ارزیابی میزان رضایت روستائیان از عملکرد اقتصادی، اجتماعی و کالبدی طرح‌های هادی (مطالعه موردی روستاهای شهرستان نیمروز)

ارزیابی میزان رضایت روستائیان از عملکرد اقتصادی، اجتماعی و کالبدی طرح‌های هادی

(مطالعه موردی: روستاهای شهرستان نیمروز)

حمید حیدری مکرر¹، حسنعلی جهانتیغ^2*، مهدی معصومی جشنی³

1- استادیار جغرافیا و برنامه­ریزی روستایی، دانشگاه زابل، زابل، ایران

2- دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه­ریزی روستایی، دانشگاه زابل، زابل، ایران

3- دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه­ریزی روستایی، دانشگاه زابل، زابل، ایران

چکیده

با توجه به اهمیت روستا در برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ای کشور، تاکنون طرح‌های متعددی در جهت تسریع روند توسعه‌یافتگی روستا اجراشده است تا به‌نوعی شدت نابرابری‌های بین نقاط شهری و روستایی کاهش یابد. یکی از این طرح‌ها، طرح هادی است که علاوه بر ایجاد زمینه توسعه و عمران روستاها، نقش مهمی در افزایش میزان رضایت روستاییان از زندگی در روستا دارد. لذا هدف تحقیق حاضر بررسی میزان رضایت روستائیان از اثرات کالبدی، اقتصادی و اجتماعی طرح­های هادی در روستاهای شهرستان نیمروز است. این تحقیق به روش توصیفی- تحلیلی انجام‌شده است. جامعه آماری تحقیق، شامل تمامی روستاهای دارای سابقه طرح هادی و حجم نمونه شامل روستاهایی است که حداقل 4 سال از زمان اجرای طرح هادی در آن‌ها سپری‌شده باشد. بر این اساس در این پژوهش 10 روستا با 2813 خانوار موردبررسی قرارگرفته است؛ که با استفاده از فرمول کوکران تعداد 338 خانوار به‌عنوان خانوارهای نمونه برحسب روش نمونه‌گیری تصادفی مورد پرسشگری قرار گرفتند. برای تحقق اهداف موردنظر، ضمن مطالعات اسنادی، طیف گسترده­ای از شاخص­ها با ابعاد کالبدی، اقتصادی و اجتماعی تعیین و در چارچوب مطالعات میدانی (تکمیل پرسش­نامه­ها و فرم­های مشاهدات میدانی) موردبررسی قرار گرفت و برای تجزیه‌وتحلیل داده­ها از روش­ آماری T تک نمونه­ای در نرم‌افزار SPSS استفاده‌شده است. یافته­های پژوهش مؤید آن است که میانگین عملکرد طرح هادی روستایی در سکونتگاه­های روستایی موردمطالعه عدد 67/2 است و میزان عملکرد طرح هادی در ابعاد کالبدی، اقتصادی و اجتماعی پایین­تر از میانه­ی نظری (3)، است. لذا برای دستیابی به میزان رضایت مطلوب روستاییان از اجرای طرح هادی پیشنهاد می‌شود طرح‌های اجراشده مورد بازبینی قرار گیرند و در طرح‌های اجرایی آینده از منابع محلی و مشارکت روستاییان بیشتر استفاده گردد.

واژهای کلیدی: ارزیابی، میزان رضایت، طرح هادی، عملکرد، شهرستان نیمروز

مقدمه

تجارب به‌دست‌آمده در کشورهای مختلف، این امر را نمایان ساخته است که توسعه روستایی پیش‌شرطی اساسی و ضرورتی بنیادین برای دستیابی به توسعه ملی به شمار می‌رود و می‌بایست در اولویت سیاست‌ها و برنامه‌ریزی­های کشورهای مختلف قرار گیرد (بهرامی، 1389: 125). با توجه به اهمیت توسعه روستایی، تقریباً در اوایل قرن بیست و یکم، برنامه‌های توسعه روستایی در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه موردتوجه برنامه‌ریزان قرار گرفت و اقدامات متنوعی در راستای بهبود شرایط زندگی مردم در مناطق روستایی طراحی و اجرا گردید (Mahon et al, 2012:266).

با توجه به اهمیت روستا در برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ای کشور، تاکنون طرح‌های متعددی در جهت تسریع روند توسعه‌یافتگی روستا مطرح و اجراشده است (آسایش، 1386: 181) تا به‌نوعی شدت نابرابری‌های بین نقاط شهری و روستایی کاهش یابد (عظیمی و جمشیدیان، 1384: 44). درواقع این طرح­ها تلاش داشته­اند؛ تا اول نیمی از جمعیت ایران که در مناطق روستایی زندگی می­کنند بتوانند از آثار توسعه برخوردار گردند و دوم اینکه روند رو به افزایش فرآیند مهاجرت­های بی­رویه و تخلیه صدها روستا کنترل گردد (رشنو، 1384: 66). به‌طورکلی می‌توان بیان نمود که هدف اصلی این طرح­ها پایداری، نگهداری، پشتیبانی و تکیه‌گاه زندگی در مناطق روستایی بوده است (Gane 2007: 132).

