نویسندگان
1 استادیار جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
2 کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
This research can be considered an applied research in case of the goal, and a descriptive-analytic study, methodologically. The goal of this research was analyzing the spatial distribution of urban green land usage, in Islamabad-e-Gharb county. The statistical population consisted 25 ones of experts and specialists in charge of the studied topic in Islamabad-e-Gharb. The data measurement tool was a questionnaire, designed based on the research's background and theoretical basis. Also, for analyzing the research data, Analytical Hierarchy Process Method (AHP) was used. And to assess the spatial distribution of green space, we emphasized ten indicators that were more important for measuring the spatial distribution. Results showed that there is a suitable spatial distribution of green spaces, based on each of the indicators (such as distances from ????, or from the residential units or from medical centers, etc.). Also, using the overlapping of ten indicators, this result was reobtained. In a way that, the central and near central zones in the all city orientations of the final map, were recognized as the best areas for the creating and developing green space, and almost all the existent green spaces are located in these areas. Therefore, the green spaces in Islamabad-e-Gharb are evaluated desirable in terms of spatial distribution. Results of this research may help the urban planners in field of spatial distribution of urban green land usage, in order of the urban regions' development.
کلیدواژهها [English]
مقدمه
فضاهای سبز شهری، نوعی از سطوح کاربری زمین شهری با پوششهای گیاهی انسانساختاند که بازدهی اجتماعی و اکولوژیکی دارند. منظور از بازدهی اکولوژیکی، زیباسازی بخشهای شهری، کاهش دمای محیط، تولید اکسیژن، افزایش نفوذپذیری خاک در مقابل انواع بارش و مانند اینهاست و از دیدگاه حفاظت محیط زیست، فضاهای سبز شهری، بخش جاندار ساخت کالبد شهر را تشکیل میدهند (شکویی، 1373: 19).
ازجمله خدمات شهری که امروزه کمبود و توزیع ناعادلانة آن در شهرهای کشور ما احساس میشود، فضای سبز شهری است. فضاهای سبز به مجموعة فضاهای آزاد اطلاق میشود که در داخل محیطهای شهری با اهداف مشخص برنامهریزی شدهاند و عملکرد معینی را بر عهده دارند (محمدی و همکاران، 1390: 124). در این میان، نکتة بسیار مهم، موضوع پراکنش فضای سبز شهری است که در صورت نامناسببودن آن، ناهنجاریهای بصری و اجتماعی فراوانی دامنگیر شهر و شهروندان و درنهایت تهدیدی جدی برای مقولة توسعة پایدار[1] خواهد شد؛ همچنین درک نادرست در مکانیابی اینگونه فضاها، تأثیرگذاری و بهرهگیری از آنها را محدود خواهد کرد (جیم و وندی، 2008: 8)؛ در مقابل پراکنش مناسب به کاهش آثار زیانبار ردپای اکولوژیکی خواهد انجامید.
پرسش و فرضیة پژوهش
در این پژوهش قصد داریم توزیع فضایی کاربری فضای سبز شهر اسلامآباد غرب را با تکیه بر پرسش اصلی و فرضیة زیر بررسی کنیم:
توزیع فضایی کاربری فضای سبز شهر اسلامآباد غرب چگونه است؟
پیشینة پژوهش
در زمینة کاربری فضای سبز شهری، مکانیابی، اهمیت و جایگاه آن در برنامهریزی شهری، پژوهشهای متعددی انجام شده است که به بعضی از مهمترین آنها اشاره میشود:
کریمی آذری و همکاران (1393) در پژوهشی کاربری فضای سبز لاهیجان را از نظر کمّی و پراکندگی بررسی کردند. نتایج بهدستآمده نشان میدهد وضعیت موجود فضای سبز، پراکنش و توزیع آن در بعضی نواحی نامطلوب و با استانداردهای معمولی متفاوت و در بعضی نواحی براساس تصاویر روی نقشه تقریباً خالی از فضای سبز است.
قنبری و همکاران (1392) در پژوهشی کاربرد سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) را در شناسایی محلهای مناسب برای توسعة فضای سبز شهر (نمونة موردی: ناحیة 5 منطقة 15 کلانشهر تهران) بررسی کردند. نتیجه حاکی است توسعة فضای سبز شهری در کلانشهر تهران از روند رو به رشدی برخوردار بوده است؛ به طوری که تعداد پارکها در مقیاس همسایگی، محلی و منطقهای افزایش یافته است. نکتة جالب توجه توزیع و پراکنش نامناسب فضاهای سبز عمومی در سطح شهر تهران است؛ بر این اساس در این پژوهش با توجه به توزیع نامناسب پارکها و فضای سبز ناحیة 5 منطقة 15 تهران، با بهرهگیری از سیستم اطلاعات جغرافیایی و روش ارزیابی چندمعیاری (AHP)، مکانهای مناسب برای توسعة فضای سبز شهری شناسایی شد.
