نویسندگان
1 دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، بخش جامعه شناسی و برنامه ریزی اجتماعی، دانشگاه شیراز، شیراز ، ایران
2 کارشناسی ارشد گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه زابل، زابل، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
In the last years, lake tourism, as one of the newest forms of natural tourism has gone under attention of academic assemblies. The experts of the tourism believe lakes of a large capacity to attract tourists. These experts are somehow realistic, as the lakes and ponds are some of the most unique, beautiful, original and amazing phenomena, each including so exquisite, attractive, unknown and mysterious sights, that can attract lots of tourists. In this view, the numerous lakes of Fars province, shows a series of attractive visual interconnected elements for tourists. Therefore, the goal of this paper is positioning qualified lakes for tourism development in Fars province. Identifying the potential capable sights for lake tourism development, calls for Identification and analyzing the criteria, sub criteria, and several options of information layers. Thus, in the article, as the first step, the required information layers for positioning the Potential areas of lake tourism development are prepared, and then, because of the differences in the level of criteria, sub criteria and affecting options, 20 authors and experts in the field of tourism, made a binary comparison between these components, and calculated the final weight of each, using AHP Model. After that, regarding the final weight of sub criteria and options, the information layers were combined, using GIS software. The results of the combination of these information layers showed that the capable areas (lakes) for tourism development in Fars province are prioritized for suitable development, so that three lakes (Pareeshan, Herm- Kariyan, and Hiramm) are placed in very suitable domain; "Arjan desert" lake is placed in very suitable and suitable domain; "Maharlou", "Tashk" and "Bakhtigan" are placed in suitable domain; and finally, the lake "Kaaftar" is placed in suitable and very unsuitable domains for lake tourism.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
صنعت گردشگری به‌دلیل اهمیت روزافزون، نظر محققان علوم مختلف انسانی - اجتماعی را به خود جلب کرده است؛ از‌این‌رو هریک از آنها به‌نوعی کوشش می‌کنند تا با بینش‌های علمی خود صنعت گردشگری را تعریف و رهنمودهای مناسبی را برای رشد و توسعة آن ارائه کنند. انجام فعالیت‌های گردشگری که مشاغل گوناگونی را به دنبال دارد در هر کشوری بخشی از فعالیت‌های اقتصادی در کنار بخش صنعت و کشاورزی است و رونق و پیشرفت اقتصادی آنها را موجب می‌شود (صفاری و همکاران، 1391: 148). صنعت گردشگری با اتکا به ویژگی‌ها و آثار اقتصادی خود می‌تواند به‌گونه‌ای کاملاً مؤثر در تحرک و پویایی بخش‌های مختلف اقتصادی جوامع محلی نقش اصلی را ایفا کند و در نهایت به توسعة نواحی روستایی و کم‌رشد کمک کند (حیدری، 1387: 34). یکی از راهبردهایی که برای تقویت نواحی محروم و دارای استعداد توسعه مطرح شده است، توسعه و گسترش گردشگری در مناطقی است که پتانسیل‌های لازم را برای توسعة گردشگری دارند. ازسوی‌دیگر رشد و گسترش شهرنشینی و نیاز جوامع شهرنشین به بازدید از جاذبه‌های طبیعی، سرازیرشدن خیل عظیمی از جمعیت شهرنشین را به نواحی و مکان‌های دارای جاذبه‌های گردشگری سبب شده است. در این راستا افزایش استفاده از وسایل حمل و نقل خصوصی نیز در سرعت‌بخشیدن به این جابه‌جایی نقشی انکار‌نشدنی داشته است. این جابه‌جایی عظیم جمعیت می‌تواند منافع فراوانی را برای جوامع میزبان داشته باشد (تقوایی و همکاران، 1390: 99). باتوجه به اینکه هفتاد درصد ازعرصه‌های طبیعی کشور در اختیار روستاییان قراردارد، به اهمیت مناطق روستایی در بهره‌برداری از فعالیت‌های اکوتوریستی پی برده می‌شود. سفر میلیون‌ها اکوتوریست که ممکن است با تماشای گیاهان و جانوران یا انجام بررسی‌های اکولوژیک، زمین‌شناسی، معدن و مشابه آن همراه باشد، آثار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی فراوانی را می‌تواند از خود بر جای گذارد که ایجاد اشتغال و توسعة روستایی از آثار مهم آن است (ملکی و همکاران، 1391: 2). بخش بسیار مهمی از فعالیت‌های گردشگری در دنیا مبتنی بر بهره‌مند‌شدن از طبیعت است که درحال‌حاضر اکوتوریسم نام گرفته است. بنابراین، چشم‌اندازها و مناظر زیبای طبیعت مانند سواحل دریاها، دریاچه‌ها، تالاب‌ها و غیره از کانون‌ها و جاذبه‌های مهم این نوع گردشگری به شمار می‌روند (شیعه، 1372، 15). برآورد شده است که گردشگری طبیعی تقریباً 27 درصد سفرهای بین‌المللی را شامل می‌شود و وقتی به‌صورت مناسب مدیریت شود می‌تواند اشتغال محلی و فرصت‌های توسعة بومی ایجاد کند و نیز به حفظ محیط طبیعی منجر شود (Githinji, 2006: 9). با توجه به تعدد دریاچه‌ها در استان فارس ضرورت انجام پژوهشی جامع و میدانی پیرامون تحلیل کمیت و کیفیت مکانیابی پهنه‌های مستعد توسعة گردشگری دریاچهای کاملاً احساس می‌شود. در این راستا پژوهش حاضر به‌صورت گزینه‌ای در یکی از مستعدترین مناطق جغرافیایی کشور یعنی استان فارس انجام شد. بررسی‌ها نشان می‌دهند که در استان فارس تعداد 10 تالاب وجود دارد. تالاب‌های استان فارس شامل تالاب‌های آب شیرین کافتر (در حوزة اقلید)، ارژن، هفت برم (در حوزة شهر شیراز)، پریشان (در حوزة کازرون) و تالاب‌های آب شور بختگان و طشک (در حوزة شهرستان نیریز) و مهارلو (در حوزة شهر شیراز) و تالاب‌های هرم و کاریون و هیرم (در حوزة شهرستان لار) هستند (جوادی، 1377، 12). بنابراین، پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی - تحلیلی به مکانیابی دریاچه‌های دارای توسعة گردشگری دریاچهای در استان فارس می‌پردازد.
