تحلیل تعادل محیط زیست طبیعی باتوجه به فرضیه گایا و انطباق با مفاهیمی از آیات قرآن

مقدمه

در حوزه‌های معرفت‌شناسی، مفاهیم، اغلب متفاوت به کار گرفته می‌شوند، لذا علیرغم داشتن ساختار و قلمرو موضوعی همسان بار مفهومی آن‌ها در دیدگاه‌های گوناگون یکسان نیست. ازجمله این مفاهیم تعادل می‌باشد (رامشت، توانگر،1381). از نظر لغوی، تعادل یعنی باهم برابر شدن، راست آمدن، همتا بودن، اسم مصدر برابری (معین، محمد،1360). ازنظر مفهومی، تعاریف زیادی در مورد تعادل بیان‌شده است که می‌توان به چند مورد آن‌ها به شرح زیر اشاره کرد:

یک: تعادل بی‌تفاوت: آن است که جسم را به هر وضع که قرار دهیم دارای تعادل باشد.

دو: تعادل باثبات (پایدار): این نوع تعادل بعد از یک اختلال مختصر تمایل به برگشت به وضع سابق دارد و در زمانی که یک سیستم به‌طور دائم و همیشگی حول یک تعادل میانگین در نوسان باشد؛ به عبارتی، اگر یک جسم اندکی جابه‌جا شود، مجدداً به‌وسیله حرکات نوسانی به وضع تعادل بازگردد (مقصودی. م، محمد نژاد،1390).

سه: تعادل ناپایدار؛ وقتی یک آشفتگی کوچکی در درون یک سیستم (مثال: سیستم ژئومورفولوژی) روی دهدو سپس به سمت یک تعادل و یا بازسازی جدید حرکت کند. به عبارتی، چون جسم را از حال تعادل خارج کنیم به وضع تعادل پایدار درآید؛ برابر بودن نیروهای اثرگذار بر جسم به‌طوری‌که یکدیگر را خنثی کنند (هاگت، 2007: 19).

چهار؛ تعادل در دیدگاه سیستمی، تبیین‌کننده یک رابطه معین، بین ورودی و خروجی یا فرم در یک دستگاه شکل زایی می‌باشد. بر اساس چنین مفهومی تغییرات لندفرم ها در طول زمان اگرچه دارای نوسانی است ولی در محدوده میانگین خاص قرار می‌گیرد به‌طوری‌که هرگز نمی‌توان تعادل را به مفهوم پایداری مطلق دانست. به‌عبارتی‌دیگر وقتی گفته می‌شود بین فرم و فرایند تعادل برقرار است، این بدین معنا نیست که هیچ‌گونه تغییری وجود ندارد بلکه نوعی گرایش در پایداری شکل‌ها (لندفرم ها) و جهت آن‌ها دیده می‌شود و اگرچه نوسان‌هایی وجود دارد این نوسان‌ها حول‌وحوش یک محور خاص صورت می‌گیرد (رامشت،1388).

پنج: در مورد سیستم‌های باز (سیستم‌های طبیعت) چنین بیان می‌شود که اگر ورودی و خروجی سیستمی باهم برابر باشد، در سیستم تغییر خاص رخ نمی‌دهد و بیان می‌شود که سیستم در حالت تعادل و پایداری می‌باشد (بوتکین، ترجمه و هاب‌زاده، 1382).

محیط‌زیست، مجموعه­ای بسیار عظیم و درهم‌پیچیده از عوامل گوناگونی است که براثر روند تکامل تدریجی موجودات زنده و اجزای سازنده سطح زمین به وجود آمده است، و بنابراین در سایر ­فعالیت­ها (فعالیت انسانی) تأثیر گذاشته و از آن متأثر می‌گردد (ساکی، 1393: 148). به‌عبارتی‌دیگر محیط‌زیست، مجموعه‌ای از عوامل مختلف است که شامل مواد (خاک، آب)، شرایط دیگر (دما، نور)، نیروها (باد، جاذبه)، موجودات (گیاهان، جانوران و میکروارگانیسم‌ها) ونیز عامل زمان می‌باشد (ولایی،1388، ص 15). بر اساس این نکته که می‌توان محیط‌زیست را به دودسته محیط‌زیست طبیعی و اجتماعی تقسیم کرد، در این مقاله تلاش شده است به مطالعه و تحلیل «تعادل» محیط‌زیست طبیعی با توجه به فرضیه گایا و انطباق آن با مفاهیم آیات قرآن پرداخته شود.

محیط‌زیست طبیعی به دو بخش کلی جان دار و بی‌جان⁽³⁾ تقسیم می‌شود؛ در یک تقسیم دیگری می‌توان گفت، محیط‌زیست طبیعی از بخش‌های مختلف، اتمسفر، هیدروسفر، پدوسفر و بیوسفر (مجموعه اکوسیستم‌های کره خاکی ...) تشکیل‌شده است. محیط طبیعی، صحنۀ بازیگران جغرافیایی، یا به عبارتی همه پدیده‌های جغرافیایی روی بستر طبیعی بناشده‌اند. محیط طبیعی از به‌هم‌بافتگی ژئومورفولوژیکی، هیدرولوژی، اقلیم، پوشش گیاهی و زندگی جانوری شکل‌گرفته است؛ لذا با به‌کارگیری دیدگاه سیستمی می‌توان تحلیل علمی و شناخت عمیق‌تری از آن را داشته باشیم (شکوئی،1386).