وارثی و همکاران (1387) در پژوهشی با موضوع مکانیابی فضای سبز در شهر خرمآباد، توزیع فضای سبز را در شهر خرمآباد ارزیابی کردند. آنها رودخانه و زمینهای بایر داخل محدوده را که مالکیت دولتی دارند، برای فضای سبز مناسب دانستند.
حاتمی و دیگران (1394) در مقالهای دربارة مکانیابی بهینة فضای سبز شهری در مشهد با بهرهگیری از الگوی AHP در محیطGIS، روش فازی و با بهکارگیری معیارهای فاصله از کاربریهای مختلف تلاش کردند به این مکانیابی دست یابند.
همچنین وارثی و دیگران (1394) برای مکانیابی بهینة فضای سبز در شهر نجفآباد از الگوی AHP، همپوشانی شاخصها در محیط GIS و از معیارهای فاصله و نزدیکی به بعضی کاربریها بهره بردند.
رستمی و دیگران (2015) نیز در بررسی منطقة 3 کرمانشاه برای توسعة پارکها در آن از تحلیل AHP و معیارهای مجاورتی و فاصلهای با بهکارگیری GIS بهره بردند.
علاوه بر اینها، محمدی و دیگران (1390) برای تحلیل فضایی و مکانیابی پارکهای درونشهری کازرون تقریباً از روشها و معیارهای یادشده در سه منبع بالا بهره بردند.
دسای و دیگران (2015) در جمعبندی حدود 21 پژوهش بینالمللی (بین سالهای 1998 – 2014) دربارة فضای سبز شهری، به این نتیجه دست یافتند که یکی از بهترین الگوهای تشخیص فضای مناسب سبز شهری، روش AHP با بهکارگیریGIS است.
ملاحظه میشود در این پژوهشها از دو جهت توزیع فضای سبز بررسی شده است: یکی اثبات توزیع نامناسب آن و دیگری مکانیابی جدید آن. در این مقاله تلاش شده است با بهرهگیری از هر دو، حالتی تلفیقی ایجاد و در عین حال از شاخصهای مجاورتی و دوری بهره گرفته شود که به طور کلی برای همة کاربریها اعمال شده است.
مبانی نظری
منظور از فضای سبز شهری، نوعی از سطوح کاربری زمین شهری با پوششهای گیاهی انسانساخت است که هم واجد بازدهی اجتماعی و هم واجد بازدهی اکولوژیکی است (سعیدنیا، 1379: 29).
فضاهای سبز شهری، بخشی از فضاهای باز شهریاند که عرصههای طبیعی یا بیشتر مصنوعی آن زیر پوشش درختان، درختچهها، بوتهها، چمنها، گلها و سایر گیاهانیاند که براساس نظارت و مدیریت انسان با درنظرگرفتن ضوابط، قوانین و تخصصهای مرتبط با آن برای بهبود شرایط زیستی و رفاهی شهروندان و مراکز جمعیتی غیرروستایی احداث، حفظ و نگهداری میشوند (دفتر امور فنی و تدوین معیارها، 1380: 24).
پارکهای شهری، مهمترین فضاهای خدماتی در شهرها هستند و نقشی اساسی را در بهبود شرایط اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیستمحیطی نواحی شهری ایفا میکنند. همانطور که نواحی شهری رشد کردهاند و پرجمعیت شدهاند، جوامع انسانی به نقش و ارزش پارکها و فضاهای سبز پی بردهاند؛ بنابراین خطمشیهای مختلفی برای مکانیابی و توزیع بهینة آنها در محیطهای شهری ابداع و به کار گرفته شده است (سیفپور، 2015: 26).
روششناسی پژوهش
پژوهش حاضر به لحاظ هدف، کاربردی و به لحاظ ماهیت و روش، توصیفی - تحلیلی است. جامعة آماری پژوهش شامل 25 نفر از متخصصان و کارشناسان مربوط به موضوع مدنظر در شهر اسلامآباد غرب و ابزار اندازهگیری دادهها، پرسشنامهای است که براساس مبانی نظری و پیشینة پژوهش طراحی شد. روایی پرسشنامه را استادان و کارشناسان مربوطه تأیید کردند و برای تعیین پایایی آن با بهرهگیری از آلفای کرونباخ، مقدار ضریب آلفای کرونباخ 84/0 به دست آمد. همچنین برای تجزیه و تحلیل دادههای پژوهش از روش تحلیل سلسلهمراتبی(AHP) استفاده شد. به منظور بررسی موضوع پژوهش با روش AHP، ابتدا براساس منابع مطالعاتی نظر کارشناسان، شاخصهای مرتبط و اساسیتر با موضوع در زمینة توزیع فضای سبز تعیین و مشخص شد؛ شاخصها عبارتاند از: فاصله از کاربری تجاری عمده، فاصله از کاربری مسکونی، فاصله از مراکز آموزشی، فاصله از مراکز درمانی، فاصله از مراکز مذهبی، فاصله از مراکز فرهنگی، فاصله از مراکز ورزشی، فاصله از زمینهای بایر، فاصله از مراکز مسیل و فاصله از مراکز اداری - انتظامی.
