بررسی سلسله مراتب شهری و پدیده نخست شهری در استان کرمانشاه در طی سال‌های 1355 تا 1385

1- مقدمه

با آغاز قرن بیست و یکم یک رویداد بزرگ و چشمگیر در زندگی انسان بوجود آمد. در طی این دوره زمانی، بیش از نیمی از جمعیت جهان در مناطق شهری زندگی می‌کردند و شهرها شکل غالب سکونتگاه‌های انسان در سراسر جهان بود. آسیا و آفریقا بالاترین سطح و نرخ شهرنشینی را به ترتیب در این قرن تجربه خواهند کرد و پیش بینی شده که تا سال 2030 چین و هند تقریباً  از کل جمعیت شهری جهان را به خود اختصاص خواهند داد (Fragkias, 2009: 189). در بسیاری از نقاط جهان شروع شهرنشینی شتابان با اقتصاد جهانی پیوند خورده است (Cohen, 2004: 24) و در حال حاضر برای اولین بار در تاریخ بشر، نیمی از جمعیت دنیا در شهرها زندگی می کنند. در حالی که توسعه شهری یک پدیده جهانی است (پاگ، 1383: 19) در حدود 95 درصد از افزایش جمعیت جهان در آینده، در مناطق شهری کشورهای در حال توسعه اتفاق خواهد افتاد(Davis, 2004: 6). شهرنشینی سریع ابتدا در کشورهایی که دستخوش صنعتی شدن بودند در جهان توسعه یافته و سپس در آمریکای لاتین آشکار شد. امروزه مکان اصلی آن (شهرنشینی سریع) در فقیرترین قسمت‌های آسیا و آفریقاست. بیشتر از 90 درصد از رشد جمعیت شهری جهان در سال 2030 در مناطق کمتر توسعه یافته اتفاق خواهد افتاد (Sclar, 2005:901). مهمتر اینکه در این روند فزاینده شهرنشینی یک یا چند شهر معدود بر دیگر نقاط شهری سیطره یافته‌اند. برای اولین بار مارک جفرسون جغرافیدان معروف آمریکایی موضوع شهر مسلط را وارد ادبیات جغرافیایی نمود. شهر مسلط شهری است که از نظر میزان جمعیت یا کارکرد بر دیگر شهرهای یک کشور تأثیر می گذارد. بدین سان که مادر شهرهای ناحیه‌ای و شهرهای یک کشور به نحوی تحت تأثیر این شهرها که در ضمن پرجمعیت ترین شهرها هستند قرار می‌گیرند (شکویی، 1380: 485). برآورد شده است که جمعیت شهری جهان از 2.86 میلیارد نفر در سال 2000 به 4.98 نفر در سال 2030 برسد(Cohen, 2004: 27) تا قبل از سال 1335 توسعه شهرنشینی در ایران روند متعادلی داشت (رهنمایی، 1384: 27) ولی تحول ناگهانی در رشد جمعیت شهرنشین کشور بر پایه مرکز آمار ایران از سال 1340 به بعد آغاز و ناهماهنگی و دوگانگی در ساختار فیزیکی، اقتصادی و اجتماعی شهرها به وجود آمد (نظریان، 1374: 79). شبکه شهری کشور که تا این زمان از همگونی نسبی برخوردار بود در پی تحولاتی چون اصلاحات ارضی و مهاجرت‌های روستا شهری بطور تدریجی ناهمگون می شود. شبکه شهری می تواند از نظر کمی(تعداد جمعیت) و یا از نظر کیفی(اهمیت و نقش آنها) طبقه بندی شده و در نظمی از یک پایه و ارتفاع در ردیف یا مرتبه‌ای پشت سر هم قرار گیرند که اصطلاحاً سلسله مراتب شهری نامیده می‌شود (نظریان، 1374: 157و زیاری، 1384: 165). فرایند شهرنشینی در ایران به بروز پدیده نخست شهری، نابرابری‌های منطقه‌ای، تمرکزگرایی نیروهای اقتصادی و سیاسی در درون شهرها و تبعیض اکولوژی درون شهری و بحران‌های محیطی منجر شده است (Fani, 2006: 410). استان کرمانشاه نیز در غرب کشور بنا به موقعیت جغرافیایی خاص خود از این قاعده مستثنی نبوده و حتی شهر کرمانشاه به عنوان بزرگترین شهر استان در غرب کشور به عنوان یک شهر مسلط و برتر شناخته شده است.

2-اهمیت و ضرورت تحقیق

امروزه ساماندهی و تعادل بخشی فضا از بحث‌های کلیدی در حوزه برنامه ریزی شهری است (لطفی، 1384: 62) در شکل گیری و تخصص یابی سلسله مراتب شهری، میزان جمعیت عامل اصلی به شمار می‌رود. تراکم جمعیت در بالاترین سطح سلسله مراتب زمینه‌های مساعدی برای کارکردهای بزرگتر ایجاد می‌کند (شکویی، 1380: 382) و همین عامل باعث تراکم و تمرکز جمعیت در چند شهر می‌شود که باعث عدم تعادل می‌شود. جغرافیدانان برای نشان دادن تفاوت‌های ناحیه‌ای و سطح برخورداریها راههای توزیع مناسب و عادلانه امکانات و خدمات را باید نشان داده و جامعه را به سوی عدالت و زندگی متوازن سوق دهند. با توجه به اینکه جمعیت شهری کشور در طی دهه‌های اخیر رشد سریعی یافته و این رشد بیشتر از همه در چند شهر کشور مثل تهران، تبریز، مشهد و سایر کلانشهرهای بزرگ بوده که همین عامل باعث رشد بد قواره این شهرها شده و ساختار همگون سلسله مراتب کشور را نامتعادل کرده است. استان کرمانشاه نیز به عنوان یکی از استان‌های بزرگ کشور در غرب بر طبق سرشماری سال 1385 دارای 28 شهر بوده که بیشتر این شهرها دارای جمعیت بسیار کمی هستند و در این میان تنها شهر بزرگ استان همان مرکز استان یعنی شهر کرمانشاه است که بیش از 750 هزار نفر جمعیت دارد و جزو ده شهر بزرگ و برتر کشور از نظر جمعیتی است. در این منطقه از کشور شهرها به طرزی بسیار ناهمگون پراکنده شده‌اند. جابجایی رتبه‌ای شهرها در طی سرشماریهای مختلف کشور و به ویژه در دهه 65 به خاطر وجود جنگ و اثرات مستقیم آن بر سلسله مراتب شهری استان بسیار واضح است. در طول دهه‌های مختلف سرشماری یعنی از سال 1335 تا 1385 شهر کرمانشاه به عنوان یک شهر بزرگ در میان شهرهای استان خودنمایی کرده و تعادل فضایی استان را بسیار ناهمگون کرده است. این موضوع باعث شده که شهر کرمانشاه به تنهایی بسیاری از امکانات را در خود جذب نماید. همین عامل باعث شده که این شهر مقصد مهاجران بسیار زیادی در استان و حتی استان‌های همجوار شود. با توجه به مطالب ذکر شده سؤال این است که:

- آیا سلسله مراتب شهری در استان کرمانشاه در طی سال‌های 1355 تا 1385 به شکل مطلوب بوده است یا خیر؟

- با توجه به شاخص‌های مختلف نخست شهری، آیا سیستم و نظام شهری استان دارای نخست شهری است یا خیر؟

3- پیشینه تحقیق

- اولین کسی که به بررسی توزیع اندازه شهرها با استفاده از مدل رتبه- اندازه پرداخته اوئر باخ جغرافیدان آلمانی در سال 1913 بوده است (نظریان، 1374: 158؛آسایش، 1382: 214؛ لطفی، 1387 Soo, 2005: 241) و بعد از آن در میانه همین قرن زیپف با تغییراتی در فرمول اوئر باخ آن را بطور کامل مورد بحث و بررسی قرار داده است (Fragkis, 2009: 190).

- یکی از اولین پژوهشهای مرتبط با بررسی سلسله مراتب شهری در ایران، بررسی سلسله مراتب کشور توسط نظریان با استفاده از قاعده رتبه- اندازه و بر اساس آمارهای سال 1365 بوده و به این نتیجه رسیده که شبکه شهری کشور کاملاً نامتعادل و شهر تهران در میان شهرهای کشور به عنوان نخست شهری قوی با شهرهای بعد از خود فاصله بسیاری دارد و سیستم شهری کشور را کاملاً نامتعادل و نامتوازن کرده است.

- زیاری و همکاران در سال 1385 سلسله مراتب شهری در استان آذربایجان غربی را با استفاده از مدلهای رتبه- اندازه، حد اختلاف طبقه‌ای و منحنی لورنز در طی سال‌های 1355 تا 1375 بررسی و به این نتیجه رسیدند که سلسله مراتب شهری در شبکه شهری استان نیمه متعادل بوده است

- لطفی در سال 1387 سکونتگاه‌های شهری در استان مازندران را با استفاده از قاعده رتبه- اندازه و با استفاده از آمار سرشماری‌های 1365 و 1375 بررسی و به این نتیجه رسیده بود که سیستم شهری در استان مازندران بطور نسبی نامتوازن و معرف تمرکز و انبوهش جمعیت شهری در قسمت‌های مرکزی استان بوده است.

- اکبری و همکاران در سال 1388 با بررسی تأثیر پرداخت یارانه بنزین بر پدیده نخست شهری در ایران پرداخته و به این نتایج دست یافتند که اولاً در کشور در تمامی دوره‌های سرشماری (1385-1335) پدیده نخست شهری وجود داشته و حداکثر آن در سال 1355 بوده، دوماً نخست شهری توسط حاکمیت و دولت ملی کشور که عمدتاً در نخست شهر مستقر هستند تشویق می‌شود و دیگر اینکه پرداخت یارانه بنزین نتوانسته موجب کاهش نخست شهری در ایران شود.

- رهنمایی و همکاران در سال 1390 با بررسی وضعیت نخست شهری در استان سیستان و بلوچستان با استفاده از روش‌های کمی و شاخص‌های مختلف نخست شهری به این نتیجه رسیده‌اند که سیستم شهری این استان نیز به مانند نظام شهری کشور نامتعادل و سیستم شهری این استان نیز دارای از هم گسیختگی است، به گونه‌ای که این عدم تعادل بر اساس سرشماری سال 1385 شدت بیشتری یافته است.

4- روش تحقیق

اصل اساسی در روش تحقیق، رعایت ترتیب و نظم فرایند کلی و خرده فرایندهای هر مرحله است تا تحقیق علمی را در کوتاهترین زمان ممکن و با کمترین آسیب‌ها در زمینه کشف مجهول و راه حل مسأله عملی سازد(حافظ نیا، 1388: 49). با توجه به موضوع پژوهش، در این مقاله از روش کمی- تحلیلی بهره گرفته شده است. داده‌های سرشماری یکی از منابع اصلی اطلاعات شهرها و مناطق مختلف می باشد. هر چند که سرشماریها معمولاً هر 10 سال یکبار در بیشتر نقاط جهان انجام می‌شوند و چندین سال نیز طول می‌کشد تا داده‌های آنها تجزیه و تحلیل و نتایج آنها منتشر شوند (Cohen, 2004: 27)، اما مهمترین منبع اطلاعاتی به ویژه اطلاعات جمعیتی هستند. در این پژوهش نیز با مراجعه به آمارنامه‌های رسمی کشور در طی سال‌های 1355 تا 1385، داده‌ها و اطلاعات مورد نیاز مرتبط با استان استخراج و سپس با بهره گیری از مدل‌های سلسله مراتب شهری شامل حد اختلاف طبقه‌ای و رتبه- اندزه، سلسله مراتب شهری و با استفاده از فرمول‌ها و شاخص‌های گوناگون نخست شهری در استان کرمانشاه مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

5- تشریح مدل‌ها

برای تعیین و تشریح سلسله مراتب شهری بر اساس متغیر جمعیتی از مدل‌های مختلفی همچون حد اختلاف طبقه‌ای، قانون رتبه- اندازه، منحنی لورنز، ضریب تراکم جینی می‌توان استفاده نمود (زیاری، 1384: 167). که در این پژوهش از دو مدل حد اختلاف طبقه‌ای و قانون رتبه- اندازه استفاده شده است:

5-1- مدل حد اختلاف طبقه‌ای

این روش علمی با استفاده از فرمول‌های آماری به ویژه با بیشترین و کمترین تعداد جمعیت قابل اجرا است (حکمت نیا، 1385: 188 و زیاری، 1384: 168) ساختار کلی مدل به این شرح است:

- مرحله اول: تعیین دامنه نوسان جمعیتی شهرها

R= Max(p)- Min(p)

- مرحله دوم: تعیین تعداد طبقات با استفاده از فرمول استورجس                    

Log N K= 1+ 3.3

که K= تعداد طبقات و N= تعداد شهرهاست

- مرحله سوم: تعیین میزان حد اختلاف طبقه ای

H=

- مرحله چهارم: تشکیل ماتریس و تقسیم بندی شهرها

5-2- مدل رتبه- اندازه

این مدل یک روش نموداری مفید برای بررسی ارتباط بین تعداد و ادازه سکونتگاه‌ها در یک کشور است. در صورتی‌ که سکونتگاه‌های یک کشور بر طبق اندازه‌های جمعیت استان با یک نظم کاهشی مرتب شده باشد، این قانون پیشنهاد می‌کند که اندازه یک شهر بخصوص می‌تواند با مرتبه واندازه جمعیت بزرگترین شهر کشور قابل مشاهده باشد. جمعیت پیش بینی شده برای هر شهر را می‌توان با تقسیم جمعیت بزرگترین شهر به مرتبه شهری که آزمایش شده تخمین زد. این مدل برای اولین بار توسط اوئر باخ و سپس توسط زیپف بطور کامل فرمول بندی و پس از آن مورد استفاده قرار گرفته است. ساختار کلی این مدل به شرح زیر است (کووارد و همکاران، 1388: 43).

Pi=

Pi= جمعیت شهر i

Ri= مرتبه شهر i

K= جمعیت بزرگترین شهر

یا بصورت مقابل نوشته می شود که:

Pr= Pi()

Pi= جمعیت بزرگترین شهر و Pr= جمعیت شهر r که مرتبه بندی شده است.

5-3- مدل ساخت نیمرخ سلسله مراتب شهری:

این مدل توسط فیلیپ پنشمل و فرانسوا کاریز بکار برده شده است. برای ترسیم نیمرخ سلسله مراتب شهری باید موارد مختلف طبقه بندی اندام جغرافیایی شهرها با معیارهای جمعیتی، تبدیل تعداد جمعیت شهرها به مقیاس مساحت و وسعت، تبدیل اندام جغرافیایی شهرها به مقیاس و وسعت و مشخص کردن متوسط آماری آن، محاسبه آماری شهرها و نهایتاً ترسیم نیمرخ سلسله مراتب شهری انجام شود. بطور کلی در نیمرخ سلسله مراتب شهری تعداد شهرها مشخص نیست، اما همین نیمرخ شهری مبنایی است برای تحلیل‌های جغرافیایی، جرا که نیمرخ شهری تصویری از جمعیت هر یک از طبقات شهری است (حکمت نیا، 1385: 184).

5-4- مدل لورنز:

این مدل در بررسی پراکندگی و توزیع جمعیت در یک کشور ابزار بسیار مفیدی است. این مدل در سال 1905 برای اندازه گیری عدم تعادل توزیع درآمد و رفاه در نظر گرفته شده بود، اما اکنون برای اندازه گیری یکسری از متغیرهای دوتایی مثل اندازه گیری بین رشد شهری و توزیع جمعیت استفاده می‌شود (کووارد و همکاران، 1388: 37). برای رسم منحنی لورنز از درصد تجمعی تعداد شهرها از هر کدام از طبقات جمعیتی در محور ox و درصد تجمعی جمعیت شهری در محور oy استفاده می‌شود. سپس برای هر یک از دوره‌های سرشماری، یک منحنی رسم می‌شود که هر چقدر منحنی به طرف خط نرمال سوق یابد، جمعیت یابی نقاط شهری مطلوبتر است (زیاری، 1384: 169 و حکمت نیا، 1385: 199).

5-5- ضریب آنتروپی:

این مدل معیاری برای سنجش توزیع جمعیت شهری و توزیع تعداد شهرها در طبقات شهری یک منطقه است. با استفاده از این مدل می‌توان به میزان تعادل فضایی استقرار جمعیت و تعداد شهرها در سطح شبکه شهری، استانی، منطقه ای و ملی پی برد. ساختار این مدل به شرح زیر است:

H: مجموع فراوانی در لگاریتم نپری فراوانی

H= -

Pi: فراوانی، Ln Pi: لگاریتم نپری فراوانی، k: تعداد طبقات و G: میزان آنتروپی است.

اگر آنتروپی به طرف صفر میل کند حکایت از تمرکز بیشتر و یا افزایش تمرکز یا عدم تعادل در توزیع جمعیت بین شهرها دارد و حرکت یک و بالاتر از آن توزیع متعادلتری را در عرصه منطقه‌ای نشان می‌دهد (حکمت نیا، 1385: 190- 189)

5-6-  شاخص تمرکز هندرسون:

 این شاخص نشان دهنده کاهش تمرکز در نظام شهری است و بر اساس فرمول زیر محاسبه می‌شود:

-  UD=

که با توجه به فرمول pi جمعیت شهر i و p کل جمعیت شهری و n تعداد شهرها در نظام شهری است (رهنمایی، 1390: 94).

6- معرفی منطقه مورد مطالعه

استان کرمانشاه در منتهی الیه غربی کشور از سه طرف دارای مرز داخلی با استان‌های (لرستان، کردستان، ایلام، همدان) و از یک سمت دارای مرز بین‌المللی با کشور عراق است مختصات جغرافیایی آن بین 36 و 33 درجه و 15 و 35 درجه شمالی و 24 و 45 درجه تا 30 و 48 درجه طول شرقی قرار دارد و بر طبق سرشماری سال 1385 دارای 14 شهرستان و 1879439 نفر جمعیت است.