زمین به‌عنوان یک کره، به‌طورکلی تحت تأثیر حیات ساکن خود قرارگرفته است. به عبارتی حیات به شیوه‌های مختلف به ترکیب هوا، اقیانوس (مجموع آب‌ها) و رسوبات زمین لطمه وارد می‌کند و آن‌ها را تخریب می‌کند. گایا که به‌اندازۀ نوع بشر قدمت دارد بیان می‌کند، که حیات زمین محیط‌زیست خود را در جهت بهبود بیشتر آن، برای خود حیات دست‌کاری می‌کند. به عبارتی آثار حیات در جهت بهبود محیط، برای خود حیات است؛ به‌طوری‌که محیط‌زیست طی تاریخ حیات بر روی زمین، در سطح جهانی به‌شدت براثر این حیات دگرگون‌شده و این تغییرات خود موجب شده که محیط برای حیات بهبود یابد. گایا زمین و همه موجودات زنده‌اش را به یک ابر موجود زنده تشبیه کرد که اجزای آن به هم وابسته و بوده و بین آن‌ها رابطه برقرار است و قابلیت خودتنظیمی دارند. با توجه به فرضیه گایا، موجودات کرۀ زمین و محیط سطحی آن‌یک سیستم خود تعدیل به وجود آورده که زندگی روی آن را ممکن می‌سازد. بنابراین در یک نگاه کلی «مادر زمین» با چرخه‌های شگرف و هماهنگ خود، منجر به استمرار حیات در تمامی سیارۀ زمین می‌شود. برای توجیه مکانیسم‌هایی که اثرات حیات بر محیط را نشان می‌دهد با توجه به وجود پس خورهای مثبت و منفی که عمل کردن آن‌ها در اقیانوس‌ها و اتمسفر می‌باشد؛ که شرایط محیط کره را برای تداوم خودتنظیم می‌کند (بوتکین، ترجمه وهاب زاده،1382).

مفاهیم آیات قرآن بحث متعادل بودن و حدود (مقدار معین) در خلقت را بیان می‌کند؛ که نظام هستی در یک ارتباط هماهنگ و متوازن می‌باشد. «تعادل» در آیات قرآن مترادف موزون (سورۀ حجر، آیه 19 و سوره طه، آیه 53 و...)، هماهنگ (سورۀاعلی، آیه 2 وسوره جاثیه، آیه 5 و.) و آیات دیگر (سورۀ رعد، آیه 8، سورۀ فرقان، آیه 2، سورۀ قمر، آیه 49 وسورۀ طلاق، آیه 3 و.) به مسئله حد و حدود (اندازه‌گیری معین) در خلقت پدیده‌ها بیان می‌کند.

روش تحقیق داده‌ها

نظر بر این‌که اغلب تحقیقات علمی که در آن ارتباط متقابل مفاهیم و انسان مدنظر باشد، اتخاذ روش‌های تلفیقی (ترکیبی) را طلب می‌کند (آسایش، مشیری،1381). بر اساس هدف اصلی در این مقاله که، تحلیل تعادل محیط‌زیست طبیعی با توجه به فرضیه گایا و انطباق آن با مفاهیم آیات قرآن می‌باشد، در نگارش آن از روش توصیفی –تحلیلی بر پایه مطالعات کتابخانه‌ای (آسایش، مشیری،1381 و مقیمی،1383، ص 120) استفاده گردیده است. ابتدا با در نظر داشتن چارچوب مقاله سعی شده است، از کتب، تحقیقات و مقالات نگاشته شده به زبان فارسی و انگلیسی در رابطه با موضوع استفاده شود.

تحلیل داده‌ها

تحلیل تعادل محیط‌زیست طبیعی بر اساس دیدگاه سیستمی

سیستم، مجموعه‌ای از عناصر یا اجزایی می‌باشد که در ارتباط با یکدیگر به‌صورت یک کل، عمل می‌نمایند. یک رودخانه، یک موجود زنده‌ی منفرد و کره زمین نیز هرکدام یک سیستم به‌حساب می‌آیند. سیستم‌های جهانی مربوط به تعادل (توازن) انرژی زمین‌شناختی جهان از سیستم‌های بااهمیت می‌باشد (بوتکین، ترجمه وهاب زاده،1382).

یکی از خصوصیات بسیار مهم سیستم‌های طبیعی باز این است که آن‌ها نوعی پایداری نسبی دارند و اجزای سیستم با یکدیگر به‌طور خاصی هماهنگ هستند. این حالت تعادل به‌نوعی سیستم خودتنظیم (در مقدار مواد ورودی، جریان داخلی و خروجی) به وجود می‌آید. همبستگی که بین مواد غذایی یک رودخانه و تعداد جانوران و گیاهان موجود در آن به‌عنوان یک سیستم طبیعی محسوب می‌شود (مقیمی،1388).

در رابطه با تعادل سیستم‌ها، چنین بیان می‌شود که هرگاه ورودی و خروجی یک سیستم باهم برابر باشد (شکل 1-الف) تغییر خاصی در سیستم ایجاد نمی‌شود، درواقع سیستم دارای تعادل و یا در حالت پایدار می‌باشد. در این مورد در مقیاس کره زمین، وضعیت تعادل بین تابش‌های ورودی خورشید و باز تابش‌های خروجی از زمین می‌توان اشاره کرد که یک حالت تقریباً پایدار (تعادل) می‌باشد. هرگاه ورودی یک سیستم کمتر از خروجی آن باشد (شکل 1-ب)، تغییراتی در سیستم پیش خواهد آمد؛ به‌عنوان‌مثال در محیط یک رودخانه، چنانچه عاملی سبب شود بارندگی و مقدار مواد غذایی (ورودی) در رودخانه کاهش یابد اختلال در تعادل محیط آبی رودخانه ایجاد خواهد شد (مقیمی،1388، ص 26). در مورد آب‌های زیرزمینی، زمانی که میزان ورودی یا تغذیه لایه‌های آبدار کمتر از خروجی باشد در میزان بهره‌برداری مشکل پیش خواهد آمد، و یا به‌طورکلی آبخوان‌های زیرزمینی رو به خشک شدن گرایش دارند. اگر در سیستمی، ورودی بیش از خروجی آن باشد (شکل 1-ج) ممکن است وضعیت پس‌خور مثبت پیش آید و مخزن یا ذخیره‌ی هر چیز موردنظری که اندازه‌گیری می‌شود، افزایش یابد. انباشت مواد رسوبی بادی یا آبی در مناطق خشک نمونه‌ای از آن می‌باشد.