مبانی نظری
اکوتوریسم، سفر به مناطق حساس، بکر، سالم و معمولاً حفاظت‌شده است. اکوتوریسم برای گردشگر، سفری آموزنده است که درآمد آن صرف حفاظت محل می‌شود و مستقیماً در رشد و توسعة اقتصادی و تقویت سیاسی جوامع محلی تأثیر می‌گذارد و تکریم فرهنگ‌های گوناگون و حقوق بشر را موجب می‌شود. به‌عبارت‌دیگر اکوتوریسم، سفری مسئولانه و بازدید از مناطق طبیعی برای بهره‌مندی از آن و احترام به طبیعت با هر‌گونه ویژگی تاریخی یا فرهنگی جدید مربوط به آن است که به حفظ منطقه کمک کند و کمترین تأثیر منفی را داشته و از جنبة اجتماعی - اقتصادی، برای ساکنان منطقه سودآور باشد (درام و مور، 1388: 5). گردشگری طبیعی مفهوم جدیدی در گردشگری است که جرقة آن در ابتدا با ایدة همسازی دوباره با طبیعت واقعی زده شد و با جامعة گردشگری طبیعی که سفری مسئولانه به نواحی طبیعی است مطرح شد که حفاظت محیط طبیعی و تقویت رفاه جامع محلی را موجب می‌شود 2005: 2) ,Thampi). درواقع گردشگری طبیعی نوعی از گردشگری است که اغلب مدعی است که به یکی از سریع‌ترین اجزای بازار جهانی گردشگری تبدیل می‌شود 2003: 83) ,Tisdell). در طبقه‌بندی انواع گردشگری، گردشگری طبیعی جزئی از گردشگری روستایی به شمار می‌رود. ازآنجاکه بهترین جاذبه‌های گردشگری طبیعی مانند پارک‌های ملی، مناطق حیات وحش، کوه‌ها، دریاچه‌ها و بسیاری از مکان‌های فرهنگی به‌ویژه در کشورهای در‌حال‌توسعه عموماً در مناطق روستایی قرار دارند، می‌توان گفت که گردشگری طبیعی در این مناطق نقش بارزی به‌ویژه در اقتصاد جوامع روستایی ایفا می‌کند. به‌این‌دلیل تقسیم‌بندی این نوع گردشگری که یکی از انواع گردشگری روستایی است منطقی به نظر می‌رسد (بمانیان و محمودی نژاد، 1388، 30). دریاچه‌ها به‌دلیل چشم‌انداز زندة طبیعی، محیط‌زیست با کیفیت چشمگیر و ویژگی‌های فرهنگی خود از جاذبه‌های با‌ارزش گردشگری هستند(Giang & Qiao, 2003: 1). درواقع دریاچه‌ها منابعی مهم برای گردشگری هستند و گردشگری دریاچه نقش بسیار مهمی در توسعة گردشگری دارد (Rui- qiang, 2006: 1). گردشگری دریاچهای، گردشگری است که نه‌تنها خود دریاچه بلکه محیط اطراف آن را نیز در بر می‌گیرد. بنابراین، گردشگری دریاچهای مجموعه‌ای است متشکل از دریاچه و امواج آن، زیرساخت‌ها و امکانات رفاهی و تفریحی در مناطق اطراف آن که از دریاچه، یکی از جاذبه‌های گردشگری، حمایت می‌کنند. مجموعه‌های محیطی که زیر‌مجموعة گردشگری دریاچه هستند، معمولاً خیلی بزرگ‌تر و شامل همة مناطق آبخیز هستند که دریاچه را تقویت می‌کنند (Hall & Harkonen, 2006: 4).
