های بی‌شمار داخلی و ارتباطی برای ارتباط با جهان سرمایه است. همچنین، توجه به وضعیت‌های بحرانی نیز نشان‌دهندۀ وضعیت ناخوشایندی است که با توجه به شرایط موجود و بی‌توجهی و کم‌توجهی‌های متعدّد به ظرفیت‌های موجود قابل برداشت و احتمال بوده است.
شکل 5: نمودار فراوانی وضعیت‌های احتمالی استفاده‌شده در پژوهش (منبع: یافته‌های پژوهش، 1403)
Figure 5: Frequency diagram of potential scenarios used in the research
یکی دیگر از خروجی‌های مهم نرم‌افزار Scenario Wizard که می‌تواند پژوهشگر را در اطمینان از اثرگذاری عوامل استفاده‌شدۀ پژوهش و جایگاه آنها در تحلیل و اثرگذاری بر سیستم راهنمایی کند، سیستم شبکه‌ای است. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده از شکل 6 و جایگاه قرارگیری هرکدام از مؤلفه‌ها می‌توان به میزان اثرگذاری آنها پی برد. در این راستا، مؤلفه A (تحریم) در سمت چپ و قسمت شمال شرقی نمودار قرار دارد. مسئله‌ای که نشان می‌دهد این مؤلفه تأثیرگذاری بالای این عامل را در وضعیت آیندۀ کسبوکار سرزمینی در کشور دارد؛ به‌طوری که این عامل کلیدی‌ترین عامل برای آیندۀ کسبوکار سرزمینی در کشور است و برنامه‌ریزی‌های مربوط به کسبوکار سرزمینی کشور باید در راستای توجه به این عامل و اثر‌های آن انجام بگیرد. همچنین، سایر مؤلفه‌ها در قسمت شمال نمودار و متمایل به غرب آن قرار گرفته است. مسئله‌ای که نشان‌دهندۀ اثرگذاری و اثرپذیری همزمان و بالای این مؤلفه‌ها در سیستم است. به‌طور کلی، نتایج به‌دست‌آمده نشان داد که مؤلفه‌های پژوهش به‌خوبی انتخاب شده است و این عوامل بیشترین اثرگذاری را بر آیندۀ کسبوکار سرزمینی در کشور دارد. در این میان، برنامه‌ریزی‌ها باید در راستای توجه به اثر‌های تحریم‌ها بر وضعیت رونق داخلی کسبوکار سرزمینی و ارتباط بیرونی آن صورت بگیرد.
شکل 6: نتایج نمودار سیستم شبکه‌ای پژوهش (منبع: یافته‌های پژوهش، 1403)
Figure 6: Results of the network system diagram in the research
بحث و تحلیل سناریوهای پژوهش
سناریوهای قوی و پیش‌برنده
این سناریوها شامل سناریوهای شمارۀ 1، 2 و 3 است که در وضعیت مطلوب، قوی و پیش‌برنده قرار دارند. در سناریوی اول تمامی حالت‌های عامل‌ها مطلوب بوده است؛ بنابراین بهعنوان ایدئال‌ترین سناریوی پیش رو برای توسعۀ فضای کسبوکار سرزمینی در کشور ایران در‌نظر گرفته میشود. در این سناریو تمامی عوامل شامل رفع کامل تحریم‌ها و باز‌شدن درهای اقتصاد جهانی به روی اقتصاد داخلی، افزایش درآمد مردم و بهبود مالی کسبوکارها، افزایش جذب سرمایه‌گذاری خارجی، رونق بازار و افزایش خرید و فروش و معامله، افزایش دسترسی به سرمایه و افزایش استفاده از تکنولوژی‌های بهروز در رونق کسبوکار در یک هماهنگی و یکپارچگی کامل قرار دارد. در میان این عوامل، رفع کامل تحریم‌ها