نویسندگان
1 استادیار دانشکدۀ منابع طبیعی و علوم زمین، گروه جغرافیا و اکوتوریسم، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران
2 استادیار دانشکده علوم جغرافیایی و برنامه‌ریزی، گروه برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Drought, as a natural disaster, is a problem having been repeatedly encountered in the vast array of countries, in the past, having always left damages in various areas. The purpose of this study was to identify social factors caused by water scarcity and its effects in the studied region. The statistical population of the study consisted of 34786 households in the region. To determine the sample size, the Cochran formula was used, and according to the results, 461 samples were selected through random sampling, in 54 villages in the region. The data collection questionnaire was a researcher-made questionnaire whose validity was confirmed by experts. To determine the reliability of the research instrument, a pre-test was performed and the Cronbach's alpha was calculated equal to 0.813, then the collected data were analyzed using SPSS software. Results of T-test confirmed the effects of agricultural water resources shortage, on social variables. Analysis of variance ANOVA also indicates a significant difference between villes, in terms of the social impacts of drought. Factor analysis has identified five factors (social ties, social associations, disturbance in relationships, calamity and eagerness) caused by droughts, and Friedman's test further illustrates the differences between these five factors.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
خشکسالی بخش معمول اقلیم است و در تمام مناطق جهان رخ می‌دهد .(wilhite,D.A, 2000: 2) با در نظر گرفتن موقعیت جغرافیایی ایران، قرارگرفتن آن در کمربند آب و هوای خشک جهان و همچنین کمبود نزولات جوی، باید اذعان کرد که بروز بحران‌های آبی از مشخصه‌های اصلی اقلیمی ایران به شمار می‌آید (غیور، 1376: 28). از پیامدهای این پدیده فشار به منابع آب و سفره‌های آب زیرزمینی و کاهش تغذیۀ طبیعی آنهاست (داورپناه، 1380: 2). تهدید محیط زیست، تشدید پدیدۀ بیابان‌زایی، از بین رفتن گونه‌های زیستی و تجدیدنشدن حیات گیاهی و جانوری در کوتاه‌مدت از عوارض دیگر این بلای طبیعی است (رستمی‌فر، 1376: 25). پدیدۀ خشکسالی با سایر بحران‌های طبیعی متفاوت است؛ زیرا این پدیده به‌آهستگی و در زمان نسبتاً طولانی به وقوع می‌پیوندد و برخی اوقات دورۀ تداوم آن بیش از چند سال است.(Smith, K, 2001:56) با توجه به تأثیرات فراوان خشکسالی بر عرصه‌های مختلف، در پژوهش حاضر تأثیر بحران منابع آب بر ساختار اجتماعی روستایی بررسی می‌شود. منطقۀ موردمطالعۀ در شرق شهرستان اصفهان، در اقلیم خشک حوزۀ رودخانۀ زاینده‌رود واقع شده و حیات آن به آورد رودخانۀ زاینده‌رود وابسته است. بروز خشکسالی در سال‌های اخیر، این منطقه را به‌شدت با مشکل کم‌آبی مواجه کرده است. بحران کم‌آبی در منطقۀ موردمطالعه علاوه‌بر کاهش 72درصدی سطح زیر کشت و بالطبع کاهش درآمد اقتصادی خانوار، تبعات نامناسب اجتماعی و زیست‌محیطی از خود بر جای گذاشته است که موجب ناامیدی، ترس، اضطراب و مشقت‌بار شدن زندگی ساکنان منطقه و درنتیجه ایجاد درگیری‌های عمده در منطقه و بروز نمود آن در سطح ملی شده است. تحقیق حاضر با توجه به معضلات ناشی از کمبود آب در محدودۀ پژوهش انجام شده و به دنبال آن است که در مرحلۀ اول، اثرگذاری کمبود منابع آب را بر ساختار اجتماعی منطقه بررسی کند و در ادامه به تبیین دقیق عوامل اجتماعی متأثر از خشکسالی دست یابد.
پیشینۀ پژوهش
با توجه به هدف و محدودة موضوعی تحقیق، برخی از مطالعات انجام‌شده در این زمینه مرور و نتایج حاصل در جدول (1) ارائه شده است.
جدول- 1: خلاصۀ نتایج مطالعات پیشین
|
نام اثر |
نویسنده |
سال |
مزایا |
نام اثر |
نویسنده |
سال |
مزایا |
|
بررسی پیامدهای خشکسالی |
ابراهیمی و حسینی |
1380 |
دسته‌بندی مطلوبی از آثار خشکسالی |
سنجش آسیب‌پذیری اقتصادی اجتماعی خشکسالی کشاورزان گندم‌کار |
شرفی و زرافشانی |
1389 |
بررسی آثار در سه منطقۀ جداگانه از حیث وضعیت خشکسالی |
|