فرضیه گایا

فرضیه گایا که درواقع مجموعه‌ای از فرضیه‌هاست که در فرضیه اول بیان می‌کند که، هر چیزی بر روی زمین بخشی از یک سیستم درهم‌تنیده، رو به تکامل و خودکنترلی می‌باشد؛ در فرضیه دوم؛ اجزای کرۀ زمین (محیط موجودات) به هم وابسته می‌داند به‌طوری‌که بین آن‌ها رابطه برقرار است و قابلیت خودتنظیمی دارند (بوتکین، ترجمه، وهاب زاده،1382)؛ و در فرضیه سوم بیان می‌کند که کره زمین به‌طور عمده، آگاهانه می‌تواند کنترل محیط‌زیست را در اختیار بگیرد، به‌طوری که ارتباط یا پیوند حال و آینده تا حدودی بر اساس این نظریه (نقش آگاهانه گایا در کنترل محیط‌زیست) باشد (بوتکین، ترجمه وهاب زاده،1382).

تعادل محیط‌زیست با توجه به فرضیه گایا

 جهت استمرار حیات در تمامی سیارۀ زمین، وجود چرخه‌های شگرف و هماهنگ در خود سیاره (زمین مادر) لازم می‌باشد. این استمرار حیات به وابسته تأثیر متقابل موجودات زندۀ زمین و محیط پیرامون آن‌ها می‌باشد. چنانچه به دلایلی تخریب سیستم‌های زیست‌محیطی یا گونه‌ها صورت گیرد، می‌تواند پایداری یا تعادل کل سیستم را تحت تأثیر قرار دهد (جیمزلاولاک،1979).

بر اساس فرضیه گایا، موجودات و محیط آن‌ها دو عنصر جداگانه درنظرگرفته می‌شود؛ یا به عبارتی محیط و موجودات دو بخش اصلی یک سیستم می‌باشد؛ تداخل در یک عنصر روی دیگری اثر گذاشته و این به‌نوبه‌ی خود روی تغییر اصلی تأثیر می‌گذارد و این بازخورد می‌تواند موجب ارتقاء و یا دور شدن شرایط اولیه گردد؛ بنابراین نظریه گایا معتقد است، موجودات کره‌ی زمین و محیط سطحی آن‌یک سیستم خود تعدیل به وجود آورده که زندگی روی آن را ممکن می‌سازد (جیمزلاولاک،1983). تکامل موجودات و محیط آن‌ها، فرایندی واحد و متصل به هم می‌باشد، این تکامل حیات با تکامل سنگ‌ها، اقیانوس‌ها و هوا در ارتباط می‌باشد که این ارتباط بین موجودات و اکوسیستم‌ها آن‌ها و آب‌وهوا در مقیاس بزرگ، مدت‌ها به طول خواهد انجامید (گایا،1987).

زمانی که در فرضیه سوم گایا بیان می‌شود که کره زمین به‌طور عمده، آگاهانه می‌تواند کنترل محیط‌زیست را در اختیار بگیرد، گایا بر اساس دیدگاه سیستمی، وجود پس خورهای مثبت و منفی که در اقیانوس وهواسپهر عمل می‌کنند برای توجیه مکانیسم‌هایی که حیات اثر خود را از طریق آن بر محیط می‌گذارد و همچنین نقش آگاهانه گایا در کنترل محیط‌زیست کره کافی می‌دانست. لذا ارتباط یا پیوند حال و آینده به نظر می‌رسد تا حدودی با این نظریه (نقش آگاهانه گایا در کنترل محیط‌زیست) باشد؛ به‌نحوی‌که ساختار حیات ما (انسان‌ها) آگاهانه بر آینده این کره اثرمی‌گذارد؛ بنابراین می‌توان به این نکته اشاره نمود که وضعیت آینده‌ی حیات تا حدودی به اقدامات امروز و سال‌های آینده‌ی ما (انسان‌ها) بستگی دارد. که این خودآگاهی را برخی از مردم تأییدی بر فرضیه جامع‌تر گایا می‌بینند (جیمز لاولاک، 1988).

تعادل محیط‌زیست طبیعی بر اساس مفاهیم آیات قرآن

وقتی عالم، صنع خدای تعالی است، جغرافیدان صنع خدا را مطالعه و بررسی می‌کند و ازآن‌جهت که علم، کشف و مطالعه و بررسی طبیعت و جهان است و این مجموعه فعل خداست، جغرافیدان پرده از فعل خدا برمی‌دارد و چون وظیفه علم، تفسیر و تبیین فعل خداست، مقدس است وبر اساس مقدس بودن آن به قداست عقلی، دینی، علمی و احساس نیز نیاز دارد (مقیمی،1391: 75)؛ به‌طوری که در قرآن آیات متعددی (سوره حج، آیه 46، سوره فاطر، آیه 44، سوره آل عمران،137، سوره غافر، آیه 40، سوره روم، آیه 42 و...) درزمینهٔ سیر کردن در زمین آمده است که، مشاهده و اندیشیدن به‌منظور مطالعه اسرار آفرینش و نتایج به هم زدن و یا برقراری پایداری (تعادل) پدیده‌های (منابع و محیط) سطح زمین توصیه می‌کند. در این رابطه قرآن در سوره عنکبوت، آیه 20 می‌فرماید: «قل سیروا فی الارض فانظروا کیف بدأ الخلق» در این آیه بیان می‌شود که آثار موجودات زندۀ نخستین را به‌صورت فسیل‌ها (تاریخ گذشته زمین) و غیر آن‌که در اعماق دریاها، در دل کوه‌ها و در لابه‌لای طبقات زمین وجود دارد مشاهده شود، همچنین پی بردن به گوشه‌ای از اسرار آغاز حیات در کرۀ زمین و عظمت و قدرت خدا و قادر بودن او بر اعادۀ حیات را به ما یادآوری می‌کند (نمونه، ج 16، ص 254-253).

