نویسندگان
1 دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکدۀ برنامه‌ریزی و علوم محیطی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
2 کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی مسکن، گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکدۀ برنامه‌ریزی و علوم محیطی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
3 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکدۀ برنامه‌ریزی و علوم محیطی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Problem Definition: Housing accounts for a large part of urban uses and plays an important role in the urban environment from various economic, social, cultural, psychological, physical, and environmental aspects. Therefore, given the widespread impact of housing on urban environments, the housing sector plays a vital role in achieving the goals of sustainable development and urban spatial justice.
Purpose: The present study was conducted to evaluate the indicators of housing sustainability with an emphasis on sustainable development and spatial justice approach in district 1 of Tabriz city. The present study was applied in terms of purpose and descriptive-analytical in terms of nature and method.
Methodology: The method of data collection was documentary, library, and field data collection method. To collect the data, a researcher-made questionnaire was used. The reliability coefficient of the questionnaire with Cronbach’s alpha was 0.93. A sample of 382 residents of district 1 of Tabriz city was randomly selected. A total of 49 indicators of housing sustainability was evaluated in the form of four physical, economic, social, and environmental indicators. SPSS and LISREL software were used to analyze the data. By using factor load tests, explicit indicators were prioritized and summarized based on the degree of importance and effectiveness. The fuzzy logic model in GIS format has been used to prepare an effective index map.
Results: The results indicated that the indicators of sustainable housing development from the perspective of spatial justice in district 1 of Tabriz were not observed. Class distance and duality were evident in the neighborhoods of this region so that in the northern neighborhoods, the stability was low, in the middle neighborhoods the stability was moderate, and in the southern and southeastern neighborhoods, the stability was high and very high. Therefore, the factors affecting this duality and inequality were prioritized in order of importance. Thus, the economic index with 50.9%, the physical index with 28.7%, the environmental index with 16%, and the social index with 4.4%, respectively, contributed to this inequality.
Innovation: The innovation of this study has been the use of both statistical and GIS methods to analyze housing sustainability indices of district 1 of Tabriz metropolis.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
پیدایش انقلاب صنعتی، بهبود سطح زندگی، ابداع اتومبیل و پیشرفت فناوری حمل‌ونقل موجب رشد بیش از حد شهرها پس از جنگ جهانی شده و مشکلات زیست‌محیطی، آلودگی، ترافیک، فقر و... را در شهرها به دنبال داشته است (زیاری و همکاران، ۱۳۸۸: 440)؛ از سویی با رشد سریع جمعیت جهان و تمرکز آن در شهرها، مفهوم توسعة پایدار شهری در دهة ۱۹۹۰ با عنوان مؤلفة اساسی تأثیرگذار بر چشم‌انداز بلندمدت جوامع انسانی مطرح شده است (قرخلو و همکاران، ۱۳۸۵: ۱). حل مشکل اصلی جهان و جامعة امروز فقط در یک جملة کوتاه بیان می‌شود و آن این است که «عدالت، عامل اصلی توسعة پایدار و متوازن است» (قاسمیانی، ۱۳۸۹: ۹). از آنجایی که سازمان فضایی شهر متأثر از کارکردهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه است، اگر این ساختارها فاقد ایدئولوژی متکی بر عدالت باشند، تأثیر آن در فضا و سیمای شهری بروز و ظهور خواهد یافت (داداش‌پور و همکاران، ۱۳۹۴: 76). در این میان، با توجه به اینکه به‌طور متوسط ۵۰ درصد از فضای شهرها را فضاهای مسکونی تشکیل می‌دهند، یکی از محورهای اصلی توسعة پایدار شهری، مسکن و محیط زندگی خوب است.
امروزه مسکن و سرپناه بسیاری از جنبه‌های زندگی انسانی را تحت‌الشعاع قرار داده است. مسکن نیازهای سلامت، امنیت و سرپناه مورد نیاز را تأمین می‌کند؛ همچنین پیشرفت‌های اقتصادی و اجتماعی دیگر را تضمین می‌کند. ازنظر اجتماعی، مسکن نقش مهمی در مقابله با فقر، ارتقای تحرک اجتماعی و بهبود شرایط زندگی دارد. ازنظر اقتصادی، مسکن، منبع عمدة دارایی و ثروت یک فرد و یک ملت و به‌مثابة دارایی و همچنین فعالیت اقتصادی با تأثیرات چندگانه است. هنگامی که بخش مسکن رونق می‌گیرد، سایر بخش‌های اقتصادی مانند تجارت، تولید و امور اقتصادی نیز از آن بهره‌مند می‌شوند (Adabre et al., 2020: 2). با توجه به آثار گستردة اجتماعی، اقتصادی، فیزیکی و زیست‌محیطی مسکن بر محیط شهری، تحقق بسیاری از اهداف توسعة پایدار شهری در گرو توسعة مسکن پایدار است (بزی و همکاران، 1389: 25)؛ بنابراین در دستیابی به توسعة پایدار می‌باید مسکن پایدار، مطلوب و مناسب در سیاست‌گذاری‌ها گنجانده و تمامی ابعاد و رابطة آن با سایر بخش‌ها در نظر گرفته شود (بصیری پارسا، ۱۳۹۲: ۲).