بررسی آثار سیل و خشکسالی و ارائۀ راهکارهای مقابله |
داورپناه |
1382 |
ارائۀ راهکارهایی به تفکیک بخش‌های مختلف |
واکاوی و تبیین تأثیر خشکسالی بر مناطق روستایی شهرستان زنجان |
رضایی و همکاران |
1389 |
دسته‌بندی مناسبی از تأثیرات ایجادشده با استفاده از تحلیل عاملی |
|
آثار خشکسالی‌های 77 تا 83 بر اقتصاد روستایی |
بیک محمدی و همکاران |
1384 |
دسته‌بندی مطلوبی از آثار خشکسالی |
بررسی تأثیر خشکسالی بر منابع آبی حوزۀ گناباد طی سال‌های 1365 تا 1385 |
بهنیافر و همکاران |
1389 |
مقایسۀ نتایج حاصل از شاخص SPI با افت منابع آب زیرزمینی |
|
بررسی آثار و پیامدهای اقتصادی و اجتماعی خشکسالی |
صالح و مختاری |
1386 |
تحلیل‌های استنباطی به‌کارگرفته‌شده در آن مفید است |
بررسی مکانیسم‌های مقابله با خشکسالی |
مارکوئیت |
1997 |
بررسی تأثیر برنامۀ اجرایی دولت در کاهش آثار |
|
بررسی آثار و عواقب اجتماعی و اقتصادی حوادث غیرمترقبه بر ساختار جامعه |
قنبری |
1387 |
مطالعۀ جامع تأثیرات حوادث غیرمترقبه بر منطقه |
بررسی تأثیرات خشکسالی بر اقتصاد ایران |
تامسون و همکاران |
2008 |
برآورد خسارت و آثار خشکسالی با استفاده از مدل برنامه‌ریزی خطی و ماکرواکونومیک |
|
پیامدهای اقتصادی خشکسالی 1385 بر نواحی روستایی دهستان شاندیز |
قنبرزاده و بهنیافر |
1388 |
مقایسۀ تغییرات در دو بازۀ زمانی قبل و پس از خشکسالی |
بررسی تأثیرات خشکسالی بر منطقۀ میلدورا |
اسمیت و همکاران |
2009 |
مطالعۀ جامع تأثیرات داخلی و خارجی خشکسالی |
|
طراحی و ارزیابی الگوی مدیریت ریسک خشکسالی |
کاظمی ثانی |
1388 |
سنجش میزان آسیب‌پذیری |
بررسی تأثیرات اجتماعی اقتصادی خشکسالی بر خانوارهای کشاورز و جوامع روستایی استرالیا |
ادوارد و همکاران |
2010 |
تحقیقی بسیار گسترده با جامعۀ آماری 8000 نفری در سه دورۀ قبل، حین و پس از خشکسالی |
|
مقایسۀ خسارات خشکسالی کشاورزی سال‌های 1378 تا 1382 شهرستان نائین با سایر شهرستان‌های اصفهان |
وارثی و همکاران |
1389 |
بررسی مقایسه‌ای تأثیرات خشکسالی در شهرستان نائین با سایر شهرستان‌های استان اصفهان |
ارزیابی جامع فازی آسیب‌پذیری خشکسالی بر مبنای فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی |
چنگ و همکاران |
2010 |
بررسی میزان آسیب‌های وارد بر شهر موردمطالعه با استفادۀ ترکیبی از روش‌های چندمعیاره |
|
تأثیر خشکسالی بر منابع آب زیرزمینی |
شکیبا و همکاران |
1389 |
|
کاهش خطر خشکسالی |
حبیبا و همکاران |
2011 |
به‌کارگیری ترکیبی متنوع از عوامل مقایسه دو منطقۀ بحرانی از لحاظ انعطاف‌پذیری |
|
بررسی مسائل و محدودیت‌های منابع آب و تأثیر آن بر وضعیت اقتصادی -اجتماعی گندم‌کاران |
رشیدپور و همکاران |
1389 |
دسته‌بندی مطلوب تأثیرات خشکسالی |
بهبود سلامت روانی جوامع روستایی مواجه با خشکسالی |
بری و همکاران |
2011 |
بررسی اثرگذاری طرح اجرایی دولت برای کاهش تأثیرات خشکسالی |
مأخذ: مطالعات پیشینه تحقیق، 1391
روش تحقیق
این پژوهش ازلحاظ هدف کاربردی[1]، از نوع توسعه‌ای[2] است. ازنظر ماهیت و روش، پژوهشی توصیفی - تحلیلی از نوع پیمایشی[3] و ازلحاظ وسعت پهنانگر[4] است. بر این اساس بنابر روند رایج در این‌گونه تحقیقات، علاوه بر روش‌های کتابخانه‌ای، از روش‌های میدانی مانند پرسشنامه، مصاحبه و مشاهده نیز استفاده شده است.
جامعۀ آماری، حجم نمونه و شیوۀ نمونه‌گیری
جامعۀ آماری این پژوهش را 34786 خانوار روستایی ساکن در10 دهستان محدودۀ موردمطالعه تشکیل می‌دهد که اطلاعات آن در جدول (2) آمده است. برای تعیین حجم نمونۀ موردنیاز از فرمول کوکران برای نمونه‌گیری طبقه‌ای استفاده شده (حافظ‌نیا، 1383: 127)؛ زیرا هر دهستان در حکم یک طبقه و جامعۀ آماری شامل 10 طبقه است.
حجم نمونۀ محاسبه‌شده برای نمونه‌گیری تصادفی ساده در هر طبقه است. با توجه به اینکه در هر طبقه، از نمونه‌گیری خوشه‌ای (هر روستا یک خوشه در دهستان) استفاده شده است، به‌صورت تجربی 20درصد به حجم نمونه اضافه می‌شود تا دقت حفظ شود. پس حجم نمونه براساس حجم اولیه به‌صورت ذیل به دست می‌آید:
با توجه به اینکه مقادیر اعشاری به سمت بالا گرد شده‌اند، حجم نمونه نهایتاً برابر با 467 شده است. در جدول (2)، نحوه و میزان توزیع پرسشنامه در هریک از دهستان‌ها آمده است. برای اینکه نتایج هرچه بیشتر به برآورد جامعه نزدیک باشد، سعی شد پرسشنامه در تعداد بیشتری روستا توزیع شود. درنهایت براساس توان محقق، پرسشگری در 54 روستا صورت گرفت.
