نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه جغرافیای دانشگاه پیام نور بوشهر
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
 Today, large industrial projects are bringing about economic,social and cultural developments. Yet, the developments are not completely in line with the industrial changes. This research is thus an attempt to study the socioeconomic and cultural influences of South Pars Projects and Facilities on the rural structures in Jam, Dayyer, and Kangan, in Bushehr province. The study was conducted based on the Growth Pole Theory, Friedmanâs Core â periphery Theory, and Hagerstrand. The data collected was analyzed using different models. The results indicated both positive and negative effects of the Pars Facilities on the villages in the region. The positive dimension includes rural economic growth, employment, expansion of small business companies, active participation of contractors in the oil related projects, development of housing sector, population growth, change in gender balance, change in the kind of economic activities, expansion of social facilities and services,⦠Most influence was observed on the villages and cities in Kangan, especially in rural districts of Asaluyeh, Naiband, and Taheri.
The problems associated with the industries in the region are also numerous, some of which can be recounted as follows: the influx of the unemployed, evacuation of the nearby villages, soaring prices of the houses and their rents, destruction of farmlands, fishing and the related industries, unbalanced distribution of facilities and services, sectarian divide between Sunnis and Shias, social perversions and delinquencies (drug addiction and theft,â¦), environmental problems (air and water pollution), and many more which would be on the rise in future. Factor analysis also revealed that the positive effect of South Pars Facilities on Rural structures has been about63.5 percent,including educational and cultural issues26.9%, economic 11.3%, life satisfaction 9.9%, cultural activities7.9%, and participation in the investments 7.56 %.By contrast, the negative effect has been 36.66 % which comprises social perversions and crimes(17.9%),negative economic effect(11.7%), and negative and preventive beliefs(7.06%).The conclusion and suggestions are provided based on the Swot model
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه و بیان مسئله
رشد کمی شدید و ناهماهنگ، همراه با توسعه کیفی بسیار ناهمگون در میان کشورها و مناطق جهان، از جنبه‌های بارز تحولات اجتماعی و اقتصادی در سه دهه اخیر بوده است. اصلیترین جنبهی توسعه در سطح جهان را همان گسترش شتابان و بیسابقهی کمیت آن در این دوره میدانند؛ اما نابرابری مناطق خود را در سرمایههای مادی به کارافتاده و محدودیت‌های مالی به‌صورت عیان‌تری به نمایش میگذارد.
اجرای طرحهای صنعتی و پروژههای ملی که با اهداف خاص سیاسی، اقتصادی، نظامی و ... به ظهور میرسند؛ اما به دنبال ایجاد و گسترش این پروژهها، مسائل و مشکلات زیادی در جهات مختلف توسعهی حوزهی نفوذ مربوطه به وجود می‌آورند (سلیمانی،1382: 1). اگر به پیامدهای فرهنگی و اجتماعی طرحهای توسعه توجه نکنیم و همزمان با اجرای طرحها، برنامهریزی و سیاستگذاریهای لازم صورت نگیرد، باید انتظار عدم تعادلهای زیادی در جامعه داشت (معیدفر،1384: 10). هدف اصلی برنامههای توسعه منطقهای رسیدن به الگوی مناسبی از توزیع سکونتگاه‌ها، امکانات و فعالیت‌ها بر اساس پتانسیلهای سرزمین و فضای جغرافیایی است. موضوع اصلی برنامهریزی فضایی و منطقهای نیز رسیدن به چنین الگویی است که در آن بین عناصر کالبدی، فضاها و فعالیتهای سیستم ارتباط و انسجام مناسب برقرار باشد (جمعهپور، 1385: 208). قطب صنعتی پارس جنوبی ازجمله مراکز صنعتی بزرگ ایران بشمار میآید که در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی اثرات و پیامدهایی در منطقه و حتی کل کشور داشته و دارد؛ لذا درک و شناسایی دقیق این عوارض نه‌تنها موجب پیش‌بینی تحولات آتی را میسر میسازد، بلکه این امکان را نیز فراهم میسازد تا مسئولان مربوطه نظارت و کنترل بیشتری بر منطقه داشته باشند و با مسائل برخوردی منطقی نمایند. با عنایت به موارد ذکرشده به نظر میرسد برنامهریزی توسعه روستایی در نواحی جنوبی استان بوشهر متفاوت از برنامهریزی روستایی در سایر مناطق و نواحی ایران باشد، لذا برنامهریزی روستایی در این منطقه باید همه‌جانبه، دوراندیشانه، آیندهنگر و با توجه به موقعیت و شرایط خاص جغرافیایی منطقه باشد. موضوع عمده موردمطالعه در این پژوهش تحلیل اثرات اقتصادی و اجتماعی پارس جنوبی بر روستاهای شهرستانهای کنگان، جم، عسلویه و دیر است.
با عنایت به شرایط امروزی ایران، پرداختن به پیامدهای استقرار صنایع و حرکت در جهت نوسازی و توسعه صنعتی میتواند بستری برای توسعه همه‌جانبه فراهم آورد. به این ترتیب صنایع بزرگی همچون پارس جنوبی باید نقش محوری در توسعه کشور ایران و استان بوشهر ایفا نماید. با بررسیهای صورت گرفته متأسفانه تاکنون تحقیقاتی به‌صورت جامع و سیستمی در این زمینه صورت نگرفته است؛ لذا پژوهش حاضر به تجزیه‌وتحلیل و نقش صنایع نفت و گاز بر توسعهی روستاهای حوزه نفوذ پارس جنوبی تأکید دارد برای بررسی و شناخت توسعه اجتماعی و اقتصادی و نیز بهره‌مندی روستاییان از امکانات و خدمات، نیاز به شناخت دقیق و همه‌جانبه از گذشته و وضع موجود منطقه میباشد. با توجه به شرایط این منطقه به بررسی و شناخت چالشهای توسعه اقتصادی، اجتماعی (مهاجرت شدید، تراکم بالای جمعیت در روستاها و شهرها و...) و فرهنگی (ازجمله تغییر در اعتقادات، ارزش‌ها، نگرشها و رفتارهای روستاییان) پرداخته میشود.
عدم آگاهی و شناخت جامع و مبتنی بر روشهای علمی از میزان برخورداری و سطح نسبی توسعه روستایی در محدوده تأسیسات گازی پارس جنوبی مشکل اساسی در تدوین برنامهها و راهکارهای توسعه روستایی این منطقه میباشد. در این رابطه اندازهگیری امکانات موجود در نظام روستایی، کشف روابط متقابل و تعیین روند متغیرها میتواند به تشریح وضعیت نظام سکونتگاه روستایی کمک نماید.
اهداف تحقیق
این تحقیق به دنبال آن است تا نقش و میزان تأثیرگذاری قطب صنعتی پارس جنوبی را بر ساختار روستاهای شهرستانهای جم، دیر، عسلویه و کنگان استان بوشهر شناسایی نماید.
