نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار گروه جغرافیا، دانشکده علوم انسانی ، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران
2 کارشناسی ارشد گروه جغرافیا، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction
Physiography is a part of earth science studies in which the physical characteristics of the drainage basin such as area, perimeter and relief, slope, direction, etc. are studied. The studies that examine the physical characteristics and shape of a basin are called Physiography. Knowledge of the physiographic characteristics of a basin along with information about the climatic conditions of the region can provide us with a relatively accurate image of the quantitative and qualitative function of the hydrological system of that basin (Pitlick, 1994). The increase in the rank of waterways in a drainage basin is under the influence of various geomorphological, geological, and climatological ecosystems and contexts. In dealing with open systems, the researchers’ assumption is usually on the effectiveness of specific and accessible vectors and the evaluation of the system's behavior in relation to those vectors. The area of study in this research includes Iran. Iran with an area of about 1648195 square kilometers is approximately located between 25-40 degrees north latitude and 44-64 degrees east longitude.
Materials and Methods
In this study, the accuracy of physiographic relationships in the basins was discussed. The existing relationships and the connection between them represent the relation of physiographic characteristics of the basin. In dealing with open systems, the researchers’ assumption is usually on the effectiveness of specific and accessible vectors and the evaluation of the system's behavior in relation to those vectors. Accordingly, in this study, the increase in the rank of the waterways drainage basin of Iran in the form of 984 sub-basins was investigated in terms of the bifurcation ratio, total length of waterways, the total average of waterways, and basin area. The relation between the equal rank of waterway and drainage basin area and also the relation between specific retention constant and slope and drainage density are among the physiographic characteristics of the drainage basin that were evaluated in this study. For this purpose, first, the layer of main rivers and waterways was prepared from DEM 30*30 extracted from the SRTM satellite. After extraction of the waterway in Arc GIS 10.3 software, Iran's rivers were ranked based on the Horton-Strahler theory. The relation between the equal rank of waterway and drainage basin area and also the relation between specific retention constant and slope and drainage density are among the physiographic characteristics of the drainage basin that were evaluated in this essay.
Discussion
In the drainage basin of Iran, a regression equation was established between the ‘area’ as an independent variable and the sum of flow ranks as a dependent variable, and the obtained equation responded positively to this hypothesis with a favorable level of significance. The amount of the explanation coefficient of most sub-basins is more than 0.99, which indicates the great effectiveness of the expanse of the basins on the sum of the ranks of rivers flow. The lowest explanation coefficient is in the Abarkooh-Sirjan basin (0.89) and then in Dar-Anjir Desert sub-basins (0.92) (probably due to the basins being dry and playa), Aras (due to having just one bank) And Haraz-Qarah Su (0.96), and Sefidrud-Haraz (0.97) (due to the different climate of the basins), respectively. The bifurcation ratio has an inverse relationship with the ranks so that as the waterway rank increases, the bifurcation ratio coefficient decreases.
The highest percentage belongs to the Sefidrud-Haraz (82%), Gavkhouni 72%), and Namak Lake (62%) basins. The common feature of the three basins is that their final drain is located in a corner of the basin and not in the center. Siahkuh Desert sub-basins (35%), Bandar Abbas-Sadich (36%), Karkheh and Abarkooh-Sirjan (37%) have the lowest frequency percentage of high ranks. In the drainage basin, a regression equation was established between the area and equal ranks according to their frequency. In this equation, the area was the independent variable and the bifurcation ratio was the dependent variable and according to the level of significance obtained from the equation, the drainage basin responded positively to the hypothesis. Basins with smaller areas also had smaller bifurcation ratios. The highest explanation coefficients belong to Qarah-Su- Gorganrood (99%) and Dur-Anjir Desert (98%) sub-basins, and the lowest explanation coefficients belong to Sefidrud and Hamun-e Jaz-Murian (50%), Hamun-e Mashekl (54%), Urmia (59), and Helleh (62%) sub-basins.
The flow length of each rank is measured and categorized in all basins. The prevailing result is the existence of a negative relationship between total flow length and rank. A regression equation was established between retention constant and slope, and regression equations were estimated with a positive procedure. In this examination, the slope was considered the independent variable and the retention constant was considered the dependent variable. Some basins were excluded from the examination, most likely due to the topographic and lithological effects of the basins that have changed the specific retention constant. Basins may be more expanded in the mound area, reducing drainage density in these areas. Even among the basins where acceptable regression equations have been obtained, the explanations coefficient varied between 50% (Hamun-Helmand, Abarkooh-Sirjan, Sefidrud) up to a maximum of 79% (Gavkhouni) and most of them had been between 50% and 60%.
Conclusion
There is a direct relationship between the two parameters that is, the sum of the rank of waterways in a drainage basin and the area of the drainage basin of Iran so that in most drainage basins the explanation coefficient of these two parameters is estimated to be 99%. In the drainage basin of Iran, the amount of the explanation coefficient of the bifurcation ratio and increasing the rank of rivers varies from 35% in the Siahkuh Desert basin to 82% in the Sefidrud drainage basin. The area of the basin with a 99% explanation coefficient may affect the bifurcation ratio. In some basins of Iran that have active tectonics or rivers are captured or diverted, sometimes the flow length is fewer in the lower ranks than in the higher ranks. Provided that the topography of the basin is balanced over time, by increasing the rank of waterways, the flow length average increases in the same rank. The assumption that as much as the retention constant of the basin increases then the drainage density of the basin decreases, can be generalized in most of the drainage basins of Iran with an explanation coefficient higher than 90%.
Keywords: Physiography, Specific Retention, River Ranking, Drainage Basin.
References
- Ali, U., & Ali, S. A. (2014). Analysis of drainage morphometry and watershed prioritization of Romushi-Sasar catchment, Kashmir valley, India using remote sensing and GIS technology. International Journal of Advanced Research, 2(12), 5-23.
- Elmi Zadeh, H., Mah Peykar, O., & Sadatmand, M. (2014). Investigation of fractal theory in river geomorphology (case study: Zarrineh River). Journal of Quantitative Geomorphological Research, 3(2), 130-141 (in Persian).
- Hack, J. T. (1975). Dynamic equilibrium and landscape evolution. Theories of Landform Development, 1, 87-102.
- Horton, R. E. (1945). Erosional development of streams and their drainage basins; hydro physical approach to quantitative morphology. Journal of Geological Society of America Bulletin, 56(3), 275-370.
- Lanzoni, S., Ferdousi, A., & Tambroni, N. (2017). River banks and channel axis curvature: Effects on the longitudinal dispersion in alluvial rivers. Journal of Advances in Water Resources, 113, 55-72.
- Nautiyal, M. D. (1994). Morphometric analysis of a drainage basin using aerial photographs: A case study of Khairkuli Basin, District Dehradun, UP. Journal of the Indian Society of Remote Sensing, 22(4), 251-261.
- Oruonye, E. D., Ezekiel, B. B., Atiku, H. G., Baba, E., & Musa, N. I. (2016). Drainage basin morphometric parameters of River Lamurde: Implication for hydrologic and geomorphic processes. Journal of Agriculture and Ecology Research International, 5(2), 1-11.
- Perasad, G. (2009). Trends and techniques of geomorphology. Translated by Mehran Maghsoudi and Mohammad Taher Khani. Tehran: Selected Publications (in Persian).
- Pitlick, J. (1994). Relation between peak flows, precipitation, and physiography for five mountainous regions in the western USA. Journal of Hydrology, 158(3-4), 219-240.
- Raj, P. N., & Azeez, P. A. (2012). Morphometric analysis of a tropical medium river system: A case from Bharathapuzha River Southern India. Open Journal of Modern Hydrology, 2(4), 91-98.
- Schumm, S. A. (1956). Evolution of drainage systems and slopes in badlands at Perth Amboy, New Jersey. Geological Society of America Bulletin, 67(5), 597-646.
- Singh, V., & Singh, U. C. (2011). Basin Morphometry of Maingra River, district Gwalior, Madhya Pradesh, India. International Journal of Geomatics and Geosciences, 1(4), 891-902.
- Wang, G., Gertner, G., Fang, S., & Anderson, A. B. (2003). Mapping multiple variables for predicting soil loss by geostatistical methods with TM images and a slope map. Journal of Photogrammetric Engineering and Remote Sensing, 69(8), 889-898.
کلیدواژهها [English]
مقدمه
فیزیوگرافی، بخشی از مطالعات مربوط به علوم زمین است که در آن، ویژگیهای فیزیکی حوضۀ آبریز از قبیل مساحت، محیط، پستیوبلندی، شیب، جهت شیب و ... مطالعه و بررسی میشود. به آن دسته از مطالعات که خصوصیات فیزیکی و شکل حوضه بررسی میشود، فیزیوگرافی میگویند. آگاهی از خصوصیات فیزیوگرافی یک حوضه همراه با اطلاعاتی از شرایط آبوهوایی منطقه، تصویر بهنسبت دقیقی از کارکرد کمی و کیفی سیستم هیدرولوژیک آن حوضه در اختیار ما قرار میدهد (Pitlick, 1994). برای بررسی هرچه بهتر و دقیقتر، یک حوضۀ آبریز، به واحدهای هیدرولوژی کوچکتری با عنوان زیر حوضه تقسیم میشود تا هر یک بهطور مجزا تحلیل شود. برخی از خصوصیات فیزیوگرافی و توپوگرافی ازجمله ارتفاع و شیب بسیاری از عوامل آبوهوایی مانند درجه حرارت و نوسانهای آن، نوع و میزان بارندگی سالانه، میزان تبخیر و تعرق را تشدید یا تعدیل میکند و باعث پیدایش انواع آبوهوای موضعی یا منطقهای میشود (Wang & et al., 2003).