و باز‌شدن درهای اقتصاد جهانی به روی اقتصاد داخلی نقش بسزایی دارد؛ به‌طوری که برنامه‌ریزی درزمینۀ رفع کامل تحریم‌ها و باز‌شدن درهای اقتصاد جهانی می‌تواند نقش مهمی در رونق بازار، افزایش مبادلات و ایجاد زمینه برای رقابت و دسترسی متنوع به ابزار تولید با‌کیفیت، دستگاه‌های مجهز و دیگر موارد حیاتی برای توسعۀ کسبوکار داشته باشد. در چنین شرایطی دسترسی به کالاهای متنوع از‌نظر قیمت و کیفیت با توجه به سطح درآمدهای مختلف مصرف‌کنندگان امکان‌پذیر میشود؛ در‌نتیجه خطر خرید و فروش کاهش می‌یابد و زمینه برای رونق اقتصادی فراهم میشود و به‌دنبال آن شرایط اقتصادی مردم بهبود و درآمدهای آنها افزایش می‌یابد. همچنین، دسترسی بهتر به سرمایه برای مردم و کسبوکارها فراهم میشود که به سهم خود بهبود بازار و افزایش خرید و فروش را به همراه دارد. از دیگر مزایای این سناریو می‌توان به امکان حضور بخش خصوصی در بازار کسبوکار اشاره کرد. در این سناریو بخش خصوصی قادر خواهد بود با مدیریت و برنامه‌ریزی بهینه سرمایه‌گذاران خارجی را به کشور جذب کند. این امر نه‌تنها موجب بهبود دسترسی به برندهای معتبر و رقابت در بازار داخلی میشود، زمینه‌ساز انتقال تکنولوژی و نوآوری نیز خواهد بود. چنین شرایطی می‌تواند تأثیر‌های مثبتی بر رونق بازار داخلی داشته باشد و موجب افزایش کیفیت محصولات و خدمات در بازار ایران شود.
رفع کامل تحریم‌ها و باز‌شدن درهای اقتصاد جهانی به روی اقتصاد داخلی می‌تواند تحولات عمده‌ای را در فضای کسبوکارهای سرزمینی در ایران ایجاد کند. با رفع تحریم‌ها ورود سرمایه‌گذاران خارجی به بازار ایران تسهیل میشود و این موضوع می‌تواند به توسعه و رونق کسبوکارها منجر شود. همچنین، دسترسی کسبوکارهای ایرانی به فناوری‌ها و نوآوری‌های جدید جهانی افزایش می‌یابد که این امر باعث بهبود کیفیت و بهره‌وری آنها خواهد شد. به‌علاوه، با دسترسی به بازارهای بین‌المللی کسبوکارهای ایرانی می‌توانند محصولات و خدمات خود را به بازارهای جدید صادر کنند و درآمد و سودآوری خود را افزایش دهند. بهبود این سناریو از‌منظر اقتصادی و اجتماعی، رونق اقتصادی و افزایش فعالیت‌های کسبوکار می‌تواند به کاهش میزان بیکاری در کشور منجر شود. همچنین، رقابت با کسبوکارهای بین‌المللی کسبوکارهای داخلی را به بهبود کیفیت و کارایی خود وادار می‌کند که این امر درنهایت، به افزایش رقابت‌پذیری و توسعۀ پایدار اقتصادی منجر میشود؛ در‌نتیجه رشد اقتصادی و افزایش درآمدها و سطح زندگی مردم بهبود و رفاه اجتماعی افزایش می‌یابد؛ با این حال این سناریو چالش‌ها و خطر‌هایی نیز به همراه دارد؛ ازجملۀ این چالش‌ها می‌توان به افزایش وابستگی به بازارهای خارجی اشاره کرد که ممکن است در‌صورت وقوع تغییرات سیاسی یا اقتصادی در‌سطح بین‌المللی به کسبوکارهای داخلی آسیب