پیشینه پژوهش: مطالعاتی که در رابطه با توسعه منطقهای در ایران پیش از پیروزی انقلاب و چه مطالعاتی که پس از انقلاب صورت گرفته است نشان میدهد، مناطق مرزی کشور، ازنظر شاخصهای اقتصادی و اجتماعی توسعه، از مناطق داخلی کشور توسعه‌نیافته‌تر بودهاند (علینقی،1378). مطالعات متعددی در مورد اثرات قطب صنعتی پارس جنوبی صورت گرفته که در اینجا به تعدادی از آن‌ها اشاره میشود:
جدول 1- خلاصه پژوهشهای صورت گرفته در مورد اثرات قطب صنعتی پارس
|
نام محقق |
سال |
موضوع |
نتایج |
|
ماجدی(مقاله) |
1373 |
بررسی اثرات اقتصادی - اجتماعی استقرار صنعت در مناطق روستایی استان فارس |
استقرار صنعت به‌ویژه صنایع کوچک در مناطق روستایی سبب توسعه اقتصادی و اجتماعی روستاهای منطقه شده است. |
|
حقیقی (مقاله) |
1379 |
بررسی اثرات قطب صنعتی مبارکه بر وضعیت کشاورزی منطقه |
اثرات منفی قطب صنعتی مبارکه شامل اثرات زیست‌محیطی، تغییر مکانی و تغییر مالکیت بوده و تأثیرگذارتر از اثرات مثبت شامل بهبود مکانیزاسیون و تجاری شدن کشاورزی بوده است. |
|
سلیمانی (مقاله) |
1381 |
دگرگونی روستاهای حاشیه شهرهای جدید صنعتی به دگرگونی کالبدی- فضایی و پیامدهای تحول شهری |
هیچ طرح و برنامه‌ای برای توسعه مناطق همجوار با شهر صنعتی البرز وجود نداشته است و مناطق مجاور در معرض تحولات صنعتی سریع قرارگرفته است |
|
ابراهیمی (پایان‌نامه) |
1383 |
پیامدهای مکانی- فضایی ایجاد مناطق ویژه انرژی (نفت و گاز) بر روستاهای بخش جم استان بوشهر |
تأسیسات پالایش گاز، منطقه را دست‌خوش تغییر و تحولات عمدهای در زمینههای اقتصادی و اجتماعی نموده است. |
|
همتی، بهمنی و طهمورث (مقاله) |
1385 |
مدیریت منابع آب در نواحی خشک ساحلی جنوب ایران (منطقه مطالعاتی: سایت سوم منطقه پارس جنوبی) |
شرایط آب و هوایی و زمین‌شناسی کیفیت و کمیت آب در منطقه خوب نبوده و منابع آب موجود نه برای ساکنان منطقه و نه برای گسترش پروژههای صنعتی کافی نیست |
|
صابری زفرقندی و همکاران (مقاله) |
1386 |
وضعیت مصرف مواد، اعتیاد و خدمات مربوطه در کارگران منطقه صنعتی عسلویه (میدان گاز پارس جنوبی) در سال 1386 |
تریاک به‌عنوان شایع‌ترین مواد مصرفی در کارگران منطقه ذکر شد. عوامل عمده ذکرشده برای شیوع اعتیاد در کارگران عبارت‌اند از: کار طاقت‌فرسا در شرایط آب و هوایی نامطلوب، تراکم جمعیت و کاهش امکان کنترل محیط، دسترسی آسان به مواد، .... |
|
1389 |
نقش منطقه ویژه اقتصادی پارس جنوبی (عسلویه) در تحول مکانی- فضایی سکونتگاههای روستایی مطالعه موردی: روستای اخند (ناحیه کنگان) |
تغییر و تحول در چشم‌انداز سکونتگاههای روستایی امری اجتناب‌ناپذیر است |
|
|
کلانتری و همکاران(مقاله) |
1390 |
خصوصیات شیمیایی خاک و آب زیرزمینی دشت آبرفتی عسلویه، با تأکید بر آلودگی فلزات سنگین |
نتایج حاکی از زیاد بودن غلظت برخی فلزات سنگین در نمونه‌های آب‌وخاک است. همچنین عناصر F و B در آب زیرزمینی وSr Mn ،Pb و Ni در برخی نمونه‌های خاک دارای غلظتی بیش‌ازحد استاندارد سازمان بهداشت جهانی است. |
|
خاتمی فیروزآبادی و حیدری (مقاله) |
1391 |
شناسایی و رتبه‌بندی عوامل استرس‌زای سازمانی در محیط‌های صنعتی با AHP فازی (موردمطالعه: مجتمع گاز پارس جنوبی) |
عدم ارزش‌یابی صحیح کارکنان و تبعیض در پاداش‌ها و انتقال نادرست نیروی کاری به پالایشگاه‌های جدید و خطر مواد سمی و شیمیایی بالاترین عوامل استرس معرفی شدند |
|
1391 |
ارزیابی اقتصادی صنعت ال.ان.جی (LNG) در میدان گازی پارس جنوبی |
بررسی بازار جهانیLNG، قابلیت وجود ایران در بازار جهانی LNG |
|
|
بذرافشان و محمدنیا (مقاله) |
1392 |
تحلیل پیامدهای ایجاد مناطق ویژه اقتصادی بر توسعه اقتصادی روستاها مورد شناسی: بخش عسلویه شهرستان کنگان |
منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس در ایجاد اشتغال، افزایش فرصت‌های شغلی و ماندگاری جمعیت در روستاهای پیرامونش موفق عمل کرده، اما در افزایش ارائه نهاده‌ها و خدمات رفاهی در روستاها موفق نبوده است. |
|
خلیلی عراقی و دیگران (مقاله) |
1393 |
کاربرد اختیارهای حقیقی در ارزش‌گذاری پروژه توسعه میدان گازی پارس جنوبی |
ارزش پروژه با استفاده از رویکرد اختیارهای حقیقی در مقایسه با روشهای سنتی ازجمله روش جریان نقدی تنزیل شده بیشتر است. |
- استقرار تأسیسات پارس جنوبی باعث بهبود وضعیت شاخصهای اقتصادی و اجتماعی در مناطق روستایی شده است.
- تداوم و توسعه تأسیسات پارس جنوبی باعث افول شاخصهای فرهنگی در مناطق روستایی شده است.
روش تحقیق
روش تحقیق ترکیبی از روشهای اسنادی، توصیفی و تحلیلی است و بخش عمدهای از دادهها از طریق مطالعات میدانی حاصل میشود. جامعه آماری این پژوهش بیش از 13710 خانوار روستایی ساکن شهرستانهای کنگان، عسلویه، جم و دیر استان بوشهر است.با توجه به نوع تحقیق و جامعه آماری موردبررسی، نمونه‌گیری تحقیق تصادفی ساده به روش طبقه‌ای و طی چندین مرحله انجام‌شده است. به این ترتیب که در ابتدا از بین تمامی بخشهای شهرستانها، چند بخش و از هرکدام از این بخش‌ها چند دهستان، از هر دهستان چندین روستا و درنهایت از هر روستا تعدادی خانوار انتخاب خواهد شد. لازم به ذکر است که انتخاب در هرکدام از مراحل فوق به‌صورت تصادفی و بر اساس اصل «تسهیم‌به‌نسبت» خواهد بود. نمونه آماری این پژوهش تعداد 370 نفر از سرپرست خانوارهای روستایی است که از طریق فرمول کوکران به‌دست‌آمده است (حافظنیا، 1382). جهت جمعآوری اطلاعات و تهیه و تدوین این پژوهش از دو روش مطالعات کتابخانهای و میدانی استفاده‌شده است.
موقعیت منطقه موردمطالعه
حوزه پارس جنوبی از سمت شمال به استان فارس و شهرستان دشتی استان بوشهر، از جنوب به خلیج‌فارس و قسمتی از استان هرمزگان، از مشرق به استان فارس و از مغرب به خلیج‌فارس محدود است. با توجه به جدول 2 این منطقه با 17/5413 کیلومترمربع وسعت، حدود 5/23 درصد از مساحت استان بوشهر و 33/. مساحت ایران را به خود اختصاص داده است. منطقه ویژه انرژی پارس در سال 1377 جهت بهرهبرداری از منابع نفت و گاز تأسیس‌شده است با توجه به وسعت میدان گازی، توسعه آن در فازهای مختلف باهدف تأمین تقاضای روبه رشد گاز طبیعی موردنیاز کشور و صادرات آن با پیش‌بینی 28 فاز فرآوری گاز و 15 مجتمع پتروشیمی و طیف وسیعی از صنایع پایین‌دستی در دست بهرهبرداری قرارگرفته است. این منطقه واقع در جنوب استان بوشهر در ساحل خلیج‌فارس شامل شهرستانهای همجوار کنگان، عسلویه، دیر و جم، 2/21 درصد از جمعیت استان بوشهر و بیش از 163 نقطه روستایی و 12 نقطه شهری را در بردارد.