مطالعات فیزیوگرافی در شناخت، برنامهریزی و مدیریت حوضههای آبریز نقش اساسی دارد؛ زیرا دیگر مطالعات همچون فرسایش و رسوب، هیدرولوژی و هواشناسی و ... بدان وابسته است و بیشتر پارامترهای حاصلشده در شناخت فیزیوگرافیک حوضه، در فرمولها و روابط تجربی استفاده میشود. از این رو، مطالعات فیزیوگرافی حوضۀ موردمطالعه با استفاده از آخرین توانمندیهای نرمافزار ArcGIS انجام شده است. با توجه به وابستگی پارامترهای هیدرولوژیکی حوضهها ازجمله میزان آبدهی و دبی اوج سیل، به شدتِ پارامترهای سطح زمین مانند توپوگرافی، شکل، شیب حوضه و ...، استفاده از ArcGIS در جمعآوری و پردازش اطلاعات مربوط به این مطالعات بسیار ضروری است. تأثیر و مقایسه بین این فاکتورها در میزان اثربخشی بر شناخت ویژگیهای حوضۀ آبریز تأثیر دارد. بررسی فیزیوگرافی و هیدرولوژی از مهمترین پارامترها در بررسی وضعیت حوضۀ آبریز است؛ برای تعیین خصوصیات هیدرولوژیکی یک حوضه کلیۀ عوامل در نظر گرفته نمیشود، بلکه باید خصوصیات مهمی را انتخاب و بررسی کرد که اهمیت و اثر بیشتری داشته باشد. در این پژوهش خصوصیات فیزیوگرافی و هیدرولوژیکی حوضهها مثل سطح حوضه، محیط حوضه، شکل حوضه، شیب، جهت شیب، هیپسومتری، شبکه و رتبهبندی آبراههها در پهنۀ ایران زمین بررسی شده است.
پیشینه
هورتن (۱۹۴۵) جزء اولین کسانی است که وضعیت شبکههای زهکشی را با پارامتر نسبت انشــعابات بررسی کرده است. هاک[1] (۱۹۷۵) پژوهشی دربارۀ چشماندازهای ژئومورفولوژیکی آبراهه تحت عنوان لندفرمهای ترکیبی حوضه در حالتهای ناتعادلی، تعادل و نبود تعادل انجام داده و تأیید کرده که هرکدام از وضعیتهای مذکور ناشی از رفتار رودخانه است. سینگ[2] و سینگ (۲۰۱۱) در پژوهش مورفومتری حوضۀ رودخانۀ ماینگرا، در ماهیای هندوستان با استفاده از پارامترهای مورفومتری مانند طول جریان، تراکم زهکشی، فرکانس جریان، بافت زهکشی، نسبت تراکم شکل، نسبت طول، نسبت فشردگی نتیجه گرفتند که حوضۀ ماینگرا الگوی دندریتیکی دارد. این حوضۀ زهکشی، خروجی رتبۀ چهارم دارد. راج و عزیز[3] (۲۰۱۲) از پژوهش تجزیهوتحلیل مورفومتریک سیستم رودخانۀ براتاپوزا در جنوب هند دریافتند که رودخانۀ اصلی با رتبۀ هفتم در چندین جریان پایینتر تشکیل شده که نشاندهندۀ یک الگوی جریان دندریتی است. زمینشناسی حوضه، شیب و الگوهای بارندگی حوضه، ویژگیهای مورفومتری حوضه را تعیین میکند. جنبههای خطی حوضه ازجمله نسبت طول جریان و انشعاب، نشاندهندۀ کشیدگی در حوضه است. میرعلی و احمدعلی[4] (۲۰۱۴) در پژوهش تجزیهوتحلیل مورفومتری زهکشی و رتبهبندی حوضۀ آبخیز رودخانۀ رومشی- ساسار، در هند با استفاده از سنجش از دور و ArcGIS نتیجه گرفتند که حوضۀ آبریز RSMW4 و RSMW5 در رتبۀ بسیار بالا قرار دارد که واحدهای کوچک هیدرولوژیکی یعنی حوضههای کوچک برای شروع اقدامات حفاظت از خاک و آب در حوضۀ آبریز در اولویت است. این حوضهها که رتبۀ بسیار بالا دارد، دارای نسبت انشعاب، ارتفاع و شیب زیاد بوده است و توپوگرافی درۀ عمیق دارد که نشاندهندۀ ساختار قوی در زهکشی است و بیشتر در معرض عوامل و بلایای طبیعی قرار میگیرد. ارونی[5] و همکاران (۲۰۱۶)، پارامترهای مورفومتری حوضۀ زهکشی رودخانه لامورده را با تأثیرات آبوهوایی و آبخیزداری فرایندهای ژئومورفیک مطالعه کردند که با استفاده از شاخصهای مورفومتری و پارامترهای شکل حوضه بیانکنندۀ آن بود که حوضه، پهنای بیشتر و طولانیتر دارد. لانزونی[6] و همکاران (۲۰۱۷)، در مطالعۀ پراکندگی در رودخانههای آبرفتی دریافتند که رابطۀ حاصل از مدلسازی فیزیکی رفتار رودخانهها طبیعی و عملکرد پارامترهای مرتبط هیدرولیکی و مورفولوژیکی بیانکنندۀ ضریب پراکندگی طولی است.
رضایی مقدم (۱۳۷۷) در مطالعات داخلی، تحلیل شبکۀ آبراههای حوضههای دامنۀ جنوبی میشوداغ را به روش هورتن بررسی کرد. مطابق بررسیهای انجامشده در دامنۀ جنوبی میشوداغ، قوانین هورتن در ارتباط با ترکیب شبکۀ آبراههای صادق است. پارامترهای قوانین هورتن از یک حوضه به حوضۀ دیگر و از یک نوع زمینشناسی به نوع دیگر، اختلاف اندکی دارد. بین پارامترهای بهدستآمده، روابط خطی خوبی برقرار است. قنبرزاده و همکاران (۱۳۸۵) علل و عوامل ناپایداری دامنهها را در حوضۀ آبریز رودخانۀ تبارکآباد قوچان بررسی کردند. نتایج بهدستآمده از بررسیهای لیتولوژی، سیستمهای زهکشی و ژئومورفولوژی حوضه نشاندهندۀ آن بود که وجود سازندههای زمینشناسی و شرایط مساعد فیزیوگرافی همراه با کاربری غیراصولی زمین، مهمترین علل ناپایداری دامنهها محسوب میشود. خرمی و همکاران (۱۳۹۳)، ویژگیهای فیزیوگرافی و هیدروگرافی حوضۀ آبریز قرهسو را در شمال غرب ایران با استفاده از سامانۀ اطلاعات جغرافیایی بررسی کردند. در این پژوهش، خصوصیات فیزیوگرافی ازجمله سطح حوضه، محیط حوضه، شکل حوضه، شیب، جهت شیب، هیپسومتری، شبکه و رتبهبندی آبراههها با استفاده از سامانۀ اطلاعات جغرافیایی بررسی شده است. نتایج نشاندهندۀ آن است که علاوه بر وسعت زیاد حوضه، شکل آن کشیده بوده و بهتبع آن، زمان تمرکز زیاد و فرصت نفوذ نیز بیشتر شده و این موضوع ازلحاظ مدیریت رواناب مهم است. مختاری (۱۳۹۴) در بررسی اثر سیستمهای شکلزا بر مورفولوژی حوضههای آبریز ایران، وجود روابط آلومتریک را بین دو مؤلفه، طول رود اصلی و مساحت حوضه در سیستمهای شکلزا تأیید کرد. اسفندیاری درآباد و همکاران (۱۳۹۴)، خصوصیات فیزیوگرافی حوضۀ آبریز درۀ سیر را واقع در استان چهارمحال و بختیاری بررسی کردند. در این راستا، مساحت و محیط حوضه، ضریب فرم، ابعاد مستطیل معادل، زمان تمرکز و ... محاسبه و نقشههای شیب، جهت، هیپسومتری و ... با نرمافزار ArcGIS تهیه شد. نتایج بهدستآمده نشاندهندۀ آن بود که این حوضه به علت شیب زیاد برای کاربرهای کشاورزی و مسکونی مناسب نبوده است، به علت تراکم زهکشی بالا، قدرت فرسایش هیدرولوژی زیادی دارد و ازنظر شکل حوضه مساعد سیل نیست. طیبیان (۱۳۹۶)خصوصیات فیزیوگرافی و مورفومتری حوضۀ آبریز بقمچ را با استفاده از نرمافزار ArcGIS بررسی کرد. خصوصیات فیزیوگرافی این حوضه (پارامترهای مساحت، محیط، شکل حوضه، مدل ارتفاع رقومی و شیب) برآورد شد. ضریب شکل، ضریب فشردگی و نسبت دایرهای برای این حوضه بهترتیب ۲۶/۰، ۶۸/۱ و ۳۵/۰ به دست آمده است؛ همچنین شیب متوسط آن ۳۳/۳۰ درصد است که گواه بر کوهستانیبودن و پرشیببودن دامنههای این حوضه است. شمسی و همکاران (۱۳۹۶)مشخصات فیزیوگرافی حوضۀ آبریز سنندج را با استفاده از ArcGIS بررسی کردند. با استفاده از نقشههای توپوگرافی، مدل رقومی ارتفاعی در محیط نرمافزار ILWIS تهیه و به کمک آن پارامترهای فیزیوگرافی حوضه ازجمله زمان تمرکز، ضریب شکل، تراکم آبراههها، ارتفاع ماکزیمم و مینیمم و ... بهطور دقیق محاسبه شد. در تمام مواردی که پیشتر گفته شد، نتایج ارائهشده براساس زیر حوضههای محدود بوده و این موضوع کمتر در سطح ملی بررسی شده است. در این پژوهش، چند پارامتر از خصوصیات فیزیوگرافی حوضههای آبریز در سطح ملی ایران بررسی میشود.