در ادامه پس از تعیین شاخصها، لایه و نقشة استانداردشدة مرتبط با هرکدام ایجاد شد؛ بدین ترتیب که پس از گردآوری دادههای مکانی و همچنین دادههای اطلاعاتی ادارات و سازمانها در محیط GIS، نقشههای هر شاخص تهیه شد. در تهیة نقشهها تابع یا الگوریتم فاصله[2] به کار رفت. پس از تهیة لایههای هر شاخص، طبقهبندی آنها انجام شد. طبقات هر لایه به عنوان سطح دوم، یعنی میزان فواصل براساس هر شاخص است.
پس از این مرحله، کارشناسان شاخصها و گزینهها را در نرمافزار Expert Choice وزندهی کردند. برای عمل وزندهی که در دو سطح ارزشدهی بین شاخصها و ارزشدهی بین گزینههای هر شاخص انجام شد، نظرات افراد خبره و مرتبط با موضوع (برنامهریزان شهری) مدنظر قرار گرفت. برای عمل ارزشگذاری از نظرات 25 نفر استفاده شد. عمل ارزشدهی کارشناسان بین اعداد 1 تا 9 است که عدد 1، کمترین ارزش و عدد 9، بیشترین ارزش و تأثیرگذاری را دارد.
پس از انجام مقایسههای زوجی و ارزشگذاریها، نتایج در محیط GIS بر روی نقشهها اعمال شد و درنهایت نقشة هر شاخص به دست آمد؛ همچنین برای استخراج نقشة نهایی نشاندهندة چگونگی توزیع فضای سبز براساس شاخصها و گزینههای بهکارگرفتهشده، عمل همپوشانی انجام شد. سپس کاربری فضای سبز موجود بر روی نقشة نهایی قرار داده شد تا وضعیت کنونی آن با وضعیت مطلوب ارزیابی شود.
جدول- 1: شاخصهای مرتبط با موضوع پژوهش
|
ردیف |
نوع شاخص |
ردیف |
شاخص |
|
1 |
نزدیکی (مجاورت) |
1 |
فاصله از مراکز تجاری عمده |
|
2 |
فاصله از مراکز آموزشی |
||
|
3 |
فاصله از مراکز درمانی |
||
|
4 |
فاصله از واحد مسکونی |
||
|
5 |
فاصله از مراکز مذهبی |
||
|
6 |
فاصله از مراکز فرهنگی |
||
|
7 |
فاصله از مراکز ورزشی |
||
|
8 |
فاصله از مراکز اداری- انتظامی |
||
|
2 |
دوری (غیرمجاورت) |
9 |
فاصله از مسیل |
|
10 |
فاصله از زمینهای بایر |
(منبع: یافتههای پژوهش، 1395)
محدودة پژوهش
شهرستان اسلامآباد غرب از شمال به شهرستان جوانرود، از شرق به استان کرمانشاه، از غرب به شهرستانهای سرپل ذهاب و گیلانغرب و از جنوب به استان ایلام محدود میشود. فاصلة این شهرستان تا مرکز استان 60 کیلومتر و ارتفاع آن از سطح دریا 1335 متر است (مهندسین مشاور سبز اندیشه، 1389: 2).
شهرستان اسلامآباد غرب در ناحیة کوهستانی واقع شده است و آبوهوای معتدل کوهستانی با زمستانهای نسبتاً سرد و تابستانهای معتدل دارد. (طرح توسعة راهبردی شهرستان اسلامآباد غرب، 1384: 6).
شهر اسلامآباد غرب براساس آخرین سرشماری 1390، حدود 96 هزار و 62 نفر جمعیت داشته و جمعیت شهرستان 151 هزار و 473 نفر بوده است. کل فضای اختصاصیافته به فضای سبز این شهر حدود 85 هکتار و سرانة فضای سبز شهر 4/9 متر مربع است که در مقایسه با استاندارد پیشنهادی سازمان ملل (برای هر نفر20 تا 25 متر مربع) بسیار کم است. در ادامه نقشة موقعیت شهر و سپس جدول میزان و انواع فضای سبز موجود در شهر دیده میشود.
شکل- 1: موقعیت جغرافیایی منطقة مطالعهشده
جدول- 2: آمار کلی فضای سبز شهر اسلامآباد غرب (به متر مربع)
|
شرح |
تعداد |
وسعت کل |
سطح سبز |
سطح سخت |
|
میادین |
6 |
13851 |
10136 |
3715 |
|
پارکها |
16 |
245413 |
182341 |
63069 |
|
زمینهای چمن |
4 |
73874 |
73874 |
- |
|
باغها و پارکهای جنگلی |
2 |
263338 |
233338 |
30000 |
|
بلوارها و درختکاریهای پراکنده |
17 |
149620 |
149620 |
0 |
|
نهالستانها و اماکن تولید گل و گیاه |
2 |
10000 |
8100 |
1900 |
|
کنارهکاریها |
6 |
20000 |
20000 |
0 |
|
جمع |
- |
776096 |
677409 |
98684 |
منبع: شهرداری اسلامآباد غرب، 1394
تجزیه و تحلیل یافتههای پژوهش
نتایج و وزن نهایی شاخصها (سطح یک)
نتایج مقایسههای زوجی نشان داد بیشترین وزن نهایی مربوط به شاخص فاصله از واحد مسکونی است. درواقع شاخص واحدهای مسکونی به دلیل میزان اهمیت آن در زمینة فضای سبز به عنوان مهمترین شاخص شناخته شد. سپس شاخص فاصله از مراکز تجاری با وزن 162/0 قرار دارد. همچنین شاخص فاصله از مراکز درمانی و نزدیکی فضاهای سبز به این نوع کاربری باعث شده است این شاخص با امتیاز 149/0 در رتبة سوم اهمیت قرار داشته باشد. رتبة چهار مربوط به شاخص فاصله از مراکز آموزشی با وزن نهایی 113/0 است. کماهمیتترین شاخصها نیز فاصله از مراکز مذهبی با وزن 024/0 و فاصله از مسیل با وزن 029/0 است.