جدول 2- جمعیت و تقسیمات سیاسی در محدوده تأسیسات پارس جنوبی 1390
|
شهرستان / منطقه |
جمعیت |
تعداد |
مساحت |
||||
|
کل |
روستایی |
بخش |
دهستان |
شهر |
روستا |
||
|
جم |
51446 |
29920 |
2 |
5 |
2 |
73 |
1952 |
|
دیر |
52523 |
15562 |
2 |
4 |
5 |
57 |
1/2333 |
|
کنگان و عسلویه |
170774 |
34837 |
2 |
4 |
5 |
33 |
1128 |
|
حوزه تأسیسات پارس جنوبی |
274743 |
80635 |
6 |
13 |
12 |
163 |
1/5413 |
مأخذ: مرکز آمار ایران، نتایج سرشماری نفوس و مسکن استان بوشهر 1390
شکل 1- موقعیت نسبی قطب صنعتی پارس جنوبی در استان بوشهر و ایران
مبانی نظری پژوهش
به‌طورکلی هستهی اغلب نظریههای توسعه از رویکردهای متفاوت به چند متغیر اصلی اقتصادی یا جامعهشناسی تشکیل‌شده است. مهم‌ترین متغیرهای یادشده از این قرارند:1- وجود سرمایه برای تدارک امور زیر بنایی 2- رشد سریع صنایع تولیدی 3- نوسازی اقتصاد و جامعه 4- رشد بخش کشاورزی و تحول نظام‌های بهرهبرداری از عوامل تولید 5- توسعه شهرنشینی و عمران روستاها 6- دسترسی به وام و کمک‌های خارجی 7- افزایش درآمد سرانه 8- فقر و نابرابری اجتماعی 9- نقش دولت در ایجاد تغییرات اساسی در جامعه و اقتصاد 10- پدیده اثر نمایش بین‌المللی 11- و بالاخره انگیزه‌ها و تمایلات موجود در مردم برای پیشرفت و ترقی (زاهدی، 1386:829). فریدمن معتقد بود در هر مرحله از توسعهی اقتصادی که در یک کشور به وجود میآید، متناسب با آن، ساختار اقتصاد فضای نیز شکل میگیرد. منظور از اقتصاد فضایی، الگوی جغرافیایی و یا فضایی توسعه است. برای شکلگیری چنین ساختار فضایی، استفاده از منابع محلی و تمرکز فعالیتهای اقتصادی قدم اولیه به‌حساب میآید، بنابراین عوامل تولید تنها در مکانهای محدودی کنار هم متمرکز میشوند؛ لذا این نقاط، اولین سلسله‌مراتب سکونتگاهی را شکل میدهند. با شکلگیری اولین نقاط، از طریق تخصصی شدن و تمرکز سرمایه، موجب انباشت فعالیتهای اقتصادی در این مراکز میگردد. به‌طوری‌که مناطق پیرامونی تحت نفوذ بلامنازع مناطق مرکزی قرار میگیرند. ازنظر فریدمن این تسلط و غلبه از طریق شش عامل اثر تسلط و چیرگی، اثر اطلاعاتی، اثر روانی، اثر مدرنیزه شدن، اثر پیوندی و اثر تولیدی به وجود میآید. در مرحلهی اقتصاد صنعتی، زمانی که منافع حاصل از رشد اقتصادی به نواحی اطراف پخش گردد ساختار مرکز و پیرامون به‌تدریج تغییریافته به‌طوری‌که ساختار چندهسته‌ای ایجاد میشود. بنابراین اقتصاد فضایی بیشتر به هم ارتباط پیداکرده و سلسله‌مراتب کارکردی سکونتگاه‌ها به‌طرف نزدیک به ساختار نرمال حرکت میکنند (کلانتری،63:1380-59). با توجه به اینکه روند توسعه‌یافتگی در کشورهای مختلف جهان دارای مراتب و درجات گوناگون است، در داخل یک کشور یا استان نیز روند توسعه‌یافتگی در بین مناطق و بخشهای مختلف یکسان نمیباشد. توسعه‌یافتگی مناطق با توجه به توزیع فضایی ناهمگن منابع و همچنین عوامل مختلف اقتصادی- اجتماعی ممکن است در بخشهای مختلف کشاورزی، صنعت و خدمات دارای روندی متناسب نباشد. هیرشمن و میردال ازجمله کسانی بودند که کاربردهای مکانی فرآیند توسعه را شناختند و در جهت ایجاد پیوند و ارتباط میان مدلهای رشد و نظریههای توسعه منطقهای قدمهای مهمی برداشتند (میسرا، 1353: 158). هیرشمن با ابداع مفاهیم «اثرات قطبی شدن» و «نشت به پائین» و میردال با تأکید بر «اثرات پخش» و «اثرات واپس روی» سعی کردند تا از مکانیسم قطبهای رشد و نقاط شهری و سرایت آثار و پیامدهای توسعه به نواحی روستایی اطراف حمایت کنند در این میان میسرا سعی کرد تا با ارائه یک مدل سلسله‌مراتبی، الگویی متناسب با شرایط و ویژگی‌های توسعه روستایی در کشورهای جهان سوم ارائه دهد (کلانتری،1380: 77-74). مفهوم اثرات پخش بیانگر این واقعیت است که به‌مرورزمان اثرات توسعهی ایجادشده در قطب رشد به‌صورت امواج در فضاهای اطراف خود منتشر میگردد. این " نشت به پایین" یا "اثرات پخش" به‌ویژه برای برنامهریزان منطقهای جاذبهی زیادی داشته و اخیراً نیز همین جنبه از تئوری استفاده از آن را در سیاستگذاریهای منطقه عمومیت بیشتری داده است (کلانتری،1380: 78-77). تأسیسات و پروژههای منطقه پارس جنوبی ازجمله مراکز صنعتی بزرگ ایران بشمار میآید که در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی اثرات و پیامدهایی در منطقه و حتی کل کشور داشته و دارد.
عدم آگاهی و شناخت جامع و مبتنی بر روشهای علمی از میزان برخورداری و سطح نسبی توسعه روستایی در محدوده قطب صنعتی پارس جنوبی مشکل اساسی در تدوین برنامهها و راهکارهای توسعه روستایی این منطقه میباشد. در این رابطه اندازهگیری امکانات موجود در نظام روستایی، کشف روابط متقابل و تعیین روند متغیرها میتواند به تشریح وضعیت نظام سکونتگاه روستایی کمک نماید. در این راستا قطب صنعتی پارس جنوبی که یکی از مراکز صنعتی مهم ایران و حتی جهان میباشد پخش توسعه بر منطقه یا حوزه نفوذ به‌طور یکسان اتفاق نمیافتد. جهت مشخص شدن اثرات توسعه بر مناطق روستایی حوزه نفوذ پارس جنوبی با تأکید بر نظریه پخش و توسعه استفاده‌شده است.
بحث و بررسی و تجزیه‌و تحلیل
جمعیت در حوزه قطب صنعتی پارس جنوبی: جمعیت روستایی حوزه پارس جنوبی در فاصله سالهای 1375 تا 1390 از 5/71 درصد به 8/49 درصد کاهش‌یافته است (جدول 3) با توجه به اینکه درصد روستانشینی کاهش‌یافته ولی حجم جمعیت روستایی افزایش اندکی نیز داشته است در مقابل جمعیت شهری از سال 1375 تا 1390 بیش از دو برابر افزایش‌یافته است تبدیل‌شدن 12 نقطه روستایی به شهر و مهاجرت گسترده در این محدوده باعث افزایش جمعیت شهری حوزه پارس جنوبی شده است. تغییر ترکیب آبادی‌های حوزه پارس جنوبی به نفع آبادی‌های بزرگ (بیش از 50 خانوار) را میتوان تحت تأثیر عوامل زیر ارزیابی نمود:
- گسترش امکانات زیربنایی در آبادی‌های بزرگ به‌عنوان جاذبه نگهداشت جمعیت.
- متروکه شدن برخی از آبادی‌های کوچک به لحاظ عدم سکونت جمعیت در آن.
- افزایش طبیعی جمعیت آبادی‌ها و کاهش نسبی مهاجرت به شهرها به دلیل مشکلات.