منطقۀ موردمطالعه
محدودۀ موردمطالعه در این پژوهش، شامل پهنۀ ایران است. کشور ایران با مساحتی حدود ۱۶۴۸۱۹۵ کیلومتر مربع بهطور تقریبی بین مدار ۴۰-۲۵ درجۀ عرض شمالی و ۶۴-۴۴ درجۀ طول شرقی قرار دارد (علایی طالقانی، ۱۳۹۲: ۵؛ آزادبخت و نوروزی، ۱۳۸۷: ۱؛ جداری عیوضی، ۱۳۸۹: ۱۱؛ زمردیان، ۱۳۹۲: ۲۷). ایران سرزمینی ناهموار است؛ بهطوری که بخشهای شمالی، شرقی، غربی و مرکزی آن را کوههای بهنسبت مرتفع میپوشاند. عواملی همچون عرض جغرافیایی، پستیوبلندیهای گوناگون و سازندههای مختلف زمینشناسی، سبب توزیع نابرابر بارندگی و منابع آب کشور میشود که در ۶ حوضۀ آبریز اصلی متمرکز است (ولایتی، ۱۳۹۲: ۲). تقسیمبندی و کدگذاری حوضههای آبریز ایران، اولین بار در سال ۱۳۳۵ در بنگاه مستقل آبیاری و با همکاری سازمان خواروبار و کشاورزی جهان «F.A.O» صورت گرفت. در این تقسیمبندی، سیستم اعشاری «دهدهی» مبنای کار قرار گرفت و تعداد تقسیمات در هر مرحله از ۹ تجاوز نمیکند. از این تقسیمبندی برای مطالعۀ آبهای زیرزمینی نیز استفاده میشود (وزارت نیرو، ۱۳۸۳: ۱). حوضههای آبریز ششگانۀ کشور، درواقع مساحت کل کشور ایران را در برمیگیرد (ولایتی، ۱۳۹۲: ۲). این حوضهها با توجه به اهمیت و ارزش اقتصادی آب به این شرح اولویتبندی شد. ۱. حوضۀ آبریز دریای مازندران؛ ۲. حوضۀ آبریز خلیجفارس و دریای عمان؛ ۳. حوضۀ آبریز دریاچۀ ارومیه؛ ۴. حوضۀ آبریز کویر مرکزی ایران؛ ۵. حوضۀ آبریز رودخانههای شرق کشور؛ ۶. حوضۀ آبریز کویر قرهقوم (ولایتی، ۱۳۹۲: ۸۶). حوضههای آبریز اصلی نیز به ۳۰ حوضۀ آبریز فرعی و درجهدو تقسیم میشود (شکل ۱)، (وزارت نیرو، ۱۳۸۳: ۱).
شکل (1) پراکندگی حوضههای آبریز ایران
Figure (1) Distribution of Iranian basins
مواد و روش
با توجه به اهمیت خصوصیات فیزیوگرافی حوضهها، حجم زیاد اطلاعات و زمانبربودن تجزیهوتحلیل این اطلاعات، استفاده از روشهایی برای انجام سریع و دقیق این مطالعات لازم است. افزایش رتبۀ آبراهههای یک حوضۀ آبریز بر کانتکستهای مختلف ژئومورفولوژیکی، ژئولوژیکی، کلیماتولوژی، اکوسیستمی و ... اثر میگذارد که هرکدام بهنوبۀ خود سیستمهای باز وسیعی دارد. بهطور معمول، محققان در برخورد با چنین سیستمهایی فرض را بر اثرگذاری بردارهای مشخص و در دسترس میگذارند و رفتار سیستم را در ارتباط با آنها ارزیابی میکنند. بر این اساس، در این پژوهش، افزایش رتبۀ آبراهههای حوضههای آبریز ایران در غالب ۹۸۴ زیر حوضه در ارتباط با نسبت انشعاب، طول و میانگین کل آبراههها و مساحت حوضه بررسی شده است. رابطۀ بین رتبۀ برابر آبراهه با مساحت حوضۀ آبریز و همچنین ارتباط بین ثابت نگهداشت ویژه با شیب و تراکم زهکشی نیز ازجمله خصوصیات فیزیوگرافی حوضۀ آبریز است که در این پژوهش ارزیابی شد. قابلیتهای سیستم اطلاعات جغرافیایی، سبب شده است متخصصان هیدرولوژی در سالهای اخیر به استفاده از آن و سنجش از دور روی آورند. برای بررسی خصوصیات فیزیوگرافی حوضههای آبریز ایران، لایۀ رودخانههای اصلی و آبراههها از 30*30 DEM مستخرج از ماهوارۀ SRTM استخراج و پس از آن در نرمافزار ArcGIS 10.3 براساس نظریۀ هورتن-استرالر رودخانهها رتبهبندی شد. در سیستم هورتن تمام شعباتی که از خطالرأسها به شاخۀ زیرین متصل میشود، بهعنوان آبراهۀ رتبۀ اول شناخته میشود. بدین صورت در محل اتصال هر دوشاخۀ رتبۀ اول، آبراهۀ رتبۀ دومی ایجاد و بهسمت پایین تا نقطهای توسعه مییابد که در آنجا به آبراهۀ رتبۀ دوم دیگری متصل شود؛ درنتیجه شاخۀ رتبۀ سوم و همینطور چهارم پدید میآید (Elmi Zadeh & et al., 1393: 134) (شکل ۲). براساس محاسبات انجامگرفته برای شناخت رفتار رودخانه فاکتورهای مساحت، نسبت انشعاب و مجموع رتبههای جریان و برای به دست آوردن خصوصیات فیزیوگرافی حوضههای آبریز، فاکتورهای جدول (۱) محاسبه شد. برای هرکدام از فاکتورها پیشفرضهای حاکم بر حوضههای آبریز مدنظر قرار گرفت و در تمامی زیر حوضهها تجزیه و تفسیر شد.
جدول (1) فاکتورهای فیزیوگرافی
Table (1) Physiographic factors
|
پارامترها |
رابطه |
توضیحات |
مرجع |
||||||
پارامترهای پایه |
[7] (A) |
- |
مساحت سطح حوضه به کیلومترمربع |
(Horton، 1945) |
|
|
||||
|
||||||||||
[8] (U) |
- |
رتبهبندی سلسلهمراتبی |
(Horton، 1945) |
|
|
|||||
پارامترهای خطی |
[9] (Br) |
|
تعداد آبراهههای یک رده (Nu) به تعداد آبراهههای ردۀ بعدی (Nu+1)، Br نسبت انشعاب |
(Schumm، 1956) |
|
|
||||
|
||||||||||
[10] (Dd) |
Dd= |
Lu. مجموع طول کلیۀ آبراههها برحسب کیلومتر، A. مساحت حوضه به کیلومترمربع، |
(Horton، 1945) |
|
|
|||||
[11] (C) |
|
مساحت حوضه، Lu. مجموع طول آبراههها، C ثابت نگهداشت آبراهه |
(Perasad، 2009) |
|
|
|||||
[12] (S) |
|
. اختلاف ارتفاع حوضه، A مساحت به کیلومترمربع، Sm شیب |
(Nautiyal، 1994) |
|
|
|||||
|
یافتهها (نتایج)
پهنۀ موردمطالعه در این پژوهش، حوضههای آبریز درجهدو ایران است. هر حوضۀ آبریز از مجموعهای از زیر حوضهها تشکیل و هر زیر حوضه بهنوبۀ خود به واحدهای کوچکتر تقسیم میشود. به علت گستردگی منطقۀ موردمطالعه حوضههای آبریز درجهدو، به ۹۸۴ زیر حوضه تقسیم شد که براساس سیستم رتبهبندی هورتن استرالر از میان حوضههای موردمطالعه، رتبۀ خروجی حوضهها و فراوانی آنها در جدول (۲) مشخص شد.