 یا در سوره نمل، آیه 69 می‌فرماید: «قل سیروا فی الارض فانظروا کیف کان عاقبة المجرمین»«در روی زمین سیر کنید و ببینید نتایج به هم زدن نظم و پایداری محیط به کجا رسید»، قرآن کراراً مردم را به سیر در زمین (ارض) و مشاهدۀ آثار گذشتگان و تغییرات ایجادشده در سطح زمین توصیه می‌کند؛ و نتایج تغییرات به وجود آمده را یادآوری می‌کند (نمونه، ج 15، ص 562-561).

در اینجا سعی شده است با توجه به موضوع مقاله، آیات را بر اساس مفهوم، آن‌ها را به سه دسته تقسیم و بررسی شوند؛ الف: آیاتی که هماهنگی و موزون بودن پدیده‌های زمین را بیان می‌کنند، قرآن در سورۀاعلی، آیات 2 می‌فرماید: «الذی خلق فسوی» همان‌که آفرید و هماهنگی را بخشید. یا در سورۀ حجر، آیه 19 می‌فرماید: «والارض مددناها و القینا فیها رواسی و انبتنا فیها من کلُ شئ موزون» این آیه چگونگی گسترش زمین و شکل‌گیری کوه‌ها را بیان می‌کند، به‌طوری که هر چیزی مناسب و موافق حکمت و عنایت به وجود آمده است. در این آیه تعبیر «موزون» که از مادۀ وزن به معنای شناسایی اندازۀ هر چیز می‌باشد، اشاره به‌حساب دقیق و نظم شگرف و اندازه‌های متناسب در همۀ اجزاء پدیده‌ها (ازجمله گیاهان) دارد، که هر یک از آن‌ها، بلکه هر یک از اجزاء آن‌ها حساب معینی دارد (نمونه، ج 11، ص 54).

 در سوره نازعات، آیات 30 تا 32 بیان می‌شود و می‌فرماید: «اغطش لیها و أخرج ضحها، والارض بعد ذالک دحیها، اخرج منها ماءها و مرعیها، والجبال ارسیها» به‌توالی شب و روز و بعدازآن گسترش زمین و خارج ساختن و جاری ساختن آب‌ها به‌صورت چشمه و نهر که در لابه‌لای لایه‌های زمین پنهان بودند و استوار و محکم ساختن کوه‌ها، به این نکات اشاره دارد که خلقت این مواهب (آسمان و زمین و ...) باهدف مندی و برنامه‌ریزی خاصی همراه می‌باشد. هماهنگی و تعادل پدیده‌های زمین را در مفهوم آیات دیگر می‌توان دید؛ به‌طوری که قرآن در سوره جاثیه، آیه 5 می‌فرماید: «و اختلاف الیل و النهار و ما انزل الله من السماء من رزق فاحیا به الارض بعد موتها و تصریف الریاح آیات لقوم یعقلون» و در اختلاف شب و روز و هر رزقی که خدا از آسمان نازل کرده و زمین را پس از مردنش به آن زنده ساخته و نیز در گرداندن بادها آیاتی است برای مردمی که تعقل می‌کنند. آنچه از آیات در اختلاف شب روز، باران، موت، احیاء زمین، چرخش بادها و فواید بیشمار که در آن‌ها وجود دارد، درکش محتاج تفکر (استدلال) عمیق می‌باشد.

در سورۀ طه، آیه 53 می‌فرماید: «الّذی جعل لکُمُ الارض مهداَ و سلک لکُم فیها سُبُلاً و انزل من السُماء ماء فاخرجنا به ازواجاَ من نبات شتی» همانا که زمین را برای شما گسترده و گهواره ساخت و در آن برای شما راه‌هایی گشود و از آسمان آبی فرود آورد، پس به‌وسیله آن انواعی از گیاهان رنگارنگ بیرون آوردیم. در این آیه به چهار بخش از نعمت‌های بزرگ خداوند اشاره دارد که هرکدام شرایط را برای حیات فراهم می‌کنند که شامل: یک- زمین که به برکت قانون جاذبه و همچنین قشر عظیم هوایی که اطراف آن را گرفته، مهد آرامش و آسایش می‌باشد؛ دوم- راه‌ها و جاده‌هایی که خداوند در زمین به وجود آورده است که تمام مناطق آن را به یکدیگر پیوند داده شوند؛ سوم- نزول آب باران از آسمان که مایۀ حیات و سرچشمۀ همه برکات می‌باشد؛ و چهارم –گیاهان گوناگون که در تهیۀ بخشی از مواد غذایی و مواد دارویی و...نقش دارند (مشکینی، فقیهی رضایی،1389 و نمونه، ج 13،222).

ب: آیاتی که علاوه بر بیان هماهنگی و تو ازون، به حد و اندازه (مقدار معین) در خلقت پدیده‌های زمین اشاره می‌کنند؛ بحث اندازه‌گیری و حد و حدود (مترادف تعادل و میزان) در مورد خلقت پدیده‌ها در آیات متعددی از قرآن بیان‌شده است؛ در این زمینه در سورۀ رعد، آیه 8 می‌فرماید: «کُل شئ عندهُ به مقدار» هر چیزی در نزد او مقدار (معین) دارد. در سورۀفرقان، آیه 2 می‌فرماید: «خلق کُل شئ فقدر تقدیرا» همه چیز را آفریده و هریک را به‌تناسب آن اندازه‌گیری کرده است. یا درسورۀطلاق، آیه 3 می‌فرماید: «قد جعل الله لکُل شئ قدرا» همانا خداوند برای هر چیز (پدیدهای) اندازه‌ای قرارداده است.؛ در سوره اعلی، آیه 3 می‌فرماید: «و الذی قدر فهدی» و آنکه اندازه‌گیری کرد سپس هدایت نمود. همچنین درسورۀقمر، آیه 49 می‌فرماید: «إنا کُل شئ خلقناهُ بقدر» ما هرچه آفریدیم به‌اندازه معین و بر وفق حکمت و مصلحت آفریدیم. این آیه از حقیقتی که بر سراسر جهان هستی حاکم است، پرده برمی‌دارد و آن اندازه‌گیری دقیق در همۀ کائنات می‌باشد، به‌طوری که اندازه‌گیری دقیق‌تر و بهتر متناسب با پیشرفت دانش بشری می‌باشد. فضانوردان، ستاره شناسان و سایر عالمان (بخصوص در علوم طبیعی) با محاسبات دقیق علمی موفق شده‌اند پیش‌بینی‌هایی که در فرضیه‌های خود داشته‌اند به نتیجه برسانند. به‌عنوان مثال ستاره شناسان از ده‌ها سال قبل، خسوف و کسوف‌هایی را که قرار است در زمین رخ دهد پیش‌بینی کنند؛ این موارد، همه نشانۀ دقت در اندازه‌گیری‌های جهان بزرگ می‌باشد (مشکینی، فقیهی رضایی،1389 و نمونه، ج 23،81).