پیشینة پژوهش
رونیاسی و همکاران (1389)، در پژوهشی به بررسی نقش GIS در تحلیل پهنه‌های مستعد توریسم پرداختند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که 47/24 درصد از کل وسعت شهرستان تویسرکان توان انجام فعالیت‌های گردشگری را دارد. کرمی و مدیری (1389)، در پژوهشی به شناسایی مناطق مستعد گردشگری گامی برای دستیابی به توسعة منطقه‌ای (مطالعة موردی: کلپورگان) پرداختند. نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهند که باتوجهبه وجود جاذبه‌ها و توانمندی‌های طبیعی و تاریخی در منطقه از‌جمله کارگاه‌های سفال‌سازی که سابقة دیرینه در منطقة کلپورگان دارد، در‌صورت اعمال مدیریت و تهیة طرح جامع منطقه‌ای می‌توان بسترهای توسعة گردشگری در منطقه و به‌دنبال آن توسعة منطقه‌ای کلپورگان را فراهم کرد. فاضل‌نیا و هدایتی (1389)، در پژوهشی به بررسی راهبردهای مناسب برای توسعة گردشگری دریاچهای زریوار پرداختند. نتایج این پژوهش نشان داد که آستانة آسیب‌پذیری دریاچه به‌دلیل گردشگری‌بودن بالاست و نیازمند بازنگری و ارائة سیاست‌های مناسب است. ضیائی و همکاران (1390)، در پژوهشی به ارزیابی توان بوم‌شناختی و اولویت‌بندی پهنه‌های مستعد اکوتوریسم (مطالعة موردی: شهرستان مینودشت) پرداختند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که از 1362 واحد زیست‌محیطی شناسایی‌شده، 83 واحد به مساحت 11 کیلومتر مربع، توان اکوتوریسم متمرکز و 1036 واحد به مساحت 1355 کیلومتر مربع، توان اکوتوریسم گسترده داشتند و 243 واحد به مساحت 219 کیلومتر مربع مستعد اکوتوریسم نبودند. صفاری و همکاران (1391) در پژوهشی به شناسایی پهنه‌های مستعد توسعة اکوتوریسم در شهرستان کازرون پرداختند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که این منطقه از نظر جاذبه‌های اکوتوریسم و ژئوتوریسم پتانسیل‌های بسیار مطلوبی دارد و باید برای استفاده از این جاذبه‌ها برنامه‌ریزی‌های مناسب انجام شود. حسینی‌زاده آرانی و همکاران (1391)، در پژوهشی به بررسی مکانیابی و پهنه‌بندی مناطق گردشگری شهرستان آران و بیدگل با Google Earth و GIS با تأکید بر توسعة اقتصادی پرداختند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهند که بخش‌های شمالی، مرکزی و جنوبی شهرستان آران و بیدگل استعدادی فراوان از نظر گردشگری دارند. فیلی و همکاران (1391) در پژوهشی به کاربرد فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی AHP برای اولویت‌بندی پهنه‌های مستعد توسعة اکوتوریسم در شهرستان آبیک پرداختند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که باتوجهبه نتایج اولیة جدول در نرم‌افزار EXPERT CHOICE پهنة مستعد اکوتوریسم زرجه‌بستان برای گردشگری پیشنهاد می‌شود. امیر احمدی و مظفری (1391) در پژوهشی به تحلیل پهنه‌های مناسب توسعة اکوتوریسم در استان زنجان با مجموعة اطلاعات جغرافیایی (GIS) پرداختند. نتایج این پژوهش نشان می‌هد که بیش از 30 درصد وسعت استان، پتانسیل مطلوب برای انواع فعالیت‌های اکوتوریستی دارد. شجاعی و همکاران (1392) در پژوهشی به ارزیابی توانمندی پهنه‌های مستعد توسعة طبیعت‌گردی در استان قم پرداختند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که برای توسعة طبیعت‌گردی متمرکز در استان قم، به‌ترتیب پهنه‌های حوض سلطان، کهک، دستجرد، سلفچگان، قاهان و پلنگ دره با امتیازهای 83/0، 74/0، 73/0، 72/0، 62/0 و 57/0 در اولویت هستند.
T. Fung (2007)، در پژوهشی با روش ارزیابی چند‌متغیره با GIS به برنامه‌ریزی اکوتوریسم کلان‌شهر بین‌المللی هنگ کنگ پرداخت. وی با تلفیق لایه‌های گوناگون مرتبط با اکوتوریسم در محیط نرم‌افزارهای GIS و تصاویر ماهواره‌ای Ikonos مناطق مستعد برای انواع اکوتوریسم در منطقة یاد‌شده را شناسایی و معرفی کرد. Kumari و همکاران (2010)، در پژوهشی به شناسایی پایگاه‌های اکوتوریسم بالقوه در غرب منطقة سی‌کیم با ابزارهای جغرافیایی (فرایند سلسله‌مراتبی و مجموعة اطلاعات جغرافیایی) پرداختند.
پرسش و فرضیة پژوهش
وضعیت دریاچه‌های استان فارس برای توسعة گردشگری چگونه است؟
دریاچه‌های استان فارس از نظر توسعة گردشگری اولویت‌بندی برای توسعه دارند.