شکل (2) نقشۀ رتبهبندی ایران به روش هورتن-استرالر
Figure (2) Ranking map of Iranian rivers by Horton- Straler method
رابطۀ مساحت و مجموع رتبههای جریان
براساس مطالعۀ مقایسهای که بین حوضهها و اجزای جریان آنها صورت گرفته است، این فرض وجود دارد که باید بین مساحت حوضهها و تعداد کل جریانها رابطهای مثبت وجود داشته باشد. تعداد اجزای جریان با افزایش وسعت حوضه افزایش مییابد؛ بهطوری که حوضههایی با وسعت بیشتر دارای بیشترین اجزای جریان است (پراساد، ۱۳۸۸: ۶۲). درمجموع، در بررسی حوضهها از این منظر، نتایج پیچیدهای منتج شده است؛ زیرا اجزای یک حوضه در عین وابستگی به شکل و اندازۀ حوضۀ زهکشی، از ارتفاع، ساختار زمینشناسی، اقلیم و پوشش گیاهی و ... متأثر میشود. برای آزمون این فرض در حوضههای آبریز ایران، رابطۀ رگرسیونی بین مساحت بهعنوان متغیر مستقل و مجموع رتبههای جریان بهعنوان متغیر وابسته، برقرار و در روابط بهدستآمده از جدول (۳) با سطح معناداری مطلوبی به این فرض پاسخ مثبت داده شد. مقدار ضریب تبیین بیشتر زیر حوضهها بیش از ۹۹/۰ است که دال بر اثرگذاری بسیار زیاد وسعت حوضهها بر مجموع رتبههای جریان رودخانههاست. کمترین ضریب تبیین در زیر حوضۀ ابرکو-سیرجان (۸۹/۰) و بعد بهترتیب در زیر حوضههای کویر درانجیر (۹۲/۰) بهاحتمال زیاد به دلیل خشکی و پلایابودن حوضهها، ارس (به دلیل یک ساحلِ بودن)، هراز قرهسو (۹۶/۰) و سفیدرود هراز (۹۷/۰) (به دلیل اقلیم متفاوت حوضهها) است.
جدول (2) فراوانی رتبههای رودخانهای در حوضههای ایران
Table (2) Frequency of river ranks in Iranian basins
حوضه آبریز |
کل زیر حوضه |
رتبۀ ۲ |
رتبۀ ۳ |
رتبۀ ۴ |
رتبۀ ۵ |
رتبۀ ۶ |
رتبۀ ۷ |
سفیدرود |
۹۴ |
۵۱ |
۳۱ |
۹ |
۳ |
__ |
__ |
ابرقو-سیرجان |
۷۵ |
۱۳ |
۳۷ |
۲۲ |
۳ |
__ |
__ |
ارس |
۳۸ |
۵ |
۱۶ |
۱۱ |
۳ |
۳ |
__ |
اترک |
۱۹ |
۱ |
۵ |
۷ |
۵ |
__ |
__ |
جنوبی بلوچستان |
۳۹ |
۱۲ |
۱۸ |
۸ |
۱ |
__ |
__ |
بندرعباس |
۴۴ |
۱۴ |
۱۶ |
۱۱ |
۳ |
__ |
__ |
دریاچۀ نمک |
۲۹ |
۱۸ |
۶ |
۵ |
__ |
__ |
__ |
حله |
۴۰ |
۱ |
۲۱ |
۱۲ |
۴ |
۲ |
__ |
هامون-جازموریان |
۵۹ |
۲ |
۲۵ |
۲۶ |
۴ |
۲ |
__ |
هامون-هیرمند |
۲۱ |
۱۰ |
۶ |
۴ |
۵ |
__ |
__ |
هامون-ماشکل |
۲۵ |
۷ |
۱۲ |
۵ |
۱ |
__ |
__ |
هراز-قرهسو |
۹ |
۲ |
۶ |
۱ |
__ |
__ |
__ |
جراحی-زهره |
۲۹ |
۲ |
۶ |
۱۴ |
۵ |
۲ |
__ |
کل-مهران |
۳۰ |
۴ |
۱۶ |
۷ |
۱ |
۲ |
__ |
ارومیه |
۲۷ |
۲ |
۱۱ |
۱۰ |
۴ |
__ |
__ |
کرخه |
۱۹ |
۲ |
۷ |
۶ |
۳ |
۱ |
__ |
کارون |
۳۴ |
۱ |
۵ |
۱۴ |
۸ |
۵ |
۱ |
کویر درانجیر |
۲۱ |
۱ |
۲ |
۸ |
۷ |
۳ |
__ |
کویر لوت |
۴۳ |
۷ |
۲۹ |
۴ |
۳ |
__ |
__ |
کویر سیاه کوه |
۳۱ |
۳ |
۱۱ |
۱۱ |
۵ |
۱ |
__ |
کویر مرکزی |
۶۷ |
۸ |
۳۵ |
۲۱ |
۲ |
۱ |
__ |
بختگان-مهارلو |
۱۴ |
۱ |
۳ |
۸ |
۲ |
__ |
__ |
مرزی غرب |
۳۸ |
۲ |
۱۴ |
۱۸ |
۳ |
۱ |
__ |
نمکزار خواف |
۱۷ |
۹ |
۷ |
۱ |
__ |
__ |
__ |
قرهقوم |
۲۶ |
۹ |
۱۲ |
۵ |
__ |
__ |
__ |
قرهسو |
۶ |
۳ |
۳ |
__ |
__ |
__ |
__ |
سفیدرود-هراز |
۱۷ |
۱۴ |
۳ |
__ |
__ |
__ |
__ |
تالش-مرداب انزلی |
۷ |
۱ |
۳ |
۲ |
۱ |
__ |
__ |
مند |
۴۴ |
۱ |
۱۸ |
۱۷ |
۷ |
۱ |
__ |
گاوخونی |
۲۲ |
۱ |
۶ |
۱۵ |
__ |
__ |
__ |
جدول (3) روابط لگاریتمی بین مساحت و مجموع رتبههای جریان
Table (3) Logarithmic relationships between area and sum of flow ranks
حوضۀ آبریز |
رابطۀ لگاریتمی مساحت و مجموع رتبههای جریان |
R² |
حوضۀ آبریز |
رابطۀ لگاریتمی مساحت و مجموع رتبههای جریان |
R² |
گاوخونی |
y = ۰/۰۵۰۶x+ ۱/۷۵۳۶ |
۰/۹۹
|
بختگان-مهارلو |
y = ۰/۴۶x + ۳/۳۸۸۷ |
۰/۹۹ |
دریاچۀ ارومیه |
y = ۰/۴۳۷x + ۲/۵۹۳۹ |
۰/۹۹
|
سفیدرود |
y = ۰/۴۶۱x + ۰/۳۶ |
۰/۹۹ |
کرخه |
y = ۰/۴۴۶x + ۷/۲۷۸۲ |
۰/۹۹ |
ابرقو-سیرجان |
y = ۰/۴۹۷x + ۳/۳۱۸۸ |
۰/۸۹
|
کارون |
y = ۰/۴۴۸x + ۵/۳ |
۰/۹۹ |
ارس |
y = ۰/۶۸۵x - ۱۲/۵۶۶ |
۰/۹۶ |
کویر درانجیر |
y = ۰/۵۰۹x + ۲۵/۹۸۲ |
۰/۹۲ |
اترک |
y = ۰/۴۶۲x + ۱/۲۱۸۸ |
۰/۹۹ |
کویر لوت |
y = ۰/۴۶۵x + ۶/۸۷۸۵ |
۰/۹۹ |
بلوچستان جنوبی |
y = ۰/۴۴۳x + ۶/۱۳۷ |
۰/۹۹ |
کویر مرکزی |
y = ۰/۴۸۱x + ۴/۵۷۷۱ |
۰/۹۹ |
بندرعباس-سدیچ |
y = ۰/۴۸۵x - ۱/۳۴۴۶ |
۰/۹۹ |
کویر سیاه کوه |
y = ۰/۵۳۳x - ۱/۷۳۸۳ |
۰/۹۹ |
دریاچۀ نمک |
y = ۲۰/۴۵۳x - ۱۲۱/۱۶ |
۰/۹۹ |
مرزی غرب |
y = ۰/۴۳۳x + ۱/۶۷۷۹ |
۹۸/۰ |
حله |
y = ۰/۴۷x + ۲/۹۱۵۲ |
۰/۹۹ |
نمکزار خواف |
y = ۰/۵۰۸x + ۳/۵ |
۹۹/۰ |
هامون-جازموریان |
y = ۰/۵۱۴x - ۰/۳۰۵۱ |
۰/۹۹ |
قرهقوم |