در این میان، کلان‌شهر تبریز به‌مثابة تنها مادرشهر شمال غرب ایران با مسائل و مشکلاتی از قبیل اسکان غیررسمی، بافت فرسوده، مشکلات حمل‌ونقل و دسترسی، عدم پوشش سراسری شبکة فاضلاب، مشکل مسکن و ناپایداری آن مواجه است. ناپایداری در بخش مسکن شهر تبریز به زیادبودن مساحت بافت‌های فرسوده و سکونتگاههای غیررسمی مربوط است. در بین مناطق دهگانة کلان‌شهر تبریز، منطقة یک به دلیل وجود تعداد زیادی از سکونتگاههای غیررسمی و همچنین برخورداری از چهرة مدرن، سیمای دوگانه به خود گرفته است. شرایط بغرنج بخش مسکن، ساخت‌وسازهای غیرمجاز، رعایت‌نکردن قوانین شهرسازی، عمر زیاد واحدهای مسکونی، توزیع نامناسب تأسیسات و تجهیزات شهری در بعضی محله‌های منطقة یک و مسائلی از این قبیل، توجه به شاخص‌های مسکن پایدار را با رویکرد عدالت فضایی و توسعة پایدار برای اصلاح وضعیت شاخص‌های کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی این منطقه ضروری می‌کند؛ بر این اساس، پژوهش حاضر درصدد پاسخگویی به پرسش‌های زیر است:
همچنین در راستای پرسش‌های پژوهش، پژوهش حاضر برای دستیابی به اهداف زیر انجام شده است:
پیشینة پژوهش
به دلیل اهمیت و ضرورت موضوع، پژوهش‌های مختلف خارجی و داخلی در حوزة مسکن پایدار انجام شده است که در جدول 1 به بعضی از آنها اشاره می‌شود.
مبانی نظری پژوهش
مفهوم توسعة پایدار
واژة «توسعة پایدار» را نخستین‌بار به‌طور رسمی «برانت لند»[1] در سال 1987 در گزارش «آیندة مشترک ما» مطرح کرد (زیاری، 1380: 373). تعریفی که بیشترین تأثیر را در بیان ایدة اصلی توسعة پایدار داشته است، تعریفی است که کمیسیون برانت لند ارائه کرد. در این تعریف توسعة پایدار، توسعه‌ای است که نیازهای جامعة حاضر را برطرف می‌کند، بدون آنکه توانایی نسل‌های آینده برای برطرف‌کردن نیازهایشان به خطر بیفتد (WCED, 1987: 43). بعضی از مشخصات توسعة پایدار عبارت‌اند از: ریشه‌کن‌کردن فقر، بهره‌وری، عدالت، انعطاف‌پذیری، ثبات، توجه به تفکر توسعة خودی، تناسب توسعه با توجه به ویژگی‌های اقتصادی و سنتی، در نظر گرفتن فناوری مناسب، بهداشت و مسکن برای همه، انسان‌محوری، کارایی، توجه به محیط طبیعی، توجه به نظام‌های آینده، احتیاط، اعتماد عمومی، مکمل‌بودن و پرداخت برای آلاینده‌ها (سالاروند، 1390: 39).
جدول- 1: پیشینة داخلی و خارجی پژوهش
|
نویسندگان (سال) |
عنوان پژوهش |
یافته‌های پژوهش |
|
آدابر و همکاران[2] (2020) |
موانع عمدة دستیابی به پایداری مسکن ارزان‌قیمت از دیدگاه متخصصان بین‌المللی ساخت‌وساز |
تجزیه و تحلیل عاملی [3]CBهای (موانع عمده) شناسایی‌شده، پنج مؤلفه را مشخص کرد: مربوط به بهسازی سبز، مربوط به بازار زمین، مربوط به مشوق‌ها، مربوط به بازار مسکن و زیرساخت‌ها؛ علاوه بر این تجزیه و تحلیل رتبه‌بندی توافق‌نامه دربارة موانع ساختاری نشان داد درزمینة «موانع مربوط به مشوق‌ها» و «موانع مرتبط با بازار مسکن» بین متخصصان کشورهای در حال توسعه و توسعه‌یافته تفاهم زیادی وجود دارد. |
|
خان و همکاران[4] (2020) |
آیا صاحب‌خانه‌های پاکستانی برای پذیرش مسکن پایدار آمادگی دارند؟ از دیدگاه تمایل به پرداخت آنها |
نتایج نشان می‌دهد عوامل جمعیت‌شناختی سن، جنس و سطح سواد با WTP[5] (تمایل به پرداخت) همبستگی مثبتی دارند؛ در حالی که آگاهی‌های زیست‌محیطی و سطح درآمد با WTP همبستگی منفی دارند؛ همچنین ذخیرة انرژی بیشترین اهمیت نسبی را در بین سایر شاخص‌های مسکن دارد. |
|
چن و آدابر[6] (2019) |
پرکردن شکاف بین مسکن پایدار و مسکن ارزان‌قیمت: معیارهای ضروری و مهم موفقیت‌آمیز [7](CSC) |
تجزیه و تحلیل عاملی نشان داد CSCهای مختلف به شش مؤلفه تقسیم می‌شود: CSC رضایتمندی خانوار، CSC رضایت ذی‌نفعان، CSC هزینة ساخت مسکن، CSC اندازه‌گیری زمان، هزینة مقرون به صرفه بودن مکان و CSC مربوط به کیفیت. |
|
هفرنان دی و وایلد[8](2019) |
مسکن خودساز گروهی: رویکرد پایین به بالا به مسکن پایدار زیست‌محیطی و اجتماعی |
یافته‌ها حاکی است کارشناسان معتقدند مسکن خودساز گروهی به‌مثابة یک الگوی توسعه برای ارائة مساکن کم‌کربن و جوامع پایدار کاملاً مناسب است. مزایای شناسایی‌شده عبارت‌اند از: بهره‌وری انرژی، قیمت مناسب، کیفیت، نوآوری و جوامع پایدار. |
|
سیاف‌زاده و احمدی (1398) |
تحلیلی بر پایداری اجتماعی مسکن در نواحی شهری؛نمونة موردی: نواحی شهر خرم‌آباد |