مواد و روش‌ها
معرفی محدودة بررسی‌شده
استان فارس به مرکزیت شیراز با مساحت 122604 کیلومتر مربع حدود 1/8 درصد از کل مساحت کشور ایران را دارد. و از نظر گستردگی، سومین استان پس از کرمان و سیستان و بلوچستان است. این استان در محدودة جغرافیایی 50 درجه و 42 دقیقه و 55 درجه و 36 دقیقة طول شرقی از نصف النهار گرینویچ و بین مدارهای 27 درجه و 20 دقیقه و 31 درجه و 42 دقیقة عرض شمالی قرار گرفته است. ارتفاع متوسط استان 1491 متر از سطح دریا است و بلندترین نقطة آن کوه بل با ارتفاع 3960 متر در اقلید قرار دارد. و از شمال به استان‌های یزد و اصفهان، از جنوب به استان هرمزگان، از شرق به استان کرمان، و از غرب به استان‌های بوشهر و کهگیلویه و بویراحمد محدود شده است (شکل 1). بررسی‌ها نشان می‌دهد در استان فارس تعداد 10 تالاب وجود دارد. تالاب‌های استان فارس شامل تالاب‌های آب شیرین کافتر (در حوزة اقلید)، ارژن، کمجان، هفت برم (در حوزة شهر شیراز)، پریشان (در حوزة کازرون) و تالاب‌های آب شور بختگان و طشک (در حوزة شهرستان نیریز) و مهارلو (در حوزة شهر شیراز) و تالاب‌های هرم و کاریون و هیرم (در حوزة شهرستان لار) هستند (جوادی، 1377: 12). گفتنی است که باتوجه به بارش‌های گذشته، در حال حاضر تالاب‌های مهارلو، هفت برم، کمجان، طشک و بختگان آب دارند.
شکل- 1: موقعیت منطقة بررسی‌شده
روش پژوهش
پژوهش حاضر از نوع کاربردی است و از روش توصیفی - تحلیلی برای بررسی شاخص‌های بررسی‌شده سود برده است. بخشی از داده‌های آن مانند چهارچوب نظری پژوهش، از روش اسنادی و کتابخانه‌ای و بخشی دیگر از داده‌های لازم، از بررسی‌های میدانی و با ابزار پرسش‌نامه به دست آمده است. باتوجهبه هدف پژوهش که شناسایی پهنه‌های مستعد توسعة گردشگری دریاچهای در استان فارس است، و باتوجهبه عوامل مؤثر در مکانیابی مناسب از منطقة بررسی‌شده، لایه‌های اطلاعاتی مختلف شامل توپوگرافی، اقلیم (دما)، پوشش گیاهی، شیب، جهت شیب، راه‌ها، قهوه‌خانه‌ها، دریاچه‌ها، رودخانه‌ها، چشمه‌ها، نقاط شهری و نقاط روستایی تهیه شد. از‌آنجا که هر معیار، درون خود، زیرمعیار و زیرمعیار نیز درون خود گزینههای چندگانه‌ای دارد و این معیارها، زیرمعیارها و گزینه‌ها به یک‌اندازه تاثیرگذار نیستند، برای کسب وزن نهایی معیارها، زیرمعیارها و گزینه‌ها از فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) در قالب پرسش‌نامه و نظر 20 نفر از اساتید و کارشناسان سازمان‌های مرتبط با استان فارس استفاده شد. پس از رقومی‌سازی لایه‌های لازم در محیط ARC GIS و با توجه‌به مشخص‌کردن امتیاز معیارها، زیرمعیارها و گزینههای حاصل از نظر کارشناسان داده‌ها در نرم‌افزار Expert Choice پردازش شدند؛ سپس روابط بین عوامل مؤثر در انتخاب مناسب‌ترین پهنه‌های مستعد توسعة گردشگری دریاچهای مشخص و درنهایت، یک الگوی وزنی برای نرم‌افزار تعریف شد. در پژوهش حاضر؛ ظرفیت‌ها و جذابیت‌ها، دسترسی به خدمات زیرساختی، منابع آب و ظرفیت‌های ارتباطی، معیارهای اصلی هستند.
یافته‌های پژوهش
انتخاب معیارهای بررسی‌شده
با انتخاب معیارهای مناسب به‌ویژه در مکانیابی بهینه برای انواع فعالیت‌ها در پهنة سرزمین و برای سازمان‌دهی به ساختار فضایی جغرافیایی، می‌توانیم گزینه‌ها را مقایسه و به‌درستی انتخاب کنیم (سرور، 1383: 52). در پژوهش حاضر؛ معیارها، زیرمعیارها و گزینه‌هایی که به‌نوعی در شناسایی پهنه‌های مستعد توسعة گردشگری دریاچهای نقش اساسی دارند، با تکنیک AHP ارزیابی و در جدول (1) نشان داده شده‌اند.