جدول (3) وضعیت ارزشگذاری بهدستآمده را برای هریک از شاخصها بیان میکند. همچنین برای اینکه مشخص شود نتایج و ارزشگذاریها درست انجام شدهاند، نرخ ناسازگاری شاخصها نیز محاسبه شد که برابر با 03/0 است؛ بنابراین این میزان بهدستآمده نشان میدهد ارزشدهی شاخصها تأییدشده و پذیرفتهشده است؛ به بیان دیگر، نرخ ناسازگاری محاسبهشده، درستی نتایج را تأیید میکند؛ زیرا میزان آن از 1/0 بیشتر است.
جدول- 3: شاخصها و شاخصهای مرتبط با موضوع پژوهش
|
ردیف |
نوع شاخص |
شاخص |
وزن شاخص |
نرخ ناسازگاری |
|
1 |
نزدیکی (مجاورت) |
فاصله از مراکز تجاری عمده |
162/0 |
03/0 |
|
فاصله از مراکز آموزشی |
113/0 |
|||
|
فاصله از مراکز درمانی |
149/0 |
|||
|
فاصله از واحد مسکونی |
308/0 |
|||
|
فاصله از مراکز مذهبی |
024/0 |
|||
|
فاصله از مراکز فرهنگی |
054/0 |
|||
|
فاصله از مراکز ورزشی |
047/0 |
|||
|
فاصله از مراکز اداری- انتظامی |
077/0 |
|||
|
2 |
دوری (غیرمجاورت) |
فاصله از مسیل |
029/0 |
|
|
فاصله از زمینهای بایر |
037/0 |
(منبع: یافتههای پژوهش، 1395)
اوزان شاخصها در جدول بالا، به طور مستقیم از نرمافزار expert Choiceاستخراج شدهاند که در آن نحوة چیدمان و پیوستگی شاخصها به همراه وزن نهایی مشخص است. نمودار آن به دلیل جلوگیری از تکرار و اطناب مطالب آورده نشد.
شاخص فاصله از مراکز تجاری عمده
نخستین شاخص مورد بحث، شاخص فاصله از مراکز تجاری عمده است. براساس جدول و نظر کارشناسان در مقایسة زوجی گزینههای این شاخص، گزینة با فاصلة 278-154 متر با وزن 298/0، بیشترین تأثیرگذاری را دارد. درواقع بهترین فاصله برای فضاهای سبز از مراکز تجاری، این میزان فاصله در شهر اسلامآباد شناخته شده است. همچنین فاصلة 153-0 متر با وزن نهایی 259/0 در رتبة دوم قرار گرفته است که برای فضاهای سبز، فاصلة مناسبی قلمداد میشود. بدترین فاصلههای فضاهای سبز از مراکز تجاری، 1266-1024 متر با وزن نهایی 038/0 و 1023-880 متر با وزن 043/0 است.
در نقشة زیر فضاهای سبز با رنگ سبز تیره مشخص شدهاند که در قسمتهای مختلف شهر توزیع شدهاند. فضاهای سبز در شهر اسلامآباد نسبت به مراکز تجاری، تقریباً از وضعیت مطلوبی برخوردارند. در نقشة ارائهشده، محدودههای با رنگ قرمز، وضعیت و فاصلهای بسیار مناسب را شامل میشوند که بیشتر فضاهای سبز نیز در این محدودهها قرار دارند؛ بنابراین توزیع فضایی فضاهای سبز متناسب با کاربری تجاری در شهر اسلامآباد مطلوب بوده است؛ زیرا مراکز تجاری معمولاً جمعیت زیادی را به خود جذب میکنند و وجود فضاهای سبز در کنار آنها برای استراحت موقت مردم و دیگر مسائل ضرورت دارد.