با توجه به جدول 3 تغییرات شهرنشینی و روستانشینی در حوزه پارس جنوبی در سال 1390 نسبت به دوره قبل ترتیب 2/76 و 3/30- درصد بوده است. همان‌طور که قبلاً اشاره شد تبدیل‌شدن نقاط روستایی به شهر و مهاجرت به نقاط شهری باعث تغییرات زیادی شده است.
جدول 3- نسبت جمعیت برحسب محل سکونت در ایران، استان بوشهر و حوزه پارس جنوبی
|
مکان |
سال 1375 قبل از ایجاد تأسیسات |
سال 1390 بعد از ایجاد تأسیسات |
||
|
شهرنشینی |
روستانشینی |
شهرنشینی |
روستانشینی |
|
|
استان |
04/53 |
76/44 |
2/68 |
1/30 |
|
حوزه پارس جنوبی |
5/28 |
5/71 |
7/70 |
3/29 |
|
جم |
0 |
100 |
7/41 |
3/58 |
|
دیر |
2/38 |
4/61 |
1/70 |
9/29 |
|
کنگان و عسلویه |
35 |
65 |
6/79 |
4/20 |
مأخذ: برآورد نگارنده بر اساس نتایج سرشماری نفوس و مسکن کل کشور و استان بوشهر، سال 1375 و 1390
توزیع جمعیت شهرنشین و روستانشین در حوزه پارس جنوبی: در این راستا جمعیت شهری و روستایی منطقه موردمطالعه در سال 1375 به ترتیب 5/28 و 5/71 درصد بوده و این رقم در سال 1390 به ترتیب 7/70 و 3/29 درصد بوده است با توجه به افزایش بالای جمعیت ناشی از مهاجرت به منطقه، تبدیل نقاط روستایی به شهر جمعیت شهری منطقه نسبت به دهه گذشته 3 برابر افزایش‌یافته است ولی جمعیت روستایی منطقه علیرغم تبدیل‌شدن نقاط روستایی به شهر و تخلیه تعداد زیادی از آن‌ها در محدوده تأسیسات کاهش نیافته است. در این راستا در شهرستانهای حوزه پارس جنوبی نسبت جمعیت شهری و روستایی نشاندهنده تمایل زیاد به شهرنشینی در این منطقه وجود دارد. همان‌طور که در جدول 4 مشاهده میشود نسبت جمعیت روستایی منطقه به جمعیت استان از سال 1375 تا 1390 روند افزایشی دارد به‌جز شهرستان دیر از 7/7 درصد جمعیت روستایی استان در سال 1375 به 5/1 درصد در سال 1390 کاهش‌یافته است نسبت جمعیت روستایی شهرستانهای جم، دیر و کنگان و عسلویه در سال 1390 نسبت به جمعیت روستایی کل حوزه پارس جنوبی به ترتیب 2/37، 5/19 و 3/43 درصد بوده است. با توجه به استقرار تأسیسات در شهرستانهای کنگان و عسلویه جمعیت روستایی این شهرستانها نسبت به دوره قبل هم در استان و هم در حوزه پارس جنوبی افزایش‌یافته است.
جدول 4- تحولات جمعیت روستایی شهرستانهای حوزه تأسیسات پارس جنوبی در سالهای 1375 تا 1390
|
شهرستان/ استان |
قبل از اجرای تأسیسات سال 1375 |
بعد از اجرای تأسیسات سال 1390 |
افزایش یا کاهش جمعیت نسبت به سال 1375 |
||||
|
جمعیت |
نسبت به جمعیت استان بوشهر |
نسبت به جمعیت پارس جنوبی |
جمعیت |
نسبت به جمعیت استان بوشهر |
نسبت به جمعیت پارس جنوبی |
||
|
جمع کل استان |
332884 |
100 |
- |
311100 |
100 |
- |
5/6- |
|
حوزه پارس جنوبی |
85358 |
64/25 |
100 |
80531 |
9/25 |
100 |
7/5- |
|
جم |
26219 |
9/7 |
7/30 |
29993
|
6/9 |
2/37 |
4/14 |
|
دیر |
25718 |
7/7 |
1/30 |
15701
|
5/1 |
5/19 |
9/38 - |
|
کنگان و عسلویه |
33421 |
04/10 |
2/39 |
34837
|
3/15 |
3/43 |
2/4 |
منابع: 1- نتایج سرشماری نفوس و مسکن استان بوشهر سالهای 90-1365 2- محاسبات نگارنده
با توجه به آمار جدول 5 درصد تغییرات متوسط جمعیت روستایی و تراکم نسبی در شهرستان دیر منفی و در شهرستانهای جم، کنگان و عسلویه شاخصهای فوق مثبت است درصد تغییرات نسبت جنسی در حوزه پارس جنوبی مثبت و در شهرستانهای کنگان و عسلویه نسبت به دوره قبلی رشد 1/161 درصدی داشته است. این موضوع نشان از مهاجرت گسترده نیروی کار دارد.
جدول 5- نسبت تغییرات تراکم نسبی و نسبت جنسی در قبل و بعد از ایجاد تأسیسات پارس جنوبی
|
منطقه/ شهرستان |
متوسط جمعیت روستایی |
تراکم نسبی |
نسبت جنسی |
تراکم آبادی |
|||||||
|
قبل از ایجاد 1375 |
بعد از ایجاد 1390 |
درصد تغییرات 90 نسبت به 75 |
قبل از ایجاد 1375 |
بعد از ایجاد 1390 |
درصد تغییرات 90 نسبت به 75 |
قبل از ایجاد 1375 |
بعد از ایجاد 1390 |
درصد تغییرات 90 نسبت به 75 |
1375 |
1390 |
|
|
حوزه پارس جنوبی |
400 |
494 |
19 |
1/15 |
9/14 |
5/1- |
5/100 |
2/167 |
3/66 |
2/3 |
3 |
|
جم |
287 |
410 |
30 |
43/13 |
4/15 |
7/14 |
6/100 |
6/99 |
1/1- |
1/4 |
7/3 |
|
دیر |
386 |
275 |
4/40- |
9/10 |
7/6 |
3/38- |
4/98 |
101 |
7/2 |
7/2 |
4/2 |
|
کنگان و عسلویه |
955 |
1055 |
5/9 |
6/29 |
9/30 |
3/4 |
2/102 |
8/266 |
1/161 |
1/3 |
9/2 |
منبع: محاسبات نگارنده بر اساس نتایج سرشماری نفوس و مسکن استان بوشهر 90-1375
آبادی در واحد سطح حوزه پارس جنوبی: بررسی تراکم آبادی در واحد سطح از مباحث اصلی الگوی استقرار آبادی‌ها به شمار می‌رود. بر اساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن استان بوشهر در سال 1375 و 1390 حدود 7/3 آبادی در هر 100 کیلومترمربع مساحت استان بوشهر وجود داشته است. ولی در سال 1390 این رقم حدود 9/2 آبادی در هر 100 کیلومترمربع مساحت استان وجود دارد در منطقه موردمطالعه حوزه تأسیسات پارس جنوبی در استان بوشهر در سال 1375 و 1390 به ترتیب حدود 2/3 و 3 آبادی در هر 100 کیلومترمربع وجود داشته است و این رقم نسبت به شاخص کل استان در سال 1390 کمی بیشتر است. این امر با توجه به جمعیت پایین آبادی‌های استان نشاندهنده مشکلات خاص مناطق روستایی است. با توجه به جدول شماره 5 تراکم آبادی در واحد سطح شهرستان جم از بقیه شهرستانهای استان بوشهر و حوزه پارس جنوبی بیشتر است بنابراین شاخص تراکم آبادی در سال 1390 در واحد سطح بین حداقل 4/2 آبادی در شهرستان دیر تا حداکثر 7/3 آبادی در شهرستان جم نوسان دارد.