در این زمینه یکی از مهم‌ترین برنامه‌هایی که در مسیر برنامه‌ریزی توسعه روستایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در حوزه توسعه روستایی موردتوجه قرارگرفته است، طرح هادی روستایی است که باهدف اصلی فراهم نمودن بستر تجدید حیات و هدایت روستا با در نظر گرفتن جنبه‌های فیزیکی و اقتصادی طراحی و انجام‌گرفته است (مولائی هشجین، 1386: 106). درواقع این طرح اهداف پیش‌بینی‌شده‌ای را ازجمله؛ کاهش مهاجرت از روستا، ایجاد زمینه­های اشتغال و درآمدزایی برای روستاییان، ایجاد تأسیسات زیر­بنایی و خدمات رفاهی در روستا، افزایش تولیدات کشاورزی و رونق دادن به اقتصاد روستا، استفاده از مشارکت مردمی و توسعه شبکه راه­های ارتباطی روستا را نیز دنبال می‌کند (شمس‌الدینی، 1387: 40). لذا با توجه به مطالب بیان‌شده، این نکته قابل‌توجه است که باوجود اجرای طرح هادی روستایی در جهت بهبود و ارتقای سطح زندگی روستاییان، مسائل و مشکلات ناشی از فقدان زیرساخت‌های کلی برنامه‌ریزی روستایی باعث شده است تا این طرح­ها نتوانند به اهداف تبعی خود برسند (پاپلی یزدی و ابراهیمی 1386: 216). لذا اکنون باگذشت بیش از دو دهه از آغاز اجرای طرح­های هادی در نواحی روستایی کشور و صرف هزینه­های زیاد در مراحل مختلف تهیه و اجرای آن (عنابستانی، 1388: 1)، لازم است بدانیم که این اقدامات چه نتایجی به بار آورده و چه پیامدهایی به همراه داشته است؛ زیرا که ارزیابی ما را در تعریف اهداف توسعه‌ای پایدار و ارزشیابی پیشرفت در جهت رسیدن به اهداف آن کمک می­کند (Emmanuel, 2007: 20). بر این اساس، با توجه به اینکه اجرای طرح‌های هادی در روستاهای شهرستان نیمروز اثرات و پیامدهای متعدد دارد، به نظر می‌رسد بررسی جامع و دقیق اثرات طرح‌های هادی اجراشده به‌ویژه ارزیابی میزان رضایت روستاییان از عملکرد‌ طرح‌ هادی می‌تواند تا حدود زیادی در مدیرت و اجرای بهتر این طرح در سایر مناطق روستایی شهرستان کمک کند. علی‌رغم اهمیت موضوع، تاکنون مطالعه جامعی در خصوص تحلیل میزان رضایت روستاییان از ابعاد مختلف طرح‌ هادی از دیدگاه ذینفعان اصلی این طرح یعنی روستاییان در سطح منطقه صورت نگرفته است که این امر می‌تواند تا حد زیادی روند اجرای طرح در سایر روستاها را تحت تأثیر قرار دهد و از اثربخشی و از کارایی آن بکاهد. بر این اساس تحقیق پیرامون میزان رضایت روستاییان از عملکرد اقتصادی، اجتماعی و کالبدی طرح‌های هادی در شهرستان نیمروز امری ضروری به‌حساب می‌آید.