درسورۀالمومنون، آیه 18 می‌فرماید: «و انزلنا من السماء ماء بقدر فاسکناه فی الارض و انا علی ذهاب به لقادرون» از آسمان آبی به‌اندازه فروآوردیم و آن را در زمین جای دادیم؛ از پیام‌های این آیه اشاره به تعادل محیط و وضعیت ذخایر آب در لایه‌های خاک دارد؛ به‌طوری که اگر تمام قشر زمین نفوذپذیر بود، آب‌های باران فوراً در اعماق زمین فرومی‌رفتند و بعد از مدتی همه‌جا خشک می‌شد. قطره‌ای آب پیدا نمی‌شد، و اگر تمام قشر زمین نفوذپذیر همچون گل رس بود، تمام آبی باران در سطح زمین باقی می‌ماندند و آلوده و متعفن می‌شدند و عرصه‌ی زمین را بر موجودات (بخصوص انسان) تنگ می‌کردند، و به‌جای این‌که مایه حیات باشد مایه نابودی و به هم زدن تعادل محیط می‌شدند.

ج: آیاتی که علاوه بر موارد فوق، هدف‌دار بودن و پایداری در مورد خلقت پدیده‌های زمین را بیان می‌کنند؛ زیبایی جهان آفرینش در نظامند بودن آن است؛ زیرا هر مخلوقی با هماهنگی اجزای درونی و باهدف معین و راه و راهنمای مشخص آفریده‌شده است؛ به‌طوری که هم نظام فاعلی آن منسجم و عالمانه است و هم نظام غایی آن مرتبط و حکیمانه می‌باشد و هماهنگی خردمندانه در نظام داخلی آن طراحی‌شده است. در این زمینه پیام قرآن در سوره طه، آیه 50 آمده است: «ربَّنا الّذی اعطی کُل شیءِ خلقهُ ثُمّ هَدی» پروردگار ما ساختار هر مخلوق را برابر استعداد، استحقاق، ظرفیت و هدفمندی او تأمین کرد؛ آنگاه او را در بستر مستقیم به مقصدی که مقصود در آنجاست، رهبری نمود. به‌طوری که زیبایی هر چیزی را در رعایت اصول علمی و تجربی نظام‌های سه‌گانه می‌داند و چنانچه آسیبی به ساختار چیزی (به هم خوردن تعادل) برسد، هم او را از نیل به هدف اصیل او بازمی‌دارد، هم دیگران را از فیض او محروم می‌کند (جوادی آملی،1390:22).

در سورۀ حج، آیه 61 آمده است: «ذالک باّنّ الله یولجُ الّیل فی النهار ویولجُ النّهارفی الّیل و انّاللّه سمیعٌ بصیرٌ» به خاطر آن است که خداوند شب را وارد و غالب بر روز می‌کند و روز را غالب بر شب می‌کند و به خاطر آن است که خدا شنوا و بیناست؛ «یولج» از مادۀ «ایلاج» در اصل از «ولوج» به معنای داخل شدن می‌باشد. این تعبیر، اشاره به دگرگونی‌های تدریجی و کاملاً منظم و حساب‌شده شب و روز در فصول گوناگون سال است که از یکی کاسته و به دیگری افزوده می‌شود؛ نظامی پایدار و حساب‌شده که هزاران بلکه میلیون‌ها سال برقرار است (نمونه، ج 14، ص 153). بنابراین اگر در این نظام و این تغییرات تعادل برقرار نمی‌شد و یا به عبارتی حساب‌شده نبود و طلوع و غروب خورشید، در یک‌لحظه زودگذر انجام می‌گرفت تأثیرات منفی بر حیات موجودات و دیگر پدیده‌های سطح کرۀ زمین می‌گذاشت.

همچنین در سورۀبقره، آیه 22 می‌فرماید: «والذی جعل لکم الارض فراشأ بناء وانزل من السماء ماء فاخرج به من الثمرات رزقأ لکم» آن خدایی که زمین را چون فرشی بگستراند آسمان را چون بنایی برافراشت و از آسمان آبی فرستاد و به‌وسیله آن از زمین هرگونه ثمره ایی برای شما به‌عنوان روزی برویاند. ازنظر قرآن، مواهب طبیعت چون معادن، مراتع، جنگل‌ها، نهرها، دریاها و...همه در اختیار همه (بخصوص انسان‌ها) قرارگرفته است. بهره‌برداری از این مواهب بستگی به نوع برخورد با آن‌ها دارد.