برساند. همچنین، ورود کالاها و خدمات خارجی به بازار داخلی ممکن است فشار رقابتی را برای کسبوکارهای داخلی افزایش دهد و به‌دنبال آن کسبوکارها در‌صورت نداشتن توانایی رقابت دچار مشکل می‌شوند. علاوه بر این، تعامل بیشتر با جهان ممکن است تغییرات فرهنگی و اجتماعی را نیز به دنبال داشته باشد که نیاز به مدیریت و تطابق با شرایط جدید دارد. برای بهره‌برداری کامل از فرصت‌های ناشی از رفع تحریم‌ها نیاز است که در زیرساخت‌های اقتصادی و توسعۀ منابع انسانی سرمایه‌گذاری شود. تنوع‌بخشی به اقتصاد داخلی نیز برای کاهش وابستگی به بازارهای خارجی اهمیت دارد. همچنین، ارائۀ حمایت‌های مالی، آموزشی و مشاوره‌ای به کسبوکارهای کوچک و متوسط می‌تواند به تقویت توان رقابتی کسبوکارهای داخلی کمک کند. درنهایت، این سناریو می‌تواند بهعنوان یک فرصت بزرگ برای کسبوکارهای سرزمینی در ایران مطرح شود؛ اما نیاز به مدیریت دقیق و استراتژیک دارد تا به جایگاه مطلوب و پایدار دست یابد. در سناریو دوم تنها عامل اول (ادامۀ روند اول) در حالت بینابین قرار دارد؛ به این معنا که وضعیت متعادل و ناپایدار است. در این سناریو شرایط اقتصادی و سیاسی ممکن است همچنان در وضعیت تغییرات تدریجی باقی بماند که در این صورت برخی از چالش‌ها همچنان باقی خواهد ماند. در این سناریو افزایش درآمد مردم و بهبود مالی کسبوکارها، افزایش جذب سرمایه‌گذاری خارجی، رونق بازار و افزایش خرید و فروش، افزایش دسترسی به سرمایه و افزایش استفاده از تکنولوژی‌های بهروز در رونق کسبوکار در وضعیت مطلوب قرار دارند. این امر نشان می‌دهد که با‌وجود برخی از مشکلات و چالش‌ها فرصت‌های زیادی برای بهبود وضعیت اقتصادی و گسترش کسبوکارها وجود دارد که می‌تواند به تقویت فضای کسبوکار در ایران کمک کند. در سناریو سوم عامل اول (تشدید فشارهای بین‌المللی بر وضعیت کسبوکارها) در وضعیت نامطلوب و بدبین قرار دارد؛ به‌طوری که فشارهای خارجی مانند تحریم‌ها یا شرایط سیاسی ممکن است مشکلات بیشتری را برای کسبوکارهای داخلی ایجاد کند؛ با این حال 5 عامل دیگر مانند افزایش درآمد مردم، جذب سرمایه‌گذاری خارجی، رونق بازار، افزایش دسترسی به سرمایه و افزایش استفاده از تکنولوژی‌های بهروز همچنان در وضعیت مطلوب قرار دارد. این سناریو نشان‌دهندۀ این است که اگرچه فشارهای بین‌المللی ممکن است به مشکلات اقتصادی و کسبوکارها آسیب بزند؛ اما عوامل داخلی می‌توانند همچنان به رشد و توسعۀ فضای کسبوکار کمک کنند.
در جدول 7 میزان سازگاری هر‌یک از وضعیت‌های احتمالی مربوط به این سناریو بیان شده است. نتایج این جدول نشان می‌دهد فرض‌های A1، D1، B1 و C1 به‌ترتیب بیشترین ارزش سازگاری را در سناریوها دارند. این مسئله نشان‌دهندۀ اهمیت بالای این فرض‌ها و اهمیت توجه به آنها در آیندۀ کسبوکار سرزمینی در کشور است.