مبانی نظری

بسیاری از محققان و صاحب‌نظران حوزه فعالیت در حیطه توسعه روستایی را شامل پنج بعد اساسی مدیریت منابع طبیعی، توسعه فیزیکی روستاها و امور زیربنایی، مدیریت منابع انسانی، توسعه کشاورزی و توسعه فعالیت‌های غیر کشاورزی در نظر گرفته‌اند (Gibson, 2010: 238). در این میان، فراهم ساختن امکانات و زیرساخت‌های فیزیکی مختلف و بهسازی و توسعه کالبدی – فضایی روستاها، یکی از مؤلفه‌های اصلی برنامه‌ریزی توسعه روستایی به شمار می‌رود (Liu, 2009: 559). با در نظر گرفتن اهمیت موضوع، طرح هادی روستایی باهدف اصلی ارتقای سطح کیفی ساختار کالبدی و فیزیکی مناطق روستایی و درنتیجه بهبود وضعیت اجتماعی – اقتصادی آن‌ها و درنهایت دستیابی به توسعه روستاها در سطح کشور به اجرا در آمده است (رضایی و صفا، 1392: 51). طرح هادی روستایی بر اساس آئین‌نامه نحوه بررسی و تصویب طرح‌های توسعه و عمران محلی، ناحیه‌ای، منطقه‌ای، ملی و مقررات شهرسازی و معماری کشور مصوب 12/10 /78 هیئت محترم وزیران عبارت است از: طرحی که ضمن ساماندهی و اصلاح بافت موجود، میزان و مکان گسترش آتی و نحوه استفاده از زمین برای عملکردهای مختلف از قبیل مسکونی، تجاری و کشاورزی و تأسیسات و تجهیزات و نیازمندی‌های عمومی روستایی را برحسب مورد در قالب مصوبات طرح‌های ساماندهی فضا و سکونتگاه­های روستایی یا طرح‌های جامع ناحیه‌ای تعیین می‌نماید (تقیلو و همکاران، ۱۳۸۸: ۳). به‌عبارت‌دیگر؛ طرح هادی روستایی اولین تلاش سازمان‌یافته و فراگیر ملی برای ساماندهی کالبدی روستاهای کشور است که از سال 1367 در روستاها به مورداجرا گذاشته‌شده است. گستردگی اقدامات صورت گرفته در تهیه و اجرای طرح هادی و قرار گرفتن آن به‌عنوان بخش مهمی از وظایف بنیاد مسکن انقلاب اسلامی در سراسر کشور در سال‌های اخیر و آثار مهم اجرای آن‌ها بر جامعه روستایی در حال تحول کشور، بررسی و ارزشیابی همه‌جانبه این طرح را ضروری ساخته است (پژوهشکده سوانح طبیعی،1388: 9). بر اساس تعریف ارائه‌شده، می‌توان بیان نمود که این طرح درصدد دستیابی به ایجاد زمینه توسعه و عمران روستاها، تأمین عادلانه امکانات، هدایت وضعیت فیزیکی روستا، تسهیلات بهبود مسکن و خدمات محیط زیستی و عمومی، بهبود کیفیت بافت روستا، ایجاد تناسب منطقی بین جمعیت و عملکردهای مختلف، کنترل و نظارت بر روند توسعه کالبدی روستا، کاهش مسائل زیست‌محیطی در سطح روستاها و ایجاد زمینه کاهش خطر سوانح طبیعی و ایجاد بستر لازم جهت فراهم شدن زمینه صدور سند مالکیت املاک واقع در بافت مسکونی روستا است (زرافشانی و همکاران، 1389: 165).

با توجه به اهداف اشاره‌شده و در راستای دستیابی به آن‌ها، در قالب طرح‌های هادی روستایی، پروژه‌های عمرانی متعددی تعریف‌شده‌اند که برخی از مهم‌ترین آن‌ها شامل احداث و اصلاح شبکه معابر، احداث و اصلاح میدان‌ها، احداث فضای سبز، احداث و اصلاح پیاده‌روها، احداث، اصلاح و پوشش انهار و کانال‌های آب داخل روستا، دیواره سازی (شامل ساخت دیوار ساحلی، حائل و غیره)، احداث و تکمیل سیل بند و سیل برگردان، آماده‌سازی اراضی پیش‌بینی‌شده جهت گسترش آتی روستا، احداث پل‌های موردنیاز داخل روستا، احداث و تکمیل شبکه دفع فاضلاب روستایی می‌شوند (عزیز پور و همکاران، 1390: 75). طرح هادی به‌عنوان یک متغیر بیرونی وارد روستا می‌شود و بر ساختارهای روستا اثر می‌گذارد. این ساختارها شامل ابعاد چهارگانه فیزیکی – کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی روستا است. طرح هادی بر مبنای تغییر و تحول در ساختار فیزیکی – کالبدی، بخشی از فرایند توسعه روستایی به شمار می‌رود؛ زیرا خطوط اصلی این طرح‌ها، در قالب تغییرات بیرونی یا کالبدی روستا خلاصه می‌شود (عنابستانی و اکبری، 1391: 94).

پیشینه پژوهش

در راستای تبیین سوابق تحقیق، در این قسمت با استفاده از قالب جدول به بیان مطالبی پرداخته‌شده که بیشترین قرابت معنایی را با موضوع موردنظر دارند (جدول 1).

جمع‌بندی حاصل از مطالعات انجام‌شده در زمینه طرح هادی گویای این است که تاکنون در مورد این طرح، آثار و پیامدهای آن بررسی‌های فراوانی صورت گرفته، اما بررسی این امر در مناطق روستایی شهرستان نیمروز حساست ویژه‌ای دارد. مهاجرت‌های بی‌رویه روستایی و تخلیه آبادی‌ها از یکسو و موقعیت مرزی حساس روستاهای موردنظر از طرف دیگر، اهمیت ارزیابی میزان رضایت روستاییان از طرح‎های اجراشده و به‌ویژه طرح هادی را دوچندان می‌کند. درواقع با انجام این ارزیابی می‌توان زمینه‌ای را برای تحول مناطق روستایی رقم زد و این تحقیق پیشنهادی باشد برای برنامه‌ریزان روستایی تا در اقدامات اجرایی بعدی، نظر و ایده‌های روستاییان را بیشتر از گذشته مدنظر قرار دهند.