انطباق مفهوم تعادل بر اساس دیدگاه گایا و مفاهیم آیات قرآن

بر اساس دیدگاه سیستمی گایا، زمین و همه موجودات زندۀ آن ضمن این‌که باهم دارای رابطه متقابل می‌باشند، قابلیت خودتنظیمی دارند. روابط متقابل محیط و موجودات باهم و تأثیر آن‌ها بر حیات زمین به‌واسطه وجود پس خورهای مثبت و منفی موجود در سیستم زمین می‌باشد، زیرا محیط و موجودات، فرایندی واحد و متصل‌به‌هم سیستم می‌باشند (جیمزلاولاک، 1986). لذا هرگونه دخل تصرف (تخریب) در سیستم‌های زیست‌محیطی یا گونه‌ها، وجود داشته باشد، می‌تواند پایداری (تعادل) کل سیستم را تحت تأثیر قرار دهد. همچنین جهت استمرار حیات در سیاره زمین وجود چرخه‌های شگرف و هماهنگ در آن لازم می‌باشد.

در رابطه با انطباق نظریه گایا با مفاهیم آیات قرآن می‌توان مفاهیم آیات زیر را موردبررسی و تحلیل قرارداد؛ در سورۀحجر، آیات 19 و 21 توجه خاصی به ارتباط هماهنگ و موزون در کل نظام هستی و ارتباطی که با خالق این نظام در حال حرکت (پویایی) شده است؛ از طرفی دیگر، حساب دقیق و نظم شگرف تناسب اندازه‌ها در همه اجزای پدیده‌ها وجود دارد. به‌طوری که در ابتدا هماهنگی بین پدیده‌ها (موزون)، سپس در آیه 21 اندازه و آن حد و حدود (بقدر المعلوم) و تناسب را بیان می‌دارد.

در سورۀ جاثیه آیه 5 نقش و اهمیت مواهب الهی (توالی شب و روز، باران، موت و احیاء زمین و چرخش بادها) در زندگی موجودات زنده را بیان می‌کند؛ در این آیه روز و ش بانظم خاصی جانشین یکدیگر می‌شوند، ازنظر آب و هوایی (شرایط دمایی) وضعیت تعادل را ایجاد می‌شود. همچنین در این آیه، نقش نزول باران تأثیری وزش باد در بارور کردن گیاهان، تولید امواج در دریاها و به حرکت کشتی‌ها در دریاها اشاره دارد (نمونه، ج 21، ص 244-246).

در سورۀ رعد، آیه 3 آمده است: «وهُو الّذی مدّ الارض وجعل فیها رواسی و أنهارا و من کُلّ الثمرات جعل فیها زوجین اثنین یغشی الّیل النهارا إنّ فی ذالک لایات لقوم یتفکرّون» او کسی است که زمین را گسترد؛ و در آن کوه‌ها را ثابت و پابرجا و نهرهایی قرارداد و در آن از تمام میوه‌ها یک جفت آفرید (پرده سیاه) شب را به‌روز می‌پوشاند؛ در این نشانه‌هایی است برای گروهی که می‌اندیشند. در این آیه می‌توان به چند نکته‌ی مهم اشاره نمود ازجمله: یک- گستردگی زمین، حکیمانه و باتدبیر انجام‌گرفته است (مد الارض)؛

دوم: کوه‌ها، منبع ذخیره آب و نهرها وسیله توزیع آب و هر دو مایه حیات (مؤثر در استمرار حیات) برای موجودات می‌باشند (رواسی و انهارا)؛

سوم: توالی و تبادل شب و روز عامل ایجاد حیات می‌باشد «یغشی الیل النهار» وگرنه تعادل حیات به هم می‌خورد، و نتیجه آخر این‌که طبیعت کلاس درس می‌باشد نه خانه یا محل غفلت «لقوم یتفکرون»، (تفسیر نور، ج 6،151).

بنابراین در آیه ابتدا در مورد گسترش زمین بحث می‌شود که چگونه پستی و سراشیبی‌های تند و خطرناک به‌وسیله فرسایش کوه‌ها و تبدیل سنگ‌ها به خاک شرایط لازم را برای حیات موجودات فراهم شود. بعد به مسئله پیدایش کوه‌ها و نقش مهمی که در حیات موجودات ایفا می‌کنند اشاره دارد؛ سپس به آب‌ها و نهرهایی که در روی زمین، جریان دارند بیان می‌کند، و سیستم آبیاری زمین به‌وسیله کوه‌ها (حوضه‌های آبریز) و ارتباط کوه‌ها با نهرها، بسیار جالب می‌باشد (الّلهیاری،1390: 153).