جدول 7: ارزش سازگاری فرض‌های پژوهش در سناریوی برنده (سناریوی اول)
Table 7: Compatibility value of research assumptions in the winning scenario (Scenario one)
|
ارزش سازگاری |
فرض |
عوامل کلیدی |
|
24 |
رفع کامل تحریم‌ها و باز‌شدن درهای اقتصاد جهانی به روی اقتصاد داخلی |
رفع تحریم‌ها |
|
21 |
رونق بازار و افزایش خرید و فروش و معامله |
رونق بازار |
|
20 |
افزایش درآمد مردم و بهبود مالی کسبوکارها |
بهبود مالی کسبوکارها |
|
19 |
افزایش جذب سرمایه‌گذاری خارجی |
جذب سرمایه‌گذاری خارجی |
|
18 |
افزایش دسترسی به سرمایه |
دسترسی به سرمایه |
|
15 |
افزایش استفاده از تکنولوژی‌های بهروز در رونق کسبوکار |
نقش تکنولوژی در رونق کسبوکارها |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1403
سناریوهای بینابین (ادامۀ وضع موجود)
براساس نتایج خروجی سناریوویزارد سناریو چهارم (ادامۀ وضع موجود) در حالت بینابین قرار دارد. در این سناریو تنها عامل اول، یعنی «رفع کامل تحریم‌ها و باز‌شدن درهای اقتصاد جهانی به روی اقتصاد داخلی» در وضعیت مطلوب قرار دارد و 5 عامل دیگر (افزایش درآمد مردم و بهبود مالی کسبوکارها، افزایش جذب سرمایه‌گذاری خارجی، رونق بازار و افزایش خرید و فروش و معامله، افزایش دسترسی به سرمایه و افزایش استفاده از تکنولوژی‌های بهروز در رونق کسبوکار) در وضعیت بینابین قرار دارد.
سناریوی «ادامۀ وضع موجود» در حالت بینابین به این معناست که اگرچه رفع کامل تحریم‌ها و باز‌شدن درهای اقتصاد جهانی به روی اقتصاد داخلی محقق شده است، سایر عوامل کلیدی هنوز در وضعیت نامطلوب یا نیمه‌مطلوب قرار دارد. این سناریو نشان‌دهندۀ شرایطی است که در آن اقتصاد ایران بخشی از فرصت‌های جهانی را بهره‌برداری کرده است؛ اما هنوز نتوانسته است به‌طور کامل از مزایای این فرصت‌ها استفاده کند. رفع کامل تحریم‌ها و باز‌شدن اقتصاد ایران به‌سوی جهان به‌طور بالقوه می‌تواند فرصت‌های گسترده‌ای را برای بهبود وضعیت اقتصادی و کسبوکارها فراهم کند؛ با این حال اگر درآمد مردم و وضعیت مالی کسبوکارها به‌طور ملموس بهبود نیابد، این امر می‌تواند به کاهش توان خرید مردم و کاهش انگیزه برای سرمایه‌گذاری منجر شود. به‌عبارتی، رفع تحریم‌ها ممکن است در کوتاه‌مدت تأثیر مثبت داشته باشد؛ اما این اثر‌ها بدون بهبود اقتصادی پایدار ممکن است کوتاه‌مدت و محدود باقی بماند.
افزایش جذب سرمایه‌گذاری خارجی نیز در این سناریو در وضعیت بینابین قرار دارد؛ به این معنا که ورود سرمایه‌گذاران خارجی به ایران هنوز به سطح مطلوب نرسیده است. این وضعیت ممکن است به‌دلایل مختلفی از‌جمله نگرانی‌ها دربارۀ ثبات سیاسی و اقتصادی، قوانین و مقررات پیچیده یا نبود زیرساخت‌های مناسب برای سرمایه‌گذاری باشد؛ در‌نتیجه اگرچه برخی سرمایه‌گذاری‌های خارجی صورت گرفته است، این میزان هنوز به‌اندازه‌ای نیست که تأثیر‌های عمیق و پایدار بر اقتصاد کشور داشته باشد. رونق بازار و افزایش خرید و فروش نیز به‌طور کامل محقق نشده است. ممکن است بازارهای داخلی تا حدی رشد کرده باشد؛ اما هنوز به‌اندازۀ کافی قوی نیست تا موتور اصلی رشد اقتصادی باشد. این امر می‌تواند به‌دلیل مشکلات موجود در دسترسی به سرمایه و اعتباریابی، نبود اعتماد مصرف‌کنندگان به بهبود وضعیت اقتصادی و یا نبود تقاضای کافی در بازار باشد.