y = ۰/۴۷۷x - ۰/۳۳۶۶ |
۰/۹۹ |
هامون-هیرمند |
y = ۰/۵۳۷x - ۲/۲۵۴۸ |
۰/۹۹ |
قرهسو-گرگانرود |
y = ۰/۴۴۶x + ۰/۹۶۱۳ |
۰/۹۹ |
هامون-ماشکل |
y = ۰/۴۹۷x - ۳/۶۶۱۵ |
۰/۹۹ |
سفیدرود-هراز |
y = ۰/۴۳۱x + ۰/۸۰۸۴ |
۹۷/۰ |
هراز–قرهسو |
y = ۰/۴۲۶x - ۴/۸۱۹ |
۹۶/۰ |
تالش-مرداب انزلی |
y = ۰/۴۴x + ۱/۶۰۳۳ |
۰/۹۹ |
جراحی-زهره |
y = ۰/۴۵۳x + ۲/۶۴۹۱ |
۰/۹۹ |
مند |
y = ۰/۴۹۸x + ۳/۳۵۸۳ |
۰/۹۹ |
کل-مهران |
y = ۰/۵۰۷x + ۶/۳۲۹ |
۰/۹۹ |
رابطۀ نسبت انشعاب و افزایش رتبهها
نسبت انشعاب در یک ناحیه با افزایش تعداد رتبهها، تمایل به کاهش دارد؛ زیرا با افزایش رتبهها، درصد تلاقی جریانها بهنسبت رتبههای بالاتر نیز افزایش مییابد (پراساد، ۱۳۸۸: ۶۶). برای آزمون این فرض در حوضههای آبریز، سنجش بر پایۀ فراوانی بیشترین رتبه گذاشته شد و با استفاده از بیشترین رتبه، آبراهه در حوضۀ آبریز برای محاسبۀ نسبت انشعاب، درصدگیری شد. نتایج دال بر این است که نسبت انشعاب با رتبهها رابطۀ معکوس دارد؛ بهطوری که هرچه رتبۀ آبراهه افزایش یابد، ضریب نسبت انشعاب کاهش مییابد (شکل 3؛ جدول ۴). با توجه به محاسبات صورتگرفته، حوضههای آبریز در این پژوهش پاسخ مثبتی به این فرض داشته است. بیشترین درصد، متعلق به حوضههای سفیدرود هراز (۸۲ درصد)، گاوخونی (۷۲ درصد) و دریاچۀ نمک (۶۲ درصد) است که ویژگی مشترک سه حوضۀ قرارگیری آبریز نهایی آنها در گوشهای از حوضه است نه در مرکز آن. زیر حوضههای کویر سیاه کوه (۳۵ درصد)، بندرعباس سدیم (۳۶ درصد)، کرخه و ابرقو- سیرجان (۳۷ درصد) کمترین درصد فراوانی رتبههای بالا را داشته است.
شکل (3) پراکندگی حوضههای آبریز ایران در رابطۀ نسبت انشعاب و افزایش رتبۀ آبراههها
Figure (3) Dispersion of Iranian catchments in relation to branching and increase of waterways
جدول (4) وضعیت حوضههای آبریز ایران در رابطۀ نسبت انشعاب و افزایش رتبۀ آبراههها (برحسب درصد)
Table (4) Status of Iranian catchments in relation to branching ratio and increase of waterways rank (percentage)
درصد |
فراوانی |
رتبه |
زیر حوضه |
حوضۀ آبریز |
درصد |
فراوانی |
رتبه |
زیر حوضه |
حوضه آبریز |
۵۷ |
۸ |
۴ |
۱۴ |
بختگان-مهارلو |
۷۲ |
۱۶ |
۵ |
۲۲ |
گاوخونی |
۵۴ |
۵۱ |
۲ |
۹۴ |
سفیدرود |
۴۰ |
۱۱ |
۳ |
۲۷ |
دریاچه ارومیه |
۴۹ |
۳۷ |
۳ |
۷۵ |
ابرقو-سیرجان |
۳۷ |
۷ |
۴ |
۱۹ |
کرخه |
۴۲ |
۱۶ |
۳ |
۳۸ |
ارس |
۴۱ |
۱۴ |
۴ |
۳۴ |
کارون |
۳۱ |
۶ |
۴ |
۱۹ |
اترک |
۳۸ |
۸ |
۴ |
۲۱ |
کویر درانجیر |
۴۶ |
۱۸ |
۴ |
۳۹ |
بلوچستان جنوبی |
۶۷ |
۲۹ |
۴ |
۴۳ |
کویر لوت |
۳۶ |
۱۶ |
۴ |
۴۴ |
بندرعباس-سدیچ |
۵۲ |
۳۵ |
۴ |
۶۷ |
کویر مرکزی |
۶۲ |
۱۸ |
۴ |
۲۹ |
دریاچۀ نمک |
۳۵ |
۱۱ |
۴ |
۳۱ |
کویر سیاه کوه |
۵۲ |
۲۱ |
۳ |
۴۰ |
حله |
۴۷ |
۱۸ |
۴ |
۳۸ |
مرزی غرب |
۴۴ |
۲۶ |
۴ |
۵۹ |
هامون-جازموریان |
۵۳ |
۹ |
۴ |
۱۷ |
نمکزار خواف |
۴۸ |
۱۰ |
۳ |
۲۱ |
هامون-هیرمند |
۴۶ |
۱۲ |
۴ |
۲۶ |
قرهقوم |
۴۸ |
۱۲ |
۴ |
۲۵ |
هامون-ماشکل |
۵۰ |
۳ |
۵ |
۶ |
قرهسو-گرگانرود |
۶۶ |
۶ |
۴ |
۹ |
هراز –قرهسو |
۸۲ |
۱۴ |
۳ |
۱۷ |
سفیدرود-هراز |
۵۲ |
۱۵ |
۴ |
۲۹ |
جراحی-زهره |
۴۳ |
۳ |
۳ |
۷ |
تالش-مرداب انزلی |
۵۳ |
۱۶ |
۴ |
۳۹ |
کل-مهران |
۴۱ |
۱۸ |
۳ |
۴۴ |
مند |
رابطۀ مساحت و رتبههای برابر
بهطور طبیعی حوضههای آبریز با رتبۀ برابر، مساحت متفاوتی دارد. کمترین نسبت انشعاب متعلق به کم وسعتترین آنهاست. نسبت انشعاب با افزایش مساحت حوضه افزایش مییابد؛ اما بعد از یک مساحت مشخص نسبت انشعاب افزایش نمییابد و ثابت میماند (پراساد، ۱۳۸۸: ۶۶). رتبۀ رودخانه به مساحت حوضه، شیب رودخانه و پستیوبلندی حوضه وابسته است (مقیمی، ۱۳۸۸: ۱۱۸). برای آزمون این فرضیه در حوضههای آبریز بین مساحت و رتبههای برابر، با توجه به فراوانی آنها که در جدول (۴) بیان شد، از رابطۀ رگرسیونی استفاده شد که در این رابطه مساحت متغیر مستقل و نسبت انشعاب متغیر وابسته در نظر گرفته و با توجه به سطح معناداری حاصل از رابطه، در حوضههای آبریز پاسخ مثبتی به فرض داده شد. حوضههایی که مساحت کمتر داشت، نسبت انشعاب آنها نیز کمتر بود. در جدول (۵) روابط خطی و سطح معناداری آنها نشان داده شده است. بیشترین ضریب تبیین به زیر حوضههای قرهسو- گرگان رود (۹۹ درصد)، کویر درانجیر (۹۸ درصد)، کویر سیاه کوه (۹۷ درصد) و بندرعباس_ سدیچ (۹۴ درصد) و کمترین ضریب به زیر حوضههای سفیدرود و هامون جازموریان (۵۰ درصد)، هامون مشکیل (۵۴ درصد)، ارومیه (۵۹ درصد) و حله (۶۲ درصد) تعلق داشته است.