جدول- 1: مطالعات مرتبط با موضوع پژوهش

منبع: یافته‌های پژوهش، 1393.

جمع‌بندی حاصل از مطالعات انجام‌شده در زمینه طرح هادی گویای این است که تاکنون در مورد این طرح، آثار و پیامدهای آن بررسی‌های فراوانی صورت گرفته، اما بررسی این امر در مناطق روستایی شهرستان نیمروز حساست ویژه‌ای دارد. مهاجرت‌های بی‌رویه روستایی و تخلیه آبادی‌ها از یکسو و موقعیت مرزی حساس روستاهای موردنظر از طرف دیگر، اهمیت ارزیابی میزان رضایت روستاییان از طرح‎های اجراشده و به‌ویژه طرح هادی را دوچندان می‌کند. درواقع با انجام این ارزیابی می‌توان زمینه‌ای را برای تحول مناطق روستایی رقم زد و این تحقیق پیشنهادی باشد برای برنامه‌ریزان روستایی تا در اقدامات اجرایی بعدی، نظر و ایده‌های روستاییان را بیشتر از گذشته مدنظر قرار دهند.

سؤالات تحقیق

سؤال اصلی تحقیق:

 1- میزان رضایت مردم از عملکرد طرح­های هادی در ابعاد موردبررسی تا چه اندازه است؟

سؤالات فرعی تحقیق:

1- میزان رضایت مردم از عملکرد طرح­های هادی در بعد اقتصادی تا چه اندازه است؟

2- میزان رضایت مردم از عملکرد طرح­های هادی در بعد اجتماعی تا چه اندازه است؟

3- میزان رضایت مردم از عملکرد طرح­های هادی در بعد کالبدی تا چه اندازه است؟

مواد و روش تحقیق

روش تحقیق

این تحقیق با روش توصیفی- تحلیلی انجام گردیده است. برای بررسی چهارچوب نظری پژوهش از روش اسنادی و کتابخانه­ای و جهت بررسی تحلیل میزان رضایت روستائیان از اثرات کالبدی، اجتماعی و اقتصادی طرح‌های هادی در شهرستان نیمروز، از مطالعات میدانی و ابزار پرسش­نامه استفاده گردیده است. جامعه آماری این تحقیق شامل تمامی روستاهایی است که طرح هادی در آن‌ها اجراشده و جامعه نمونه شامل روستاهایی است که حداقل 4 سال از زمان اتمام فرایند اجرای طرح سپری‌شده باشد؛ بنابراین تعداد 10 روستا با جمعیت 12878 و خانوار 2813 موردمطالعه قرار می‌گیرد (جدول 2). برای برآورد حجم نمونه در سطح خانوارهای روستایی، از فرمول کوکران با سطح اطمینان 95 درصد و احتمال خطای 5 درصد به‌صورت نمونه­گیری تصادفی ساده استفاده‌شده است. بر این اساس برای ارزیابی اثرات طرح هادی در توسعه اقتصادی، اجتماعی و کالبدی روستاها، تعداد 338 نفر از سرپرستان خانوارهای روستایی مورد پرسش قرارگرفته‌اند. بر این اساس، در چارچوب مطالعات میدانی، طیف گسترده­ای از شاخص­ها در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و کالبدی در قالب پرسش­نامه­های خانوار و فرم­های مشاهدات میدانی موردبررسی قرارگرفته است. پس از جمع­آوری داده­ها، جهت تجزیه‌وتحلیل آن‌ها و انجام تحلیل‌های فضایی و آماری از نرم‌افزارهای ArcGIS و SPSS استفاده گردیده است.برای بررسی میزان پایایی گویه­های تحقیق از آماره آلفای کرونباخ با دامنه­ی صفر تا یک استفاده‌شده که میزان آلفای کرونباخ بعد اقتصادی (823/0)، بعد اجتماعی (720/0) و بعد کالبدی (787/0) به‌دست‌آمده است.

جدول- 2: روستاهای موردمطالعه

                               منبع: یافته­های پژوهش، 1393.

موقعیت محدوده موردمطالعه

شهرستان نیمروز از شمال و شمال غربی با کشور افغانستان و خراسان جنوبی (شهرستان نهبندان) و از جنوب با شهرستان زابل و هامون و از شرق با شهرستان هیرمند و از غرب با شهرستان زاهدان و نهبندان هم‌مرز است و در شمال دشت سیستان واقع گردیده است. مساحت این شهرستان 8175 کیلومترمربع است که بیش از نیمی از وسعت حوزه سیستان را شامل می‌شود. این شهرستان دارای چهار دهستان و 119 روستا با جمعیت 45466 و خانوار 10786 است. در بخش مرکزی این شهرستان دهستان ادیمی و دهستان بزی واقع گردیده است و بخش صابری شامل دهستان قائم آباد و دهستان سفیدآبه است (شکل 1). این شهرستان با انتزاع از بخش پشت آب در 17 دی‌ماه 1391 از شهرستان زابل جدا گردید.