جدول 1- معیارها، زیرمعیارها و گزینههای بررسی‌شده در پژوهش
|
معیار |
زیرمعیار |
گزینه |
|
|
ظرفیت‌ها و جذابیت‌ها |
پوشش گیاهی |
پوشش جنگلی انبوه، پوشش جنگلی نیمه‌انبوه، پوشش جنگلی تنک، مرتع، بوته‌زار |
|
|
اقلیم |
دما |
13 <، 18- 13، 23- 18، > 23 |
|
|
بارش |
150<، 250-150، 350- 251، 500- 351، بیشتر از 500 میلی‌متر |
||
|
توپوگرافی |
کمتر از 200 متر، 500- 200، 1000- 500، 2000- 1000، بیشتر از 2000 متر |
||
|
شیب |
10-0، 20-10، 35-20، 50- 35، >50 |
||
|
جهت شیب |
فلات، شمال، شمال شرقی، شرق، جنوب شرقی، جنوب، جنوب غربی، غرب، شمال غربی |
||
|
دسترسی به خدمات زیرساختی و اقامتی |
قهوه‌خانه |
کمتر از 500 متر، 1500- 500، 3000- 1500، 5000- 3000، بیشتر از 5000 متر |
|
|
نقاط شهری |
کمتر از 500 متر، 1500- 500، 3000- 1500، 5000- 3000، بیشتر از 5000 متر |
||
|
نقاط روستایی |
کمتر از 500 متر، 1500- 500، 3000- 1500، 5000- 3000، بیشتر از 5000 متر |
||
|
منابع آب |
چشمه |
کمتر از 500 متر، 1000- 500، 2000- 1000، بیشتر از 2000 متر |
|
|
رودخانه |
کمتر از 500 متر، 1500- 500، 3000- 1500، 5000- 3000، بیشتر از 5000 متر |
||
|
ظرفیت‌های ارتباطی |
راه اسفالته |
کمتر از 500 متر، 1500- 500، 3000- 1500، 5000- 3000، بیشتر از 5000 متر |
|
وزن‌دهی به معیارها
نتایج یافته‌های حاصل از تحلیل پرسش‌نامة کارشناسان گردشگری در زمینة شناسایی پهنه‌های مستعد گردشگری دریاچهای نشان می‌دهند که معیارهای ظرفیت‌های ارتباطی با وزن نسبی 456/0 و منابع آب با وزن نسبی 176/0 به‌ترتیب بیشترین و کمترین وزن نسبی را دارند. همچنین میزان ناسازگاری بین معیارها 009/0 به دست آمد (شکل 2).
شکل- 2: وزن نهایی حاصل از مقایسة زوجی معیارهای شناسایی پهنه‌های مستعد گردشگری دریاچهای از دیدگاه کارشناسان- منبع: یافته‌های پژوهش، 1393
وزن‌دهی به زیرمعیارهای معیار ظرفیت‌ها و جذابیت‌ها
نتایج یافته‌های حاصل از تحلیل پرسش‌نامة کارشناسان گردشگری درزمینة شناسایی پهنه‌های مستعد گردشگری دریاچهای نشان می‌دهد که بین زیرمعیارهای معیار ظرفیت‌ها و جذابیت‌ها، زیرمعیار پوشش گیاهی با وزن نسبی 374/0 بیشترین وزن نسبی و زیرمعیار جهت شیب با وزن نسبی 070/0 کمترین وزن نسبی را دارند. همچنین میزان ناسازگاری زیرمعیارهای ظرفیت‌ها و جذابیت‌ها 01/0 به دست آمد (شکل 3).
شکل- 3: وزن‌های نهایی حاصل از مقایسة زوجی زیرمعیارهای ظرفیت‌ها و جذابیت‌ها از دیدگاه کارشناسان گردشگری- منبع: یافته‌های پژوهش، 1393
وزن‌دهی به زیرمعیارهای معیار منابع آب
نتایج یافته‌های حاصل از تحلیل پرسش‌نامة کارشناسان گردشگری درزمینة شناسایی پهنه‌های مستعد گردشگری دریاچهای نشان می‌دهند بین زیرمعیارهای معیار منابع آب، زیرمعیارهای رودخانه با وزن نسبی 582/0 و چشمه با وزن نسبی 418/0 به‌ترتیب بیشترین و کمترین وزن نسبی را دارند. همچنین میزان ناسازگاری زیرمعیارهای ظرفیت‌ها و جذابیت‌ها 0/0 به دست آمد (شکل 4).
شکل- 4: وزن‌های نهایی حاصل از مقایسة زوجی زیرمعیارهای منابع آب از دیدگاه کارشناسان گردشگری-
منبع: یافته‌های پژوهش، 1393
وزن‌دهی به زیرمعیارهای معیار دسترسی به خدمات زیرساختی - اقامتی
نتایج یافته‌های حاصل از تحلیل پرسش‌نامة کارشناسان گردشگری درزمینة شناسایی پهنه‌های مستعد گردشگری دریاچهای نشان می‌دهند بین زیرمعیارهای معیار دسترسی به خدمات زیرساختی و اقامتی، زیرمعیار دسترسی به شهر با وزن نسبی 449/0 بیشترین وزن نسبی را دارد. همچنین میزان ناسازگاری زیرمعیارهای دسترسی به خدمات زیرساختی و اقامتی 02/0 به دست آمد (شکل 5).