شاخص‌های قابلیت دسترسی، امنیت و مسئولیت‌پذیری بیش از حد نصاب ومیانگین بود که نشان از وضعیت بهتر این شاخص‌ها نسبت به سایر شاخص‌ها دارد؛ همچنین نتیجة آزمون کروسکال والیس[9] نشان داد نواحی شهری خرم‌آباد ازنظر وضعیت پایداری اجتماعی مسکن تفاوت معناداری با یکدیگر دارند. |
|
طایفی نصرآبادی و حاتمی‌نژاد (1397) |
تحلیلی بر شاخص‌های پایداری مسکن؛ نمونة پژوهش: منطقة یک شهرداری مشهد |
مساکن منطقة یک شهرداری مشهد در ابعاد اقتصادی و کالبدی شرایط تا حدی پایدار و در بعد اجتماعی شرایط ناپایدار دارند؛ چنانکه پایدارترین شاخص مساکن، میزان برخورداری از امکانات و ناپایدارترین شاخص، روابط همسایگی شناخته شده است. |
|
زیاری و همکاران (1397) |
بررسی و تحلیل مسکن پایدار در شهر کرج |
مناطق 12گانۀ شهر کرج در سه سطح پایدار، نیمه‌پایدار و ناپایدار جای گرفته‌اند. بدین صورت که مناطق 4، 7، 8 و 11 به‌مثابة «مناطق پایدار» و مناطق 1، 5، 6 و 12 جزو «مناطق نیمه‌پایدار» شهر کرج بوده‌اند؛ همچنین مناطق 2، 3، 9 و 10 در زمرة «مناطق شهری ناپایدار کرج» قرار گرفته‌اند. |
|
علایی و همکاران (1397) |
معیارهای مؤثر بر سنجش پایداری اجتماعی مسکن |
مؤلفۀ مطلوبیت کالبدی و زندگی اجتماعی و فرهنگی به ترتیب مهم‌ترین حوزه‌ها در ارتقای پایداری اجتماعی هستند؛ همچنین معیارهای «امنیت اجتماعی»، «مشارکت اجتماعی» و «تعاملات اجتماعی/ سرمایۀ اجتماعی» از مؤلفه‌های زندگی اجتماعی و فرهنگی به ترتیب با عنوان تأثیرگذارترین معیارها و پس از آنها، معیارهای «همه‌شمولی (کم‌توان/ ناتوان)»، «پیاده‌محوری/ دوچرخه‌محوری» و «تنوع فضایی و سرزندگی» از مؤلفه‌های مطلوبیت کالبدی به ترتیب به‌مثابة مهم‌ترین معیارها در ارتقای پایداری اجتماعی ازنظر کارشناسان برگزیده شدند. |
مسکن و مسکن پایدار
در دومین اجلاس اسکان بشر در سال 1996 که در استانبول برگزار شد، مسکن مناسب چنین تعریف شده است: سرپناه مناسب فقط به معنای وجود یک سقف بالای سر هر شخص نیست؛ سرپناه مناسب یعنی آسایش مناسب، فضای مناسب، دسترسی فیزیکی و امنیت مناسب، امنیت مالکیت، پایداری و دوام سازه‌ای، روشنایی، تهویه و سیستم گرمایی مناسب، زیرساخت‌های اولیة مناسب از قبیل آب‌رسانی، بهداشت و آموزش، دفع زباله، کیفیت مناسب زیست‌محیطی، عوامل بهداشتی مناسب، مکان مناسب و دردسترس ازنظر کار و تسهیلات اولیه که همة اینها باید با توجه به توان مردم تأمین شود (پورمحمدی، 1390: 2- 3).
مسکن پایدار، مسکنی است که ازلحاظ اقتصادی متناسب، ازلحاظ اجتماعی پذیرفته، ازنظر فنی و کالبدی امکان‌پذیر و مستحکم و سازگار با محیط‌زیست باشد (Choguill, 2007: 143). آن نوع مسکنی که نیازهای زیستی نسل کنونی را برمبنای کارایی منابع طبیعی انرژی برآورده و در عین حال، محله‌هایی جاذب و ایمن را ضمن توجه به مسائل اکولوژیکی، فرهنگی و اقتصادی ایجاد کند، مسکن پایدار است. در تعریفی دیگر، مسکن پایدار، مسکنی است که کمترین ناسازگاری و مغایرت را با محیط طبیعی پیرامون خود و در پهنة وسیع‌تر با منطقه و جهان دارد (بزی و همکاران، 1389: 31).
شاخص‌های مسکن پایدار
شاخص‌های مسکن پایدار به چهار گروه عمده تقسیم می‌شوند:
- شاخص‌های اجتماعی
از میان شاخص‌های مسکن، شاخص اجتماعی، مناسب‌ترین ابزار اندازه‌گیری پیشرفت و تحقق اهداف کلی است؛ به‌طوری که با استفاده از این شاخص، تمامی سطوح از فردی تا ملی و جمعی امکان ارزیابی دارد (ملکی، 1389 به نقل از خوش فر، 1374: 376).
پایداری اجتماعی، «توسعة منطبق با تحولات هماهنگ جامعة مدنی، تقویت محیطی افزایش‌دهندة یکپارچگی اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی برای همة قشرهای جامعه» تعریف می‌شود (Polese and Stren, 2000: 15- 16)؛ علاوه بر این پایداری اجتماعی بر توزیع و مصرف عادلانة منابع مربوط به مسکن تأکید دارد (Trudeau, 2018: 601- 610).
- شاخص‌های اقتصادی
شاخص اقتصادی مسکن نیز، نسبت هزینة مسکن به کل هزینة خانوار، نسبت هزینة مسکن به درآمد خانوار، شاخص بهای عمده‌فروشی و خرده‌فروشی مصالح، قیمت بهای زمین و جز آن است (حکمت‌نیا و موسوی، 1385: 116). پایداری اقتصادی مسکن در حد توان شامل در نظر گرفتن قیمت/ هزینة اجاره، هزینة حمل‌ونقل و هزینة بهره‌برداری از مسکن (برای نمونه قبض انرژی) است (Chan and Adabre, 2019: 112- 125). کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل و بهره‌برداری مانع از هدررفت بودجة خانوارها برای تأمین نیازهای سکونتی به ضرر دستیابی به سایر نیازهای اساسی (برای نمونه دسترسی به خدمات بهداشتی باکیفیت) می‌شود.