جدول- 2: دهستان‌ها، حجم جامعه و توزیع نمونه
|
ردیف |
دهستان |
تعداد خانوار |
حجم نمونه |
حجم نمونۀ گردشده |
درصد از کل حجم نمونه |
|
1 |
براآن جنوبی |
4046 |
62/53 |
54 |
5/11 |
|
2 |
براآن شمالی |
4763 |
12/63 |
64 |
7/13 |
|
3 |
جی |
4182 |
42/55 |
56 |
9/11 |
|
4 |
کرارج |
7195 |
35/95 |
96 |
5/20 |
|
5 |
رودشت شرقی |
2193 |
06/29 |
30 |
4/6 |
|
6 |
گاوخونی |
1760 |
32/23 |
24 |
1/5 |
|
7 |
رودشت |
151 |
01/2 |
3 |
6/0 |
|
8 |
امامزاده عبدالعزیز |
2357 |
24/31 |
32 |
8/6 |
|
9 |
قهاب شمالی |
4447 |
93/58 |
59 |
6/12 |
|
10 |
قهاب جنوبی |
3692 |
93/48 |
49 |
4/10 |
|
جمع |
34786 |
461 |
467 |
100 |
|
مأخذ: محاسبات پژوهشگر
شاخص‌های مورداستفاده در پژوهش
داده‌های موردنیاز این پژوهش با ابزار پرسشنامۀ کتبی گردآوری شد که بر مبنای چارچوب نظری و فرضیات پژوهش، شامل 32 متغیر اجتماعی (نزاع و درگیری، انسجام و پیوندهای اجتماعی، رفت‌وآمدهای محلی و خانوادگی، انسجام و پیوندهای خانوادگی، مهاجرت، طلاق، رواج بیماری‌ها، کیفیت زندگی، امید به زندگی، تنش‌های جسمی و روانی، شرکت در مراسم مذهبی و مساجد، میزان تفریحات، تغییر در شکل تفریحات، فقر عمومی، دزدی از مزارع و باغات، جرم و بزهکاری، احترام به بزرگ‌ترها، پسرها و دخترهایی که توان ازدواج ندارند، افزایش سن ازدواج، تعاون و مشارکت، میزان آگاهی دربارۀ روش‌های مقابله با خشکسالی، سطح بهداشت و سلامت، سطح تغذیه، نابرابری روستاییان در توزیع تسهیلات و اعتبارات دولتی، گرایش روستاییان به مشاغل کاذب و غیرتولیدی، تضعیف نهادها و تشکل‌های محلی، اشتیاق برای ادامۀ فعالیت‌های کشاورزی، بروز اختلال در باورها و عقاید مردم، روی‌آوردن جوانان به تحصیل و دانشگاه، آرامش خاطر افراد، قرض‌گرفتن، پس‌دادن قرض، درگیری مستقیم بر سر آب) است.
روش‌های آماری مورداستفاده
در این مطالعه، هم‌زمان از روش‌های آماری توصیفی و استنباطی استفاده شده است. جدول (3) حاوی جزئیات روش‌های آماری است.
جدول- 3: معرفی متغیرهای موردبررسی و روش‌های آماری انتخابی در تحلیل داده‌ها
|
شاخص |
متغیر مستقل |
متغیر وابسته |
تحلیل آماری |
|
ساختار اجتماعی |
خشکسالی |
ساختار اجتماعی |
آزمون T |
|
تفاوت مکانی دهستان‌ها |
ساختار اجتماعی |
آزمون F (تحلیل واریانس: ANOVA)، آزمون تعقیبی دانکن |
|
|
تحلیل عاملی متغیرهای ساختار اجتماعی |
|||
مأخذ: محاسبات پژوهشگر
مبانی و مفاهیم نظری پژوهش
برای عمق دادن به بررسی‌ها و پرهیز از مطالعات توصیفی و دستیابی به بنیان‌های علمی و کاربردی، بررسی نظریه‌ها و استفادۀ تطبیقی از آن‌ها ضروری است؛ لذا در این بخش مبانی و مفاهیم نظری بررسی می‌شود.
مبانی نظری
تأثیرات پدیده‌های طبیعی در فعالیت‌های انسانی و روابط متقابل انسان با محیط ازجمله مباحثی است که در طول تاریخ بشر همواره ذهن متفکران را به خود مشغول کرده است. در جغرافیای نو این امر با شیوۀ خاص، در جهت پایداری و مشروعیت‌بخشی به سلطۀ امپریالیسم جهانی به خدمت استعمار درآمده است.
مکتب جبرگرایی
جبر محیطی با علوم طبیعی مطرح شده و نظریه‌ای است که در آن عوامل محیطی، به‌ویژه عوامل طبیعی، بر فعالیت‌ها، تصمیم‌گیری‌ها، الگوهای زندگی و رفتارهای انسانی مسلط می‌شود و شرایط خود را به‌صورت گسترده بر مردم تحمیل می‌کند. در این مکتب فعالیت‌های انسانی، به‌ویژه کاربرد منابع فرهنگی و سازمان‌های اجتماعی، با عوامل محیط طبیعی محدود یا کنترل می‌شود.
در زمان ما با توجه به وضعیت بد آب و هوایی، عده‌ای از جغرافی‌دانان معتقدند سرنوشت انسان را بیش از هر عامل دیگر، وضعیت محیط طبیعی تعیین می‌کند. جورج بورگستروم[5] بیان می‌کند هنوز هم عوامل محیطی نقش مهمی در فعالیت‌های انسانی ایفا می‌کند. طرف‌داران این نظریه می‌گویند: طرح این موضوع که انسان امروزی با فنّاوری پیشرفته قادر است حتی در قطب شمال موز پرورش دهد نمی‌تواند جبر محیطی را در سراسر کرۀ زمین نفی کند. ما هنوز هم گرفتار محدودیت‌های محیطی به‌ویژه درزمینۀ نوسانات اقلیمی هستیم (شکویی، 1384: 229).
مکتب امکان‌گرایی
اساس مکتب امکان‌گرایی در روابط انسان و طبیعت بر این فکر استوار است که طبیعت، انسان را در مسیر ویژه‌ای حرکت نمی‌دهد؛ بلکه امکان‌هایی در اختیار انسان قرار می‌دهد و انسان در انتخاب آن‌ها آزاد است؛ درواقع موضوع مهم در مکتب امکان‌گرایی همانا انتخاب آزاد انسان است.
طرف‌داران این نظریه می‌کوشند فرایند سازگاری انسان با محیط جغرافیایی را ازطریق انتخاب آزاد او از میان امکان‌های عرضه‌شدۀ طبیعت تفسیر و تبیین کنند. به سخن دیگر، امکان‌گرایی از میان فرصت‌ها و امکان‌های محیط، انتخاب آزاد را در توان انسان می‌داند. هیچ‌یک از نمایندگان بزرگ مکتب امکان‌گرایی نقش مهمی برای عوامل و شرایط محیط طبیعی در پیشرفت‌های جامعۀ انسانی قائل نیستند (فرید، 1379: 57).