افزایش دسترسی به سرمایه نیز در وضعیت بینابین قرار دارد؛ به این معنا که کسبوکارها هنوز با محدودیت‌هایی در دسترسی به منابع مالی مواجه هستند. این موضوع می‌تواند ناشی از سیستم بانکی ناکارآمد، نبود ابزارهای مالی متنوع، یا مشکلات اعتباری باشد که کسبوکارها را از رشد و توسعه باز‌می‌دارد. درنهایت، افزایش استفاده از تکنولوژی‌های بهروز نیز هنوز به‌طور کامل محقق نشده است. این موضوع می‌تواند به‌دلیل نبود سرمایه‌گذاری کافی در بخش تحقیق و توسعه، ناتوانایی کسبوکارها در پذیرش و اجرای تکنولوژی‌های جدید یا نبود زیرساخت‌های تکنولوژیکی مناسب باشد. در این شرایط اگرچه برخی کسبوکارها از فناوری‌های نوین استفاده می‌کنند، این استفاده به‌اندازه‌ای گسترده و فراگیر نیست که موجب یک تغییر اساسی در اقتصاد شود. به‌طور کلی، این سناریوی بینابین نشان می‌دهد که رفع تحریم‌ها به‌تنهایی نمی‌تواند تمامی مشکلات اقتصادی را حل کند و برای رسیدن به یک وضعیت مطلوب و پایدار باید به بهبود سایر عوامل کلیدی نیز توجه شود. این شامل ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی، بهبود وضعیت مالی مردم و کسبوکارها، تقویت بازارهای داخلی، بهبود دسترسی به منابع مالی و افزایش استفاده از فناوری‌های نوین است.
سناریوهای بحرانی (فاجعۀ کسبوکار)
از هفت سناریو موجود تنها سناریوهای 5، 6 و 7 در وضعیت بحرانی (فاجعۀ کسبوکار) قرار دارند. این سناریوهای بحرانی که بهعنوان «فاجعۀ کسبوکار» طبقه‌بندی شده است، نشان‌دهندۀ شرایطی است که در آن کسبوکارها و اقتصاد ایران با چالش‌های جدّی و آسیب‌پذیری‌های گسترده‌ای مواجه می‌شوند. در این سناریوها اگرچه ممکن است رفع تحریم‌ها و باز‌شدن درهای اقتصاد جهانی به روی اقتصاد داخلی در برخی موارد تحقق یافته باشد، سایر عوامل کلیدی به‌شدت بحرانی و ناپایدار است.
در سناریوی 5، عامل رفع تحریم‌ها و باز‌شدن درهای اقتصاد جهانی به روی اقتصاد داخلی در وضعیت مطلوب قرار دارد؛ اما سایر عوامل در وضعیت بحرانی است؛ این بدان معناست که حتی با‌وجود دسترسی به بازارهای جهانی و افزایش پتانسیل‌های اقتصادی، مشکلات ساختاری و عملکردی در داخل کشور مانع از بهره‌برداری کامل از این فرصت‌ها میشود. برای مثال، ممکن است درآمد مردم و وضعیت مالی کسبوکارها به‌دلیل عواملی مانند میزان بالای تورم، بیکاری گسترده یا بی‌ثباتی اقتصادی همچنان ضعیف باقی بماند. این شرایط منجر به کاهش تقاضای داخلی و افت قدرت خرید میشود که درنهایت، رونق اقتصادی و افزایش خرید و فروش را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. در چنین سناریویی ممکن است سرمایه‌گذاران خارجی با‌وجود تمایل به ورود به بازار ایران به‌دلیل ناامنی‌های اقتصادی یا نبود زیرساخت‌های مناسب برای جذب سرمایه‌گذاری از سرمایه‌گذاری در کشور منصرف شوند. علاوه بر این، کسبوکارها با چالش‌های جدّی در دسترسی به سرمایه مواجه خواهند بود که ممکن است ناشی از محدودیت‌های مالی و اعتباری، میزان بهره‌های بالا یا نبود نظام بانکی کارآمد باشد. در این شرایط حتی اگر برخی کسبوکارها به فناوری‌های نوین دسترسی داشته باشند، نبود حمایت‌های مالی و محیط کسبوکار مناسب مانع از بهره‌برداری مؤثر از این فناوری‌ها میشود.