جدول (5) روابط خطی بین مساحت و نسبت انشعاب (رتبۀ دارای بیشترین تکرار)
Table (5) Linear relationships between area and branching ratio (rank with the most repetition)
R² |
رابطۀ خطی مساحت و نسبت انشعاب |
حوضۀ آبریز |
R² |
رابطۀ خطی مساحت و نسبت انشعاب |
حوضۀ آبریز |
۰/۸۸ |
y = ۰/۰۰۰۸x + ۲/۵۳۸۲ |
بختگان-مهارلو |
۰/۸۸ |
y = ۰/۰۰۰۱x + ۳/۰۷۹۳ |
گاوخونی |
۰/۵ |
y = ۰/۰۱۶۱x + ۱/۶۳۴۴ |
سفیدرود |
۰/۵۹ |
y = ۰/۰۰۳۱x + ۲/۷۱۴۸ |
دریاچۀ ارومیه |
۰/۹ |
y = ۰/۰۰۱۱x + ۲/۳۱۲۸ |
ابرقو-سیرجان |
۰/۷۸ |
y = ۰/۰۰۱x + ۲/۳۳۴۴ |
کرخه |
۰/۸۹ |
y = ۰/۰۰۴۸x + ۱/۸۲۳۵ |
ارس |
۰/۹۲ |
y = ۰/۰۰۰۵x + ۳/۰۶۶۵ |
کارون |
۰/۸۷ |
y = ۰/۰۰۱۴x + ۲/۱۳۸ |
اترک |
۰/۹۸ |
y = ۰/۰۰۱۲x + ۲/۱۶۶۶ |
کویر درانجیر |
۰/۸۷ |
y = ۰/۰۰۰۸x + ۲/۶۶۶۲ |
بلوچستان جنوبی |
۰/۷۶ |
y = ۰/۰۰۰۵x + ۲/۹۶۰۸ |
کویر لوت |
۰/۹۴ |
y = ۰/۰۰۰۸x + ۲/۵۷۴۳ |
بندرعباس-سدیچ |
۰/۸۸ |
y = ۰/۰۰۰۷x + ۲/۷۵۲۲ |
کویر مرکزی |
۰/۸۲ |
y = ۰/۰۰۰۸x + ۲/۶۲۱۲ |
دریاچۀ نمک |
۰/۹۷ |
y = ۰/۰۰۱۲x + ۲/۱۶۲۸ |
کویر سیاه کوه |
۰/۶۲ |
y = ۰/۰۰۴۱x + ۲/۱۸۷۳ |
حله |
۰/۸۸ |
y = ۰/۰۰۰۷x + ۲/۷۸۴۸ |
مرزی غرب |
۰/۵ |
y = ۰/۰۰۰۵x + ۳/۲۶۲۷ |
هامون جازموریان |
۰/۸۹ |
y = ۰/۰۰۱۱x + ۲/۳۲۷۹ |
نمکزار خواف |
۰/۹ |
y = ۰/۰۰۰۹x + ۲/۵۳۱ |
هامون-هیرمند |
۰/۹۳ |
y = ۰/۰۰۰۸x + ۲/۶۳۱۴ |
قرهقوم |
۰/۵۴ |
y = ۰/۰۰۰۳x + ۲/۶۲۲۹ |
هامون-ماشکل |
۰/۹۹ |
y = ۰/۰۰۰۱x + ۳/۳۴۱۶ |
قرهسو-گرگانرود |
۰/۷۵ |
y = ۰/۰۰۰۵x + ۳/۱۵۶۳ |
هراز –قرهسو |
۰/۷۴ |
y = ۰/۰۰۴۸x + ۱/۶۷ |
سفیدرود-هراز |
۰/۸۶ |
y = ۰/۰۰۰۶x + ۲/۸۸۹۸ |
جراحی-زهره |
۰/۸ |
y = ۰/۰۰۴۹x + ۱/۸۵۴۷ |
تالش-مرداب انزلی |
۰/۹۴ |
y = ۰/۰۰۰۸x + ۲/۶۰۴۸ |
کل-مهران |
۰/۹ |
y = ۰/۰۰۴۷x + ۲/۲۰۹۶ |
مند |
طول کل اجزای جریان و افزایش رتبهها
طول زهکشی، پارامتر مورفومتریکی مهمی برای تعیین تراکم زهکشی و ناهمواری حوضه است. طول کل جریان رتبههای متفاوت حوضهها با افزایش رتبه، در شرایطی که توپوگرافی متجانس باشد، تمایل به کاهش دارد؛ شایان ذکر است که تحت شرایط توپوگرافی نامتجانس ممکن است حالت فوق دیده نشود (پراساد، ۱۳۸۸: ۷۴). طول جریان هر رتبه در تمام حوضهها اندازهگیری و دستهبندی شد که در کل، وجود روابط منفی را بین کل طول جریان و رتبه تأیید میکند؛ حوضههایی که عکس فرضیۀ فوق عمل کرده، ممکن است به دلیل ناهمواری نامتجانس حوضه باشد که بیشتر بر اثر اسارت و انحراف، مقاومت لیتولوژی یا تکتونیک فعال حوضه شکل گرفته است (شکل 4؛ جدول ۶).
شکل (4) پراکندگی حوضههای آبریز در ارتباط با طول کل جریان و افزایش رتبۀ آبراههها
Figure (4) Dispersion of catchments in relation to the total length of the stream and increase the order of waterways
جدول (6) طول جریانها رتبههای مختلف در حوضۀ آبریز که عکس فرضیه عمل کردند
Table (6) The lengths of the flows of different ranks in the catchment that acted contrary to the hypothesis
حوضۀ آبریز |
تعداد کل زیر حوضه |
زیر حوضۀ آبریز |
حوضۀ آبریز |
تعداد کل زیر حوضه |
زیر حوضۀ آبریز |
||
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
||||
گاوخونی |
۲۲ |
۴ |
۱۸ |
دریاچۀ نمک |
۲۹ |
۶ |
۲۰ |
دریاچۀ ارومیه |
۲۷ |
۴ |
۱۴ |
حله |
۴۰ |
۱۰ |
۲۵ |
سفیدرود |
۹۴ |
۲۵ |
۲۶ |
هامون-جازموریان |
۵۹ |
۱۹ |
۳۲ |
ابرقو-سیرجان |
۷۶ |
۲۳ |
۳۰ |
هامون -هیرمند |
۲۱ |
۱ |
۴ |
ارس |
۳۸ |
۶ |
۱۵ |
هامون -مشکیل |
۲۵ |
۱۰ |
۴۰ |
اترک |
۱۹ |
۸ |
۴۲ |
هراز-قرهسو |
۹ |
۴ |
۴۴ |
بلوچستان جنوبی |
۳۹ |
۷ |
۱۷ |
جراحی-زهره |
۲۹ |
۹ |
۳۱ |
بندرعباس-سدیچ |
۴۴ |
۱۴ |
۳۱ |
کل-مهران |
۳۰ |
۸ |
۲۶ |
نمکزارخواف |
۱۷ |
۳ |
۱۷ |
کرخه |
۱۹ |
۶ |
۳۱ |
قرهقوم |
۲۶ |
۷ |
۲۶ |
کارون |
۳۴ |
۷ |
۲۰ |
قرهسو-گرگانرود |
۶ |
- |
- |
کویر درانجیر |
۲۱ |
۴ |
۱۹ |
سفیدرود-هراز |
۱۷ |
۶ |
۳۵ |
کویر لوت |
۴۳ |
۱ |
۲ |
تالش-مرداب انزلی |
۷ |
۴ |
۵۷ |
کویر مرکزی |
۶۷ |
۲۱ |
۳۱ |
مند |
۴۴ |
۱۴ |
۳۱ |
کویر سیا کوه |
۳۱ |
۱۱ |
۳۵ |
طشک-بختگان |
۱۴ |
۴ |
۲۸ |
مرزی غرب |
۳۸ |
۸ |
۲۱ |
میانگین کل اجزای جریان و افزایش رتبهها
متوسط طول جریانهای هر رتبه در حوضۀ زهکشی بهطور تقریبی با تصاعد هندسی مستقیم همراه است. درواقع متوسط طول جریانها با افزایش ردهها افزایش مییابد (پراساد، ۱۳۸۸: ۷۵). میانگین طول جریانهای هر رتبه در حوضۀ آبریز محاسبه و بررسی شد؛ حوضههایی شناساییشده که با فرضیۀ فوق همخوانی نداشت و نشاندهندۀ روابط معکوس بود. (شکل 5؛ جدول ۷). روابط معکوس در این حوضهها ممکن است به عوامل محیطی ازجمله توپوگرافی منطقه مربوط باشد.