نرخ رشد جمعیت روستایی در حوزه پارس جنوبی
مجموع تحولاتی که در قرن حاضر در ایران اتفاق افتاد ازجمله تغییر ساختار عمده مالکی جامعه روستایی، رشد شهرنشینی، گسترده شدن مشاغل و... نیاز به داشتن فرزندان زیادتر را در میان غالب اقشار و طبقات از بین برد. عوامل عمده مذهبی، فرهنگی و اجتماعی در این رفتار اجتماعی مؤثر بوده است (خانی،1377: 194).
بر اساس سرشماریهای مختلف نرخ رشد جمعیت استان بوشهر طی 75-1365، 85-1375 و 90-1385 به ترتیب 96/2، 77/1 و 1/3 درصد افزایش‌یافته است. این رقم طیهای سالهای ذکرشده در نقاط شهری 57/2، 88/3 و 05/4 و در نقاط روستایی به ترتیب از 33/1، 22/1- و 5/0 درصد رسیده است. بر این اساس نرخ رشد جمعیت در استان بوشهر و مناطق شهری و روستایی آن افزایش‌یافته است. با توجه به آمار جدول 6 نرخ رشد جمعیت در حوزه پارس جنوبی نشان میدهد در راستای نرخ رشد جمعیت استان روند افزایشی دارد به‌طوری‌که در حوزه جغرافیایی پارس جنوبی نسبت به دهه قبل از ایجاد تأسیسات نرخ رشد از 9/2 درصد در دهه 75-65 به 2/4 درصد در دهه 85-75 و 8/8 درصد در دوره 90-85 افزایش‌یافته است. بر این اساس نرخ رشد جمعیت در مناطق شهری از 6/3 درصد در دهه 75-65 به 3/10 درصد در دهه 85-75 و 5/16 درصد در دوره پنج‌ساله 90-85 افزایش‌یافته است. همچنین در نقاط روستایی از 6/2 درصد در دهه 75-65 به 5/. درصد در دهه 85-75 و 1/1- درصد در دوره پنج‌ساله 90-85 کاهش‌یافته است. نرخ رشد جمعیت در شهرستانهای کنگان و عسلویه و مناطق شهری و روستایی این مناطق در دهه 75-65 به ترتیب از 7/3، 9/3 و 6/3 درصد به 3/6، 5/10 و 3/3 درصد در دهه 85-75 رسیده است. همچنین در دوره پنج‌ساله 90-85 در شهرستانهای کنگان و عسلویه و مناطق شهری و روستایی آن به ترتیب 4/12، 8/22 و 83/. درصد رسیده است افزایش نرخ رشد جمعیت در شهرستانهای کنگان و عسلویه و مخصوصاً نرخ رشد مناطق شهری نسبت به استان و سطح کشور بسیار بالاتر است؛ و دلایل آن را میتوان مهاجرت‌های گسترده به این شهرستانها در محل تمرکز تأسیسات پارس جنوبی ذکر کرد. نرخ رشد جمعیت در شهرستان دیر شرایط دیگری دارد به‌طوری که نرخ رشد جمعیت روستایی در دهه 85-75 و 90-85 نسبت به دهه 75-65 کاهش شدیدی یافته است دلیل اصلی آن تبدیل‌شدن روستاهای دوراهک، بردخون، آبدان، به شهر در دهه 85-75 میباشد.
جدول 6- نرخ رشد جمعیت شهرستانهای حوزه تأسیسات پارس جنوبی
|
سال |
75-65 |
85-75 |
90-85 |
||||||
|
مناطق |
کل |
شهری |
روستایی |
کل |
شهری |
روستایی |
کل |
شهری |
روستایی |
|
حوزه پارس جنوبی |
9/2 |
6/3 |
6/2 |
2/4 |
3/10 |
5/0 |
8/8 |
5/16 |
1/1- |
|
جم |
6/4 |
- |
6/4 |
2/3 |
- |
2/3 |
8/7 |
2/11 |
7/2 |
|
دیر |
19/3 |
4/3 |
005/0- |
6/1 |
1/6 |
5/2- |
6/1 |
9/4 |
4/9- |
|
کنگان و عسلویه |
7/3 |
9/3 |
6/3 |
3/6 |
5/10 |
3/3 |
4/12 |
8/22 |
83/0 |
حرکات مکانی جمعیت
مردان نقاط روستایی کشور ازنظر تعداد چه در مهاجر فرستی و چه در مهاجرپذیری طی دورههای موردبررسی نسبت به زنان مشارکت بیشتری داشتهاند (ازکیا،1380). بر اساس آمار جداول 7 و 8 از کل مهاجران واردشده به استان بوشهر در مقطع سرشماری 1375 از 66474 نفر به 401640 نفر در دوره 90-1375 افزایش‌یافته است به تعبیری مهاجران دوره 90-1375 شش برابر دهه 75-65 بوده است از کل مهاجران واردشده به مناطق روستایی از 14238 نفر در سال 1375 به 103281 نفر در دوره 90-1385 افزایش‌یافته است 2/7 برابر دهه قبلی در دوره 90-1375 مهاجرین وارد نقاط روستایی استان بوشهر شدهاند. درمجموع نشان از بهبود شرایط مناطق روستایی استان داشته است. با توجه به آمار جداول 7 چنین نتیجه میگیریم که: 1- بیشتر مهاجران واردشده تمایل به سکونت در مناطق روستایی حوزه پارس جنوبی داشتهاند. 2- مردان بیش از زنان وارد مناطق روستایی شدهاند و این نسبت بعد از اجرای تأسیسات حدود 22 درصد افزایش‌یافته است یعنی از 5/60 درصد به 9/82 درصد افزایش‌یافته است. 3- از کل مهاجران واردشده به مناطق روستایی حوزه پارس جنوبی از 4156 نفر در سال 1375 به 46797 نفر در سال 1390 افزایش‌یافته است. 3/11 برابر دهه قبلی در دوره 90-1375 مهاجرین وارد نقاط روستایی حوزه پارس جنوبی شدهاند. مهاجرین واردشده به مناطق روستایی شهرستانهای کنگان و عسلویه نسبت به مهاجرین واردشده به مناطق روستایی استان بوشهر از 1/20 درصد در دهه 75-65 به 1/32 درصد در دوره 90-1375 افزایش‌یافته است. درمجموع نشان از بهبود شرایط مناطق روستایی داشته است.
جدول 7- نسبت مهاجران واردشده به حوزه پارس جنوبی در قبل و بعد از ایجاد
|
سال |
75-65 |
85-75 و 90-85 |
||||||
|
مکان |
قبل از اجرای تأسیسات |
بعد از اجرای تأسیسات |
||||||
|
کل |
نسبت به‌کل استان |
مناطق روستایی |
نسبت به مناطق روستایی |
کل |
نسبت به استان |
مناطق روستایی |
نسبت به مناطق روستایی |
|
|
استان بوشهر |
66474 |
100 |
14238 |
100 |
401640 |
100 |
103281 |
100 |
|
حوزه پارس |
7893 |
9/11 |
4156 |
2/29 |
141620 |
3/35 |
46797 |
3/45 |
|
جم |
- |
0 |
- |
0 |
20090 |
5 |
9027 |
7/8 |
|
دیر |
2885 |
3/4 |
1296 |
1/9 |
16212 |
04/4 |
4665 |
5/4 |
|
کنگان |
5008 |
5/7 |
2860 |
1/20 |
105318 |
2/26 |
33105 |
1/32 |
بنابراین به‌منظور به دست آوردن چشماندازی از وضعیت مهاجرت، با مقایسه جمعیت در دو مقطع سرشماری 75 و 85 نرخ خالص مهاجرت محاسبه‌شده است. در این روش ابتدا جمعیت سال 1390 بر اساس نرخ رشد طبیعی 15 ساله و بر پایه جمعیت سرشماری شده سال 1375 مورد برآورد قرار میگیرد. سپس تفاضل جمعیت برآوردی و جمعیت واقعی شمارش‌شده در سال 1390 به‌دست‌آمده و اضافه جمعیت به‌حساب مهاجرپذیری و توازن منفی به‌حساب مهاجر فرستی، منظور میگردد. بدین ترتیب بعد از به دست آوردن خالص تفاضل، نرخ خالص مهاجرت محاسبه گردیده (زنجانی،1376:215) (جدول 8) گردیده است. بر این اساس حوزه روستایی پارس جنوبی جمعیت خود را از دست داده و به تعبیری با نرخ خالص مهاجرت 2/16- درصد مهاجر فرست میباشد. عمدهترین دلایل مهاجر فرستی یا کاهش جمعیت روستایی آن در مقابل جمعیت شهری را میتوان به تبدیل‌شدن 8 نقطه روستایی به شهر بعد از ایجاد تأسیسات پارس جنوبی و کمبود امکانات و خدمات در مناطق روستایی ذکر کرد. همان‌طور که در شکل 2 مشاهده میشود نرخ خالص مهاجرت به‌جز شهرستان دیر در بقیه شهرستانها و حوزه پارس جنوبی مثبت بوده است. به‌طوری که در حوزه پارس جنوبی 8/31 درصد و در شهرستانهای کنگان و عسلویه 4/50 درصد بوده است.