نقشه شماره 1: موقعیت جغرافیایی استان کرمانشاه

7- مبانی نظری پژوهش

نظام شهری عبارت است از مجموعه‌ای از شهرهای وابسته به هم که ساختار نظام سکونتگاه‌های شهری را در یک ناحیه، منطقه کشور و جهان پدید می آورند. نظام شهری تنها محدود به مجموعه کالبدی از سکونتگاههای شهری نیست، بلکه جریان‌ها و ارتباطات میان این سکونتگاهها را نیز در بر می‌گیرد (مرصوصی و همکاران، 1390: 96). اندازه و سلسله مراتب شهری مدت‌های طولانی منبع جالب توجهی برای محققان بوده است و از جمله مباحثی است که از گذشته‌های دور ذهن جغرافیدانان را به خود معطوف داشته است. منظور از سلسله مراتب شهری طبقه بندی شهرها بر حسب اهمیت کارکرد ایشان است که به موجب آن کنش‌های متقابل بین مناطق شهری و ارتباطات بین بخش‌های مختلف یک نظام سلسله مراتبی، نشان دهنده جنبه‌های خود نظام خواهد بود (حکمت‌نیا، 1385: 177). شبکه شهری در مناطق مختلف که به تبع شرایط جغرافیایی با نظم فضایی خاصی شکل گرفته است، می‌تواند از نظر کمی(تعداد جمعیت) و یا از نظر کیفی (اهمیت و نقش آنها) طبقه‌بندی شده و در نظمی از یک پایه و ارتفاع در ردیف یا مرتبه‌ای پشت سرهم قرار گیرند که اصطلاحاً سلسله مراتب شهری نامیده می‌شود. حد مطلوب اندازه شهر تمام مفهوم خود را در یک نظام سلسله مراتبی که در آن اندازه‌های مختلف شهر وجود دارد بدست می‌آورد. بنابراین مسأله توزیع جمعیت شهری در حد مطلوب در یک نظام سلسله مراتبی مهمتر و منطقی تر از حد مطلوب و اندازه بهینه شهر است (نظریان، 1374: 157- 156). توزیع سلسله مراتب شهری، از جهات مختلف بهترین شکل سازماندهی فضاست؛ توزیع کالاها و خدمات به تمام جامعه، انتقال تکنولوژی جدید و ابداعات به سراسر جامعه و وجود روش‌های مختلف زندگی در محیط‌های گوناگون. وجود این نوع سلسله مراتب شهری، باعث می شود که تقریباً هر اندازه شهری با حد مطلوب سازگار باشد. حال اگر وجود اندازه‌های غیر متناسب شهر در یک نظام سلسله مراتب شهری باعث شود که این نظام کار خود را در حد مطلوب انجام ندهد، مسأله‌ای است که جدا از مفهوم اندازه مطلوب شهری باید مورد بررسی قرار گیرد (رهنمایی و همکاران، 1390: 11) سلسله مراتب همانند یک هرم است که همواره تعداد کمتری شهر بزرگ و مهم در رأس و تعداد بیشتری شهر کرچک در قاعده آن قرار می گیرند. بنابراین سیستم فضایی سلسله مراتب شهری متشکل از مادر شهرها، شهرهای بزرگ، شهر و شهرک است. نواحی مادرشهرهای نادر در بالای سلسله مراتب تامین کننده خدمات تخصصی برای نواحی بزرگ بوده ولی شهرهای کوچکتر نواحی کوچکتری راتحت پوشش خدمات خود قرار می‌دهند. معمولاً شهرهای هم سطح خدمات یکسانی را عرضه کرده و به یکدیگر خدمات نمی‌دهند، مگر اینکه خدمات بسیار تخصصی مانند خدمات دانشگاهی عمده‌ای عرضه کرده باشند. بنابراین شهرهای متعلق به یک سطح در سلسله مراتب به همدیگر وابسته نیستند، ولی در راطه متقابل با سطوح دیگرند. در مجموع باید گفت که همه شهرها در سطوح گوناگون سلسله مراتب شهری تشکیل یک نظام شهری را می‌دهند (صدرموسوی، 1388: 138) مهمترین نظریات مرتبط با سلسله مراتب شهری مدل‌های مکان مرکزی والتر کریستالر، قاعده رتبه- اندازه، مدل ساخت نیمرخ سلسله مراتب شهری، ضریب آنتروپی، منحنی لورنز و ... است.

8- تحولات کلی جمعیت شهری در استان کرمانشاه

مروری بر تحولات جمعیتی استان کرمانشاه از سال‌های 1355 تا 1385 نشان می دهد که تعداد نقاط شهری از 10 شهر در سال 55 به 28 شهر در سال 85 رسیده است. اغلب نقاط شهری استان کرمانشاه کوچک و کم جمعیت هستند و تنها شهر بزرگ و پرجمعیت آن شهر کرمانشاه است که جزو ده شهر برتر و بزرگ کشور نیز است. بررسی روند تغییرات میزان شهرنشینی در استان کرمانشاه نشان می‌دهد در طی دهه 55 تا 65، 14 درصد بر میزان جمعیت شهری اضافه شده و به 56.2 درصد رسیده که درصد بسیار بالایی است و مهمترین علت آن را باید در مهاجرت‌های شدیدی که در طی این دهه به خاطر جنگ روی داده است جستجو کرد. در طی همین مدت درصد جمعیت شهری کشور 54.3 درصد بوده که نشان از درصد بالای شهرنشینی استان نسبت به کل کشور دارد. در میان 28 شهر استان در سال 1385 شهر کرمانشاه با جمعیتی بیش از 700 هزار نفر و شهرهای اسلام آباد غرب و هرسین با جمعیتی بین 50 تا 100 هزار نفر قرار گرفته و سایر نقاط شهری استان دارای جمعیتی کمتر از 50 هزار نفر هستند به گونه‌ای که 13 شهر استان دارای جمعیتی کمتر از 5 هزار نفر می باشند که نشان از گسست شدید شبکه شهری استان دارد. درصد جمعیت شهری استان در سال 1375 به 61.7 و در سال 1385 به 66.8 درصد رسیده که در تمامی دوره‌ها از درصد جمعیت شهرنشین کشور بالاتر بوده است. در طول دوران مورد بررسی جمعیت غیر ساکن(1.6 درصد در سال 1355، 05 در سال 1365، 06 در سال 1365 و 03 نیز در سال 1385) و روستایی استان نیز کاهش محسوسی داشته‌اند.