مفاهیم نظری
محیط: پهنه و بستری است که مجموعۀ زیستی نقش حیاتی خود را در آن ایفا می‌کند و شامل محیط جغرافیایی، محیط طبیعی، محیط اقتصادی و محیط اجتماعی - فرهنگی است (رهنمایی، 1370: 3).
ساختار روستا: به وجوه محسوس و غیرمحسوس در جامعه مربوط می‌شود و عبارت است از: الگوهای متفاوت استقرار مردم، توزیع مکانی یا فضایی خانه‌ها، منابع و امکانات موجود و تعداد آن‌ها، تراکم و ترکیب خود مردم روستایی، نهادها، سازمان‌ها، گروه‌ها، جماعت‌ها، الگوها و تنوع فعالیت‌های اقتصادی (امینی نژاد، 1387: 19).
حوادث غیرمترقبه: رخدادهای طبیعی است که به‌صورت غیرمنتظره موجب خسارت‌های جانی و اقتصادی به انسان‌های ساکن در یک منطقه می‌شود (کیت اسمیت، 1382: 11).
آسیب‌پذیری: صدمه دیدن ازلحاظ فیزیکی یا عاطفی تعریف می‌شود (Kelly & Adger, 2000: 328). سازمان ملل در سال 2004 چهار عامل را در میزان آسیب‌پذیری مؤثر می‌داند: 1- عوامل فیزیکی نظیر آب، جاده، برق و...؛
2- عوامل اقتصادی مانند درآمد، سرمایه و...؛ 3- عوامل اجتماعی مانند سطح آموزش، امنیت، عدالت و...؛
4- عوامل محیطی مانند شرایط آب و هوایی منطقه (Fussel, 2007: 156).
خطر: مخاطرۀ طبیعی، تهدیدی از یک رویداد طبیعی در حال وقوع است که تأثیر منفی بر مردم یا محیط خواهد داشت .(Mishra & Singh VP, 2010: 202)
بحران[6]: ازهم‌گسیختگی در عملکردهای جامعه را که منجر به ایجاد خسارت انسانی، سرمایه‌ای و یا زیست‌محیطی می‌شود، بحران می‌نامند (جهانگیری، 1388: 88).
خشکسالی:[7] طبق تعریف کاویانی و علیجانی، خشکسالی به سالی گفته می‌شود که میزان بارش آن کمتر از میانگین درازمدت بارش در منطقه باشد (کاویانی و علیجانی، 1378: 576). طبق تعریف پالمر خشکسالی کمبود مستمر و غیرطبیعی رطوبت است .(palmer, 1965: 45) ازنظر اسمیت خشکسالی‌ها را باید مفهومی از یک رژیم اقلیمی ویژه در نظر گرفت (Smith, 2001:54). ازنظر آرمز خشکسالی پدیده‌ای است که هر چند سال یک بار درنتیجۀ کاهش میزان بارندگی در نقاط مختلف جهان به وقوع می‌پیوندد (Arms, 1990: 68). به نظر میلر کاهش میزان بارندگی و افزایش دما، هریک به‌تنهایی یا به همراه هم می‌توانند موجب خشکسالی شوند .(miller, 1991: 44) به عقیدۀ باری و چرلی، خشکسالی عبارت است از کمبود بارش در دوره‌ای بلندمدت به نحوی که باعث کمبود رطوبت خاک و کاهش آب‌های جاری شود و بدین طریق فعالیت‌های انسانی و حیات طبیعی گیاهی و جانوری را بر هم زند (barry, 1992: 10) و به انواع خشکسالی هواشناسی (غیور و مسعودیان، 1376: 39)، خشکسالی هیدرولوژیکی (علیزاده، 1376: 55)، خشکسالی کشاورزی و خشکسالی اقتصادی (فرج‌زاده اصل، 1374: 44) تقسیم می‌شود.
یافته‌های تحقیق
اندازه‌گیری میزان تأثیر کم‌آبی بر ساختار اجتماعی و بررسی معناداری آن
فرض اولیۀ محقق این بوده است که خشکسالی تأثیراتی بر ساختار اجتماعی منطقه بر جای گذاشته است. به‌منظور آزمون فرضیۀ موردنظر، براساس مطالعات پیشینۀ تحقیق، متغیرهای اجتماعی در چهارچوب 33 گویه تدوین و میزان تغییر در ابعاد مختلف اجتماعی پرسیده شد. این گویه‌ها به‌صورت بسته پاسخ و با طیف 5درجه‌ای لیکرت طرح شده است. مقدار آلفای کرونباخ برای 33 گویه، 913/0 و به معنای پایایی مطلوب است که در جدول (4) ارائه شده است.
جدول- 4: آلفای کرونباخ محاسبه‌شده برای عوامل اجتماعی
|
آزمون پایایی |
|
|
آلفای کرونباخ |
تعداد گویه‌ها |
|
913/0 |
33 |
مأخذ: یافته‌های پژوهش
در جدول (5) آمار توصیفی نمونه و استنباط آماری مربوط به شاخص یادشده (تأثیر نامطلوب خشکسالی بر ساختارهای اجتماعی) به تفکیک دهستان آمده است.