شکل- 1: موقعیت منطقه موردمطالعه

یافته‌های پژوهش

در این قسمت از پژوهش برای بررسی میزان رضایت مردم از عملکرد تأثیرات کالبدی طرح‌های هادی روستایی از 15 شاخص استفاده‌شده است. نتایج جدول (3) گویای این است که در بین مؤلفه‌های موردبررسی، مؤلفه­های بهسازی و مقاوم‌سازی مساکن در سطح روستا با میانگین 88/2 و انحراف معیار 28/0 و زمینه‌سازی برای صدور سند مالکیت با میانگین 64/2 و ضریب تغییرات 29/0، به ترتیب بیشترین عملکرد و مؤلفه­های حفظ و حراست از اراضی زراعی و باغی با میانگین 32/2 و ضریب تغییرات 37/0 و الگوی ساخت‌وساز در سطح روستا با میانگین 40/2 و ضریب تغییرات 37/0 به ترتیب کمترین عملکرد را ازنظر پاسخگویان به دست آورده­اند. با توجه به اینکه حفاظت از منابع طبیعی روستاها یکی از اهداف اصلی طرح هادی است، اما نتایج گویای عدم میزان رضایت روستاییان از عملکرد طرح هادی در این زمینه است. لذا برای بهبود اوضاع موجود و افزایش رضایت روستاییان از حفاظت محیط‌زیست روستایی لازم است طرح‌های اجرایی مورد بازبینی قرار گیرند.

جدول- 3: عملکرد کالبدی طرح‌های هادی روستایی از دید پاسخ‌گویان

منبع: یافته­های پژوهش، 1393.

مطالعه میزان رضایت مردم از عملکرد بعد کالبدی طرح هادی در روستاهای موردمطالعه گویای این واقعیت است که در بعد کالبدی، عملکرد طرح در روستاهای چرک و ابراهیم کیخا با میانگین 38/3 و 17/3 دارای بیشترین عملکرد و در روستاهای خراشادی و قائم آباد با میانگین 28/2 و 31/2 کمترین عملکرد را داشته است (شکل 2). با نگاهی تحلیل به وضعیت کالبدی روستاهای موردمطالعه می‌توان بیان داشت که اکثر روستاها از کیفیت متوسط و پایینی برخوردارند و فقط روستاهای چرک و ابراهیم کیخا دارای وضعیت نسبتاً مطلوبی می‌باشند که دلیل این امر اجرای مرحله دوم طرح هادی در دو روستای فوق است.

شکل – 2: میزان عملکرد طرح در بعد کالبدی، منبع: یافته­های پژوهش، 1393.

جدول (4) گویای میزان رضایت مردم از عملکرد مؤلفه‌ اجتماعی طرح‌های هادی روستایی است. نتایج نشان می‌دهد در بین گویه­های موردبررسی، گویه­های نحوه دسترسی به خدمات روستایی با میانگین 72/2 و ضریب تغییرات 25/0 و کاهش مهاجرت روستاییان با میانگین 81/2 و ضریب تغییرات 28/0 دارای بیشترین عملکرد و مؤلفه­های ادامه طرح به شکل کنونی با میانگین 42/2 و ضریب تغییرات 36/0 و مشارکت در تهیه اجرای طرح هادی روستا با میانگین 61/2 و ضریب تغییرات 33/0 کمترین عملکرد را ازنظر افراد پاسخگو به خود اختصاص داده­اند. همان‌طور که نتایج نشان می‌دهد، روستاییان از ادامه طرح به شکل کنونی ناراضی بوده و که دلیل این امر را می‌توان عدم مشارکت روستاییان در تهیه و اجرای طرح دانست. لذا توجه به مشارکت هرچه بیشتر روستاییان به‌عنوان ذینفعان این طرح امری ضروری به‌حساب می‌آید.

مطالعه میزان رضایت مردم از عملکرد بعد اجتماعی طرح هادی در روستاهای موردمطالعه گویای این واقعیت است که در بعد اجتماعی، عملکرد طرح در روستاهای ابراهیم کیخا، چرک و سفید آبه دارای بیشترین و در سایر روستاها دارای کمترین عملکرد است (شکل 3).

جدول- 4: عملکرد اجتماعی طرح‌های هادی روستایی از دید پاسخ‌گویان

   منبع: یافته­های پژوهش، 1393.

شکل- 3: میزان عملکرد طرح در بعد اجتماعی، منبع: یافته­های پژوهش، 1393.