درنهایت در مسکن پایدار اقتصادی، تعداد خانوارهای ساکن چنین مساکنی باید افزایش یابد (Pullen et al., 2010: 48- 64)؛ علاوه بر این پایداری اقتصادی باید نیازهای سازندگان را نیز در نظر بگیرد (Gan et al., 2017: 427- 437)؛ با وجود این دستیابی به آن با موانع مختلفی همراه است؛ دسترسی ناکافی به اراضی ایمن، یکی از موانع است (Obeng- Odoom, 2010: 392- 399).
- شاخص‌های کالبدی
شاخص‌های کالبدی شامل سطح زیربنای واحدهای مسکونی شهری، مساحت زمین واحدهای مسکونی شهری، مساحت فضاهای زیستی و معیشتی، تعداد اتاق موجود در واحدهای مسکونی، دوام مصالح، عمر بنا و نسبت سطح اشغال است (ستارزاده، 1388: 88).
مسکن پایدار به‌لحاظ کالبدی به ساکنان امکان می‌دهد با توجه به تعاریف خود از مطلوبیت و در نظر گرفتن نیازها، خواسته‌ها و سلایق شخصی خود، مساکن خود را تغییر دهند و آنها را به شکلی درآورند که رضایت خاطرشان را فراهم آورد؛ از سوی دیگر، در صورتی که مسکن پاسخگوی نیازهای در حال تحول و متغیر باشد، به ایجاد تغییرات بنیادی یا تخریب و بازسازی زودرس ساختمان نیازی نخواهد بود و عمر مفید ساختمان افزایش خواهد یافت (ربیعی‌فر و همکاران، 1392 به نقل از Mahmoudi, 2009: 11- 12).
ابعاد کالبدی مسکن از دو بعد امکان بررسی دارد؛ اول، کالبد مسکن به‌مثابة یک واحد مسکونی؛ دوم، رابطة کالبدی مسکن با محیط مسکونی خود که به نوعی بیان‌کنندة شاخص اجتماعی است و نقش و جایگاه مسکن را در توسعة شهر مشخص می‌کند (ربیعی‌فر و همکاران، 1392 به نقل از Tawfik, 1990: 1).
- شاخص‌های زیست‌محیطی
با توجه به اینکه مسکن، یکی از مهم‌ترین کاربری‌های شهری است، لزوم طراحی درست محیط مسکونی امری ضروری محسوب می‌شود تا ضمن بهره‌وری و امنیت بیشتر، استفادۀ درست از انرژی‌های تجدیدپذیر و پاک کمترین آسیب را به محیط‌زیست وارد کند (زیاری و قاسمی قاسموند، 1395: 203). پایداری زیست‌محیطی به بهره‌وری منابع و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای از جانب تأسیسات مرتبط با مسکن مربوط است (Chan et al., 2017: 1- 18). ساخت واحدهای جدید مسکن ارزان‌قیمت در حومة شهرها و شهرها، توسعة پراکنده را تشویق می‌کند که آن هم به مصرف سریع‌تر زمین منجر می‌شود؛ درنتیجه رفت‌وآمد طولانی‌مدت بر درآمد خانوار تأثیرات منفی اقتصادی می‌گذارد و همچنین به انتشار بیشتر گازهای گلخانه‌ای می‌انجامد (Winston, 2010: 319- 330).
عدالت و عدالت فضایی
عدالت به مفهوم توزیع عملکردها، خدمات و امکانات، دسترسی مناسب به مراکز خدمات‌دهی و فعالیتی (مکان تسهیلات) بدون تبعیض و تفاوت‌گذاری بین ساکنان یک شهر و مناطق شهری است (بهروان، 1385: 15).
عدالت فضایی شهری مترادف با توزیع فضایی عادلانة امکانات و منابع بین مناطق مختلف شهری و دستیابی برابر شهروندان به آنهاست (حاتمی‌نژاد و همکاران، 1391: 94). مفهوم عمومی عدالت فضایی این است که باید با تمام ساکنان در هرجایی که زندگی می‌کنند، به‌طور مساوی رفتار شود (kunzmam, 1998: 101).
روش‌شناسی پژوهش
محدودة پژوهش
تبریز به‌مثابة بزرگ‌ترین شهر منطقة شمال غرب کشور و قطب اداری، ارتباطی، بازرگانی، سیاسی، صنعتی، فرهنگی و نظامی این منطقه شناخته می‌شود. منطقة یک تبریز، یکی از مناطق دهگانة این کلان‌شهر، با وسعتی حدود 9/1631 هکتار در موقعیت جغرافیایی ˊ22 ـ˚46 و ˊ18 ـ˚46 طول شرقی و ˊ5 ـ˚38 وˊ2 ـ˚38 عرض شمالی در شمال شهر واقع شده است. این منطقه به وسعت 9/1631 هکتار، حدود 5/6 درصد از مساحت کلان‌شهر تبریز را به خود اختصاص داده است (معاونت برنامه‌ریزی و توسعه- مدیریت آمار و تحلیل اطلاعات، 1392: 26).
منطقة یک کلان‌شهر تبریز شامل سه ناحیه است و با جمعیتی معادل ۲۱۸۶۴۷ نفر تراکم ناخالص جمعیتی 7/137 نفر در هکتار دارد (سرشماری عمومی نفوس و مسکن، 1395) که 4/552 هکتار از آن کاربری مسکونی است و بدین واسطه تراکم خالص جمعیتی معادل 383 نفر در هکتار دارد؛ از سوی دیگر، از مجموع مساحتی این منطقه، 200 هکتار آن بافت فرسوده است. مجاورت محدودة پژوهش با گسل تبریز، وجود طبقات ناهمگون درآمدی، داشتن بافت فرسوده در کنار بافت‌های بسیار مدرن و دسترسی ناعادلانة نواحی مختلف این منطقه به خدمات شهری و... نیز، از دیگر ویژگی‌های اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست‌محیطی منطقة یک کلان‌شهر تبریز است.