جدول- 5: آمار توصیفی و آزمون فرض تأثیر عوامل اجتماعی
|
ردیف |
دهستان |
آمار توصیفی نمونه |
آزمون فرض |
||||||
|
میانگین |
انحراف معیار |
چولگی |
|||||||
|
نوع آزمون |
مقدار آماره |
درجۀ آزادی |
سطح معناداری فرض صفر |
||||||
|
1 |
براآن جنوبی |
10/4 |
49/0 |
3/0+ |
T |
028/17 |
53 |
000/0 |
|
|
2 |
براآن شمالی |
47/3 |
56/0 |
6/0+ |
T |
755/6 |
63 |
000/0 |
|
|
3 |
جی |
61/4 |
38/0 |
9/0- |
T |
644/31 |
55 |
000/0 |
|
|
4 |
کرارج |
77/3 |
38/0 |
6/0+ |
T |
956/19 |
95 |
000/0 |
|
|
5 |
رودشت شرقی |
85/2 |
12/0 |
0 |
T |
731/6- |
29 |
000/1 |
|
|
6 |
گاوخونی |
80/3 |
36/0 |
9/0- |
T |
824/10 |
23 |
000/0 |
|
|
7 |
رودشت |
74/3 |
03/0 |
7/1- |
دوجمله‌ای |
3 |
|
250/0 |
|
|
8 |
امامزاده |
55/3 |
39/0 |
2/0- |
T |
072/8 |
31 |
000/0 |
|
|
9 |
قهاب شمالی |
18/4 |
09/0 |
8/0+ |
T |
759/105 |
58 |
000/0 |
|
|
10 |
قهاب جنوبی |
48/3 |
40/0 |
1/1+ |
T |
402/8 |
48 |
000/0 |
|
|
|
کل |
82/3 |
59/0 |
1/0+ |
T |
050/30 |
466 |
000/0 |
|
مأخذ: یافته‌های پژوهش
براساس آزمون‌های فرض انجام‌شده می‌توان گفت درمجموع، خشکسالی بر ساختار اجتماعی روستا تأثیر منفی گذاشته است. مقدار آمارۀ آزمون t استیودنت با درجۀ آزادی 466 برای کل جمعیت برابر با 05/30 است که سطح معناداری فرض صفر را تا حد صفر پایین می‌آورد. لذا فرض صفر در سطح 05/0 رد می‌شود. میانگین نمونه برابر با 82/3 است که به‌صورت گردشده بدون رقم اعشار برابر با 4 خواهد شد؛ بنابراین می‌توان میزان تأثیر خشکسالی بر ساختار اجتماعی روستا را در سطح زیاد برآورد کرد.
آزمون‌های فرض به تفکیک دهستان نیز حاکی از ردّ فرض صفر در 8 دهستان از 10 دهستان بوده است. با این حال می‌توان اذعان کرد که دو دهستان رودشت و رودشت شرقی تأثیر معناداری در این زمینه نداشته‌اند؛ خصوصاً میانگین در رودشت شرقی برابر با 85/2 و در خلاف جهت طیف بوده است. از همین‌جا این سؤال مطرح می‌شود که آیا تفاوت معناداری میان میزان تأثیرات اجتماعی در دهستان‌های مختلف وجود دارد یا خیر. برای پاسخ به این سؤال ابتدا به میانگین‌های نمونه نگاهی می‌اندازیم. بیشترین مقدار برابر با 61/4 متعلق به دهستان جی است. انحراف معیار نسبتاً کم و چولگی منفی نتیجۀ فوق را تأیید می‌کند؛ بنابراین به نظر می‌رسد بیشترین تأثیر اجتماعی خشکسالی مربوط به دهستان جی است. برای تعمیم این نتیجه به جامعۀ آماری از آزمون F (تحلیل واریانس: ANOVA) بهره می‌گیریم. نتیجۀ این تحلیل در جدول )6) آمده است.
جدول- 6: تحلیل واریانس میزان تأثیرات اجتماعی خشکسالی بین دهستان‌های مختلف
|
منبع تغییرات |
مجموع مربعات |
درجۀ آزادی |
میانگین مربعات |
آمارۀ F |
سطح معناداری فرض صفر |
|
بین گروهی |
571/0 |
9 |
063/0 |
857/68 |
000/0 |
|
درون‌گروهی |
421/0 |
457 |
001/0 |
|
|
|
کل |
993/0 |
466 |
|
|
|
مأخذ: یافته‌های پژوهش
با توجه به مقدار صفر برای سطح معناداری فرض صفر، این فرض در برابر فرض یک رد می‌شود. فرض یک حاکی از وجود اختلاف میان میانگین‌های مقدار تأثیرات اجتماعی خشکسالی در 10 دهستان مختلف است. پس در سطح خطای نوع اول 5درصد، تفاوت معناداری بین دهستان‌های مختلف از حیث میزان تأثیرات اجتماعی خشکسالی وجود دارد؛ به بیان دیگر، تأثیرپذیری آن‌ها از دهستانی به دهستان دیگر متفاوت است؛ یعنی در برخی دهستان‌ها زیاد و در برخی دیگر کم گزارش می‌شود. آزمون تعقیبی (پس‌آزمون) دانکن راهی برای دسته‌بندی این دهستان‌هاست. نتایج این آزمون در جدول (7) آمده است. در این جدول به‌طور مشهود می‌توان 10 دهستان را ازلحاظ مشابه یا متفاوت بودن در تأثیرپذیری عوامل اجتماعی از خشکسالی به 5 رده (دسته) تقسیم کرد که از «خیلی کم» تا «خیلی زیاد» تعریف شده است. همان‌گونه که مشاهده می‌شود، دهستان جی با اختلاف معناداری با سایر دهستان‌ها، بیشترین تأثیر را پذیرفته است. در مرتبۀ بعد، قهاب شمالی و براآن جنوبی واقع شده‌اند. مرتبۀ بعدی از آن گاوخونی، کرارج، رودشت و امامزاده عبدالعزیز است که در سطح 069/0 دانکن در یک زیرگروه قرار داشته‌اند؛ به این معنا که اختلاف معناداری میان وضعیت اجتماعی متأثر از خشکسالی بین این چهار دهستان وجود ندارد؛ اما میزان تأثیرپذیری‌شان نسبت‌به مرتبۀ بالاتر یعنی قهاب شمالی و براآن جنوبی کمتر است. نهایتاً رودشت شرقی نیز مانند جی اختلافی معنادار با سایر دهستان‌ها، امّا در خلاف جهت دارد؛ درواقع این دهستان، تنها دهستانی است که می‌توان گفت میزان تأثیرپذیری‌اش در حوزۀ شاخص‌های اجتماعی از مسئلۀ خشکسالی کم بوده است.
نتیجۀ دیگری که می‌توان از آزمون تعقیبی دانکن گرفت این است که با توجه به قرارگرفتن دهستان رودشت در زیرگروه دهستان‌های گاوخونی، کرارج و امامزاده عبدالعزیز، و معناداری تأثیرات اجتماعی خشکسالی در این دهستان‌ها می‌توان اذعان کرد که دهستان رودشت نیز تأثیرات معنادار اجتماعی از خشکسالی پذیرفته است.