جدول شماره 1: تعداد و درصد جمعیت شهری و روستایی استان کرمانشاه در طی سال‌های 1355 تا 1385

مأخذ: سرشماری‌های رسمی کشور از سال 1355 تا 1385

جدول شماره 2 بیانگر جایگاه شهرهای استان کرمانشاه و نوسانات آنها در طی چهار دوره سرشماری رسمی کشور است که جایگاه آنها را در نظام شهری استان نشان می‌دهد. در این میان تنها جایگاه دو شهر کرمانشاه و اسلام آباد غرب ثابت بوده و جایگاه سایر شهرها تغییرات متفاوت و زیادی را نشان می‌دهد. شهرهای هرسین، کنگاور و سنقر از سال 1365 به بعد جایگاه‌های دوم تا پنجم استان را به خود اختصاص داده‌اند. در این میان شهرهای جنگ زده و مرزی استان همچون سرپل ذهاب، قصرشیرین و گیلانغرب وضعیت خاص خود را داشته اند، به گونه ای که این شهرها در سرشماری سال 1365 خالی از سکنه بوده‌اند. البته این شهرها بعد از جنگ و در طی سرشماریهای سال 1375 و 1385 جهش خوبی را داشته و دوباره در سلسله مراتب شهری استان جایگاه خاص خود را به دست آورده‌اند. در طی سرشماری سال 1385 جایگاه شهرها در نظام سلسله مراتبی استان نسبت به دوره قبل تغییرات چندانی را نشان نمی‌دهد و بیشتر شهرها با همان ترتیب سال 1375 در شبکه شهری استان ظاهر شده‌اند.

جدول شماره 2: جایگاه شهرهای استان کرمانشاه در نظام شهری در طول سال‌های 1355 تا 1385

همان طور که در بالا نیز ذکر گردید بر اساس جدول شماره 2 که ترتیب آن بر اساس جمعیت شهرهای استان در طی دوره‌های مورد بررسی بوده می توان اینگونه بیان کرد که:

- دو شهر کرمانشاه و اسلام آبادغرب بعنوان شهرهای اول و دوم استان در تمام دوره‌های مورد بررسی جایگاه ثابتی داشته‌اند.

- شهرهای هرسین، کنگاور و سنقر نیز بعنوان شهرهای سوم، چهارم و ژنجم استان از سال 1368 تا 1385 این جایگاهها را حفظ کرده‌اند. هرچن شهر سنقر نسبت به سال 1355 یک پله سقوط داشته و به جایگاه پنجم رسیده است.

- شهرهای قصرشیرین، سرپل ذهاب و گیلانغرب بخاطر درگیر بودن در جنگ در سال 1365 فاقد جمعیت، و جایگاه دوره قبل خود را از دست داده و به آخر نمودار کشیده شده‌اند. اما پس از دوران جنگ این شهرها دوباره پذیرای جمعیت شده به گونه ای شهر سرپل ذهاب بر اساس آمار سال 1385 در رده هفتم قرار گرفته است.

- شهرهای، صحنه، نودشه و نوسود که از سال 1365 به شبکه شهری استان اضافه شده‌اند تا سال 1385 جایگاه خود را در نظام شهری استان نسبت به دوره قبل از دست داده‌اند و سیر نزولی داشته‌اند.

- در هر دوره نسبت به دوره قبل از آن تعداد شهرها افزایش یافته ولی این افزایش در سال 1385 بسیار زیاد بوده است به گونه‌ای که تعداد شهرها به 28 شهر رسیده است که نسبت به دوره قبل 9 شهر به شبکه شهری استان  اضافه شده است.

- بیشتر شهرها در طی سال‌های 1375 و 1385 جایگاه ثابتی داشته‌اند.

9- تعیین سلسله مراتب شهری استان کرمانشاه با استفاده از مدل حد اختلاف طبقه‌ای

سلسله مراتب شهری در استان کرمانشاه بر اساس مدل حد اختلاف طبقه‌ای، بر مبنای سرشماری سال‌های 1355 تا 1385 و با استفاده از مقدار جمعیتی آنها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. بررسی داده‌های جداول شماره 5 و 6 نشان از تغییر گروه‌های جمعیتی از 5 گروه در سال‌های 55 و 65 به 6 گروه در سال‌های 75 و 85 دارد. شهر کرمانشاه به تنهایی در چهار دوره سرشماری در گروه اول و سایر شهرها در گروه آخر قرار گرفته‌اند. در جدول شماره 3 که مربوط به سرشماری سال 1355 است شهر کرمانشاه به تنهایی 65.7 درصد از کل جمعیت شهری استان و 27.7 درصد از کل جمعیت استان را به خود اختصاص داده است. ضریب شهرنشینی استان در این دوره 42.2 درصد بوده که از میزان متوسط کشوری (47 درصد در سال 1355) 5 درصد بیشتر بوده است. بررسی داده‌های جدول شماره 4 کماکان نشان از برتری شهر کرمانشاه در استان دارد. در این دوره شهر کرمانشاه 68.2 درصد از کل جمعیت شهرنشین استان و 38.3 درصد از کل جمعیت استان را به خود اختصاص داده است. در این دوره درصد شهرنشینی کل کشور 54.3 درصد بوده و درصد جمعیت شهرنشین استان 56.2 درصد بوده است. از عوامل مشخصه این دوره افزایش جمعیت شهری شهرهای پرجمعیت و فاصله گرفتن آنها از شهرهای متوسط کشور بوده است. در این دوره در کل کشور در استان‌های تهران، کرمانشاه، خوزستان، اصفهان و یزد درصد جمعیت شهری از درصد متوسط جمعیت شهرنشین کشور بالاتر است در حالیکه در سایر استان‌ها هنوز به مرز متوسط ملی نرسیده است(نظریان، 1374: 89-88).

در جدول شماره 5 که تحولات جمعیتی شهرهای استان را در سال 1375 نشان می دهد گروه‌های جمعیتی از 5 گروه به 6 گروه ارتقا یافته است. در این دوره نیز در گروههای دوم تا پنجم هیچ شهری از استان جای ندارد و تمامی شهرها در گروه آخر قرار دارند. در این دوره به خاطر پایان یافتن جنگ و اسکان مجدد مردم در شهرهای خالی از سکنه سال 1365، درصد جمعیت شهری شهر کرمانشاه نسبت به دوره قبل 5 درصد کاهش و به 63.1 درصد رسیده است؛ اما کماکان برتری خود را در نظام سلسله مراتب شهری استان حفظ کرده و 38.9 درصد از کل جمعیت استان را تشکیل داده است. در همین دوره جمعیت شهری استان به 61.7 درصد رسیده است. در جدول شماره 6 نیز همانند جداول قبلی شهر کرمانشاه برتری مطلق خود را حفظ نموده و به عنوان یک نخست شهر عمل می‌کند.