شکل- 2: نقشة شاخص فاصله از مراکز تجاری عمده پس از اعمال وزن نهایی (منبع: یافتههای پژوهش، 1395)
شاخص فاصله از مراکز آموزشی
براساس نظر کارشناسان و طبقات ارائهشده، فاصلة کمتر از 70 متر با مراکز آموزشی، بهترین فاصله قلمداد شده است که وزن نهایی برابر با 253/0 دارد و همچنین فاصلة بین 145-71 متر با وزن 218/0 در رتبة دوم است. بدترین فاصلة فضاهای سبز از مراکز آموزشی، فاصلة 950-716 متر با ارزش 038/0 و 715-551 متر با وزن 043/0 بوده است. درواقع هرچه فاصلة فضاهای سبز از مراکز آموزشی کمتر باشد، برای اهداف مختلف آموزشی مناسبتر است و ارزش بیشتری دارد؛ زیرا استقرار مراکز آموزشی در کنار فضاهای سبز در ابعاد فرهنگی، اجتماعی و زیستمحیطی تأثیرگذار است.
شکل- 3: نقشة شاخص فاصله از مراکز آموزشی پس از اعمال وزن نهایی (منبع: یافتههای پژوهش، 1395)
نقشة بالا نشان میدهد فضاهای سبز با کاربریهای آموزشی در شهر مطالعهشده از توزیع مطلوبی برخوردارند؛ به گونهای که با توجه به تراکم مراکز آموزشی مختلف اعم از دبستان، راهنمایی، دبیرستان، هنرستان، آموزش عالی و...، فضاهای سبز تقریباً در تمامی نقاط شهر دردسترساند. بر این اساس فضاهای سبز با کاربریهای آموزشی در شهر اسلامآباد غرب رابطهای نزدیک به هم و مناسب دارند.
شاخص فاصله از مراکز درمانی
شاخص مهم بعدی در زمینة موضوع مورد بحث، کاربریهای درمانی است. این شاخص نیز در 9 طبقه تنظیم شده است. هرچه فضاهای سبز به مراکز درمانی نزدیکتر باشند، توزیع مناسبی وجود دارد؛ زیرا نزدیکی فضاهای سبز به مراکز درمانی در اسکان، استراحت، وضعیت روحی و روانی افراد بیمار و... مؤثر است. نتایج نشان میدهد فاصلههای کمتر از 170 متر و 318-171 متر با وزن نهایی 157/0 به صورت مشترک در رتبة اول قرار گرفتهاند. پس از آن فاصلة 448-319 متر با امتیاز 136/0 قرار گرفته است که از محدودههای مناسب محسوب میشود. بدترین فاصلهها نیز 1449-1137 متر با 079/0 و 1136-978 متر با وزن نهایی 085/0 هستند که کمترین امتیازات را دریافت کردهاند.
شکل- 4: نقشة شاخص فاصله از مراکز درمانی پس از اعمال وزن نهایی (منبع: یافتههای پژوهش، 1395)
از آنجا که فضاهای سبز باید به مراکز درمانی نزدیک باشند، در شهر اسلامآباد نیز با توجه به نقشة بالا، توزیع مطلوبی در زمینة فضاهای سبز براساس مراکز درمانی وجود دارد؛ البته در بعضی محدودهها ازجمله قسمت شمالی این شهر بعضی محدودیتها وجود دارد؛ به بیان دیگر نتایج نشان میدهد قسمت شمالی شهر وضعیت نامطلوبی به دلیل کمبود مراکز درمانی دارد که فضاهای سبز کمی نیز در آنجا قرار دارند؛ این در حالی است که بیشترین تراکم مراکز درمانی در قسمت مرکزی و جنوبی است؛ اما به طور کلی وضعیت خوبی در زمینة استقرار فضاهای سبز با مراکز درمانی وجود دارد.
شاخص فاصله از واحدهای مسکونی
هرچه فضاهای سبز به واحدهای مسکونی نزدیکتر باشند، شرایط بهتری برقرار است؛ زیرا براساس منطق علمی، شهروندان باید به فضاهای سبز دسترسی مناسبی داشته باشند. بر این اساس، فاصلة کمتر از 37-0 متر با 136/0 وزن نهایی، بهترین طبقه و فاصله را شامل میشود. همچنین فاصلههای 75-38 متر از واحدهای مسکونی با امتیاز 136/0 و 109-38 متر با وزن نهایی 117/0 در رتبههای بعدی قرار میگیرند. فاصلههای 327-262 متر با وزن 074/0 و 261-219 متر با امتیاز 087/0 کمترین ارزش را دریافت کردهاند. بر این اساس بیشترین فاصله واحدهای مسکونی، 327 متر و کمترین آن، 37 متر است.
شکل- 5: نقشة شاخص فاصله از مراکز مسکونی پس از اعمال وزن نهایی (منبع: یافتههای پژوهش، 1395)
براساس نقشه به نظر میرسد در قسمتهای شمالی و غربی وضعیت خوبی از نظر توزیع فضاهای سبز متناسب با واحدهای مسکونی وجود دارد؛ اما در دسترسی واحدهای مسکونی به فضاهای سبز در مرکز و شرق شهر تا حدودی محدودیتهایی دیده میشود؛ به بیان دیگر در قسمت مرکزی و شرقی شهر، با توجه به تراکم زیاد واحدهای مسکونی، محدودیتهایی از نظر دسترسی به فضاهای سبز برای رفاه بهتر شهروندان دیده میشود.
