نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه پژوهشهای جغرافیای دانشگاه تبریز
2 کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری
چکیده
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
This article aims to investigate the relationship between employment and city size in East Azerbaijan province and the effect of this province cities population on employment sectors in 2006. The study area consists of urban places of East Azerbaijan province in 2006. The data were collected from census public population and housing in 2006. The method of the study is descriptive-analytical. Linear regression model was employed in order to calculate of the data. The results showed that there is a direct relationship between employment and province cities size. So that for every shift unit in independent variable or for thousand persons increase 0/003 or 3 and 149 persons will be added in employees of agricultural and service sectors respectively and 0/024 or 24 individuals will be added in undefined sector. In this relation, the number of added persons in industry sector is high because of increase in employee's population in industry and investment sectors and attitude of people toward industry. This attitude is low in agricultural sector. The reason is agricultural sector nature and nonconformity with urban space.
کلیدواژهها [English]
امروزه جمعیت در سطح جهان دچار تغییر و تحولات بسیاری شده است که عمدهترین آن افزایش جمعیت شهرنشین است. در بیشتر کشورهای دنیا بخصوص کشورهای توسعه نیافته و در حال توسعه این افزایش چشمگیر است. در عصری که بیشتر مردم در شهرها زندگی میکنند و اکثر فعالیتها نیز در آنها صورت میگیرد، شناخت عوامل تعیین کننده کارایی شهرها نه تنها برای برنامه ریزان شهری مهم است، بلکه برای متخصصان اقتصاد کلان نیز اهمیت بسیاری دارد (پرودهم و وون لی، 1380: 25). بی شک روند پرشتاب شهرنشینی این امر را در دستور کار قرار میدهد. بنا به اهمیت موضوع و نقش آن در مطلوبیت زندگی اجتماعی و فردی، ضروری است شهرها به درستی شناخته شوند تا با تأمین این شناخت عمیق، رهیافتهای بهبود و ارتقای کیفی آن فراهم گردد (امکچی، 1380: 47). این مسأله (روند افزایش جمعیت شهری) بر روی بسیاری از مسایل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تأثیرگذار است که یکی از مهمترین این مسایل، اشتغال در بخشهای مختلف از جمله خدمات، کشاورزی و صنعت است. شهرهای جهان سوم به دنبال افزایش سریع جمعیت با مازاد نیروی کار روبرو هستند که به دلیل داشتن بافت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خاص خود توانایی ایجاد اشتغال برای همه این نیروی مازاد کار را ندارند. این مسأله بیشتر در شهرهای پرجمعیت نمایانگر است. بیکاری، اشتغال کاذب به اضافه اتلاف گسترده نیروی کار در شهرهای جهان سوم به ابعاد سه گانه نابرابری بستگی دارد که عبارتند از: اختلاف شدید در درآمدهای ثروتمندان و تودهها، موقعیت ممتاز نیروی کار حمایت شده و سرانجام نابرابری شهری- روستایی (آلن گیلبرت و ژوزف گاگلر، 1375).
معمولاً وقتی که موضوع مورد بحث اندازه شهر باشد جمعیت آن به عنوان معیار اندازه گیری خواهد بود. مسأله توزیع جمعیت در حد مطلوب در یک سلسله مراتب شهری مهمتر از تعیین حد مطلوب اندازه شهر است (عابدین درکوش، 1381). بیشتر محققان و متفکران محیط زیست شهری، شهر سالم و قابل زندگی را با معیارهای جمعیتی ارزیابی میکنند. بر اساس این نظریه، جمعیت شهر فی نفسه مسأله آفرین نیست، بلکه نارساییهای موجود در شهرها نتیجه تصمیم گیریها و برنامه ریزیهای اشتباه یا غیر منطبق بر شرایط اکولوژیک شهری است (شکویی، 1373: 492 - 493). آلنسو[1] (1971) معتقد است که اندازهای از شهر وجود دارد که در آن نقطه اختلاف بین سودها و هزینهها و یا به عبارت دیگر سود خالص به بیشترین حد خود میرسد. این نقطه حد اندازه بهینه شهرهاست (پرودهم و وون لی، 1380: 25). به نظر ویره ورنر[2] از نظر جمعیتی، بهینه جمعیت در زمانی شکل میگیرد که تراکم جمعیت و ساختار آن از لحاظ ترکیب سنی و جنسی و توزیع جمعیت فعال در گروههای سه گانه مشاغل اجتماعی متناسب باشد (فرید، 1379: 318). کوین لینچ با تأیید تعداد جمعیت به عنوان شاخص اصلی، در این باره چنین میگوید: «در این مورد توافق کلی وجود دارد که متغیر کلیدی، تعداد جمعیت ساکن است و نه مثلاً تعداد کارگران و یا وسعت جغرافیایی سکونتگاه و یا اندازه زیربنا و یا ارزش پولی تولید (لینچ، 1376: 318- 317).