به طور کلی باید گفت که نتایج حاصل از جداول 3 تا 6 نشان دهنده این واقعیت است که:

- تقسیم بندی شهرهای استان کرمانشاه دارای هیچ گونه هماهنگی و نظمی نبوده و گسیختگی آماری فاحشی در آن وجود دارد.

- بیش از 90 درصد از نقاط شهری استان در تمامی دوره‌ها در گروه جمعیتی آخر قرار گرفته‌اند.

- شهر کرمانشاه با داشتن میانگین جمعیتی بیش از 8.5 برابر شهر دوم خود در تمامی دوره‌ها(9.4 برابر در سال 55، 7.6 برابر در سال 65، 8.5 برابر در سال 75 و 8.8 برابر در سال 85) به عنوان نخست شهری کاملاً قوی و برتر بر سیستم شهری استان غلبه داشته و سبب ناموزونی و عدم تعادل کامل در شبکه شهری استان شده است.

- در تمامی دوره‌ها شهر کرمانشاه در گروه اول جمعیتی و سایر شهرها در گروه آخر قرار داشته‌اند.

- در طی سال‌های 1355 و 65 تعدا طبقات 5 طبقه و در طی سال‌های 1375 و 85 تعداد طبقات به 6 طبقه رسیده است.

- در طبقات دوم، سوم و چهارم در طی سال‌های 1355 و 65 و در طبقات دوم تا پنجم سال‌های 1375 و 85 هیچ شهری قرار نگرفته و این خود بیانگر فاصله جمعیتی بسیار زیاد شهر کرمانشاه با دیگر شهرهای استان است.

جدول شماره 3: طبقه بندی شهرهای استان کرمانشاه مطابق روش حد اختلاف طبقه‌ای (1355)

مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس اطلاعات مستخرج از سرشماری سال 1355

جدول شماره 4: طبقه بندی شهرهای استان کرمانشاه مطابق روش حد اختلاف طبقه‌ای (1365)

مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس اطلاعات مستخرج از سرشماری سال 1365

جدول شماره 5: طبقه بندی شهرهای استان کرمانشاه مطابق روش حد اختلاف طبقه‌ای (1375)

مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس اطلاعات مستخرج از سرشماری سال 1375

جدول شماره 6: طبقه بندی شهرهای استان کرمانشاه مطابق روش حد اختلاف طبقه‌ای (1385)

مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس اطلاعات مستخرج از سرشماری سال 1385

10- تعیین سلسله مراتب شهری استان کرمانشاه با استفاده از مدل رتبه- اندازه

بررسی داده‌های سرشماری‌های مختلف کشور نشان می‌دهد که تعداد شهرها از 10 شهر در سال 1355 به 28 شهر در سال 1385 دارد. تمامی شهرها در سال 1355 با توجه به تعریف شهر در آن دوره (مکان‌های جمعیتی بالای 5 هزار نفر) بالای 5 هزار نفر بوده‌اند. در سال 1365 با اینکه تعداد شهرها افزایش می‌یابد، ولی تعداد شهرهای بالای 5 هزار نفر نسبت به دوره قبل یک مورد کاهش می‌یابد. در این دوره بنا به شرایط کشور و استان، تعداد 3 شهر خالی از سکنه در استان وجود داشته است. در سال‌های 1375 و 1385 نیز با وجود افزایش تعداد شهرها، تعداد شهرهای بالای 5 هزار نفر به 14 شهر ارتقا یافته است. به طور کلی باید گفت که بیشتر شهرهای اضافه شده به شبکه شهری کشور به ویژه در طی سال 1385، شهرهای زیر 5 هزار نفر هستند. با رسم توزیع نرمال و لگاریتمی رتبه- اندازه شهرهای بیش از 5 هزار نفر به خوبی می توان برتری شهر کرمانشاه را نسبت به شهرهای دیگر استان و به ویژه شهر دوم مشاهده کرد. در نمودار شماره 1 که توزیع لگاریتمی شهرهای بالای 5 هزار نفر استان را نشان می‌دهد آن چنان اختلافی بین شهرها دیده نمی‌شود و فاصله زیادی از همدیگر ندارند و تنها فاصله محسوس آن مربوط به شهر اول و دوم با دیگر شهرهای استان است. اما در نمودار شماره 2 که توزیع نرمال شهرهای استان را نشان می‌دهد اختلاف جمعیتی شهر اول با دیگر شهرهای منطقه بسیار واضح است و همین فاصله جمعیتی بسیار باعث ایجاد شکاف میان این شهر با دیگر شهرهای استان شده است.(نمودارهای شماره 1 و 2). شهر اسلام آباد غرب نیز به عنوان شهر دوم جایگاه خود را در تمامی دوران حفظ نموده و این در حالی است که بنا به این مدل رتبه واقعی آن نهم است. تنها تغییر رتبه‌ای در سال‌های 75 و 85 مربوط به شهر‌های صحنه و سرپل ذهاب است که جایگاه آنها در سال 85 با هم عوض شده و جایگاه دیگر شهرها ثابت ماده است.

در تمامی دوران سرشماری (سال‌های 1355 تا 1385) همبستگی معکوس قوی بین لگاریتمی مرتبه شهرها و لگاریتمی اندازه شهرها برقرار بوده است. در واقع هر چه بر لگاریتم رتبه‌ها افزوده شده از لگاریتم جمعیت آنها کاسته شده است.