شاخص فاصله از مراکز مذهبی
فضاهای سبز از نظر ارتباط با مراکز مذهبی، باید از مجاورت و نزدیکی مناسبی برخوردار باشند. براساس نتایج فاصلههای کمتر از 653 متر با وزن 253/0 و 1158-654 متر با وزن 167/0 ازجمله طبقاتی هستند که وضعیت مطلوبی دارند؛ اما فاصلههای 5350-4635 متر با وزن 050/0 و 4634-3898 متر با امتیاز 060/0 از طبقات با کمترین ارزش به شمار میروند؛ بنابراین بیشترین فاصله، 5350 متر و کمترین فاصله نیز، 653 متر به پایین است که به نظر میرسد میزان دسترسی به مراکز مذهبی در این شهر چندان مناسب نیست.
شکل- 6: نقشة شاخص فاصله از مراکز مذهبی پس از اعمال وزن نهایی (منبع: یافتههای پژوهش، 1395)
براساس نقشة ارائهشده، بایستی اینگونه تحلیل فضایی را ارائه کرد که میزان فاصلة فضاهای سبز از مراکز مذهبی مناسب نیست؛ به بیان دیگر مراکز مذهبی در مجاورت این فضاها قرار ندارند؛ زیرا مردمی که به مراکز مذهبی مراجعه میکنند (در مقاصد مختلف) باید بتوانند از فضاهای سبز نیز استفاده کنند. بر این اساس بین فضاهای سبز و استقرار مراکز مذهبی رابطة مناسبی وجود ندارد و توزیع مطلوبی برقرار نیست.
شاخص فاصله از مراکز فرهنگی
فاصله از مراکز فرهنگی، یکی دیگر از شاخصهای مطالعهشده است. براساس مطالعات، هرچه فضاهای سبز به مراکز فرهنگی نزدیکتر باشند، شرایط بهتری وجود خواهد داشت. بر این اساس، فاصلة کمتر از 145 متر با ارزش 325/0 و فاصلة 272-146 متر با ارزش 202/0 در رتبههای اول قرار گرفتهاند. همچنین فاصلة 380-273 متر با وزن 151/0 در رتبة بعدی قرار گرفته است؛ علاوه بر این، فاصلههای 1197-959 متر با وزن 032/0 و 958-827 متر با وزن 039/0 در رتبههای آخر اهمیت قرار دارند. بیشترین فاصله در زمینة این شاخص، 1197 و کمترین، 145 به پایین است.
نقشة زیر نشان میدهد فاصلة مراکز فرهنگی با فضاهای سبز وضعیت مطلوبی دارد. درواقع محدودههای انتخابشده با عنوان «بسیار مناسب» و «مناسب»، مکانهایی هستند که مراکز فرهنگی نیز در آن محدودهها قرار دارند و دسترسی مناسبی را به فضاهای سبز نزدیک به مراکز فرهنگی نشان میدهند. درواقع کمترین فاصله میان فضاهای سبز با مراکز فرهنگی وجود دارد.
شکل 7- نقشة فاصله از مراکز فرهنگی پس از اعمال وزن نهایی (منبع: یافتههای پژوهش، 1395)
شاخص فاصله از مراکز ورزشی
نزدیکی فضاهای سبز به مراکز ورزشی، یکی دیگر از شاخصها از نوع مجاورت است. بر این اساس، بهترین وزن را فاصلة کمتر از 116 متر با امتیاز 269/0 کسب کرده است. همچنین فاصلة 243-117 متر با وزن 201/0 و فاصلة 349-244 متر با وزن 164/0 شناخته شده است. بدترین فاصلهها از نظر مراکز ورزشی نیز، طبقة 1291-999 متر با ارزش 033/0 و فاصلة 998-811 متر با وزن 042/0 هستند. بیشترین فاصله از مراکز ورزشی، 1291 متر و کمترین نیز، 116 متر است.
نقشة زیر وضعیت توزیع فضایی فضاهای سبز در شهر اسلامآباد و فاصلة آنها را با کاربری ورزشی نشان میدهد. به نظر میرسد فضاهای سبز متناسب با مراکز ورزشی از توزیع مطلوبی برخوردارند و میزان دسترسی نیز مناسب است.
شکل- 8: نقشة شاخص فاصله از مراکز ورزشی پس از اعمال وزن نهایی (منبع: یافتههای پژوهش، 1395)
شاخص فاصله از مسیل (مسیر سیلاب)
شاخص فاصله از مسیر سیلاب یا مسیل، یکی دیگر از شاخصهایی است که در ارتباط با توزیع فضایی مناسب فضاهای سبز تأثیرگذار است. براساس نتایج ارائهشده در جدول زیر، کمترین فاصله کمتر از 265 متر و بیشترین فاصله از نظر دسترسی به مسیل، برابر با 3378 متر است. منطقی است که فضاهای سبز از مسیر سیلاب دور باشند؛ زیرا نزدیکی فضاهای سبز به این شاخص، پیامدها و خطرات نامطلوبی را در پی دارد. بر این اساس فاصلة بین 3378-2810 متر با وزن 210/0 بهترین شرایط را داشته است. پس از آن فاصلة بین 2809-2333 متر با وزن 144/0 و طبقة 2332-1935 متر با ارزش 136/0 قرار گرفتهاند؛ به علاوه طبقة کمتر از 265 متر با ارزش 049/0 و طبقة 543-266 متر با وزن نهایی 072/0 در بدترین شرایط قرار دارند؛ زیرا فاصلههای نزدیک و بسیار خطرناکی محسوب میشوند.