از اهداف دیگر اجرای طرح‌های هادی روستایی، بهبود وضعیت اقتصادی مردم روستا است. لذا در این قسمت از پژوهش به بررسی میزان رضایت مردم از اثرات اقتصادی طرح‌های هادی روستایی پرداخته‌شده است. نتایج حاصل از جدول (5) گویای این است که در بین گویه‌های اقتصادی موردبررسی، گویه­ افزایش قیمت اراضی روستا با میانگین 88/2 و ضریب تغییرات 24/0 دارای بیشترین عملکرد و مؤلفه­های درآمدزایی در سطح روستا و ایجاد واحدهای تولیدی در روستا با میانگین 70/2 و ضریب تغییرات 31/0 دارای کمترین عملکرد ازنظر پاسخگویان می‏باشند. لذا پیشنهاد می‌شود برای بهبود اوضاع اقتصادی روستاهای شهرستان نیمروز که روستا گریزی در آن‌ها اوج گرفته، به ایجاد واحدهای تولیدی و بهبود اوضاع معیشتی روستاها بیشتر توجه گردد.

جدول- 5: عملکرد اقتصادی طرح‌های هادی روستایی از دید پاسخ‌گویان

       منبع: یافته‌های پژوهش، 1393.

مطالعه میزان رضایت از عملکرد بعد اقتصادی طرح هادی در روستاهای موردمطالعه گویای این واقعیت است که در بعد اقتصادی، عملکرد طرح در روستاهای ابراهیم کیخا، چرک، حسین آباد خواجه، عباس­آباد سنجدی و سفیدآبه دارای بیشترین و در سایر روستاها دارای کمترین عملکرد است (شکل 4).

شکل- 4: میزان عملکرد طرح در بعد اقتصادی، منبع: یافته­های پژوهش، 1393.

به‌منظور به دست آوردن وضعیت میزان رضایت مردم از عملکرد طرح هادی روستایی در ابعاد موردبررسی، از آزمون T تک نمونه­ای استفاده‌شده است، بدین ترتیب میانگین عملکرد طرح هادی روستایی در سکونتگاه­های روستایی موردمطالعه عدد 67/2 به دست آمد (جدول 6). از طرفی پرسشنامه در قالب طیف لیکرت 5 طبقه­ای تنظیم گردیده است. بدین ترتیب عدد 3 به‌عنوان میانه نظری پاسخ­ها به دست آمد و میانگین امتیاز عملکرد ابعاد در طرح هادی روستایی به‌دست‌آمده کمتر از میانه نظری (3) است و با توجه به نتایج جدول (7) ملاحظه می­شود که اختلاف معناداری بین عملکرد طرح­های هادی و میزان رضایت مردم (میانه نظری (3)) وجود دارد.

جدول- 6: میانگین عملکرد ابعاد در طرح هادی روستایی

                       منبع: یافته­های تحقیق، 1393.

جدول- 7: نتایج آزمون T

                     منبع: یافته­های تحقیق، 1393.

در این قسمت از پژوهش برای تعیین میزان رضایت روستائیان از وضعیت عملکرد ابعاد طرح هادی روستایی به تفکیک معیارهای موردنظر، از آزمون T تک نمونه­ای استفاده گردید (جدول 8).

نتایج حاصل از جدول (8) گویای این است که عملکرد ابعاد طرح­های هادی روستایی در اکثر معیارها از میانه نظری اهداف تحقق کمتر بوده است. با توجه به نتایج آزمون T تک نمونه‌ای، پاسخ‌گویان پرسشنامه­ها نسبت به عملکرد تمامی شاخص‌های موردبررسی نظری دیدگاه منفی داشته­اند.

جدول- 8: ارزیابی عملکرد ابعاد طرح‌های هادی روستایی از دید پاسخ‌گویان

              منبع: یافته­های پژوهش، 1393.

ارزیابی عملکرد طرح­های هادی در روستاهای موردمطالعه

مطالعه عملکرد اقتصادی، اجتماعی و کالبدی طرح­های هادی در روستاهای موردمطالعه، گویای این واقعیت است که طرح هادی در روستاهای ابراهیم کیخا و چرک با میانگین 32/3 و 10/3 نسبت به روستاهای دیگر بیشترین عملکرد و روستاهای خراشادی، حیدرآباد و گل خانی با میانگین­های 40/2، 42/2 و 46/2 کمترین عملکرد را داشته است. جدول (9) و شکل (5)، شیوه عملکرد طرح­های هادی را بر توسعه­ی اقتصادی، اجتماعی و کالبدی در روستاهای موردمطالعه در سطح شهرستان نیمروز را نشان می­دهد.

جدول- 9: رتبه­بندی روستاهای شهرستان نیمروز ازنظر عملکرد ابعاد توسعه­ی اقتصادی، اجتماعی و کالبدی

منبع: یافته‌های پژوهش، 1393.

شکل- 5: میزان رضایت مردم از عملکرد ابعاد طرح در روستاهای موردمطالعه، منبع: یافته­های پژوهش، 1393.