جدول- 7: دسته‌بندی دانکن از حیث تأثیرپذیری عوامل اجتماعی از خشکسالی در دهستان‌ها
|
دهستان |
حجم نمونه |
زیرگروه‌های دانکن در سطح 05/0 |
دسته‌های روستایی از حیث تأثیر خشکسالی بر عوامل اجتماعی |
||||
|
5 |
4 |
3 |
2 |
1 |
|||
|
جی |
56 |
3987/1 |
|
|
|
|
خیلی زیاد |
|
قهاب شمالی |
59 |
|
3697/1 |
|
|
|
زیاد |
|
براآن جنوبی |
54 |
|
3646/1 |
|
|
|
|
|
گاوخونی |
24 |
|
|
3402/1 |
|
|
متوسط |
|
کرارج |
96 |
|
|
3382/1 |
|
|
|
|
رودشت |
3 |
|
|
3365/1 |
|
|
|
|
امامزاده |
32 |
|
|
3203/1 |
3203/1 |
|
بین متوسط و کم |
|
قهاب جنوبی |
49 |
|
|
|
3140/1 |
|
کم |
|
براآن شمالی |
64 |
|
|
|
3122/1 |
|
|
|
رودشت شرقی |
30 |
|
|
|
|
2588/1 |
خیلی کم |
|
سطح معناداری دانکن |
000/1 |
610/0 |
069/0 |
449/0 |
000/1 |
|
|
مأخذ: یافته‌های پژوهش
تحلیل عاملی متغیرهای اجتماعی
در ادامه به‌منظور دستیابی به دسته‌بندی دقیقی از آثار اجتماعیِ خشکسالی تحلیل عاملی صورت گرفته است. با توجه به مقدار شاخص KMO ارائه‌شده در جدول (8) کفایت نمونه‌گیری برای تحلیل عاملی تأیید می‌شود. همچنین آزمون خی - دو فرض صفر را رد می‌کند که مبین نبود همبستگی بین متغیرهاست؛ پس با تأیید همبستگی بین متغیرها تحلیل عاملی قابل‌اجراست.
جدول- 8: شاخص KMO و آزمون بارتلت
|
813/0 |
Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy. |
|
|
7/9920 |
آمارۀ خی - دو |
آزمون بارتلت (Bartlett's Test) |
|
528 |
درجۀ آزادی |
|
|
000/0 |
سطح معنی‌داری فرض صفر |
|
مأخذ: یافته‌های پژوهش
با برازش مدل‌های مختلف به همراه دوران متفاوت می‌توان مدلی انتخاب کرد که به‌طور نسبی بهتر از سایر مدل‌ها باشد؛ به‌گونه‌ای که عامل‌ها به حداقل ممکن برسد، دقت در بیشترین میزان ممکن و ساختار تحلیل عاملی با مبانی نظری تحقیق متناسب باشد. در اینجا پس از برازش و مقایسۀ مدل‌های مختلف، مدل تحلیل 5 عاملی به روش مؤلفه‌های اصلی و با دوران واریماکس با دقت 829/58 انتخاب شده است. مقادیر تبیین واریانس عوامل اجتماعی در جدول (9) و ماتریس بارهای عاملی دوران‌یافته به‌صورت مرتب‌شده و با حذف بارهای کمتر از 45/0 در جدول (10) آمده است که دسته‌بندی روشنی از متغیرها (گویه‌ها) را در چهارچوب عوامل ارائه می‌کند.
جدول- 9: تبیین واریانس عوامل اجتماعی
|
مؤلفه‌ها |
پوشش واریانس بدون اعمال دوران |
پوشش واریانس با اعمال دوران واریماکس |
||
|
واریانس افزوده |
واریانس انباشتگی |
واریانس افزوده |
واریانس انباشتگی |
|
|
1 |
|
32/29 |
65/15 |
65/15 |
|
2 |
64/10 |
96/39 |
79/12 |
44/28 |
|
3 |
21/8 |
17/48 |
05/11 |
5/39 |
|
4 |
69/5 |
86/53 |
28/10 |
78/49 |
|
5 |
97/4 |
84/58 |
05/9 |
84/58 |
|
6 |
03/4 |
87/62 |
- |
- |
|
7 |
4/3 |
32/66 |
- |
- |
|
8 |
17/3 |
49/69 |
- |
- |
|
9 |
91/2 |
41/72 |
- |
- |
|
10 |
49/2 |
9/74 |
- |
- |
|
11 |
43/2 |
34/77 |
- |
- |
|
12 |
24/2 |
58/79 |
- |
- |
|
13 |
1/2 |
69/81 |
- |
- |
|
14 |
95/1 |
63/83 |
- |
- |
|
15 |
7/1 |
34/85 |
- |
- |
|
16 |
53/1 |
87/86 |
- |
- |
|
17 |
43/1 |
3/88 |
- |
- |
|
18 |
35/1 |
65/89 |
- |
- |
|
19 |
18/1 |
83/90 |
- |
- |
|
20 |
11/1 |
95/91 |
- |
- |
|
21 |
99/0 |
94/92 |
- |
- |
|
22 |
94/0 |
88/93 |
- |
- |
|
23 |
87/0 |
75/94 |
- |
- |
|
24 |
82/0 |
57/95 |
- |
- |
|
25 |
76/0 |
33/96 |
- |
- |
|
26 |
64/0 |
98/96 |
- |
- |
|
27 |
60/0 |
59/97 |
- |
- |
|
28 |
50/0 |
09/98 |
- |
- |
|
29 |
49/0 |
59/98 |
- |
- |
|
30 |
48/0 |
06/99 |
- |
- |
|
31 |
34/0 |
41/99 |
- |
- |
|
32 |
31/0 |
72/99 |
- |
- |
|
33 |
27/0 |
100 |
- |
- |
مأخذ: یافته‌های پژوهش
با توجه به اطلاعات مندرج در جدول (9) عامل نخست از بین 5 عامل شناسایی‌شده، تبیین‌کنندۀ 65/15 درصد واریانس کل مجموعۀ تحلیل‌شده بوده است. دومین عامل 79/12 درصد، عامل سوم 05/11 درصد، عامل چهارم 28/10 درصد و عامل پنجم 05/9 درصد واریانس آثار اجتماعی خشکسالی را تبیین می‌کند.