جامعة آماری و حجم نمونه
جامعة آماری این پژوهش، شهروندان منطقة یک شهرداری تبریز (63166 خانوار) است. براساس فرمول کوکران حداقل حجم نمونة لازم از بین ساکنان منطقة یک تبریز، 382 نفر برآورد شد که بر این مبنا، تعداد 382 پرسش‌نامه محاسبه شد. در پژوهش حاضر، نمونة آماری هم به روش تصادفی انتخاب شد؛ بدین ترتیب که در محیط GIS نمونه‌ها به‌صورت رندمی با واردکردن تعداد 382 نمونه، با استفاده از تابع Hawths Tools و طی مراحل زیر گزینش شدند:
از منوی Sampling Tools با انتخاب گزینة Generate Random Points با واردکردن تعداد نمونه‌ها، تعداد 382 نمونه به‌صورت نقطه‌ای انتخاب شد (شکل 1).
شکل- 1: نقشة نقاط نمونه‌گیری‌شدة منطقة یک تبریز (منبع: نگارندگان، 1398)
ابزارهای پژوهش و معرفی شاخص‌ها
برای گردآوری اطلاعات درزمینة مبانی نظری و ادبیات تحقیقی موضوع، از منابع کتابخانه‌ای، مقالات، کتب معتبر و مرجع و وب‌سایت‌ها استفاده شده است؛ همچنین داده‌های ثانویه از راه مطالعات اسنادی با استفاده از مطالعات طرح تفصیلی شهر تبریز و سایر مطالعات اسنادی به دست آمده است. ابزار گردآوری داده‌ها، پرسش‌نامه‌ای پژوهشگرساخته است که در سنجش پایداری مسکن با چهار متغیر پنهان کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی درمجموع در قالب 49 متغیر آشکار استفاده شده که در جدول 2 نشان داده شده است.
روایی پرسش‌نامة خانوار با استفاده از پیش‌آزمون و پایایی آن با استفاده از آلفای کرونباخ در محیط نرم‌افزار SPSS تعیین شده است که گویای هماهنگی و پایایی زیاد داده‌هاست (جدول 3).
تجزیه و تحلیل یافته‌های پژوهش
داده‌ها پس از گردآوری برمبنای طیف لیکرت، با معادلات رگرسیون خطی و ساختاری در محیط نرم‌افزارهای SPSS و LISREL و تحلیل چندمتغیرة فازی (WLC) در محیط GIS تحلیل شدند. این پژوهش با به‌دست‌آوردن ضرایب استاندارد شاخص‌های آشکار ابعاد چهارگانة اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست‌محیطی پایداری مسکن در محیط لیزرل، گذشته از سنجش دقیق شاخص‌های یادشده، آنها را اولویت‌بندی و شاخص‌های قوی و ضعیف را مشخص کرده است. با استفاده از این فرایند، امکان ترسیم هرچه دقیق‌تر و بهتر وضعیت پایداری مسکن در منطقة بررسی‌شده و ارائة پیشنهادهای بهتر و عملی‌تر برای افزایش پایداری مساکن منطقة یک فراهم می‌شود.
جدول- 2: شاخص‌های انتخابی مسکن پایدار
|
ردیف |
شاخص‌های پنهان |
شاخص‌های آشکار (مشاهده‌شده) |
|
۱ |
کالبدی |
نوع واحد مسکونی، نوع مصالح به‌کاررفته، طول عمر ساختمان، کیفیت ابنیه، تعداد طبقات، وضعیت نماکاری ساختمان‌ها، واحدهای مسکونی دارای پروانة ساختمانی. |
|
۲ |
اقتصادی |
وضعیت فعالیت سرپرست خانوار، نوع شغل سرپرست خانوار، قیمت هر مترمربع زمین در محله، قیمت هر مترمربع از بنای تکمیل‌شده در محله، میزان اجاره‌بها، مجموع درآمد ماهیانة خانوار، میزان هزینة خانوار در ماه. |
|
3 |
اجتماعی |
تعداد خانوار در واحد مسکونی، تعداد نفر در واحد مسکونی، تعداد اتاق‌های واحد مسکونی، سطح زیربنای مسکن، نحوة تصرف ملک، نوع مالکیت واحد مسکونی، میزان تحصیلات سرپرست خانوار، امکانات و تسهیلات مسکن، امنیت مسکن دربرابر سرقت، دلیل سکونت در محله یا مسکن مدنظر، میزان تعلق به محله، شدت احساس وابستگی و علاقه به مسکن و محلة مدنظر، احساس امنیت در محله، فاصلة محل کار با محل سکونت، میزان ارتباط با همسایگان، میزان رضایتمندی از همسایگان، میزان رضایتمندی از کیفیت مسکن خود، کیفیت طراحی محیطی محله، فاصلة محل سکونت با نزدیک‌ترین ایستگاه اتوبوس به‌صورت پیاده، میزان رضایتمندی از وضعیت دسترسی به خدمات عمومی در محله، عامل ایجاد سرزندگی در محله. |
|
۴ |
زیست‌محیطی |
دسترسی به شبکة فاضلاب شهری، میزان رضایتمندی از وضعیت جمع‌آوری آب‌های سطحی و فاضلاب، وضعیت جمع‌آوری و دفع زباله در محله، نحوة قرارگیری ساختمان ازنظر سایه‌اندازی، اشرافیت، محصوریت و... ، امنیت مسکن دربرابر بلایا و خطرات طبیعی، میزان رضایتمندی از چشم‌اندازهای قابل رؤیت، میزان رضایتمندی از سکوت و آرامش صوتی در محله، میزان سازگاری مسکن با کاربری‌های اطراف، وضعیت قرارگیری مسکن ازنظر دوری و نزدیکی به مراکز خطرزا، کیفیت هوا در محله، میزان تراکم آلاینده‌های هوا در محله در روزهای آلوده، دسترسی به نزدیک‌ترین فضای سبز محل سکونت با پای پیاده، دسترسی به نزدیک‌ترین فضای باز محل سکونت با پای پیاده، فاصلة محل سکونت با نزدیک‌ترین پارک با پای پیاده. |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1398
جدول- 3: ضرایب پایایی شاخص‌های استفاده‌شده در پژوهش
|
متغیر |
ضریب پایایی |
|
زیست‌محیطی |
86/0 |
|
اجتماعی |
86/0 |
|
اقتصادی |
72/0 |
|
کالبدی |
71/0 |
|
کل پرسش‌نامه |
93/0 |
آزمون آماری رگرسیون خطی
در این مرحله براساس ضریب بتا متغیرهای پنهان با توجه به شدت اثر هرکدام، اولویت‌بندی شدند. همان‌طور که در جدول 4 دیده می‌شود، ضریب بتای به‌دست‌آمده برای شاخص اقتصادی 0.345 است که بیشترین مقدار را به خود اختصاص داده و در رتبة اول اولویت‌بندی قرار گرفته است. مقدار t به‌دست‌آمده برای هر سه متغیر بزرگ‌تر از 96/1 و مقدار سطح معناداری (000/0) کمتر از مقدار ضریب خطای پژوهش (05/0) است؛ بنابراین فرضیة صفر یعنی فرض نبود معادلة رگرسیون خطی رد و با ضریب اطمینان 95 درصد وجود رابطه پذیرفته می‌شود.