شکل (5) پراکندگی حوضههای حذفشده در رابطۀ میانگین طول کل جریان و افزایش رتبۀ آبراههها
Figure (5) Scattering of eliminated basins in relation to the average total length of the stream and increasing the order of waterways
جدول (7) تعداد و درصد حوضههای آبریز عکس فرضیۀ رابطه بین میانگین طول کل جریان و افزایش رتبۀ آبراههها
Table (7) Number and percentage of catchments Photo Hypothesis Relationship between the mean of the total length of the stream and the increase in the order of waterways
حوضۀ آبریز |
تعداد کل زیر حوضه |
زیر حوضۀ آبریز |
حوضۀ آبریز |
تعداد کل زیر حوضه |
زیر حوضۀ آبریز |
||
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
||||
گاوخونی |
۲۲ |
۲ |
۹ |
دریاچۀ نمک |
۲۹ |
۱۲ |
۴۱ |
دریاچۀ ارومیه |
۲۷ |
۸ |
۲۶ |
حله |
۴۰ |
۱۲ |
۳۰ |
سفیدرود |
۹۴ |
۲۳ |
۲۴ |
هامون-جازموریان |
۵۹ |
۱۲ |
۲۰ |
ابرقو-سیرجان |
۷۶ |
۲۲ |
۲۸ |
هامون –هیرمند |
۲۱ |
۵ |
۲۳ |
ارس |
۳۸ |
۱۵ |
۳۹ |
هامون –مشکیل |
۲۵ |
۴ |
۱۶ |
اترک |
۱۹ |
۵ |
۲۶ |
هراز-قرهسو |
۹ |
۲ |
۲۲ |
بلوچستان جنوبی |
۳۹ |
۱۳ |
۳۳ |
جراحی-زهره |
۲۹ |
۳ |
۱۰ |
بندرعباس-سدیچ |
۴۴ |
۱۷ |
۳۸ |
کل-مهران |
۳۰ |
۱۳ |
۴۳ |
نمکزارخواف |
۱۷ |
۸ |
۴۷ |
کرخه |
۱۹ |
۳ |
۱۵ |
قرهقوم |
۲۶ |
۹ |
۳۴ |
کارون |
۳۴ |
۱۰ |
۲۹ |
قرهسو-گرگانرود |
۶ |
۳ |
۵۰ |
کویر درانجیر |
۲۱ |
۸ |
۳۸ |
سفیدرود-هراز |
۱۷ |
۳ |
۱۷ |
کویر لوت |
۴۳ |
۷ |
۱۶ |
تالش-مرداب انزلی |
۷ |
۳ |
۴۲ |
کویر مرکزی |
۶۷ |
۲۸ |
۴۱ |
مند |
۴۴ |
۱۰ |
۲۲ |
کویر سیا کوه |
۳۱ |
۷ |
۲۲ |
طشک-بختگان |
۱۴ |
۵ |
۳۵ |
مرزی غرب |
۳۸ |
۱۲ |
۳۱ |
ثابت نگهداشت و شیب
مقادیر ثابت نگهداشت از حوضهای به حوضۀ دیگر متفاوت است؛ این مقادیر بهشدت تحتتأثیر عوامل ناهمواریها و تأثیرات محیطی است. این فرض وجود دارد که هرچه شیب کمتر باشد، مقدار ثابت نگهداشت بیشتر میشود. برای آزمون این فرض، رابطۀ رگرسیونی بین ثابت نگهداشت و شیب برقرار و روابط رگرسیونی با روند مثبت برآورد شد (جدول ۸؛ شکل 6). در این آزمون، شیب مستقل و ثابت نگهداشت وابسته در نظر گرفته و بعضی از حوضهها از آزمون حذف شد که بهاحتمال قوی ناشی از شرایط توپوگرافی و لیتولوژیکی حوضهها بوده که بر نگهداشت ویژه اثر گذاشته است. حوضههایی با توسعۀ بیشتر در فضای تپهماهوری، بهطور معمول تراکم زهکشی کمتری دارد؛ البته در حوضههایی هم که روابط رگرسیونی پذیرفتنی به دست آمده، ضریب تبیینها بین ۵۰ (هامون هیرمن، ابرقو- سیرجان، سفیدرود) تا ۷۹ درصد (گاوخونی) متغیر و در بیشتر حوضهها بین ۵۰ تا ۶۰ درصد بوده و برخلاف ضرایب قبلی آنچنان قوی نبوده است و درمجموع تبعیت نگهداشت ویژه را از سایر عوامل تأیید میکند.
جدول (8) رابطۀ خطی میانگین شیب و ضریب نگهداشت و تعداد زیر حوضههای حذفشده
Table (8) Linear relationship between mean slope and retention coefficient and number of deleted sub-basins
حوضههای حذفشده |
R۲ |
رابطۀ خطی میانگین شیب و ضریب نگهداشت |
حوضۀ آبریز |
حوضههای حذفشده |
R۲ |
رابطۀ خطی میانگین شیب و ضریب نگهداشت |
حوضۀ آبریز |
۱ |
۰/۵۳ |
y = ۰/۰۷۴۲x + ۲/۳۹ |
بختگان-مهارلو |
۰ |
۰/۷۹ |
Y=۰/۱۲۴۷x + ۱/۸۱۷۴ |
گاوخونی |
۳۱ |
۰/۵ |
y = ۰/۰۴۲۱x + ۲/۶۹۸ |
سفیدرود |
۲ |
۰/۵۴ |
y = ۰/۰۷۹x + ۲/۱۰۰۷ |
دریاچۀ ارومیه |
۱۱ |
۰/۵ |
y = ۰/۱۱۴۷x + ۲/۰۱۰۸ |
ابرقو-سیرجان |
۷ |
۰/۵۹ |
y = ۰/۰۲۱۱x + ۳/۳۸۷۵ |
کرخه |
۰ |
۰/۵۲ |
y = ۰/۰۳۹۱x + ۲/۸۱۱۸ |
ارس |
۷ |
۰/۵۷ |
y = ۰/۰۱۳۷x + ۳/۴۵۶۴ |
کارون |
۰ |
۰/۵۶ |
y = ۰/۰۶۹۷x + ۲/۶۱۸ |
اترک |
۲ |
۰/۵۸ |
y = ۰/۱۰۳۷x + ۱/۹۸۳۷ |
کویر درانجیر |
۵ |
۰/۵۲ |
y = ۰/۰۶۴۲x + ۲/۵۷۵۵ |
بلوچستان جنوبی |
۱ |
۰/۵۶ |
y = ۰/۰۴۳۳x + ۲/۶۶۶۲ |
کویر لوت |
۲۱ |
۰/۵۴ |
y = ۰/۰۶۱۸x + ۲/۲۹۲۶ |
بندرعباس-سدیچ |
۱۰ |
۰/۵۱ |
y = ۰/۰۶۰۷x + ۲/۴۴۱۷ |
کویر مرکزی |
۶ |
۰/۵۳ |
y = ۰/۰۴۹۶x + ۲/۵۳۹۲ |
دریاچۀ نمک |
۵ |
۰/۵۲ |
y =۰/۱۰۳۱x + ۱/۹۲۳۲ |
کویر سیاه کوه |
۲ |
۰/۵۹ |
y = ۰/۰۶۷۲x + ۲/۱۶۵۲ |
حله |
۳ |
۰/۵۸ |
y = ۰/۰۴۳۱x + ۲/۸۳۳ |
مرزی غرب |
۱۵ |
۰/۵۳ |
y = ۰/۰۴۳۴x + ۲/۵۶۱۴ |
هامون-جازموریان |
۰ |
۰/۵۵ |
y = ۰/۱۲۷۳x + ۱/۹۱۸۶ |
نمکزار خواف |
۹ |
۰/۵ |
y = ۰/۰۴۸۴x + ۲/۷۷۱۹ |
هامون-هیرمند |
۲ |
۰/۵۲ |
y = ۰/۰۳۹۶x + ۲/۶۷۴ |
قرهقوم |
۱۱ |
۰/۵۶ |
y = ۰/۰۲۰۱x + ۳/۰۳۹۲ |
هامون-ماشکل |
۰ |
۰/۶۱ |
y = ۰/۰۳۰۶x + ۲/۹۶۹۵ |
قرهسو-گرگانرود |
۱ |
۰/۷۱ |
y = ۰/۰۸۲۴x + ۱/۱۹۷۱ |
هراز –قرهسو |
۱ |
۰/۵۷ |
y = ۰/۰۵۱۶x + ۲/۰۰۲۸ |
سفیدرود-هراز |
۰ |
۰/۶۸ |
y = ۰/۰۳x + ۲/۸۹۷۷ |
جراحی-زهره |
۰ |
۰/۷۸ |
y = ۰/۰۶۰۸x + ۱/۵۴۰۴ |
تالش-مرداب انزلی |
۸ |
۰/۵۱ |
y = ۰/۰۵۳۵x + ۲/۳۶۲۷ |
کل-مهران |
۱۱ |
۰/۵۳ |
y = ۰/۰۶۵۸x + ۲/۵۱۸۸ |
مند |
شکل (6) پراکندگی زیر حوضههای حذفشده در رابطۀ بین میانگین شیب و ضریب نگهداشت
Figure (6) Dispersion of deleted sub-basins in the relationship between mean slope and retention coefficient
ثابت نگهداشت و تراکم زهکشی
مقدار ثابت نگهداشت کانال با کاهش تراکم زهکشی افزایش مییابد؛ بنابراین بین ثابت نگهداری کانال و تراکم زهکشی رابطۀ معکوس وجود دارد (پراساد، ۱۳۸۸: ۸۴). برای آزمون این فرضیه بین ثابت نگهداشت و تراکم زهکشی، رابطۀ رگرسیونی برآورد شد. تراکم زهکشی متغیر مستقل و ثابت نگهداشت متغیر وابسته بود. این فرض، در حوضههای آبریز با سطح معناداری مناسب تعمیمشدنی است (جدول ۹). در حوضۀ آبریز سفیدرود، یک زیر حوضه با این فرض همخوانی نداشت و از رابطۀ رگرسیونی حذف شد؛ در حالی که بیشترین ثابت نگهداشت و کمترین تراکم زهکشی متعلق به همین زیر حوضه بود.