در سورۀ ذاریات، آیات 49،48 و 47 بیان می‌کند: «و السماء بنیناها بایدٍ و انّا لموسعُون، و الارض فرشناها فنعم الماهدوُن، و من کُل شیءِ خلقنا زوجین لعلکم تذکروُن» آسمان را باقدرت بنا نهادیم، و همواره آن را وسعت می‌بخشیم، و زمین را گستردیم پس نیکو گسترانده‌ایم، و ازهر چیز دو زوج آفریدیم شاید متذکر شوید» بعضی از مفسران، گسترش آسمان‌ها را به معنای گسترش رزق از سوی خدا به موجودات سطح زمین از طریق نزول باران دانسته‌اند و همچنین به معنای گسترش رزق از هر نظر می‌دانند؛ و از طرفی چون خزاین خداوند گسترده می‌باشد، به معنای بی‌نیازی خداوند تفسیر کرده‌اند. و با توجه به علم امروز که نشان می‌دهد، این گسترش همواره وجود داشته و همچنان ادامه دارد؛ و این درست همان چیزی است که دانشمندان امروز به آن رسیده‌اند، که تمام کرات آسمانی و کهکشان‌ها در آغاز در مرکز واحدی- با وزن مخصوص بسیار زیاد جمع بوده‌اند، سپس انفجار عظیم و وحشتناکی در آن رخ‌داده و به دنبال آن، اجزای جهان متلاشی‌شده و به‌صورت کرات درآمده‌اند که به‌سرعت در حال عقب‌نشینی و توسعه می‌باشند. در مورد خلقت زمین و تفسیر به «ماهدون» تعبیر لطیفی است که نشان می‌دهد خداوند زمین را با تمام وسایل و شرایط آسایش برای ادامه و تکامل حیات آماده ساخته است زیرا که «ماهد» از مادۀ «مهد» به معنی گهواره و یا هر محلی می‌باشد که شرایط را برای آرامش و ادامه حیات فراهم کند. به‌طوری که به‌فرمان الهی از یک‌سو سنگ‌ها نرم و تبدیل به خاک شده و از سوی دیگر صلابت کوه‌ها و پوسته سخت زمین آن را در برابر فشار جزرومد مقاوم ساخته و قشر هوایی که گرداگرد آن را فراگرفته، هم حرارت خورشید را در خود نگه می‌دارد و همچون لحاف بزرگی بر این بستر گسترده افتاده، وهم سپر نیرومندی است در برابر هجوم سنگ‌های آسمانی که آن‌ها را به‌محض ورود به زمین آتش زده، خاکسترمی‌کند. بسیاری از مفسران، زوج «جفت» را در اینجا به معنای اصناف گوناگون دانسته و اشاره به اصناف مختلف موجودات این جهان می‌دانند که به‌صورت زوج –زوج درآمده‌اند؛ مانند شب روز، نور و ظلمت، دریا و صحرا، خورشید و ماه و غیر این‌ها. البته زوج بودن در این‌گونه آیات می‌توانند اشاره به معنای دقیق‌تری باشد؛ زیرا واژۀ زوج را معمولاً به دو جنس نر و ماده اطلاق می‌کنند؛ خواه در عالم حیوانات یا گیاهان باشد با توجه به این‌که قرآن در این آیه می‌گوید «من کل شی»(از هر چیزی) نه‌فقط موجودات زنده می‌تواند اشاره به این حقیقت باشد که تمام موجودات جهان از ذرات (ساختمان اتم‌ها) مثبت و منفی ساخته‌شده است. بنابراین هر دو تفسیر برای این آیه را شامل می‌شود (مشکینی، فقیهی رضایی و نمونه، ج 22،376).

در سورۀ دخان، آیات 39 و 38 می‌فرماید: «وما خلقنا السموات و الارض و مابینهما لعبین، ما خلقنهماالا بالحق و لکن اکثرهم لایعلمون» ما آسمان و زمین و آنچه را میان آن دو است به بازی نیافریده‌ایم و ما آن دو را جز به‌حق نیافریده‌ایم. هدف یکی از مشخصات هر سیستم است، زمانی که تمام اجزاء آن در ارتباط متقابل باهم باشند و یک هدف را دنبال می‌کنند در این دو آیه هدفمند بودن (الا به حق) این جهان به‌روشنی بیان‌شده است (نمونه، ج 21، ص 207-206).

در مورد فرضیه سوم گایا که نقش آگاهانه گایا در کنترل محیط‌زیست را بیان می‌کند، که با توجه به دیدگاه سیستمی ساختار حیات ما (انسان‌ها) آگاهانه می‌تواند بر آینده این کره اثر بگذارد؛ به همین دلیل پیوند دادن حال و آینده تا حدودی با این فرضیه می‌باشد. در این رابطه و نحوۀ برخورد و بهره‌برداری از مواهب الهی در محیط، آیات متعددی از قرآن این مطالب را بابیان زیبا مطرح نموده است. در سوره ملک، آیه 15 می‌فرماید: «هو الذی جعل لکم الارض ذلولا فامشو فی مناکبها و کلومن رزقه و الیه النشور» اوست کسی که زمین را برای شما آرام گردانید پس در گوشه و کنار آن رهسپار شوید...؛ «زلول» به معنای رام، جامع‌ترین تعبیری که ممکن است درباره‌ی زمین شود؛ در این آیه با توجه به وجود حرکات زمین، وجود ناهمواری‌های آن، تعادل در فاصله آن از خورشید و تعادل در جاذبه آن بیان می‌کند که از هر نظر زمین رام و مسخرشما (بخصوص انسان‌ها) قراردادهاست که و مایه حیات در آن فراهم نموده است؛ بنابراین بعد از توصیف زمین به رام بودن، حرکت بر شانه‌های آن (سطح زمین جهت ایجاد حیات) بیان می‌کند (نمونه، ج 24،337).

در سورۀ جاثیه، آیات 12 و 13 می‌فرماید: «الله الذی سخر لکُم البحری الفلکُ فیه بأمره، و سخر لکمُ ما فی السماوات و مافی الارض جمیعأ» خدایی که دریا را مسخر شما گردانید تا کشتی‌ها در آن به حرکت درآیند؛ می‌فرماید، آنچه در آسمان‌ها و زمین است مُسخر شما کرده است؛ نکته درخور توجه این است که نسل‌های آینده (با توجه به فرضیه سوم گایا) نیز در بهره‌برداری از منابع طبیعت (آب‌وهوا، گیاهان و حیوانات و منابع زیرزمینی) سهیم هستند. لذا باید به‌گونه‌ای با طبیعت رفتار کرد که موجب آسیب رساندن به آن و محرومیت دیگران نشوند.

درسورۀاعراف، آیه 56 می‌فرماید: «ولا تفسدوا فی الارض بعد اصلاحها و ادعُوهُخوفأ و طمعها إنّ رحمت اللّهِ قریٌ من المحسنین» در زمین پس از اصلاح آن فساد نکنید...؛ باز در همین سوره، آیه 85 می‌فرماید: «ولا تفسدوا فی الارض بعد إصلاحها ذالکم خیٌ لّکم إن کُنتُم مُومنین» در زمین بعد از اصلاح آن فساد نکنید؛ و این برای شما بهتر است اگر مؤمن باشید.