شکل- 5: وزن‌های نهایی حاصل از مقایسة زوجی زیرمعیارهای دسترسی به خدمات زیرساختی و اقامتی از دیدگاه کارشناسان گردشگری- منبع: یافته‌های پژوهش، 1393
وزن‌دهی به زیرمعیارهای معیار دسترسی به ظرفیت‌های ارتباطی
نتایج یافته‌های حاصل از تحلیل پرسش‌نامة کارشناسان گردشگری درزمینة شناسایی پهنه‌های مستعد گردشگری دریاچهای نشان می‌دهند که بین زیرمعیارهای معیار دسترسی به ظرفیت‌های ارتباطی، زیرمعیار راه آسفالته با وزن نسبی 861/0 بیشترین وزن نسبی را دارند. همچنین میزان ناسازگاری زیرمعیارهای دسترسی به ظرفیت‌های ارتباطی، 0/0 به دست آمد (شکل 6).
شکل- 6: وزن‌های نهایی حاصل از مقایسة زوجی زیرمعیارهای ظرفیت‌های ارتباطی از دیدگاه کارشناسان گردشگری
- منبع: یافته‌های پژوهش، 1393
وزن‌دهی به گزینههای بررسی‌شده و تعیین وزن نرمال برای هر گزینه
هر‌کدام از گزینههای بررسی‌شده همان‌گونه‌که میزان اثرگذاری متفاوتی دارند، در شناسایی پهنه‌های مستعد توسعة گردشگری دریاچهای نیز سهیم‌اند؛ از‌این‌رو در پژوهش حاضر، پس از مقایسة زوجی و شناسایی میزان اثرگذاری گزینه‌ها، وزن اولیة هریک از آنها محاسبه شده است و در مرحلة پایانی فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی، وزن نهایی هر گزینه با ضرب وزن زیرمعیارها در وزن اولیة هریک از گزینههای مربوط به خود به‌صورت جداگانه، برای استفاده در محیط GIS به دست آمد که در ستون وزن نرمال مشاهده می‌شود (جدول 2).
جدول- 2: معیارها، زیرمعیارها و گزینههای بررسی‌شده همراه وزن‌های منظور‌شده برای هریک از آنها
|
معیار |
وزن |
زیرمعیار |
وزن |
گزینه |
وزن نسبی |
وزن نرمال |
|
جذابیت |
191/0 |
پوشش گیاهی |
374/0 |
پوشش جنگلی انبوه |
124/0 |
046/0 |
|
پوشش جنگلی نیمه‌انبوه |
507/0 |
189/0 |
||||
|
پوشش جنگلی تنک |
215/0 |
080/0 |
||||
|
مرتع |
109/0 |
040/0 |
||||
|
بوته‌زار |
045/0 |
016/0 |
||||
|
دما |
208/0 |
13 < |
081/0 |
016/0 |
||
|
18- 13 |
337/0 |
070/0 |
||||
|
23- 18 |
468/0 |
097/0 |
||||
|
> 23 |
114/0 |
023/0 |
||||
|
بارش |
154/0 |
mm150< |
077/0 |
011/0 |
||
|
mm250- 150 |
118/0 |
018/0 |
||||
|
mm350- 251 |
197/0 |
030/0 |
||||
|
mm500- 351 |
275/0 |
042/0 |
||||
|
mm<500 |
333/0 |
051/0 |
||||
|
شیب |
073/0 |
10-0 |
071/0 |
005/0 |
||
|
20-10 |
429/0 |
031/0 |
||||
|
35-20 |
335/0 |
024/0 |
||||
|
50- 35 |
104/0 |
007/0 |
||||
|
>50 |
061/0 |
004/0 |
||||
|
جهت شیب |
070/0 |
فلات |
053/0 |
003/0 |
||
|
شمال |
021/0 |
001/0 |
||||
|
شمال شرقی |
031/0 |
002/0 |
||||
|
شرق |
077/0 |
005/0 |
||||
|
جنوب شرقی |
138/0 |
009/0 |
||||
|
جنوب |
312/0 |
021/0 |
||||
|
جنوب غربی |
230/0 |
016/0 |
||||
|
غرب |
098/0 |
006/0 |
||||
|
شمال غربی |
040/0 |
002/0 |
||||
|
توپوگرافی |
121/0 |
کمتر از 200 متر |
060/0 |
007/0 |
||
|
500- 200 |
112/0 |
013/0 |
||||
|
1000- 500 |
399/0 |
048/0 |
||||
|
2000- 1000 |
365/0 |
044/0 |
||||
|
بیشتر از 2000 متر |
064/0 |
007/0 |
||||
|
منبع آب |
176/0 |
رودخانه‌ها |
582/0 |
کمتر از 500 متر |
567/0 |
329/0 |
|
1500- 500 |
246/0 |
143/0 |
||||
|
3000- 1500 |
095/0 |
055/0 |
||||
|
5000- 3000 |
051/0 |
029/0 |
||||
|
بیشتر از 5000 |
040/0 |
023/0 |
||||
|
چشمه |
418/0 |
کمتر از 500 متر |
610/0 |
254/0 |
||
|
1000- 500 |
255/0 |
106/0 |
||||
|
2000- 1000 |
080/0 |
033/0 |
||||
|
بیشتر از 2000 متر |
055/0 |