جدول 8- محاسبه نرخ رشد طبیعی جمعیت و نرخ خالص مهاجرت روستایی در حوزه پارس جنوبی
|
منطقه / شهرستان |
جمعیت سرشماری شده سال 75 |
برآورد جمعیت 90 با نرخ رشد طبیعی |
جمعیت سرشماری شده سال 1390 |
تفاضل جمعیت برآوردی با جمعیت سرشماری شده |
نرخ خالص مهاجرت |
|||||
|
کل |
روستایی |
کل |
روستایی |
کل |
روستایی |
کل |
روستایی |
کل |
روستایی |
|
|
پارس جنوبی |
119098 |
85358 |
161709 |
94114 |
274743 |
80635 |
113034 |
-13479 |
31.8 |
-16.2 |
|
جم |
26219 |
26219 |
37272 |
27315 |
51446
|
29920 |
14174 |
2605 |
20.2 |
9.3 |
|
دیر |
41495 |
25718 |
58631 |
24213 |
52523
|
15562 |
-6108 |
-8651 |
-7.5 |
-41.9 |
|
کنگان و عسلویه |
51384 |
33421 |
67695 |
41509 |
170774
|
34837 |
103079 |
-6672 |
50.4 |
-19.5 |
منبع: محاسبات نگارنده از نتایج سرشماری نفوس و مسکن استان بوشهر در سالهای 90-1375
شکل 2- نرخ خالص مهاجرت در حوزه پارس جنوبی
شاخصهای اقتصادی جمعیت در حوزه پارس جنوبی
اندازه میزان اشتغال و بیکاری جمعیت فعال در شهرستانهای حوزه پارس جنوبی نیز با یکدیگر متفاوت است که حاکی از تفاوت توانایی نسبی نظام اقتصادی شهرستانهای بوشهر استان در ایجاد اشتغال و تقاضای اشتغال نیروی انسانی واردشده به بازار کار آن‌ها است. اندازه میزان اشتغال جمعیت فعال شهرستانهای حوزه پارس جنوبی در سال 1375 بین حداکثر 6/97 درصد در شهرستان دیر و حداقل 1/94 درصد در شهرستان جم میباشد. در سال 1390 نرخ اشتغال از حداکثر 2/96 درصد شهرستانهای کنگان و عسلویه و حداقل 6/88 درصد در شهرستان دیر بوده است. بر این اساس نرخ اشتغال در حوزه پارس جنوبی از 7/95 درصد در سال 1375 به 95 درصد در سال 1385 رسیده است. در دوره 90-75 با استقرار تأسیسات پارس جنوبی شهرستانهای کنگان، عسلویه و جم بالاترین نرخ اشتغال و شهرستان دیر با فاصله گرفتن از تأسیسات کمترین نرخ اشتغال داشتهاند.
میزان فعالیت عمومی: با توجه به آمار جدول 9 میزان فعالیت عمومی استان بوشهر از 7/28 درصد در سال 1375 به 6/41 درصد در سال 1390 افزایش داشته و همچنین در محدوده پارس جنوبی از 7/29 درصد در سال 1375
به 5/58 درصد در سال 1390 افزایش‌یافته است. بر این اساس نرخ خام فعالیت استان بوشهر از 6/20 درصد در سال 1375 به 35 درصد در سال 1390، این میزان در محدوده تأسیسات پارس جنوبی از 2/20 درصد در سال 1375 به 6/49 درصد در سال 1390 افزایش‌یافته است. مقایسه ارقام فعالیت عمومی و نرخ خام فعالیت در قبل و بعد از اجرای تأسیسات پارس جنوبی رشد قابل‌توجهی نشان میدهد. علاوه بر این مقایسه شاخصهای حوزه روستایی پارس جنوبی با سطح استان بوشهر نیز نشان از تغییرات سریع دارد. بنابراین مهاجرت به حوزه پارس جنوبی و همچنین کاهش نرخ رشد جمعیت در مناطق روستایی باعث افزایش نرخ فعالیت عمومی و نرخ خام فعالیت بعد از اجرای تأسیسات پارس جنوبی شده است.
جدول 9- شاخصهای فعالیت و اشتغال جمعیت شهرستانهای حوزه تأسیسات پارس جنوبی در سال 90-1375
|
سال |
قبل از اجرای تأسیسات پارس جنوبی 1375 |
بعد از اجرای تأسیسات پارس جنوبی 1390 |
||||||||
|
شاخص |
استان بوشهر |
جم |
دیر |
کنگان و عسلویه |
پارس جنوبی |
استان بوشهر |
جم |
دیر |
کنگان و عسلویه |
پارس جنوبی |
|
نرخ خام فعالیت |
6/20 |
9/20 |
6/19 |
9/19 |
2/20 |
0/35 |
2/33 |
4/31 |
1/60 |
6/49 |
|
میزان فعالیت عمومی |
7/28 |
4/31 |
9/27 |
9/29 |
7/29 |
6/41 |
2/42 |
7/38 |
9/68 |
5/58 |
|
میزان اشتغال |
6/92 |
94 |
6/97 |
8/95 |
7/95 |
2/91 |
2/93 |
6/87 |
2/96 |
9/94 |
|
بار اقتصادی (معیشت) |
95/1 |
08/2 |
99/1 |
09/2 |
06/2 |
43/1 |
50/1 |
4/1 |
2/1 |
3/1 |
مأخذ: محاسبات نگارنده از نتایج سرشماری نفوس و مسکن 90-1375 استان بوشهر شهرستانهای جم، دیر، کنگان و عسلویه
تجزیه‌وتحلیل دادهها
به‌منظور کاهش تعداد شاخصهای معرفی‌شده و خلاصه نمودن اطلاعات حاوی آن‌ها در تعداد محدودتری سازههای زیربنایی، برای استفاده مفیدتر از آن‌ها در تحلیلهای بعدی و سادگی تفسیر نتایج حاصل از آن‌ها، هرکدام از سری شاخصهای ارائه‌شده برای بررسی اثرات اقتصادی و اجتماعی تأسیسات پارس جنوبی بر ساختار روستاهای منطقه مطالعاتی وارد مدل تحلیل عاملی شدند که نتایج حاصله از اجرای مدل فوق در نرم‌افزار SPSS ذیلاً در قالب جداول عاملهای استخراج‌شده، مقادیر ویژه، درصد تبیین واریانس هرکدام از مجموعه متغیرهای پژوهش ارائه میشود. یکی از روشهای انتخاب متغیرهای مناسب برای تحلیل عاملی استفاده از آزمون kmo[1] میباشد که مقدار آن همواره بین 0 و 1 در نوسان است (کلانتری، 1382:286). برای دادههای تحقیق حاضر مقدار آن 756/0 شده است. این مقدار نشان میدهد که همبستگیهای موجود بین دادها برای تحلیل عاملی مناسب خواهد بود. برای اطمینان از مناسب بودن داده برای تحلیل عاملی مبنی بر اینکه ماتریس همبستگیهای که پایه تحلیل عاملی قرار میگیرد در جامعه برابر صفر نیست از آزمون بارتلت استفاده‌شده است. با توجه به محاسبه‌صورت گرفته برای دادههای پژوهش، آزمون بارتلت معنادار بوده است. یعنی متغیرها همبسته هستند (جدول 10).