نتیجه­گیری و پیشنهاد‌ها

طرح هادی طرحی است که ضمن ساماندهی و اصلاح بافت موجود، میزان و مکان گسترش آتی و نحوه استفاده از زمین برای عملکردهای مختلف از قبیل مسکونی، تجاری و کشاورزی و تأسیسات و تجهیزات و نیازمندی‌های عمومی روستایی را برحسب مورد در قالب مصوبات طرح‌های ساماندهی فضا و سکونتگاه‌های روستایی یا طرح‌های جامع ناحیه‌ای تعیین می‌نماید. هدف ما در تحقیق حاضر، بررسی میزان عملکرد اقتصادی، اجتماعی و کالبدی طرح­های هادی روستایی در شهرستان نیمروز بوده است؛ که در این رابطه نگرش روستائیان در خصوص میزان عملکرد طرح هادی در ابعاد مختلف بر روی روستاها مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت؛ که در بعد کالبدی گویه­های بهسازی و مقاوم‌سازی مساکن در سطح روستا با میانگین 88/2 و انحراف معیار 28/0 و زمینه‌سازی برای صدور سند مالکیت با میانگین 64/2 و ضریب تغییرات 29/0 به ترتیب بیشترین عملکرد و مؤلفه­های حفظ و حراست از اراضی زراعی و باغی با میانگین 32/2 و ضریب تغییرات 37/0 و الگوی ساخت‌وساز در سطح روستا با میانگین 40/2 و ضریب تغییرات 37/0 دارای کمترین عملکرد، در بعد اجتماعی گویه­های نحوه دسترسی به خدمات روستایی با میانگین 72/2 و ضریب تغییرات 25/0 و کاهش مهاجرت روستاییان با میانگین 81/2 و ضریب تغییرات 28/0 دارای بیشترین عملکرد و مؤلفه­های ادامه طرح به شکل کنونی با میانگین 42/2 و ضریب تغییرات 36/0 و مشارکت در تهیه اجرای طرح هادی روستا با میانگین 61/2 و ضریب تغییرات 33/0 کمترین عملکرد و در بعد اقتصادی گویه­های افزایش قیمت اراضی روستا با میانگین 88/2 و ضریب تغییرات 24/0 دارای بیشترین عملکرد و مؤلفه­های درآمدزایی در سطح روستا و ایجاد واحدهای تولیدی در روستا با میانگین 70/2 و ضریب تغییرات 31/0 دارای کمترین عملکرد ازنظر پاسخگویان می­باشند.

به‌منظور به دست آوردن وضعیت عملکرد طرح هادی روستایی، از آزمون T تک نمونه­ای استفاده‌شده است، بدین ترتیب میانگین عملکرد طرح هادی روستایی در سکونتگاه­های روستایی موردمطالعه عدد 67/2 به دست آمد. بااین‌وجود نتایج این پژوهش بر ناکارآمدی و ناکافی بودن عملکرد طرح‌های هادی دررسیدن به اهداف خود صحه می‌گذارد. تحلیل نتایج آماری به‌دست‌آمده نشان می‌دهد، طرح‌های اجرا در هیچ‌یک از سه بعد مرود بررسی (کالبدی، اقتصادی و اجتماعی) نتوانسته حداقل میانگین (3) را به دست آورند که این امر نشان‌دهنده‌ی عدم رضایت روستاییان از طرح‌ هادی است. لذا در پاسخ به سؤالات تحقیق می‌توان بیان داشت که طرح‌های هادی فوق نتوانسته‌اند حداقل میزان رضایت را برای روستاییان فراهم آورند.

لذا با توجه به نتایج تحقیق پیشنهاد‌هایی به شرح ذیل ارائه می­گردد:

1- تغییر و اصلاح الگوهای ساخت‌وساز فعلی طرح هادی و تطابق آن با انتظارات مردم؛

2- انجام اقدامات اساسی در زمینه افزایش کیفیت دسترسی به خدمات روستایی؛

3- افزایش توجه به امکانات و خدمات زیربنایی در سطح روستا؛

4- ایجاد تغییر درروند کلی اجرای طرح و اصلاح آن بر طبق انتظارات مردم روستا؛

5- مشارکت دادن مردمان محلی روستا در تهیه و اجرای طرح هادی؛

6- اولویت‌بخشی به بهسازی و ایجاد مراکز آموزشی در روستاها؛

7- توجه بیشتر به ایجاد واحدهای تولیدی و ایجاد زمینه‌های درآمدزایی در سطح روستا؛

8- استفاده از دانش بومی - محلی روستاییان برای برنامه‌ریزی در زمینه بهبود اوضاع معیشتی در روستاها؛

منابع

1-     آسایش، حسین، (1386)، برنامه روستایی در ایران، انتشارات پیام نور، تهران.

2-     بهرامی، رحمت‌الله، (1389)، چالش‌های عمده توسعه روستایی: مطالعه موردی استان کردستان، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، دوره 3، شماره 25، صص 142-125.

3-     پاپلی یزدی، محمدحسین و ابراهیمی، محمد، (1386)، نظریه‌های توسعه روستایی، انتشارات سمت، تهران.

4-     پژوهشکده سوانح طبیعی، (1388)، ارزشیابی اجرای طرح هادی روستایی، انتشارات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی.