022/0 |
||||
|
خدمات زیرساختی و اقامتی |
178/0 |
نقاط روستایی |
267/0 |
کمتر از 500 متر |
486/0 |
129/0 |
|
1500-500 |
296/0 |
079/0 |
||||
|
3000- 1500 |
120/0 |
032/0 |
||||
|
5000- 3000 |
055/0 |
014/0 |
||||
|
بیشتر از 5000 متر |
042/0 |
011/0 |
||||
|
نقاط شهری |
449/0 |
کمتر از 500 متر |
198/0 |
088/0 |
||
|
1500-500 |
528/0 |
237/0 |
||||
|
3000- 1500 |
161/0 |
072/0 |
||||
|
5000- 3000 |
065/0 |
029/0 |
||||
|
بیشتر از 5000 متر |
047/0 |
021/0 |
||||
|
قهوه‌خانه |
283/0 |
کمتر از 500 متر |
356/0 |
100/0 |
||
|
1500-500 |
361/0 |
102/0 |
||||
|
3000- 1500 |
163/0 |
046/0 |
||||
|
5000- 3000 |
074/0 |
020/0 |
||||
|
بیشتر از 5000 متر |
047/0 |
013/0 |
||||
|
ظرفیت‌های ارتباطی |
456/0 |
راه‌آسفالته |
861/0 |
کمتر از 500 متر |
427/0 |
367/0 |
|
1500-500 |
324/0 |
278/0 |
||||
|
3000- 1500 |
129/0 |
111/0 |
||||
|
5000- 3000 |
060/0 |
051/0 |
||||
|
بیشتر از 5000 متر |
041/0 |
035/0 |
||||
|
راه خاکی |
139/0 |
کمتر از 500 متر |
569/0 |
079/0 |
||
|
1500-500 |
224/0 |
031/0 |
||||
|
3000- 1500 |
111/0 |
015/0 |
||||
|
5000- 3000 |
058/0 |
008/0 |
||||
|
بیشتر از 5000 متر |
038/0 |
005/0 |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1393.
ایجاد و تلفیق لایه‌های اطلاعاتی در محیط GIS
پس از تعیین میزان وزن نهایی هریک از گزینه‌ها، همة زیرمعیارها به‌صورت لایة اطلاعاتی در محیط GIS تعریف شد. برای این هدف، لایه‌های مد نظر از نقشه‌های سازمان نقشه‌برداری کشور استخراج شد؛ سپس توابع درخور‌توجه مانند فاصله از شبکة ارتباطی، زیرساختی و اقامتی بر‌مبنای وزن‌های نهایی مربوط به هر گزینه که از فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی استخراج شده بود، به‌طور جداگانه در نظر گرفته شد؛ برای مثال در فاصله از نقاط روستایی پس از تهیة لایه‌های اطلاعاتی این زیرمعیار در محیط GIS، ابتدا فواصل مربوط به آن براساس تعداد گزینههای این زیرمعیار ترسیم شد؛ سپس نقشة اولویت‌بندی این فواصل باتوجهبه وزن نرمال به‌دست‌آمده از نظر کارشناسان، تهیه شد (شکل‌های 7 تا 18).
|
شکل- 7: نقشة ارزش‌گذاری براساس پوشش گیاهی |
شکل- 8: نقشة ارزش‌گذاری براساس توپوگرافی |
|
شکل- 9: نقشة ارزش‌گذاری براساس دما |
شکل- 10: نقشة ارزش‌گذاری براساس جهت شیب |
|
شکل- 11: نقشة ارزش‌گذاری براساس شیب |
شکل- 12: نقشة ارزش‌گذاری براساس بارش |
|
شکل- 13: نقشة ارزش‌گذاری براساس فاصله از جاده |
شکل- 14: نقشة ارزش‌گذاری براساس فاصله از چشمه |
|
شکل- 15: نقشة ارزش‌گذاری براساس فاصله از قهوه‌خانه |
شکل- 16: نقشة ارزش‌گذاری براساس فاصله از روستا |
|
شکل- 17: نقشة ارزش‌گذاری براساس فاصله از نقاط شهری |
شکل- 18: نقشة ارزش‌گذاری براساس فاصله از رودخانه |
همان‌گونه‌که در شکل‌های (7) تا (18) مشاهده شده، زیرمعیارهای پوشش گیاهی، توپوگرافی، شیب، دما، بارش و جهت جغرافیایی با توجه به گزینههای خود، به‌صورت پهنه‌ای اولویت‌بندی شده‌اند و زیرمعیارهای دیگر که گزینههای فاصله‌ای دارند با طبقه‌بندی فواصل و بر اساس وزن نهایی رتبه‌بندی شده‌اند.
درنهایت پس از ضرب‌کردن هر لایة اطلاعاتی در وزن نهایی گزینههای مربوط به آن و ترکیب‌کردن این لایه‌ها، استعداد زمین‌ها و شناسایی پهنه‌های مستعد توسعة گردشگری دریاچهای در محدودة بررسی‌شده مشخص شد؛ به‌گونه‌ای‌که کل محدوده براساس درجة مطلوب‌بودن اولویت‌بندی شد (شکل 19).