جدول 10- مقادیر آزمون‌های kmo و بارتلت
|
Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy. |
756/0 |
|
|
Bartlett's Test of Sphericity |
Approx. Chi-Square |
628/2260 |
|
|
df |
210 |
|
|
Sig. |
000/0 |
پس از بررسی نتایج آزمون‌های kmo و بارتلت به روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی، محاسبات صورت گرفته و نتایج عاملهای استخراج‌شده و مقادیر ویژه و درصد تبیین واریانس در جدول 11 درج‌شده است.
از تحلیل عاملی مجموعه بیست‌ویک گانه شاخصهای پژوهش حاضر، هشت عامل اول دارای مقادیر ویژه بزرگ‌تر از واحد بوده و جمعاً بیش از 82 درصد از واریانس این مجموعه را تبیین میکنند که درصد نسبتاً بالایی به‌حساب میآید. همان‌طور که ملاحظه میشود هرکدام از هشت عامل استخراجی به ترتیب در حدود 8/19، 2/13،6/8, 3/ 8،3/7، 6/5،6/5 و 2/5 درصد کل واریانس را تبیین می‌نمایند. به این ترتیب گرچه همه این عوامل (یا مؤلفه‌های اصلی) از مقادیر ویژه بزرگ‌تر از واحد برخوردار هستند ولی اهمیت و نقش عامل اول بیش از چهار برابر عامل هشتم است. جدول 12 موسوم به ماتریس عوامل نا چرخیده که حاوی ضرایب شاخصهای معرفی‌شده در عاملهای استخراجی است، اهمیت و نقش هر یک از این شاخص‌ها را در شکلگیری عامل‌ها نشان میدهد و به عبارت دیگر بیانگر بارگیری عامل‌ها از شاخص‌هاست که از روش تجزیه به مؤلفه‌های اصلی به دست آمدهاند. لازم به ذکر است نحوه بارگیری عامل‌ها از متغیرها از ساختار صریح و سادهای برخوردار نمیباشد و نمیتوان به‌راحتی آن را تفسیر نمود، لذا از تکنیک چرخش عامل‌ها (Factor Rotation) برای دستیابی به‌وضوح بیشتری در ساختار عاملی آن‌ها استفاده میشود.
جدول 11- عاملهای استخراج‌شده، مقادیر ویژه و درصد تبیین واریانس آن‌ها از مجموعه شاخصهای پژوهش
|
مجموع ضرایب چرخش داده‌شده |
مجموع ضرایب چرخش داده نشده |
مقدار ویژه |
عامل‌ها |
||||||
|
درصد تجمعی |
درصد تبیین‌واریانس |
مجموع |
درصد تجمعی |
درصد تبیین‌واریانس |
مجموع |
درصد تجمعی |
درصد تبیین‌واریانس |
مجموع |
|
|
831/19 |
831/19 |
164/4 |
136/24 |
136/24 |
069/5 |
136/24 |
136/24 |
069/5 |
1 |
|
043/33 |
212/13 |
775/2 |
670/40 |
534/16 |
472/3 |
670/40 |
534/16 |
472/3 |
2 |
|
640/41 |
597/8 |
805/1 |
565/47 |
895/6 |
448/1 |
565/47 |
895/6 |
448/1 |
3 |
|
991/49 |
351/8 |
754/1 |
906/53 |
341/6 |
332/1 |
906/53 |
341/6 |
332/1 |
4 |
|
325/57 |
335/7 |
540/1 |
098/60 |
192/6 |
300/1 |
098/60 |
192/6 |
300/1 |
5 |
|
926/62 |
600/5 |
176/1 |
179/65 |
081/5 |
067/1 |
179/65 |
081/5 |
067/1 |
6 |
|
505/68 |
579/5 |
172/1 |
842/69 |
663/4 |
979/0 |
842/69 |
663/4 |
979/0 |
7 |
|
712/73 |
207/5 |
094/1 |
712/73 |
870/3 |
813/0 |
712/73 |
870/3 |
813/0 |
8 |
|
|
|
|
|
|
|
280/77 |
568/3 |
749/0 |
9 |
|
|
|
|
|
|
|
507/80 |
227/3 |
678/0 |
10 |
|
|
|
|
|
|
|
478/83 |
972/2 |
624/0 |
11 |
|
|
|
|
|
|
|
055/86 |
577/2 |
541/0 |
12 |
|
|
|
|
|
|
|
490/88 |
435/2 |
511/0 |
13 |
|
|
|
|
|
|
|
639/90 |
149/2 |
451/0 |
14 |
|
|
|
|
|
|
|
575/92 |
936/1 |
407/0 |
15 |
|
|
|
|
|
|
|
437/94 |
861/1 |
391/0 |
16 |
|
|
|
|
|
|
|
863/95 |
426/1 |
300/0 |
17 |
|
|
|
|
|
|
|
271/97 |
408/1 |
296/0 |
18 |
|
|
|
|
|
|
|
608/98 |
337/1 |
281/0 |
19 |
|
|
|
|
|
|
|
387/99 |
779/0 |
164/0 |
20 |
|
|
|
|
|
|
|
100 |
613/0 |
129/0 |
21 |
Extraction Method: Principal Component Analysis.
8 components extracted
جدول 12- بارگیری عاملهای استخراجی از شاخص‌ها (ماتریس عوامل چرخش نیافته)
|
8 |
7 |
6 |
5 |
4 |
3 |
2 |
1 |
عامل‌ها |
|
|
|
|
|
|
|
703/0 |
|
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
4 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
5 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
6 |
|
|
|
|
|
|
|
618/0 |
|
7 |
|
|
|
|
|
|
|
732/0 |
|
8 |
|
|
|
|
|
|
|
744/0 |
|
9 |
|
|
|
|
|
|
|
780/0 |
|
10 |
|
|
|
|
|
|
|
773/0 |
|
11 |
|
|
|
|
|
|
|
758/0 |
|
12 |
|
|
|
|
|
|
799/0 |
|
|
13 |
|
|
|
|
|
|
849/0 |
|
|
14 |
|
|
|
|
|
|
749/0 |
|
|
15 |
|
|
626/0 |
|
|
|
|
|
|
16 |
|
|
|
772/0 |
|
|
|
|
|
17 |
|
|
|
566/0 |
|
|
|
|
|
18 |
|
|
|
|
|
|
598/0 |
|
|
19 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
20 |
|
|
|
|
|
|
|
|
697/0- |
21 |
جدول 13- بارگیری عاملهای استخراجی از شاخص‌ها (ماتریس عوامل چرخش یافته)
|
8 |
7 |
6 |
5 |
4 |
3 |
2 |
1 |
عامل‌ها |
|
|
|
|
|
|
|
739/0 |
|
1 |
|
|
|
|
718/0 |
|
|
|
|
2 |
|
|
|
|
838/0 |
|
|
|
|
3 |
|
|
|
|
|
780/0 |
|
|
|
4 |
|
|
|
|
|
821/0 |
|
|
|
5 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
6 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
7 |
|
|
|
|
|
|
|
|
752/0 |
8 |
|
|
|
|
|
|
|
|
788/0 |
9 |
|
|
|
|
|
|
|
|
776/0 |
10 |
|
|
|
|
|
|
|
|
839/0 |
11 |
|
|
|
|
|
|
|
|
785/0 |
12 |
|
|
|
|
|
|
568/0 |
594/0 |
|
13 |
|
|
|
|
|
|
|
767/0 |
|
14 |
|
|
|
|
|
|
|
905/0 |
|
15 |
|
925/0 |
|
|
|
|
|
|
|
16 |
|
|
|
817/0 |
|
|
|
|
|
17 |
|
|
824/0 |
|
|
|
|
|
|
18 |
|
|
|
|
|
|
736/0 |
|
|
19 |
|
|
|
|
|
|
837/0 |
|
|
20 |
|
|
|
|
|
|
|
|
683/0- |
21 |
با توجه به جدول 13 ماتریس عوامل دوران یافته، به علت صریح و روشن بودن ساختار عامل‌ها و بارگیری از متغیرها، به نام‌گذاری عامل‌ها میپردازیم:
- عامل اول به‌عنوان مهم‌ترین عامل با متغیرهایی همچون گسترش امکانات آموزشی، علاقه‌مندی به تحصیل، دسترسی‌های بهداشتی، افزایش مشارکت‌های اجتماعی و فرهنگی و علایق فرهنگی دارای همبستگی مثبت و بالایی است ولی بار منفی نشان از عدم گسترش امکانات زیربنایی دارد.