در سناریوی 6، وضعیت عامل رفع تحریم‌ها و باز‌شدن درهای اقتصاد جهانی به روی اقتصاد داخلی در حالت بینابین قرار دارد؛ اما سایر عوامل در وضعیت بحرانی است. این سناریو نشان‌دهندۀ شرایطی است که در آن نه‌تنها عوامل داخلی به‌شدت بحرانی است، حتی رفع تحریم‌ها نیز نتوانسته به‌طور کامل به اقتصاد کمک کند. این وضعیت می‌تواند ناشی از تداوم برخی محدودیت‌های بین‌المللی، نبود توافق‌های تجاری مؤثر یا مشکلات در زنجیره‌های تأمین باشد که مانع از ورود کامل اقتصاد ایران به بازارهای جهانی میشود. در چنین شرایطی کسبوکارهای داخلی نه‌تنها با مشکلات ناشی از وضعیت بحرانی اقتصاد داخلی مواجه هستند، حتی فرصت‌های بین‌المللی نیز به‌طور کامل در دسترس نیست. این وضعیت می‌تواند به افزایش ناامیدی و بی‌اطمینانی در‌میان کسبوکارها و سرمایه‌گذاران منجر شود و درنهایت، به کاهش رشد اقتصادی و افزایش بیکاری دامن بزند.
در سناریوی 7 تمامی عوامل در وضعیت بحرانی قرار دارد. این بدترین حالت ممکن است که در آن نه‌تنها اقتصاد داخلی با مشکلات جدّی روبه‌روست، حتی عامل رفع تحریم‌ها و باز‌شدن درهای اقتصاد جهانی نیز نتوانسته بهبودی ایجاد کند. در این سناریو کسبوکارها با یک بحران چندجانبه مواجه هستند که در آن نه‌تنها درآمدها و وضعیت مالی به‌شدت ضعیف است، هیچ چشم‌انداز روشنی برای بهبود وضعیت وجود ندارد، سرمایه‌گذاری خارجی به حداقل می‌رسد یا به‌طور کامل قطع میشود، بازارهای داخلی در رکود عمیقی فرو می‌روند و کسبوکارها به‌سختی می‌توانند به منابع مالی دسترسی پیدا کنند. علاوه بر این، استفاده از فناوری‌های نوین به‌دلیل نبود منابع مالی و محیط کسبوکار مناسب تا حدودی غیرممکن است. این سناریوها نشان‌دهندۀ وضعیت‌هایی است که در آن اقتصاد و کسبوکارهای ایران در شرایط بسیار سخت و ناپایدار قرار می‌گیرد. در این شرایط مدیریت بحران و تلاش برای بهبود وضعیت اقتصادی با سیاست‌های اقتصادی پایدار و حمایت از کسبوکارها بسیار حیاتی خواهد بود.
نتیجه‌گیری
محققان در پژوهش حاضر به‌طور جامع عواملی را شناسایی و تحلیل کردند که در مسیر توسعه و بهینه‌سازی کسبوکارهای سرزمینی نقش حیاتی دارد. از‌میان عوامل متعدّد و جامع بررسی‌شده ده عامل بهعنوان کلیدی‌ترین عوامل انتخاب شده است که شامل تحریم‌ها، درآمد، جذب سرمایه‌های خارجی، دسترسی به بازار، دسترسی به سرمایه، مشارکت، دسترسی به تکنولوژی، هزینۀ انرژی، مشارکت بخش خصوصی و منابع است. این عوامل بیشترین تأثیر را بر وضعیت آیندۀ توسعۀ کسبوکارهای سرزمینی در ایران دارد و به دو دسته عوامل دوگانه، یعنی متغیرهای خطر و هدف تقسیم شده است. این ده عامل کلیدی نه‌تنها وضعیت فعلی کسبوکارهای سرزمینی را شکل می‌دهند، آیندۀ توسعۀ این بخش را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. تفکیک این عوامل به دو دسته «متغیرهای خطر» و «متغیرهای هدف» به‌روشنی نشان‌دهندۀ تأثیر مستقیم و غیرمستقیم آنها بر سناریوسازی‌های آینده است. تحریم‌ها و دسترسی به بازار از مهم‌ترین متغیرهای خطر است؛ زیرا شرایط بین‌المللی و اقتصادی کشور را به‌طور مستقیم تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. تحریم‌ها می‌توانند به کاهش جذب سرمایه‌های خارجی و محدودیت در دسترسی به تکنولوژی منجر شوند؛ در‌حالی که دسترسی به بازار عامل تعیین‌کننده‌ای در بقای کسب‌وکارهاست. جذب سرمایه و دسترسی به سرمایه با یکدیگر ارتباط مستقیمی دارند. جذب سرمایه‌های خارجی نیازمند بسترهایی چون ثبات اقتصادی و امنیت سرمایه‌گذاری است که بدون دسترسی به