جدول- 4: تحلیل رگرسیون
|
مدل |
ضرایب غیراستاندارد |
ضرایب استانداردشده |
t |
Sig. |
|
|
B |
Std. Error |
Beta |
|||
|
(ثابت) |
251/0 |
005/0 |
225/0 |
388/2 |
000/0 |
|
اقتصادی |
294/0 |
068/0 |
345/0 |
327/3 |
000/0 |
|
کالبدی |
205/0 |
006/0 |
191/0 |
406/4 |
000/0 |
|
زیست‌محیطی |
169/0 |
005/0 |
182/0 |
389/7 |
000/0 |
|
اجتماعی |
187/0 |
008/0 |
179/0 |
007/5 |
000/0 |
تحلیل در لیزرل
قدرت رابطه بین متغیر پنهان و آشکار با بار عاملی نشان داده می‌شود. بار عاملی، مقداری بین صفر و یک است. اگر بار عاملی کمتر از 3/0 باشد، رابطه ضعیف در نظر گرفته و از آن صرف‌نظر می‌شود. بار عاملی بین 3/0 تا 6/0 قابل قبول است و اگر بزرگ‌تر از 6/0 باشد، خیلی مطلوب است. مدل استانداردشده، ارتباط بین متغیرهای پنهان و آشکار را با بارهای عاملی استاندارد نشان می‌دهد. با توجه به بارهای عاملی مستخرج در مدل استانداردشده از نرم‌افزار LISREL، گفته می‌شود از بین 49 گویه و شاخص سنجش پایداری مسکن در منطقة یک تبریز، تعداد 38 شاخص به‌مثابة شاخص‌های مؤثر (با شدت اثر متفاوت) انتخاب شدند. شاخص‌های آشکار به ترتیب اولویت همراه با بار عاملی مخصوص هرکدام و وزن شاخص‌های (متغیرهای) پنهان و آشکار با توجه به مقدار بارهای عاملی، براساس منطق فازی برای تهیة نقشه‌های نهایی و هم‌پوشانی در محیط GIS محاسبه و در جدول‌های 5 تا 10 ارائه شده‌اند؛ همچنین شکل 2، مدل مفهومی حاصل از تحلیل لیزرل را نشان می‌دهد.
جدول- 5: اولویت‌بندیمتغیرهایآشکاراقتصادیبراساسبارهایعاملیمدلاستانداردشدهووزنفازی
|
متغیر پنهان |
اقتصادی با ضریب بتای (345/0) |
||
|
متغیرهای آشکار (قابل مشاهده) |
قیمت هر مترمربع زمین در محله |
قیمت هر مترمربع از بنای تکمیل‌شده در محله |
مجموع درآمد ماهیانة خانوار |
|
بار عاملی (FL) |
1 |
1 |
67/0 |
|
وزن فازی |
462/0 |
301/0 |
197/0 |
جدول- 6: اولویت‌بندیمتغیرهایآشکارکالبدیبراساسبارهایعاملیمدلاستانداردشدهووزنفازی
|
متغیر پنهان |
کالبدی با ضریب بتای (191/0) |
||||||
|
متغیرهای آشکار (قابل مشاهده) |
نوع مصالح به‌کاررفته |
وضعیت نماکاری ساختمان‌ها |
کیفیت ابنیه (نوساز، قابل نگهداری، تعمیری، تخریبی) |
تعداد طبقات |
واحدهای مسکونی دارای پروانة ساختمانی |
طول عمر ساختمان |
نوع واحد مسکونی |
|
بار عاملی (FL) |
88/0 |
85/0 |
80/0 |
79/0 |
78/0 |
69/0 |
49/0 |
|
وزن فازی |
328/0 |
241/0 |
150/0 |
106/0 |
079/0 |
060/0 |
036/0 |
جدول- 7: اولویت‌بندیمتغیرهایآشکارزیست‌محیطیبراساسبارهایعاملیمدلاستانداردشدهووزنفازی
|
متغیر پنهان |
زیست‌محیطی با ضریب بتای (182/0) |
|||||
|
متغیرهای آشکار (قابل مشاهده) |
میزان رضایتمندی از چشم‌اندازهای قابل رؤیت |
وضعیت جمع‌آوری و دفع زباله در محله |
امنیت مسکن دربرابر بلایا و خطرات طبیعی |
میزان رضایتمندی از سکوت و آرامش صوتی در محله |
میزان رضایتمندی از وضعیت جمع‌آوری آب‌های سطحی و فاضلاب |
کیفیت هوا در محله |
|
بار عاملی (FL) |
86/0 |
72/0 |
72/0 |
68/0 |
65/0 |
55/0 |
|
وزن فازی |
201/0 |
173/0 |
169/0 |
129/0 |
078/0 |
075/0 |
جدول- 8: اولویت‌بندیمتغیرهایآشکارزیست‌محیطیبراساسبارهایعاملیمدلاستانداردشدهووزنفازی
|
متغیر پنهان |
زیست‌محیطی با ضریب بتای (182/0) |
|||||
|
متغیرهای آشکار (قابل مشاهده) |
فاصلة محل سکونت با نزدیک‌ترین پارک با پای پیاده |
نحوة قرارگیری ساختمان‌ها (ازنظر سایه‌اندازی، اشرافیت و...) |