جدول- 10: ماتریس بارهای عاملی دوران‌یافته
|
متغیرها (گویه‌ها) |
عوامل |
|||||
|
اختلال در: |
||||||
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
||
|
شماره |
شرح |
پیوندهایاجتماعی (درونی و عاطفی) |
تشکل‌هایاجتماعی (نهادی و بیرونی) |
سلامت روانی افراد |
اختلال در روابط |
آرامش |
|
1303 |
کاهش رفت‌وآمدهای محلی و خانوادگی |
717/0 |
|
|
|
|
|
1304 |
کاهش انسجام و پیوندهای خانوادگی |
711/0 |
|
|
|
|
|
1302 |
کاهش انسجام و پیوندهای اجتماعی |
655/0 |
|
|
|
|
|
1321 |
ناآگاهی از روش‌های مقابله با خشکسالی |
622/0 |
|
|
|
|
|
1312 |
کاهش میزان تفریحات |
608/0 |
|
|
|
|
|
1322 |
کاهش سطح بهداشت و سلامت |
588/0 |
|
|
|
|
|
1308 |
کاهش کیفیت زندگی |
575/0 |
|
|
|
|
|
1320 |
کاهش تعاون و مشارکت |
572/0 |
|
|
|
|
|
1323 |
کاهش سطح تغذیه |
570/0 |
|
|
|
|
|
1307 |
رواج بیماری‌ها |
492/0 |
|
|
|
|
|
1313 |
تغییر نکردن شکل تفریحات |
487/0 |
|
479/0 |
|
|
|
1305 |
مهاجرت |
|
718/0 |
|
|
|
|
1306 |
طلاق |
|
716/0 |
|
|
|
|
1326 |
تضعیف نهادها و تشکل‌های محلی |
|
626/0 |
|
|
|
|
1314 |
فقر عمومی |
|
623/0 |
|
|
|
|
1315 |
دزدی از مزارع و باغات |
|
585/0 |
|
|
|
|
1309 |
کاهش میزان امید به زندگی |
|
504/0 |
|
|
|
|
1318 |
افزایش تعداد جوانانی که توان ازدواج ندارند |
|
458/0 |
|
|
|
|
1319 |
افزایش سن ازدواج |
|
|
820/0 |
|
|
|
1316 |
جرم و بزهکاری |
|
|
808/0 |
|
|
|
1317 |
بی‌احترامی به بزرگ‌ترها |
|
|
755/0 |
|
|
|
1310 |
تنش‌های جسمی و روانی |
|
|
748/0 |
|
|
|
1329 |
روی‌گردانی جوانان از تحصیل و دانشگاه |
|
|
557/0 |
|
|
|
1324 |
نابرابری روستاییان در توزیع تسهیلات و اعتبارات دولتی |
|
|
|
768/0 |
|
|
1328 |
بروز اختلال در باورها و عقاید مردم |
|
|
|
709/0 |
|
|
1333 |
درگیری مستقیم بر سر آب |
|
|
|
663/0 |
|
|
1325 |
گرایش روستاییان به مشاغل کاذب و غیرتولیدی |
|
513/0 |
|
552/0 |
|
|
1331 |
قرض‌گرفتن |
|
|
|
538/0 |
|
|
1301 |
نزاع و درگیری |
|
|
|
465/0 |
|
|
1330 |
نداشتن آرامش خاطر |
|
|
|
|
733/0 |
|
1311 |
شرکت‌نکردن در مراسم مذهبی و مساجد |
|
|
|
|
650/0 |
|
1327 |
اشتیاق‌نداشتن برای ادامۀ فعالیت‌های کشاورزی |
496/0 |
|
|
|
633/0 |
|
1332 |
پس‌ندادن قرض |
|
|
|
|
574/0 |
مأخذ: یافته‌های پژوهش
بر مبنای یافته‌های حاصل از تحلیل می‌توان تأثیرات خشکسالی بر ساختار اجتماعی را در منطقۀ موردمطالعه در 5 بُعد شناسایی کرد که در ادامه به‌تفصیل معرفی خواهد شد.
عامل اول با عنوان «پیوندهای اجتماعی (درونی و عاطفی)» شامل متغیرهای تغییر در شکل تفریحات، رواج بیماری‌ها، کاهش سطح تغذیه، کاهش تعاون و مشارکت، کاهش کیفیت زندگی، کاهش سطح بهداشت و سلامت، کاهش میزان تفریحات، ناآگاهی از روش‌های مقابله با خشکسالی، کاهش انسجام و پیوندهای اجتماعی، کاهش انسجام و پیوندهای خانوادگی و کاهش رفت‌وآمدهای محلی و خانوادگی است و 65/15 درصد واریانس آثار اجتماعی خشکسالی را پوشش می‌دهد.
عامل دوم «تشکل‌های اجتماعی (نهادی و بیرونی)» نامیده می‌شود و متغیرهای مهاجرت، طلاق، تضعیف نهادها و تشکل‌های محلی، افزایش تعداد جوانانی که توان ازدواج ندارند، دزدی از مزارع و باغات، کاهش میزان امید به زندگی و فقر عمومی را در برمی‌گیرد. این عامل درمجموع 79/12 درصد واریانس آثار اجتماعی خشکسالی را به خود اختصاص می‌دهد.
عامل سوم یا «سلامت روانی افراد» شامل افزایش سن ازدواج، جرم و بزهکاری، بی‌احترام به بزرگ‌ترها، تنش‌های جسمی و روانی و روی‌گردانی جوانان از تحصیل و دانشگاه است و درمجموع 05/11 واریانس آثار اجتماعی را تبیین می‌کند.
در عامل چهارم با نام «اختلال در روابط»، متغیرهای نابرابری روستاییان در توزیع تسهیلات و اعتبارات دولتی، بروز اختلال در باورها و عقاید مردم، درگیری مستقیم بر سر آب، نزاع و درگیری، قرض‌گرفتن و گرایش روستاییان به مشاغل کاذب و غیرتولیدی بارگذاری شده که 28/10 درصد آثار اجتماعی خشکسالی را به خود اختصاص داده است.