جدول (9) روابط خطی ضریب نگهداشت و تراکم زهکشی
Table (9) Linear relationships of maintenance coefficient and drainage density
R۲ |
رابطۀ خطی ضریب نگهداشت و تراکم زهکشی |
حوضۀ آبریز |
R۲ |
رابطۀ خطی ضریب نگهداشت و تراکم زهکشی |
حوضۀ آبریز |
۰/۹۷ |
y = -۱۳/۵۴۴x + ۷/۴۲۸۴ |
بختگان-مهارلو |
۰/۹۸ |
y = -۱۰/۴۳x + ۶/۵۲۶ |
گاوخونی |
۰/۸۵ |
y = -۱۰/۵۱۶x + ۶/۶۴۴۹ |
سفیدرود |
۰/۹۴ |
y =-۹/۷۷۹۶x + ۶/۳۷۹۶ |
دریاچۀ ارومیه |
۰/۹۱ |
y = -۶/۶۲۵۵x + ۵/۳۱۱۶ |
ابرقو-سیرجان |
۰/۹۹ |
y = -۱۳/۷۴۲x + ۷/۴۲۳۵ |
کرخه |
۰/۸۹ |
y = -۷/۷۵۷۶x + ۵/۸۲۵۵ |
ارس |
۰/۹۸ |
y = -۱۶/۰۲۹x + ۸/۰۳۸ |
کارون |
۰/۹۶ |
y = -۹/۲۵۹۹x + ۶/۲۱۱۸ |
اترک |
۰/۸۶ |
y = -۵/۱۲۷۷x + ۴/۷۷۸۹ |
کویر درانجیر |
۰/۹۸ |
y = -۱۰/۵۷۸x + ۶/۵۵۲۲ |
بلوچستان جنوبی |
۰/۵۶ |
y = ۰/۰۴۳۳x + ۲/۶۶۶۲ |
کویر لوت |
۰/۹۸ |
y = -۹/۹۳x + ۶/۳۳۸۲ |
بندرعباس-سدیچ |
۰/۹۵ |
y = -۸/۵۱۳۵x + ۵/۹۰۹۴ |
کویر مرکزی |
۰/۵۹ |
y = -۰/۹۹۲۷x + ۳/۵۰۰۴ |
دریاچه نمک |
۰/۹۱ |
y = -۶/۹۰۵۵x ۵/۴۷۷۱ |
کویر سیاه کوه |
۰/۹۴ |
y = -۹/۱۷۸۹x + ۶/۱۵۲۷ |
حله |
۰/۹۷ |
y = -۱۲/۷۹۶x + ۷/۲۱۸ |
مرزی غرب |
۰/۹۶ |
y = -۱۰/۰۳۸x + ۶/۴ |
هامون-جازموریان |
۰/۹۷ |
y = -۸/۹۲۳۹x ۶/۰۳۴۸ |
نمکزار خواف |
۰/۹۶ |
y = -۸/۸۵۵۱x + ۶/۰۱۳ |
هامون-هیرمند |
۰/۹۸ |
y = -۱۱/۳۸۳x + ۶/۸۲۲ |
قرهقوم |
۰/۹۶ |
y = -۹/۲۵۶۱x + ۶/۱۳۵۵ |
هامون-ماشکل |
۰/۹۹ |
y = -۱۱/۳۰۵x + ۶/۷۵۱ |
قرهسو-گرگانرود |
۰/۹۵ |
y = -۴/۱۸۱x + ۴/۹۶۴۹ |
هراز –قرهسو |
۰/۹۷ |
y = -۱۳/۴۲۳x + ۷/۴۱۳ |
سفیدرود-هراز |
۰/۹۸ |
y = -۱۰/۸۹۶x + ۶/۶۴۷۶ |
جراحی-زهره |
۰/۹۹ |
y = -۱۲/۱۶۳x ۷/۰۴۴۱ |
تالش-مرداب انزلی |
۰/۹۸ |
y =-۱۰/۳۸۷x + ۶/۴۷۴۷ |
کل-مهران |
۰/۹۳ |
y = -۱۲/۴۹۲x ۷/۱۱۰۵ |
مند |
بحث و نتیجهگیری
در این پژوهش به صحت روابط فیزیوگرافی حوضهها توجه شد. بررسیهای بهعملآمده دال بر وجود ارتباط خصوصیات فیزیوگرافی حوضه است. افزایش رتبۀ آبراهههای یک حوضۀ آبریز بر کانتکستهای مختلف ژئومورفولوژیکی، ژئولوژیکی، کلیماتولوژی، اکولوژیکی و ... اثر میگذارد که هرکدام بهنوبۀ خود سیستمهای باز وسیعی دارد که در آنها هر خروجی بهعنوان ورودی سیستم تلقی میشود و تابع قوانین ریاضی محض نیست. بهطور معمول محققان در برخورد با چنین سیستمهایی فرض را بر اثرگذاری بردارهای مشخص و در دسترس میگذارند و رفتار سیستم را در ارتباط با آنها ارزیابی میکنند. در این پژوهش، افزایش رتبۀ آبراهههای حوضههای آبریز ایران در غالب ۹۸۴ زیر حوضه در ارتباط با نسبت انشعاب، طول و میانگین کل آبراههها و مساحت حوضه بررسی شد. رابطۀ بین رتبۀ برابر آبراهه با مساحت حوضۀ آبریز و همچنین ارتباط بین ثابت نگهداشت ویژه با شیب و تراکم زهکشی نیز ازجمله خصوصیات فیزیوگرافی حوضۀ آبریز است که در این پژوهش ارزیابی شد. نتایج دال بر این است که رودخانههای سیمره، کرخه، زرآب، قلاسرخه، کارون، کرخه نور، اروندرود، شور، کل، کال شور و ارس در ایران با رتبۀ ۷ به آبریز نهایی خود میپیوندد. یکی از عوامل اثرگذار بر مجموع رتبۀ آبراهههای یک حوضۀ آبریز، مساحت حوضۀ آبریز است که بین این دو پارامتر در تمامی حوضهها رابطۀ مستقیمی وجود دارد؛ بهگونهای که در بیشتر حوضههای آبریز با ضریب تبیین ۹۹ درصد مجموع رتبۀ آبراههها از مساحت حوضه تبعیت کرده است؛ حتی در حوضۀ سیرجان که این همبستگی کاهشیافته، به ضریب تبیین ۸۹ درصد رسیده است. بین نسبت انشعاب و افزایش رتبۀ رودخانههای هر حوضه نیز وابستگی معکوسی وجود دارد. در حوضههای آبریز ایران مقدار ضریب تبیین این دو پارامتر از ۳۵ درصد در حوضۀ کویر سیاه کوه تا ۸۲ درصد در حوضۀ آبریز سفیدرود متغیر است. بررسی ضریب تبیین نسبت انشعاب با افزایش رتبۀ آبراههها دال بر این است که افزایش رتبۀ آبراههها فقط از نسبت انشعاب متأثر نیست و در بسیاری از زیر حوضهها، عوامل دیگری بر این بردار اثر میگذارد. نسبت انشعاب یک حوضۀ آبریز بهشدت به مساحت حوضه بستگی دارد؛ بهگونهای که امکان دارد مساحت حوضه با ضریب تبیین ۹۹ درصد بر نسبت انشعاب اثر بگذارد (حوضۀ آبریز قرهسو- گرگان رود)؛ ولی ضریب تبیین ۵۰ درصد در برخی از حوضهها (حوضههای آبریز سفیدرود و هامون جازموریان) دال بر اثرگذاری سایر عوامل بر روی این پارامتر است. طول جریان در رتبههای پایین بیشتر از رتبههای بالاتر است. در حوضههای آبریز ایران گاه این مسئله بهصورت عکس درمیآید. این وضعیت بهخصوص در رودخانههای واحد مورفوتکتونیک زاگرس، سفیدرود و گاه البرز که تکتونیک فعال دارند یا منحرف شدهاند، بسیار بارز است. با افزایش رتبۀ آبراههها میانگین طول جریان در همان رتبه افزایش مییابد. این فرض نیز به شرط آنکه عوامل ذکرشده در فرض قبلی، بر توپوگرافی حوضه اثر نگذاشته باشد، با حوضههای آبریز ایران همخوانی دارد. سطوح شیبدار اجازۀ نفوذ آب را کاهش میدهد و ثابت نگهداشت را کمتر میکند. با بررسی این فرض در بسیاری از حوضههای آبریز ایران، ضریب تبیین پذیرفتنیای برآورد نشد و در حوضههایی هم که این فرض تأیید شد، بیشتر با حذف زیر حوضههایی ضریب تبیین حداکثر به ۷۹ درصد رسید (حوضه آبریز گاوخونی). این فرض که هرچه ثابت نگهداشت حوضه بیشتر شود تراکم زهکشی حوضه کاهش مییابد، برای بیشتر حوضههای آبریز ایران با ضریب تبیین بالاتر از ۹۰ درصد تعمیمشدنی است.
[1] .Hack
[2]. Singh
[3] .Raj and Azeez
[4].Umair Ali and Ahmad Ali
[5]. Oruonye
[6] . Lanzoni
[7]. Basin Area (A)
[8]. Stream order (U)
[9]. Bifurcation ratio (Rb)
[10]. Drainage density (Dd)
[11]. constant of channel maintenance (C)
[12]. Slope (S)