میزان تراکم آلاینده‌های هوا در محله در روزهای آلوده |
وضعیت قرارگیری مسکن ازنظر دوری و نزدیکی به مراکز خطرزا |
دسترسی به نزدیک‌ترین فضای باز محل سکونت با پای پیاده |
دسترسی به نزدیک‌ترین فضای سبز محل سکونت با پای پیاده |
|
بار عاملی (FL) |
54/0 |
53/0 |
52/0 |
50/0 |
50/0 |
49/0 |
|
وزن فازی |
056/0 |
036/0 |
027/0 |
022/0 |
018/0 |
015/0 |
جدول- 9: اولویت‌بندیمتغیرهایآشکاراجتماعیبراساسبارهایعاملیمدلاستانداردشدهووزنفازی
|
متغیر پنهان |
اجتماعی با ضریب بتای (179/0) |
|||||||
|
متغیرهای آشکار (قابل مشاهده) |
کیفیت طراحی محیطی محله |
میزان رضایتمندی از کیفیت مسکن خود |
احساس امنیت در محله |
امنیت مسکن دربرابر سرقت |
شدت احساس وابستگی و علاقه به مسکن و محلة مدنظر |
میزان تعلق به محله |
دلیل سکونت در محله یا مسکن مدنظر |
امکانات و تسهیلات مسکن |
|
بار عاملی (FL) |
88/0 |
85/0 |
83/0 |
80/0 |
79/0 |
76/0 |
74/0 |
65/0 |
|
وزن فازی |
153/0 |
140/0 |
119/0 |
116/0 |
084/0 |
071/0 |
066/0 |
050/0 |
جدول- 10: اولویت‌بندیمتغیرهایآشکاراجتماعیبراساسبارهایعاملیمدلاستانداردشدهووزنفازی
|
متغیر پنهان |
اجتماعی با ضریب بتای (179/0) |
|||||||
|
متغیرهای آشکار (قابل مشاهده) |
سطح زیربنای مسکن |
عامل ایجاد سرزندگی در محله |
نحوة تصرف ملک |
میزان تحصیلات سرپرست خانوار |
تعداد اتاق‌های واحد مسکونی |
میزان رضایتمندی از وضعیت دسترسی به خدمات عمومی در محله |
میزان ارتباط با همسایگان |
فاصلة محل سکونت با نزدیک‌ترین ایستگاه اتوبوس به‌صورت پیاده |
|
بار عاملی (FL) |
62/0 |
61/0 |
56/0 |
53/0 |
52/0 |
47/0 |
44/0 |
32/0 |
|
وزن فازی |
046/0 |
038/0 |
032/0 |
026/0 |
020/0 |
016/0 |
012/0 |
010/0 |
شکل- 2: مدل مفهومی معادلات ساختاری پژوهش
تحلیل با چندمتغیرة فازی (WLC)
پس از محاسبة وزن هریک از شاخص‌های آشکار (گویه‌ها)، با استفاده از روش Weighted Sum شاخص‌های آشکار مربوط به هر شاخص پنهان با یکدیگر ترکیب و هم‌پوشانی شدند؛ نتیجة آن، استخراج چهار نقشة ترکیبی برای هریک از شاخص‌های کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی پایداری مسکن بود تا وضعیت این عوامل مؤثر به‌صورت بصری در سطح محله‌های منطقة یک نشان داده شود. در ادامه این عوامل همراه با نقشه‌های فازی‌شان ارائه می‌شوند.
شاخص اقتصادی و کالبدی
شاخص اقتصادی با وزن 509/0 (9/50 درصد)، به‌مثابة اولویت اول سبب شده است منطقة یک ازنظر شاخص‌های پایداری مسکن براساس عدالت فضایی عمل نکند (شکل 3). بخش شمالی، مرکزی، شرقی و جنوب شرقی منطقة یک ازنظر شاخص اقتصادی کاملاً از یکدیگر تفکیک شده‌اند؛ به‌طوری که تفاوت چشمگیری بین بخش شمالی (حاشیه‌نشینان) و بخش شرقی و جنوب شرقی (کوی ولیعصر) ازنظر اقتصادی دیده می‌شود. در بخش اقتصادی اولویت اصلاح وضعیت با محله‌های شمالی منطقة یک ازجمله ملازینال، سیلاب، ایده‌لو و یوسف‌آباد است که ازنظر شاخص اقتصادی در وضعیت نامطلوبی قرار دارند.
شاخص کالبدی با وزن 287/0 (7/28 درصد) به‌مثابة اولویت دوم تأثیرگذار بر ناعادلانه‌بودن شاخص‌های پایداری مسکن در منطقة یک مطرح است (شکل 4). ازنظر شاخص کالبدی، محله‌های جنوبی ازلحاظ عدالت فضایی در حد کاملاً مطلوب و مطلوب، محله‌های مرکزی در حد متوسط یا متوسط رو به پایین و محله‌های شمالی به‌ویژه قسمت‌های حاشیه‌نشین در وضعیت نامطلوب قرار دارند.