درنهایت عامل پنجم با نام «آرامش و اشتیاق خاطر» متغیرهای پس‌ندادن قرض، اشتیاق‌نداشتن برای ادامۀ فعالیت‌های کشاورزی، شرکت‌نکردن در مراسم مذهبی و مساجد و نداشتن آرامش خاطر را در برمی‌گیرد و 05/9 واریانس تبیینی آثار اجتماعی خشکسالی را پوشش می‌دهد.
این 5 بعد درمجموع 84/58 درصد واریانس آثار اجتماعی خشکسالی را تبیین می‌کند.
جدول- 11: آمار توصیفی عوامل پنهان اجتماعی
|
شماره عامل |
نام عامل |
میانگین |
انحراف معیار |
چولگی |
|
1 |
پیوندهای اجتماعی (درونی و عاطفی) |
68/3 |
743/0 |
041/0 |
|
2 |
تشکل‌های اجتماعی (نهادی و بیرونی) |
11/4 |
736/0 |
602/0- |
|
3 |
سلامت روانی افراد |
63/3 |
933/0 |
259/0- |
|
4 |
اختلال در روابط |
02/4 |
827/0 |
450/0- |
|
5 |
آرامش و اشتیاق خاطر |
73/3 |
890/0 |
117/1- |
مأخذ: یافته‌های پژوهش
جدول (11) حاوی میانگین‌های 5 عامل شناسایی‌شده است. بر این اساس، آثار اجتماعی خشکسالی بیشتر در بُعد بروز اختلال در تشکل‌های اجتماعی نهادی و بیرونی است و پس از آن به میزان زیادی در روابط روستاییان اختلال ایجاد کرده و اثر منفی گذاشته است. آرامش و اشتیاق خاطر افراد، پیوندهای اجتماعی (درونی و عاطفی) و سلامت روانی افراد در مرتبه‌های بعدی قرار می‌گیرد.
جدول- 12: آزمون فریدمن برای عوامل اجتماعی
|
شماره عامل |
نام عامل |
رتبۀ میانگین |
نتایج آزمون |
|
|
1 |
پیوندهای اجتماعی (درونی و عاطفی) |
40/2 |
||
|
2 |
تشکل‌های اجتماعی (نهادی و بیرونی) |
66/3 |
تعداد |
467 |
|
3 |
سلامت روانی افراد |
71/2 |
مقدار آمارۀ خی - دو |
4/218 |
|
4 |
اختلال در روابط |
40/3 |
درجۀ آزادی |
4 |
|
5 |
آرامش و اشتیاق خاطر |
83/2 |
سطح معنی‌داری فرض صفر |
000/0 |
مأخذ: یافته‌های پژوهش
نتایج آزمون فریدمن در جدول (12) نشان می‌دهد که اختلاف بین این 5 حوزه در سطح 05/0 معنادار است. به‌طور محسوس می‌توان مشاهده کرد که تأثیر خشکسالی بیشتر بر بُعد تشکل‌های اجتماعی با میانگین 66/3 بوده و در مقابل، بُعدی مانند پیوندهای اجتماعی (درونی و عاطفی) کمتر تغییر کرده است.
نتیجه‌گیری و پیشنهاد‌ها
روند بارندگی در ایران حاکی است که این کشور به‌سوی خشکی پیش می‌رود؛ بنابراین باید برنامه‌ریزی‌ها و تدابیر مدیریت منابع آب بر این اساس پی‌ریزی شود. درواقع با توجه به وضعیت موجود و روند پیش‌رو اهمیت استفادۀ مناسب از منابع بسیار حیاتی‌تر خواهد بود؛ لذا ایجاد سیستم مدیریتی مناسب به نحوی که با شناخت دقیق جنبه‌های مختلف اقلیمی، اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی کشور بتوان خشکسالی را مدیریت کرد، با آن به همزیستی رسید و خسارات و تبعات آن را به حداقل رساند، امری اجتناب‌ناپذیر است. در ادامه بر مبنای مطالعۀ صورت‌گرفته و نتایج حاصل از پژوهش، به‌منظور کاهش آثار اجتماعی خشکسالی راهکارهایی داده می‌شود:
- اطلاع‌رسانی درخصوص ارزش واقعی آب و هزینه‌های تولید آن.
- پیگیری بیمۀ تضمین درآمد برای کشاورزان و همچنین بیمۀ بیکاری برای کشاورزان خسارت‌دیده از خشکسالی.
- استمهال اقساط سررسید کشاورزان بدهکار ازطریق تأمین اعتبار موردنیاز یا مکلف کردن سیستم بانکی به انجام امهال و تعهد دولت درزمینۀ تأمین بودجۀ لازم در قالب قانون بودجۀ سنواتی.
- بهبود پوشش‌های بیمه‌ای محصولات کشاورزی.
- عرضۀ نهاده‌های تولیدات دامی و کشاورزی با قیمت‌های یارانه‌ای.
- افزایش عرضۀ نهاده‌های تولیدی.
- ایجاد فرصت‌های اشتغال غیرکشاورزی در منطقه، خصوصاً در صنایع روستایی و صنایع دستی، مانند چرم‌دوزی، تابلو بافی، نقاشی روی پارچه، نقاشی روی شیشه و... .
- اعطای تسهیلات ویژه و وام‌های بلاعوض به کشاورزان منطقۀ موردمطالعه.
- اعطای کمک‌های یارانه‌ای و غیرنقدی برای جبران کمبودهای ناشی از خسارت خشکسالی.
- کمک به ایجاد اشتغال پایدار در بخش کشاورزی منطقه ازطریق اجرای طرح‌های با مصرف کم آب، از قبیل پرورش طیور، سایر ماکیان (بوقلمون، بلدرچین، کبک و...) پرورش ماهیان زینتی و... با بهره‌گیری از کمک‌های فنی و اعتباری دولت.
- اطلاع‌رسانی و افزایش آگاهی دربارۀ روش‌های مقابله با خشکسالی.
- بهبود پوشش بیمۀ سلامت برای آسیب‌دیدگان خشکسالی.
)