5-     تقیلو، علی‌اکبر، خسرو بیگی، رضا و خدایی، یوسف، (۱۳۸۸)، ارزیابی طرح‌های هادی روستایی در ابعاد کالبدی، اجتماعی و اقتصادی از دیدگاه روستاییان (مطالعه موردی شهرستان کمیجان)، اولین کنفرانس ملی مسکن و توسعه کالبدی روستایی، صص 11-1.

6-     رشنو، نبی‌الله، (1384)، تحلیلی بر استراتژی ساماندهی و اسکان عشایری ایران، فصلنامه جغرافیایی سرزمین، سال دوم، تابستان، شماره 6.

7-     رضایی، روح‌اله و شوکتی آمقانی، محمد، (1393)، بررسی و تحلیل مشکلات اجرای طرح هادی روستایی در مناطق روستایی شهرستان اسکو (مطالعه موردی: روستای سرین دیزج)، فضای جغرافیایی، دوره 14، شماره 45، ص 80-63.

8-     رضایی، روح‌اله و صفا، لیلا، (1392)، تحلیل مشکلات اجرای طرح هادی در مناطق روستایی شهرستان زنجان، فصلنامه مسکن و محیط روستا، شماره 142، ص 66-49.

9-     زرافشانی، کیومرث و برزو، غلامرضا و شاه‌حسینی، ایوب و عباسی‌زاده، محمدصادق و ولی‌زاده، اقدس و باقرنسب، محمد و بهرامی، مجید و عبدالملکی، سارا، (1389)، ارزشیابی کیفی اجرای طرح هادی در روستای کرناچی شهرستان کرمانشاه – کاربرد نظریه بنیانی، فصلنامه پژوهش‌های روستایی، دوره 1، شماره 3، صص 172- 153.

10- سواری، مسلم و شیری، نعمت‌اله و شعبانعلی فمی، حسین، (1392)، تحلیل عوامل مرتبط با رضایتمندی روستاییان از طرح هادی؛ (مطالعه موردی روستای قراگل شهرستان دیواندره)، فصلنامه مسکن و محیط روستا، شماره 142، ص 82-67.

11- شمس‌الدینی، علی، (1387)، آثار اجرای طرح هادی در کاهش مهاجرت‌های روستایی؛ مطالعه موردی روستای فهلیان، شهرستان ممسنی، فصلنامه مسکن و انقلاب؛ شماره 121، صص 41-30.

12- عزیزپور، فرهاد و خلیل، احمد و محسن زاده، آرمین و حسینی حاصل، صدیقه، (1390)، تحلیل و ارزیابی اثرات اقتصادی اجرای طرح هادی در سکونتگاه روستایی کشور، فصلنامه مسکن و محیط روستا، شماره 30، صص 71-84.

13- عظیمی، نور‌الدین و جمشیدیان، مجید، (1384)، بررسی اثرات کالبدی اجرای طرح هادی روستایی، مطالعه موردی غرب گیلان، نشریه هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، شماره 22، صص 34- 25.

14- عنابستانی، علی‌اکبر و اکبری، محمدحسن، (1391)، ارزیابی طرح‌های هادی و نقش آن در توسعه کالبدی روستا از دیدگاه روستائیان- مطالعه موردی شهرستان جهرم، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره‌ی 44، شماره 4، صص 110-93.

15- عنابستانی، علی‌اکبر، (۱۳۸۸)، ارزیابی اثرات کالبدی اجرای طرح­های هادی سکونتگاه‌های روستایی در روستاهای غرب خراسان رضوی، اولین همایش سکونتگاه‌های روستایی مسکن و بافت، تهران، صص 6-1.

16- مرکز آمار ایران، (1390)، سالنامه آماری استان سیستان و بلوچستان.

17- مولائی هشجین، نصراله، (1386)، تحلیل پیرامون اهداف، ضرورت­ها و فرایند تهیه و اجرای طرح­های هادی روستایی با تاکید بر گیلان، چشم­انداز جغرافیایی، شماره 4، سال دوم، صص 123- 105.

18-  Emmanuel, A, (2007), Sustainability Assessment of Rural Development: A review of Methodologies, Studies on the Agricultural and Food Sector in Central and Eastern Europe, Vol. 39, Halle (Saale), IAMO.

19-  Gane, M, (2007), Forest Strategic Management and Sustainable Development for the Forest Sector, Netherlands, springer, 442 pages.

20-  Gibson, K. Cahill, A, and McKay, D, (2010), Rethinking the dynamics of rural transformation: performing different development pathways in a Philippine municipality, Journal of Transactions of the Institute of British Geographers, 35 (2): pp 237- 255.

21-  Liu, Y.S. Zhang, F.G. and Zhang, Y.W, (2009), Appraisal of typical rural development models during rapid urbanization in the eastern coastal region of China, Journal of Geographical Sciences, 19 (3): pp 557- 567.

22-  Mahon, M. Fahy, F. and Cinnéide, M, (2012), The significance of quality of life and sustainability at the urban- rural fringe in the making of place-based community, Geo Journal, 77 (2): pp 265- 278.