جدول شماره 7: لگاریتم رتبه- اندازه شهرهای استان کرمانشاه در سال 1355

مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس اطلاعات مستخرج از سرشماری سال 1355

جدول شماره 8: لگاریتم رتبه- اندازه ده شهر برتر استان کرمانشاه در سال 1365

مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس اطلاعات مستخرج از سرشماری سال 1365

جدول شماره 9: لگاریتم رتبه- اندازه ده شهر برتر استان کرمانشاه در سال 1375

مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس اطلاعات مستخرج از سرشماری سال 1375

جدول شماره 10: لگاریتم رتبه- اندازه ده شهر برتر استان کرمانشاه در سال 1385

مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس اطلاعات مستخرج از سرشماری سال 1385

نمودار شماره 1: توزیع لگاریتمی رتبه- اندازه شهرهای بالای پنج هزار نفر استان کرمانشاه

نمودار شماره 2: توزیع نرمال رتبه اندازه شهرهای بالای پنج هزار نفر استان کرمانشاه

جدول شماره 11: اندازه واقعی و تئوری رتبه- اندازه شهرهای استان کرمانشاه(1385)

مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس اطلاعات مستخرج از سرشماری سال 1385

11- یافته‌های تحقیق

بررسی سلسله مراتب شهری استان کرمانشاه در طی سال‌های 1355 تا 1385 نشان می‌دهد که در این استان نیز به مانند بیشتر استان‌های کشور و در یک حالت کلی تر به مانند کل کشور دارای شبکه شهری ناهمگون و نامتعادلی است. در ابتدا سلسله مراتب شهری در استان با استقاده از مدل حد اختلاف طبقه ای و سپس با استفاده از مدل رتبه- اندازه بررسی و نتایج یکسانی با توجه به جداول و نمودارهای بالا بدست آمده است. در مدل حد اختلاف طبقه‌ای در طی دو دوره 55 و 65 تعداد گروه‌های جمعیتی 5 گروه بوده اما در گروههای دوم تا چهارم مدل، شهری از استان جای نداشته و شهر کرمانشاه در گروه اول و سایر شهرهای استان با اختلاف جمعیتی بسیار زیاد در گروه آخر قرار گرفته‌اند و این روند در طی دو دوره بعدی نیز تکرار شده است. در کل کشور نیز همچین روندی را می‌توان مشاهده کرد به گونه‌ای که در گروههای بالای شهری کشور با توجه به فاصله جمعیتی تهران به عنوان بزرگترین شهر کشور با شهرهای بعد از خود و به ویژه شهر دوم کشور (مشهد) می‌توان همچین روندی را مشاهده کرد. در مدل رتبه اندازه نیز همان روند تکرار شده و آن را می‌توان از روی نمودارها مشاهده کرد. به طور کل می توان گفت که:

- یافته‌های پژوهش بیانگر عدم تعادل در شبکه شهری استان می باشد و این عدم تعادل بسیار زیاد می باشد.

- شهر کرمانشاه ساختاری ناهمگون را به سلسله مراتب شهری استان تحمیل نموده است

- جنگ تحمیلی در ساختار نامتعادل استان تأثیر بسزایی داشته است و بیشترین تغییر جایگاه شهرها را در این دوره می‌توان مشاهده کرد (جدول شماره 2)

- بیشتر شهرهای شبکه شهری استان کوچک هستند و همین مسأله باعث کمبود خدمات در این شهرها شده و جمعیت آنها به مرور زمان به مرکز استان که تمامی امکانات را در خود جذب نموده مهاجرت می‌کنند.

12- روش‌های تعیین نخست شهری

اولین تأکید در تحلیل پراکندگی سلسله مراتب شهری به اواسط قرن بیستم بر می گردد که در آن قانون نخستین شهر- شهر اصلی مورد توجه است. طبق این قانون در هر کشور، نخستین شهر آن، بیشترین جمعیت را در میان سیستم‌های شهری دارا است (شکویی، 1380: 387). به عقیده موتلر نخست شهری توسط حاکمیت و دولت ملی کشورها که عمدتاً در نخست شهرها هستند تشویق می شود. وجود پتانسیل‌های مدیریتی کارآمد مورد نیاز دولت‌های ملی در این شهرها یکی از عواملی است که باعث این تشویق می‌شود (اکبری، 1388: 9) مارک جفرسون برای تعیین نخست شهر در چهل و چهار کشور پیشرفته جهان از روش نسبی[1] استفاده نمود که محاسبه بر اساس نسبت نخست شهر به شهر دوم انجام می‌گرفت (). کلارک پیشنهاد کرد که بهتر است به جای دو شهر، چهار شهر اول نظام شهری برای محاسبه انتخاب گردد. از اینرو او اصطلاح" شاخص چهار شهر[2]" را پیشنهاد کرد که بصورت  محاسبه می‌شد. سرانجام مهتا[3] با اصلاح فرمول کلارک بهترین روش برای تشخیص نخست شهری را نسبت اندازه شهر نخست بر چهار شهر اول نظام شهری به صورت  پیشنهاد کرد. بر پایه چنین معیاری درجه تسلط و برتری شهر اول بر نظام شهری بر اساس جدول زیر پیشنهاد شده است (حکمت‌نیا، 1385: 198).

جدول شماره 12: درجه نخست شهری در نظام شهری بر پایه شاخص چهار شهر مهتا

مأخذ: حکمت‌نیا، 1385: 198 به نقل از عظیمی  1381

12-1- شاخص نخست شهری

یکی دیگر از روشهای بررسی میزان نخست شهری استفاده از شاخص نخست شهری[4] است که نسبت جمعیت بزرگترین شهر(P1) به کل جمعیت شهری(P) کشور یا منطقه‌ایی که شاخص نخست شهری برای آن محاسبه می‌شود، سنجیده می‌شود. هر چه مقدار عددی این شاخص بیشتر باشد، بزرگترین شهر دارای نخست شهری بیشتری است(دخت لیوارجانی، 1388: 190/ زبردست، 1386: 34/ رهنمایی، 1390: 92).

UPI=

با توجه به شاخص بالا در سال 1385 استان قم دارای بیشترین میزان نخست شهری و استان کردستان دارای پایین‌ترین میزان در کشور بوده‌اند. همچنین میانگین نخست شهری در ایران بر اساس این شاخص 441/0 بوده است (دخت لیوارجانی، 1388: 190).

12-2- شاخص دو شهر[5]

این شاخص مرتبط با توزیع رتبه- اندازه شهری است و شاخصی نسبی است، بدین ترتیب که از طریق محاسبه نسبت جمعیت شهر نخست(P1) به دومین شهر(P2) به دست می‌آید(زبردست، 1386: 34/ رهنمایی، 1390: 92). در این شاخص اگر مقدار عددی بدست آمده به 2 ختم شود، نظام شهری دارای تعادل بوده و نخست شهری حاکمیت ندارد ولی اگر بالاتر از 2 باشد شاخص نخست شهری تسلط دارد (تقوایی، 1390: 34)

TCI =

12-3- شاخص تمرکز هرفیندال:

از این شاخص برای بررسی میزان تمرکز در کل نظام شهری و اینکه آیا در مقاطع مختلف زمانی از شدت تمرکز کاسته شده و نظام شهری به سمت تعادل پیش می‌رود یا خیر استفاده می‌شود و فرمول آن به شرح زیر است:

   که در آن piجمعیت شهر i و p جمعیت شهری منطقه مورد مطالعه است(رهنمایی، 1390: 93).