براساس نقشة ارائهشده، به جز چند مورد فضاهای سبز از مسیل فاصلة مناسبی دارند. با توجه به اینکه دو مسیل اصلی اسلامآباد در قسمت مرکزی و غربی شهر قرار دارند و تراکم کمتری از فضاهای سبز نیز در این محدودهها دیده میشود، در این زمینه تا حدودی شرایط متوسط است؛ به بیان دیگر شرایط همانند دیگر شاخصها مناسب نیست؛ بلکه وضعیتی متوسط دارد.
شکل- 9: نقشة شاخص فاصله از مسیل پس از اعمال وزن نهایی (منبع: یافتههای پژوهش، 1395)
شاخص فاصله از مراکز اداری - انتظامی
فضاهای سبز در بعضی موارد میباید به مراکز انتظامی نزدیک باشند تا در زمینة مدیریت فضاهای سبز از نظر مسائل فرهنگی و اجتماعی، کنترل و مدیریت بهتری صورت گیرد. براساس نتایج بهدستآمده در شهر مطالعهشده، طبقة کمتر از 144 متر با وزن نهایی 240/0 از بیشترین امتیاز برخوردار است. همچنین فاصلة بین 288-145 متر با وزن 166/0 و طبقة 425-289 متر با وزن 140/0 در رتبههای بعدی قرار میگیرند. بدترین فاصله نیز مربوط به فاصلههای 1751-1436 متر و 1435-1161 متر به ترتیب با وزنهای 043/0 و 058/0 است. بیشترین فاصله از مراکز اداری - انتظامی برابر با 1751 متر و کمترین نیز 1 متر است که از نظر دسترسی وضعیت مطلوبی وجود دارد.
نقشة زیر نیز نشان میدهد بهترین محدودهها، بهترین شرایط و فاصلههای دسترسی را دارند. تقریباً تمامی فضاهای سبز نیز در این دو محدوده قرار دارند؛ بنابراین میبایست اینگونه تحلیل فضایی را ارائه کرد که شهر اسلامآباد غرب از نظر دسترسی مراکز اداری- انتظامی همراه با فضاهای سبز از توزیع فضایی مطلوبی برخوردار است.
شکل- 10: نقشة شاخص فاصله از مراکز اداری- انتظامی پس از اعمال وزن نهایی (منبع: یافتههای پژوهش، 1395)
شاخص فاصله از زمین بایر
شاخص فاصله از زمین بایر بیان میدارد هرچه فاصله بیشتر باشد موجب دریافت امتیاز بیشتر میشود؛ زیرا نزدیکی زمین بایر به فضاهای سبز هرچند در بعضی مواقع ازجمله گسترس فضاهای سبز میتواند مفید باشد، اما آثار منفی بیشتری را ازجمله ساختوسازها، بهوجودآمدن مسائل فرهنگی، مسائل زیستمحیطی و... به دنبال دارد. بر این اساس نتایج تحلیلی نشان میدهد فاصلة بین 2153-1741 متر با وزن 262/0 و فاصلة 1740-1487 متر با ارزش 213/0 از بیشترین اهمیت و ارزش برخوردارند و درواقع میتوانند شرایط مناسبی را در ارتباط با فضاهای سبز در شهر مدنظر داشته باشند. بدترین فاصلهها نیز مربوط به فاصلههای کمتر از 288 متر با امتیاز 032/0 و 439-289 متر با وزن 034/0 است. بر این اساس بیشترین فاصله در این زمینه برابر با 2153 متر و کمترین نیز کمتر از 288 متر است.
براساس نقشة ارائهشدة زیر، بهترین پهنهها یا محدودهها از نظر فاصله فضاهای سبز از زمینهای بایر، بیشتر در مرکز و قسمت شمالی قرار گرفتهاند. با نگاه به پراکندگی فضاهای سبز نسبت به زمینهای بایر در شهر اسلامآباد، میتوان دریافت در بعضی قسمتها ازجمله جنوب، غرب و جنوب غرب، وضعیت نامناسب است؛ ولی در قسمت شمالی وضعیت مطلوبی حاکم است؛ به بیان دیگر توزیع فضایی فضاهای سبز در شهر اسلامآباد متناسب با زمینهای بایر، شرایطی متوسط دارد.