شکل‌های 3 و 4: به ترتیب نقشه‌های حاصل از ترکیب شاخص‌های اقتصادی و کالبدی
شاخص زیست‌محیطی و اجتماعی
شاخص زیست‌محیطی با وزن 160/0 (16 درصد)، اولویت سوم تأثیرگذار بر رعایت‌نکردن عدالت فضایی شاخص‌های پایداری مسکن در منطقة یک است (شکل 5). با توجه به وضعیت نابسامان بخش شمالی منطقة یک تبریز ازنظر زیست‌محیطی، محله‌های بخش شمالی در اصلاح شاخص زیست‌محیطی باید در اولویت قرار گیرند. محله‌های مرکزی و جنوبی هم به ترتیب در حد متوسط، مطلوب و کاملاً مطلوب قرار دارند.
شاخص اجتماعی با وزن 044/0 (4/4 درصد)، اولویت چهارم مؤثر بر وضعیت ناعادلانة شاخص‌های پایداری مسکن در منطقة یک است (شکل 6). ازنظر این شاخص محله‌های جنوبی در حد مطلوب و کاملاً مطلوب و قسمت‌های کوچکی از آن در حد متوسط، محله‌های مرکزی در حد متوسط و قسمت‌های کوچکی از آن در حد مطلوب و محله‌های شمالی در وضعیت متوسط رو به پایین و بخش‌هایی از آن در حد کاملاً نامطلوب قرار دارند.
با استفاده از توابع Intersect و Reclass، نقشة نهایی وضعیت پایداری مسکن در مقیاس فازی رتبه‌بندی و پس از وکتورسازی به‌صورت شکل‌های 7 و 8 نشان داده شده است.
شکل‌های 5 و 6: به ترتیب نقشه‌های حاصل از ترکیب شاخص‌های زیست‌محیطی و اجتماعی
شکل‌های 7 و 8: به ترتیب نقشة نهایی و ناحیه‌بندی وضعیت پایداری شاخص‌های مسکن منطقة یک کلان‌شهر تبریز
نتیجه‌گیری و پیشنهادها
پژوهش حاضر شاخص‌های پایداری مسکن را با تأکید بر رویکرد توسعة پایدار و عدالت فضایی در منطقة یک شهرداری تبریز بررسی کرده است. با توجه به نتایج حاصل از تحلیل‌ها، شاخص‌های پایداری مسکن در منطقة یک تبریز براساس دیدگاه عدالت فضایی نیست و بین محله‌های مختلف این منطقه ازنظر شاخص‌های کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی پایداری مسکن تفاوت چشمگیری وجود دارد.
از آنجا که در پژوهش حاضر، منطقة یک به سه ناحیه تقسیم شده بود، با توجه به نتایج به‌دست‌آمده ناحیة 3 ازنظر شاخص‌های مسکن، پایداری خیلی زیادی دارد؛ به‌طوری که 48/197 هکتار از منطقه یا واحدهای مسکونی را دربرمی‌گیرد. در ناحیة 2 و 3 پایداری در ردة زیاد و خیلی زیاد است، ولی شاخص‌های مسکن در ناحیة 1 نسبت به ناحیة 2 و 3 پایداری کمتری دارد (شکل 8).
همان‌طور که در شکل 7 نیز دیده می‌شود، شاخص‌های پایداری مسکن در محله‌های بخش شمالی و غربی منطقة یک (ناحیة 1 مشخص‌شده در شکل 7) ازجمله ملازینال، سیلاب، احمدآباد، یوسف‌آباد، ایده‌لو و... در وضعیت نامطلوبی قرار دارند و در بعضی محله‌های یادشده نیز به سمت متوسط متمایل شده‌اند که ازنظر رعایت شاخص‌های پایداری مسکن سهم 0 تا 50درصدی را شامل می‌شوند.
محله‌های بخش مرکزی و جنوبی منطقة یک (ناحیة 2 مشخص‌شده در شکل 7) ازجمله عباسی، بیلانکوه، گلکار، توانیر، پل سنگی، آبرسان و... ، ازنظر شاخص‌های پایداری مسکن در وضعیت مناسبی قرار دارند و شاخص‌های پایداری مسکن نزدیک به 70- 80 درصد رعایت شده است.
محله‌های بخش شرقی و جنوب شرقی منطقة یک (ناحیة 3 مشخص‌شده در شکل 7) ازجمله کوی ولیعصر (و قسمتی از محلة آبرسان) از وضعیت بسیار مناسبی برخوردارند و میزان پایداری شاخص‌های مسکن در آنها حدود 90 تا 100 درصد است.
در ادامه پیشنهادهایی برای افزایش هرچه بیشتر میزان پایداری مسکن ارائه می‌شود که در سنجش شاخص‌های پایداری در شمار شاخص‌های ضعیف ابعاد چهارگانه قرار گرفتند:
ü توزیع مناسب خدمات درزمینه‌های آموزشی، فرهنگی، ورزشی، درمانی، تجاری و تفریحی به‌ویژه در محله‌های شمالی؛
ü توزیع مناسب فضاهای زیستی و کاربری‌های مختلف با بهره‌برداری از زمین‌های شهری؛
ü ارائة تسهیلات از سوی سازمان‌های مرتبط با مسکن برای تشویق ساکنان به مقاوم‌سازی مساکن؛
ü نظارت پیوسته بر رعایت استانداردهای ساخت مسکن؛
ü استفاده از مصالح بادوام متناسب با اقلیم کلان‌شهر تبریز؛
ü توجه به ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی منطقة یک در ساخت مسکن؛
ü نظارت بر خریدوفروش زمین و مسکن برای جلوگیری از سوداگری زمین؛
ü نوسازی بافت‌های فرسوده به‌ویژه در محله‌های حاشیه‌نشین؛
افزایش رضایت ساکنان با ایجاد فضاهای عمومی لازم برای افزایش ارتباط و تعامل بین آنها.
)