منابع مالی داخلی پایدار نخواهد بود. هزینۀ انرژی و منابع به‌دلیل منابع غنی انرژی ایران ظرفیت ویژه‌ای را برای کاهش هزینۀ تولید دارند؛ اما اگر هزینه‌های انرژی افزایش یابد یا مدیریت منابع ناکارآمد باشد، این مزیت رقابتی از‌دست خواهد رفت. مشارکت بخش خصوصی و مشارکت عمومی نیز نشان‌دهندۀ اهمیت هم‌افزایی بین بخش‌های مختلف اقتصادی است. مشارکت بخش خصوصی می‌تواند منجر به بهبود بهره‌وری و نوآوری شود؛ در‌حالی که مشارکت عمومی تضمین‌کنندۀ پشتیبانی سیاسی و اجتماعی از برنامه‌های توسعه‌ای است.
نتایج پژوهش نشان داد که عوامل مستقل به خودی خود تهدیدی برای توسعۀ کسبوکار نیستند و در‌صورت نرمال‌بودن توزیع عوامل کلیدی حتی می‌توانند شرایط مطلوبی را برای توسعه فراهم کنند؛ با این حال مهم‌ترین اولویت در توسعۀ کسبوکارهای سرزمینی مدیریت عوامل موجود در موقعیت خطر و مخاطره است؛ از‌جمله این عوامل می‌توان به دسترسی به سرمایه، جذب سرمایه‌های خارجی، دسترسی به بازار، درآمد و رفع تحریم‌ها اشاره کرد که اصلی‌ترین چالش‌ها و موانع در مسیر توسعۀ کسبوکارها هستند. همچنین، نتایج پژوهش در ارتباط با موانع موجود بر سر راه کسبوکارها برای شناسایی عوامل نشان داد که اگرچه دسترسی به سرمایه یکی از موانع کلیدی در توسعۀ کسب‌وکارهاست، ضعف در نظام تأمین مالی، میزان‌های بالای بهره و نبود حمایت مؤثر از کارآفرینان مانع تأمین منابع لازم برای شروع و گسترش فعالیت‌ها شده است. این مشکل به‌ویژه برای کسبوکارهای کوچک و متوسط که به منابع مالی بیشتری نیاز دارند، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. از سوی دیگر، جذب‌نشدن سرمایه‌های خارجی نیز به‌دلیل تحریم‌ها، نااطمینانی‌های اقتصادی و موانع قانونی از دیگر موانع موجود بر سر راه کسب‌وکارهاست که با چالش‌های جدّی مواجه است. این موضوع نه‌تنها فرصت‌های توسعۀ فناوری و رشد اقتصادی را محدود می‌کند، جریان سرمایه‌گذاری بین‌المللی را نیز به حداقل رسانده است. علاوه بر این، دسترسی به بازار با موانعی نظیر ضعف زیرساخت‌های حمل‌ونقل، محدودیت‌های صادراتی و رقابت ناعادلانه روبه‌روست که این موانع از‌طرفی، توان رقابتی کسبوکارها را کاهش داده و از طرف دیگر، مانع بهره‌برداری از ظرفیت‌های تولیدی شده است. یکی دیگر از موانع اساسی درآمد پایین و ناپایدار است که امکان سرمایه‌گذاری مجدد و توسعۀ فعالیت‌ها را محدود می‌کند. این مسئله باعث میشود رشد کسبوکارها متوقف شود و اعتماد سرمایه‌گذاران به آیندۀ اقتصادی کاهش یابد. در این میان، تحریم‌ها بهعنوان یکی از موانع ساختاری مهم، دسترسی به منابع مالی، بازارهای بین‌المللی و تکنولوژی‌های مدرن را به‌شدت محدود کرده و هزینه‌های واردات را افزایش داده است. این شرایط توان رقابت‌پذیری محصولات داخلی را کاهش داده و بسیاری از فرصت‌های اقتصادی را از‌بین برده است. تورم نیز بهعنوان یک مانع ثانویه هزینه‌های تولید و مواد اولیه را افزایش و قدرت خرید مشتریان را کاهش داده است. این وضعیت باعث ایجاد فضای اقتصادی ناامن شده و برنامه‌ریزی‌های بلندمدت کسبوکارها را مختل کرده است. درمجموع، این موانع به‌صورت شبکه‌ای به یکدیگر متصل بوده است و تأثیرات متقابلی بر یکدیگر دارد؛ برای مثال، تورم باعث کاهش درآمد میشود که این مسئله دسترسی به سرمایه و توان جذب سرمایه‌های خارجی را محدودتر می‌کند. این شبکۀ پیچیده نیازمند مداخلات ساختاری از‌جمله کاهش تورم، تسهیل قوانین سرمایه‌گذاری، بهبود زیرساخت‌ها و بازسازی روابط بین‌المللی است تا مسیر توسعۀ کسبوکارها هموار شود.