شکل- 11: نقشة شاخص فاصله از زمین بایر پس از اعمال وزن نهایی (منبع: یافتههای پژوهش، 1395)
نقشة نهایی (توزیع فضای سبز در شهر اسلامآباد)
پس از آنکه برای هریک از 10 شاخص مورد تأکید در پژوهش، محاسبات و نقشههای وزنی تهیه و توزیع فضاهای سبز در شهر اسلامآباد براساس هرکدام به صورت مجزا تحلیل و بررسی شد، در این مرحله با عمل همپوشانی[3] (تلفیق) شاخصها، میبایست دیدگاه نهایی را نیز ارائه کرد؛ به بیان دیگر برای اینکه به صورت یکپارچه و جامعنگر (سیستمی)، مشخص شود فضاهای سبز در این شهر چگونه توزیع شدهاند، میبایست از عملکردهای همپوشانی استفاده کرد. در این قسمت، از عملگر محاسبهکنندة رستری (Raster Calculator) استفاده شده است. برای این عمل، پس از آنکه در مرحلة پیشین، وزن شاخصها در نرمافزار expert choice به دست آمد، وارد محیط این عملگر و وزن هر شاخص در لایة نقشهای مربوط به آن ضرب و سپس همة لایهها با هم جمع و تقسیم بر مجموع 1 (که جمع وزنی همه لایههاست) شد. این درواقع مرحلة نهایی فرایند تحلیل سلسلهمراتبی (AHP) است که تمامی شاخصها با هم جمع شدهاند و نتیجة نهایی حاصل شده است. فرمول زیر چگونگی تلفیق لایهها را در محیط Arc MAP بیان میکند.
فرمول 1:
(149/0 فاصله از مراکز درمانی) + (113/0 فاصله از مراکز آموزشی) + (162/0 فاصله از مراکز تجاری) + (054/0 فاصله از مراکز فرهنگی) + (024/0 فاصله از مراکز مذهبی) + (308/0 فاصله از واحد مسکونی) + (029/0 فاصله از مراکز اداری - انتظامی) + (077/0 فاصله از مسیل) + (047/0 فاصله از مراکز ورزشی) + (037/0 فاصله از زمینهای بایر) = نقشة نهایی (1 = نحوة توزیع فضای سبز در شهر اسلامآباد غرب)
براساس نقشة نهایی، توزیع فضاهای سبز در شهر اسلامآباد در وضعیت مناسب و مطلوبی است؛ بنابراین در نتیجهگیری نهایی باید گفت علاوه بر اینکه توزیع فضاهای سبز براساس هر شاخص (بر مبنای مطالب پیشین) وضعیت مناسبی دارد، براساس همپوشانی شاخصها نیز اینگونه استنباط و نتیجهگیری میشود که فضاهای سبز در شهر اسلامآباد توزیع مطلوبی دارند. نکتة مهم دیگر در زمینة نقشة نهایی و فضاهای سبز این است که نقشة نهایی بیشتر مناطق متمایل به مرکز در جهات مختلف را مناسب دانسته است که فضاهای سبز نیز بیشتر در این محدودهها قرار گرفتهاند. نقشة زیر وضعیت توزیع فضاهای سبز را در شهر اسلامآباد غرب براساس تلفیق شاخصها در پنج طبقة کیفی بسیار ضعیف، ضعیف، متوسط، خوب و بسیار خوب نشان میدهد.
شکل- 12: نقشة شاخص فاصله از زمین بایر پس از اعمال وزن نهایی (منبع: یافتههای پژوهش، 1395)
نتیجهگیری
در این مقاله، بر 10 شاخص مهمتر برای سنجش توزیع فضایی تأکید شد. نتایج نشان داد براساس هرکدام از شاخصها، توزیع فضایی مناسبی در زمینة فضاهای سبز با هر نوع شاخص (ازجمله فاصله از مسیل، فاصله از واحد مسکونی، فاصله از مراکز درمانی و...) وجود دارد. همچنین با عمل همپوشانی شاخصهای 10گانه نیز چنین نتیجهای به دست آمد؛ به گونهای که محدودههای مرکز و متمایل به مرکز در تمامی جهات شهر در نقشة نهایی، بهترین محدودهها برای ایجاد و توسعة فضاهای سبز شناخته شدند که تقریباً بیشتر فضاهای سبز موجود نیز در این محدودهها قرار گرفتهاند؛ بنابراین توزیع فضایی فضاهای سبز در شهر اسلامآباد غرب مطلوب ارزیابی میشود.
پیشنهادها
1- زمینة مناسب و بسترسازی برای مشارکت مردم به منزلة یکی از ارکان اصلی توسعه به منظور بهبود فضای سبز و توسعة شهری فراهم شود.
2- با توجه به رشد سریع جمعیت و شهرنشینی در شهر اسلامآباد غرب، مدیران شهری باید برای افزایش کمّی فضاهای سبز در شهرها اقدامات بیشتری انجام دهند.
3- نسبت فضای سبز موجود و آینده و توزیع فضایی - مکانی آن در سطح شهر اسلامآباد غرب متناسب با جمعیت شهری صورت گیرد.
4- استفاده از سیستم سامانة اطلاعات جغرافیایی (GIS) در طراحیهای شهری و مکانیابی علمی.
5- افزایش امکانات و خدمات فضای سبز (وضعیت روشنایی فضای پارکها، وسایل بازی و...) برای جلب رضایت هرچه بیشتر مردم.
)