12-4- شاخص موما و الوصابی

این شاخص از تقسیم مجموع جمعیت‌های دو شهر اول و دوم به مجموع جمعیت‌های دو شهر سوم و چهارم به دست می‌آید و فرمول آن به شرح زیر است:   که هر چه مقدار عددی این شاخص بزرگتر باشد، نظام شهری مورد نظر دارای نخست شهری بیشتری است (رهنمایی، 1390: 93)

جدول شماره13: بررسی میزان نخست شهری در استان کرمانشاه در طی سال‌های 1355 تا 1385

مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس سرشماری سال‌های 1355 تا 1385

- بر پایه شاخص نخست شهری که در آن هر چه مقدار عددی این شاخص بیشتر باشد بزرگترین شهر دارای نخست شهری بیشتری است این امر برای سال‌های 1355 و 1365 با توجه به افزایش مقدار آن بیانگر نخست شهری که در سال 1375 از مقدار تسلط شهر کرمانشاه کاسته، ولی در سال 1385 دوباره به مقدار آن افزوده شده که نشانگر تسلط شهر کرمانشاه بر نظام شهری استان بوده است.

- بر پایه شاخص دو شهر اگر مقدار عددی بدست آمده به 2 ختم شود نظام شهری دارای تعادل بوده ولی اگر بالاتر از 2 باشد شاخص نخست شهری تسلط دارد که با توجه به ارقام بدست آمده و فاصله بسیار زیاد آن با عدد 2 می‌توان گفت که نظام شهری استان کرمانشاه دارای نخست شهر است.

- مبنای عددی شاخص چهار شهر 0.923 است باشد که بیشتر از آن نشان دهنده تسلط نخست شهری است و اعداد بدست آمده بر اساس این فرمول برای استان بیانگر برتری شهر کرمانشاه در نظام شهری استان و وجود نخست شهری است.

- بر پایه فرمول مهتا که بهترین روش برای تعیین نخست شهری محسوب شده به تعیین نخست شهری در استان کرمانشاه  با استفاده از آمارهای جمعیتی در فاصله سال‌های 1355 تا 1385 پرداخته و نتایج به دست آمده برای سال‌های مختلف سرشماری نشان از برتری مطلق و فوق برتری شهر کرمانشاه داشته است و این مهم بصورت تمرکز بیش از حد جمعیت در شهر کرمانشاه مشاهده می‌شود.

- بر اساس شاخص مامو و الوصابی که هر چه مقدار عددی آن بیشتر باشد نخست شهری حاکم است در طی سال‌های 1355 و 1365 نخست شهری حاکم و در سال 1375 کمی از مقدار آن کاسته شده ولی در سال 1385 دوباره مقدار عددی نسبت به دوره قبل افزایش یافته که بیانگر وجود نخست شهری در استان کرمانشاه است.

به طور کلی بر پایه فرمول‌های مختلف و رایج به بررسی نخست شهری در استان کرمانشاه پرداخته شده که نتایج آن بیاتگر وجود نخست شهری در این استان است. شهر کرمانشاه به عنوان مرکز استان و بزرگترین شهر در غرب کشور دارای بیشترین تمرکز بوده که همین امر سبب بوجود آمدن مشکلات شهری بیشماری چون حاشیه نشینی، آلودگی و ترافیک برای این شهر شده است. مهمترین دلیل این امر را باید در محرومیت شدید سایر شهرهای استان به نسبت مرکز استان، وجود جنگ هشت ساله در استان و تخلیه بیشتر شهرهای آن جستجو کرد.

12-5- شاخص طرح آمایش سرزمین

در مطالعات طرح پایه آمایش سرزمین مرحله اول در سال1364، در تعیین اندازه شهرهای ایران آنها را بر اساس عامل جمعیت در پنج طبقه شهرهای کوچک (کمتر از 50 هزار نفر)، شهرهای متوسط کوچک (50تا 100 هزار نفر)، شهرهای متوسط بزرگ (100 تا 250 هزار نفر)، شهرهای بزرگ میانی (250 تا 500 هزار نفر) و شهرهای بزرگ و بسیار بزرگ (500 هزار تا 2 میلیون نفر) طبقه بندی کرده است (حکمت نیا، 1385: 202). حال با توجه به این طبقه نیز اگر شهرهای استان کرمانشاه را طبقه بندی کنیم نخست شهری شهر کرمانشاه اثبات می‌شود.

جدول شماره 14: اندازه شهرهای استان کرمانشاه بر اساس طرح پایه آمایش سرزمین سال 1364

مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس اطلاعات مستخرج از سرشماری سال‌های 1355 تا 1385

جدول شماره 15 تحولات کلی جمعیت شهری استان و شهر کرمانشاه و مقایسه آن با شهر دوم استان و نخست شهر کشور را نشان می‌دهد. همان طور که از آمار جدول مشخص است فاصله جمعیتی شهر کرمانشاه با شهر دوم استان (اسلام آباد غرب) و نسبت آن با نخست شهر کشور (تهران) و فاصله آن با شهر دوم کشور (مشهد) بسیار بیشتر است. در واقع می‌توان گفت که نخست شهری در استان کرمانشاه به نسبت نخست شهری در کشور بسیار بیشتر و عدم تعادل در سیستم شهری بسیار بارزتر است. در هر دو نخست شهر (کرمانشاه و تهران) در تمامی دوره‌های سرشماری نسبت جمعیت نسبت به شهرهای دوم خود (اسلام آباد غرب و مشهد) کاهش یافته است.  از نکات بارز جدول شماره 15 می‌توان به اختلاف جمعیتی شهر کرمانشاه با شهر تهران اشاره کرد که در دوره‌های مورد بررسی به نسبت از 15.5 به 9.6 در سال 1385 رسیده، ولی همچنان اختلاف قابل توجه و مشهور است.

جدول شماره 15: پدیده نخست شهری در استان کرمانشاه و مقایسه آن با نخست شهر کشور (تهران) در طی سال‌های 1355 تا 1385

مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس سرشماری سال‌های 1355 تا 1385 (* اکبری، 1388: 14)