در ارتباط با نتایج سناریوهای مختلف نیز مشخص شد که رفع تحریم‌ها و باز‌شدن درهای اقتصاد جهانی به روی اقتصاد داخلی تنها یک بخش از پازل توسعۀ کسبوکارهای سرزمینی در ایران است. سناریوهای بینابین و بحرانی نشان می‌دهند که بدون مدیریت مؤثر سایر عوامل کلیدی مانند دسترسی به سرمایه، جذب سرمایه‌های خارجی، بهبود زیرساخت‌ها و توسعۀ بازارها، فرصت‌های ناشی از رفع تحریم‌ها نمی‌تواند به‌طور کامل بهبود اقتصادی و رشد پایدار را به همراه داشته باشد؛ بنابراین تمرکز بر یکپارچگی و تعامل مؤثر بین این عوامل برای رسیدن به توسعۀ مطلوب ضروری است. در ارزیابی کلی از پژوهش حاضر می‌توان گفت که این پژوهش گامی مؤثر در راستای شناخت و تحلیل عوامل کلیدی و پیشران‌های توسعۀ کسبوکارهای سرزمینی در ایران برداشته است. نتایج این پژوهش می‌تواند به تصمیم‌گیرندگان و برنامه‌ریزان کمک کند تا با تمرکز بر این عوامل و توجه به ارتباطات متقابل آنها استراتژی‌های بهینه‌ای را برای توسعۀ اقتصادی و رشد کسبوکارها در ایران طراحی کنند؛ با این حال برخی کاستی‌ها نیز وجود دارد که می‌تواند مورد توجه قرار گیرد. یکی از این کاستی‌ها ممکن است مربوط به انتخاب و محدودیت‌های عوامل بررسی‌شده باشد. شاید عواملی دیگر که در این پژوهش مورد توجه قرار نگرفته است نیز بتوانند نقش مهمی در توسعۀ کسبوکارهای سرزمینی داشته باشند. علاوه بر این، محققان در پژوهش حاضر می‌توانند با بررسی بیشتر ارتباطات و تأثیرات متقابل این عوامل بر یکدیگر و تحلیل عمیق‌تر سناریوها به نتایج دقیق‌تری دست یابند. با وجود این، پژوهش حاضر به‌طور چشمگیری به ادبیات موضوعی توسعۀ کسبوکارهای سرزمینی در ایران کمک می‌کند. این کمک با ارائۀ یک چارچوب تحلیلی برای شناسایی و ارزیابی عوامل کلیدی مؤثر بر توسعۀ کسبوکارها و نیز ارائۀ سناریوهای مختلف براساس وضعیت این عوامل محقق میشود. به این ترتیب، نتایج این پژوهش می‌تواند مبنای تصمیم‌گیری‌های استراتژیک و تدوین سیاست‌های کلان در راستای توسعۀ پایدار و بهینه‌سازی کسبوکارهای سرزمینی در ایران قرار گیرد.
)