- عامل دوم نیز با متغیرهای همچون افزایش مصرف مواد مخدر، افزایش آلودگی، درگیری و نزاع و انحرافات اجتماعی همبستگی مثبت و بالایی دارد.
- عامل سوم از متغیرهای همچون از دست دادن شغل و کاهش درآمد و افزایش هزینههای روزانه و گسترش آلودگیها همبستگی مثبت و بالایی دارد.
- عامل چهارم با متغیرهای مثبت اقتصادی و کاهش هزینههای اقتصادی (برق و...) رابطه مستقیم دارد.
- عامل پنجم با متغیرهای وضعیت زندگی و رضایت از زندگی همبستگی مثبت و بالای دارد.
- عامل ششم با متغیر فعالیت فرهنگی همبستگی مثبت و بالای دارد.
- عامل هفتم با متغیر مشارکت و سرمایهگذاری در پروژهها همبستگی مثبت و بالای دارد.
- عامل هشتم با متغیر خرافات و باورهای بازدارنده رابطه مستقیم دارد.
جدول 14- عاملهای استخراج‌شده و سهم درصدی آن‌ها از تبیین واریانس مجموعه متغیرها
|
شماره عامل |
نام عامل |
مقدار ویژه |
درصد مقدار ویژه |
سهم درصدی عامل از عامل‌ها |
|
1 |
اثرات آموزشی و فرهنگی |
16/4 |
8/19 |
9/26 |
|
2 |
جرائم و انحرافات اجتماعی |
77/2 |
2/13 |
9/17 |
|
3 |
اثرات منفی اقتصادی |
8/1 |
6/8 |
7/11 |
|
4 |
اثرات مثبت اقتصادی |
75/1 |
3/8 |
3/11 |
|
5 |
رضایت از زندگی |
54/1 |
3/7 |
9/9 |
|
6 |
فعالیتهای فرهنگی |
18/1 |
6/5 |
6/7 |
|
7 |
مشارکت در سرمایهگذاریها |
17/1 |
8/5 |
56/7 |
|
8 |
باورهای منفی و بازدارنده. |
09/1 |
3/5 |
06/7 |
|
جمع |
|
|
7/76 |
100 |
بر اساس عاملهای تحقیق میتوان یک مدل کلی، برای تحلیل و تبیین اثرات قطب صنعتی بر مناطق روستایی ارائه داد. با توجه به اینکه برخی عامل‌ها بیانگر اثرات مثبت قطب صنعتی پارس جنوبی بر روستاهای منطقه و برخی دیگر نشاندهنده اثرات منفی بودهاند بنابراین اثرات مثبت و منفی در قالب شکل 3 ارائه‌شده و سهم درصدی هر یک از عامل‌ها نیز محاسبه گردهاند. لازم به توضیح است که مجموع اثرات 100 فرض شده و سهم درصدی هر عامل بر این مبنا محاسبه‌شده است. میزان اثرات مثبت قطب صنعتی بر ساختار روستاهای حوزه پارس جنوبی 24/63 درصد بوده که در عاملهای اثرات آموزشی و فرهنگی (9/26)، اثرات مثبت اقتصادی (3/11)، رضایت از زندگی (9/9)، فعالیتهای فرهنگی (9/7) و مشارکت در سرمایهگذاریها (56/7) نمود پیداکرده است. در حالی که اثرات منفی قطب صنعتی پارس جنوبی بر روستاهای منطقه مطالعاتی 66/36 درصد بوده است که در قالب عاملهای جرائم و انحرافات اجتماعی (9/17)، اثرات منفی اقتصادی (7/11) و باورهای منفی و بازدارنده (06/7) درصد ظهور یافته است.
شکل 3- مدل تجربی اثرات مثبت و منفی قطب صنعتی بر مناطق روستایی
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
بر اساس دادههای سرشماری در دو مقطع 1375 و 1390 تغییراتی در شاخصهای اجتماعی و اقتصادی ازجمله افزایش نرخ رشد جمعیت، تراکم نسبی و نسبت جنسی جمعیت، مهاجرپذیری، میزان اشتغال، کاهش بیکاری، افزایش نرخ فعالیت عمومی در سطح مناطق روستایی شهرستانهای حوزه پارس جنوبی مشاهده میشود. بر اساس مدل تحلیل عاملی اثرات مثبت و منفی تأسیسات پارس جنوبی به شرح ذیل مشخص‌شده است: میزان اثرات مثبت قطب صنعتی بر ساختار روستاهای حوزه پارس جنوبی 24/63 درصد بوده که در عاملهای اثرات آموزشی و فرهنگی، اثرات مثبت اقتصادی، رضایت از زندگی، فعالیتهای فرهنگی و مشارکت در سرمایهگذاریها نمود پیداکرده است. در حالی که اثرات منفی قطب صنعتی پارس جنوبی بر روستاهای منطقه مطالعاتی 66/36 درصد بوده است که در قالب عاملهای جرائم و انحرافات اجتماعی، اثرات منفی اقتصادی و باورهای منفی و بازدارنده درصد ظهور یافته است.
بنابراین رویکردی مناسب در توزیع امکانات و خدمات در جهت توسعه و تعدیل نابرابریهای روستایی از پارامترهای ضروری در برنامههای توسعه روستایی این منطقه و استان بوشهر به‌حساب میآید. این موضوع مستلزم ساماندهی سکونتگاههای روستایی این منطقه تحت یک نظام سلسله‌مراتبی است. تقویت مراکز شهری کوچک و ایجاد کانونهای توسعه در دهستانها گامی اساسی در جهت توسعه پایدار و یکپارچه روستایی میباشد.
پیشنهاد‌ها:
جهت تقویت سکونتگاههای روستایی و تثبیت جمعیت در آن‌ها به‌منظور پشتیبانی و تأمین نیروی انسانی موردنیاز تأسیسات نفت و گاز و تقویت فعالیتهای کشاورزی و صنایع وابسته در حوزه نفوذ تأسیسات پارس جنوبی موارد زیر پیشنهاد میگردد:
- ایجاد بستری مناسب جهت سرمایهگذاری در مناطق روستایی حوزه پارس جنوبی و به‌ویژه در بخش کشاورزی و صنایع وابسته و غیر کشاورزی صورت پذیرد.
- شناخت پتانسیلهای مناطق روستایی حوزه پارس جنوبی در بخشهای مختلف کشاورزی، دامی، منابع دریایی و گردشگری توسط تیمی متخصص و حرفه‌ای صورت گیرد.
- ایجاد تسهیلات برای جذب سرمایهگذاری داخلی و خارجی جهت گسترش فعالیتهای تولیدی و صنایع کوچک در مناطق روستایی.
- شناسایی و اقدامات پیشگیری از انواع آسیب‌های اجتماعی و حوادث غیرمترقبه در صدر برنامه‌ریزیهای اجتماعی و اقتصادی استان قرار گیرد زیرا پس از شکلگیری، هزینه اجتماعی و اقتصادی بالای بر جامعه تحمیل میکند.
- سیاست‌های منفرد و ناکارآمد تور ایمنی، حمایت و بیمه‌های اجتماعی باید جای خود را به طرح جامع و فراگیر بیمه، حمایت و رفاه بدهند و این طرح ارتباط تنگاتنگی با سوگیری‌های توسعه اقتصادی و توانمندسازی عمومی داشته باشد.
)