شکل- 19: پهنه‌های مستعد توسعة گردشگری دریاچهای در استان فارس
برای تشکیل لایه‌های اطلاعاتی، ابتدا با الگوی تحلیل سلسله‌مراتبی AHP مقایسة زوجی معیارها، زیرمعیارها و گزینه‌ها انجام شد. پس از محاسبة وزن نهایی گزینه‌ها، لایه‌های اطلاعاتی لازم در محیط نرم‌افزار GIS، براساس وزن نهایی ایجاد شدند؛ سپس با تلفیق لایه‌های اطلاعاتی از نوع روی‌هم‌گذاری و با تابع جمع، مکان‌های مستعد توسعة گردشگری دریاچهای در استان فارس شناسایی شد، در این میان از 51/122604 کیلومتر مربع مساحت استان فارس، 9/4 درصد یا 1/6008 کیلومتر مربع از مساحت استان از پهنه‌های بسیار مناسب، 4/27 درصد یا 33594 کیلومتر مربع از مساحت استان از پهنه‌های مناسب، 9/38 درصد یا 47693 کیلومتر مربع از مساحت استان از پهنه‌های متوسط، 7/18 درصد یا 22927 کیلومتر مربع از مساحت استان از پهنه‌های نامناسب و 1/10 درصد یا 12383 کیلومتر مربع از مساحت استان پهنه‌های بسیار نامناسب برای توسعة گردشگری دریاچهای دارند. باتوجهبه
شکل (19) رنگ سبز پررنگ برای نمایش مکان‌های بسیار مناسب، رنگ سبز کم‌رنگ برای مکان‌های مناسب، رنگ زرد برای مکان‌های متوسط، رنگ قهوه‌ای برای مکان های نامناسب و رنگ قرمز برای مکان‌های بسیار نامناسب استفاده شده‌اند. از دریاچه‌های بررسی‌شده، دریاچه‌های پریشان، هرم و کاریان و هیرم در پهنة بسیار مناسب، دریاچة دشت ارژن در پهنة بسیار مناسب و مناسب، مهارلو، طشک و بختگان در پهنة مناسب و دریاچة کافتر در پهنه‌های مناسب و بسیار نامناسب توسعة گردشگری دریاچهای قرار دارند. نتایج حاصل از تحلیل و روی‌هم‌گذاری نقشه‌های نهایی در محیط GIS نشان می‌دهند که مکان‌های مستعد توسعة گردشگری دریاچهای در استان فارس اولویت‌بندی برای توسعه دارند.
نتیجه‌گیری و پیشنهادها
در پژوهش حاضر برای مکانیابی دریاچه‌های دارای توسعة گردشگری از الگوی تحلیل سلسله‌مراتبی AHP و نرم‌افزار GIS استفاده شده است. مکانیابی پهنه‌های مستعد توسعة گردشگری دریاچهای، مجموعة گسترده‌ای از معیارها و زیرمعیارها را شامل می‌شود؛ از‌این‌رو در ابتدای پژوهش، معیارها و زیرمعیارهای موجود در زمینة مکانیابی پهنه‌های مستعد توسعة گردشگری دریاچهای شناسایی شدند. در این راستا برای مقایسة زوجی معیارها، زیرمعیارها و گزینه‌ها از الگوی تحلیل سلسله‌مراتبی استفاده شده است که پس از محاسبۀ وزن نهایی گزینه‌ها، لایه‌های اطلاعاتی لازم در محیط نرم‌افزار GIS براساس وزن نهایی ایجاد شدند؛ سپس با تلفیق لایه‌های اطلاعاتی از نوع روی‌هم‌گذاری و با تابع جمع، مکان‌های مستعد توسعة گردشگری در استان فارس شناسایی شد، نتایج نشان داد از 51/122604 کیلومتر مربع مساحت استان فارس ، 3/32 درصد یا 1/39602 کیلومتر مربع از مساحت استان، مکان‌های بسیار مناسب و مناسب برای توسعة گردشگری دریاچهای دارد. نتایج پژوهش حاضر با نتایج بررسی صفاری و همکاران (1391) و شریفی (1391) همسو است و بایستی برای استفادة مطلوب از جاذبه‌های گردشگری دریاچهای در استان فارس برنامه‌ریزی‌های مناسب انجام شود. همچنین نتایج نشان دادند که از دریاچه‌های بررسی‌شده در استان فارس، دریاچه‌های پریشان، هرم و کاریان و هیرم در پهنة بسیار مناسب، دریاچة دشت ارژن، در پهنة بسیار مناسب و مناسب، مهارلو، طشک و بختگان، در پهنة مناسب و دریاچة کافتر پهنه‌های مناسب و بسیار نامناسب توسعة گردشگری دریاچهای قرار می‌گیرند.
باتوجه به موضوع پژوهش، پیشنهادهایی به شرح ذیل ارائه می‌شوند:
- معرفی و تبلیغ توانمندی‌های گردشگری دریاچهای مربوط به دریاچه‌های استان فارس در رسانه‌های گروهی؛
- افزایش کیفیت راه‌ها و مسیرهای دسترسی به دریاچه‌ها؛
- ایجاد تسهیلات و امکانات لازم برای گردشگران در پهنه‌های مستعد توسعة گردشگری دریاچهای؛
- جلب همکاری سازمان‌های مرتبط با گردشگری دریاچهای درزمینة ایجاد زیرساخت‌های توسعة گردشگری دریاچهای در مکان‌های مستعد گردشگری دریاچهای.
)