در سورۀ الشّعراء، آیات 151-152 می‌فرماید: «و لا تطیعوا امر المسرفین، الّذین یفسدون فی الارض و لا یُصلحون» فرمان مسرفان را نبرید. آنان که در زمین فساد میکنند و به اصلاح نمی‌پردازند. اسراف همان تجاوز از حدّ قانون آفرینش و تشریع می‌باشد. روشن است که در یک نظام صحیح، هرگونه تجاوز از حد موجب فساد و ازهم‌گسیختگی می‌شود. توجه به این نکته که عالم هستی یکپارچه نظم و صلاح است و حتی با تضادی که گاه در میان اجزای آن دیده می‌شود هماهنگی فراوان وجود دارد؛ این نظم به‌سوی اهداف صالحی در جریان است و برای هر یک از اجزای خود، خط و مسیری را تعیین کرده است. حال اگر یکی از این اجزاء از مسیر حرکت خود خارج شود و راه فساد را در پیش گیرد، میان آن و سایر اجزای جهان درگیری ایجاد می‌شود و یا به عبارتی نظم یا تعادل دچار مشکل خواهد شد (مشکینی، فقیهی رضایی،1389: 373). به‌عبارت‌دیگر، عالم هستی در عین تضاد و تزاحمی که بین اجزایش هست به نحو خاصی به هم مرتبط و پیوسته است، با نظامی که در آن جاری است به‌سوی غایات و نتایجی صالح پیش می‌رود. چنانچه یک جزء از آن خط یا مسیری که برایش ترسیم‌شده، بیرون راند شود، باعث می‌شود ستیز و عدم هماهنگی بین آن جزء و سایر اجزاء ایجاد شود؛ بهترین راه برگرداندن آن جزء به مسیر اولیه‌اش می‌باشد که با نظام هستی هماهنگ باشد؛ اما اگر از حد خود تجاوز کند و قدم در مسیر فساد زمین گذاشت، بهتر آن است که آثار آن جزء را محو کنند تا سایر اجزاء صلاح خود را حفظ نمایند (المیزان، ج 15،462-463 و نمونه، ج 15،307).

نتیجه‌گیری

یکی از مشخصات هر سیستم هدف‌دار بودن آن می‌باشد، زمانی که اجزاء آن در ارتباط متقابل باهم باشند، و یک هدف را دنبال می‌کنند. لذا یکی از خصوصیات بسیار مهم سیستم‌های طبیعی باز این است که همۀ آن‌ها نوعی پایداری نسبی دارند و همۀ اجزای سیستم با یکدیگر به‌طور خاصی هماهنگ هستند. این حالت تعادل با نوعی سیستم خودتنظیمی (در مقدار ورودی، جریان داخلی و خروجی) به وجود می‌آید. بر اساس نظریه گایا، اجزای زمین (زمین و موجودات زنده‌ی آن) به یکدیگر وابستگی را نشان می‌دهند و دارای یک ارتباط متقابل می‌باشند و قابلیت خودتنظیمی دارند. بنابراین در نظریات گایا به چند نکته اشاره دارد که شامل، یک: اثرات عمده‌ای که حیات بر محیط‌زیست می‌گذارد که این اثرات حیات در جهت بهبود شرایط محیط، برای خود حیات می‌باشد؛ دوم: تکامل موجودات و محیط اطراف آن‌ها فرایندی واحد و متصل‌به‌هم می‌باشند؛ زیرا موجودات علاوه بر سازگاری، محیط خود را هم تغییرمی‌دهند، بنابراین آنچه تکامل می‌یابد موجودات و یا سیاره زمین نیست، بلکه کل سیستم، یعنی موجودات و محیط اطراف آن‌هاست که واحد تکامل سیستم زمین بوده و خود تعادلی یک ویژگی اصلی آن می‌باشد؛ کنترل محیط‌زیست کره بر اساس نظریه گایا، به‌طور آگاهانه می‌باشد که جهت بررسی وضعیت موجود و آیندۀ کرۀ زمین با نگرش سیستمی، و همچنین توجیه مکانیسم‌هایی که حیات اثرات خود را از طریق آن بر محیط می‌گذارد، وجود پس‌خورهای مثبت و منفی موجود در کرۀ زمین (اقیانوس‌ها و هوا کره) کافی می‌باشد.

با توجه به ارتباط متقابلی که بین اجزاء (موجودات و محیط اطراف) کرۀ زمین وجود دارد، تخریب هرکدام از سیستم‌های زیست‌محیطی یا گونه‌ها، می‌تواند پایداری (تعادل) کل سیستم را تحت تأثیر قرار دهد. بنابراین در یک نگاه کلی «مادر زمین»، جهت استمرار حیات در سیاره زمین وجود چرخه‌های شگرف و هماهنگ در آن لازم می‌باشد.

در آیات متعددی از قرآن (سوره حجر، آیه 19، سوره اعلی، آیه 2، سوره رعد، آیه 8، سوره فرقان، آیه 2، سوره قمر، آیه 49، سورۀطلاق، آیه 3 و سوره طه ها، آیه 50 و 53 وسوره المومنون، آیه 18 وآیات دیگر...) با توجه به موضوع مقاله، می‌توان به نتایجی دست‌یافت که در موردبحث اندازه‌گیری و حد و حدود (مقدار معین و وجود پایداری و تعادل) در خلقت پدیده‌های زمین، مفاهیم ارتباط هماهنگ و موزون در نظام هستی و همچنین هدف در این نظم و نظام بیان‌شده است؛ بنابراین با توجه به مفاهیم آیات، می‌توان گفت که نظریه گایا با مفاهیم آیات قرآن انطباق دارد.

پی‌نوشت:

1- فرضیه‌ی گایا (مادر زمین):Gaia hypothesis

2- درواقع مجموعه‌ای از فرضیه‌هاست که بر محور یک فرضیه‌ی اصلی بناشده، مبنی بر اینکه حیات، محیط خود را به هدف بهبود وضعیت خود تغییر می‌دهد. این فرضیه توسط جیمزلاولاک دانشمند انگلیسی مطرح و با الهام از الهه‌ی یونانی گایا، به معنی مادر زمین، نام‌گذاری شده است.

2-Feedback

3- عناصر بی‌جان شامل: آب، خاک هوا و عناصر جان دار شامل: گیاهان و جانوران.