اشتغال را از دیدگاههای مختلفی میتوان تعریف کرد، اشتغال به طور اعم عبارت است از مشغول شدن یک فرد به انجام فعالیتی دست جمعی از برای برآورد نیازهای مادی و معنوی گروهی. اشتغال از دیدگاه اقتصادی شیوههای سودمندی و مؤثر هر یک از نهادههای نیروی کار در رابطه با بازده و یا نتایج حاصله از آن دادهها تعریف و توجیه شده است (پرهیزگار، 1368). در قرن نوزدهم نظریه کلاسیک علم اقتصاد معتقد بود که در صورت عدم دخالت کامل دولت در امور اقتصادی، تعادل اقتصادی در جامعه در حد اشتغال کامل بوجود میآید. حد اشتغال کامل حدی است که کلیه عوامل تولید یعنی کارفرما، کارگر، سرمایه و مواد اولیه در جامعه بتوانند به کار مشغول بوده و مورد استفاده واقع شوند (رابینسون، 1353).
چهارچوب ذهنیت نئوکلاسیک بر اساس این فرض شکل گرفته است که اشتغال کامل حالت طبیعی عملکرد اقتصاد است که انحراف از این حالت طبیعی اندک خواهد بود و اینکه در صورت پدید آمدن انحراف، خود نظام اقتصادی واکنشهای سالم ساز از خود بروز خواهد داد (جی باریر، 1370).
هدف مقاله حاضر، بررسی ارتباط بین اشتغال در بخشهای سه گانه اقتصادی (خدمات، صنعت و کشاورزی) و اندازه شهرهای استان آذربایجان شرقی و سپس تحلیل چگونگی تأثیر عوامل مختلف جمعیتی بر اشتغال در این سه بخش است. در این رابطه با استفاده از مدل رگرسیون خطی ساده ارتباط بین شاخصهای سه گانه اقتصادی و جمعیت شهرهای استان بررسی و تحلیل شده است.
مبانی نظری
نظریههای اندازه بهینه شهر
موضوع اندازه بهینه شهر از دیرباز توسط فلاسفه و محققان از افلاطون و ارسطو گرفته تا این اواخرهاروی[3]،
کلارک[4]، لینچ[5]، جانسون[6]، هیندریک و تیتوس[7] و دیگران مورد توجه بوده و مورد نقد و بررسی قرار گرفته است که از این میان میتوان به چهار گروه اشاره کرد. برای جلوگیری از اطناب کلام به جداولی که زبردست (1383 : 186- 184)، ارایه کرده، بسنده شده است.
جدول شماره (1): اندازه بهینه شهر بر اساس مطالعات انجام شده
ردیف |
مطالعه |
اندازه بهینه شهر (هزار نفر) |
1 |
هواردHoward (1902) |
32 |
2 |
بیکر Baker (1910) |
250-100 |
3 |
شورای شهر لندن (1915) |
250-100 |
4 |
اگبرن Ogburn (1937) |
100-50 |
5 |
کمیته بررسی بارنتهاوس (1938) |
250-100 |
6 |
آکسفورد Oxford (1938) |
250-100 |
7 |
فیلیپس Philips (1942) |
250-100 |
8 |
لوماکس Lomax (1943) |
150-100 |
9 |
کلارک Clark (1945) |
200-100 |
10 |
لوکوربوزیه (1947) |
3000 |
11 |
برنان Brennan (1949) |
20-10 |
12 |
دانکن Duncan (1965) |
1000-500 |
13 |
هیرش Hirsch (1959) |
100-50 |
14 |
کمیسیون سلطنتی دولت ملی لندن بزرگ (1960) |
250-100 |
15 |
گودمن Goodman (1960) |
8000-600 |
16 |
فیلیپ پنشمل |
250-200 |
17 |
ژاک بودویل Boudeville (1971) |
500-300 |
18 |
خوجایف Khodjaiev |
300 |
19 |
Svimez (نقل از 1960، Cameron) (1968) |
250-30 |
20 |
ماتور و همکاران Mathur & et al (1968) |
130 |
21 |
بری Berry (1968) |
250-200 |
22 |
کمیسیون رادکلیف- ماد (1969) |
1000-250 |
23 |
پرودنتسف Perevedentsev (1969) |
200-50 |
24 |
کامرون Cameron (1970) |
250-100 |
25 |
هنسن Hansen (1970) |
250-200 |
26 |
آلنسو Alonso (1970) |
250-200 |
27 |
بوم Baum (1971) |
552-482 |
28 |
سیل Sale (1980) |
500-50 با تأکید بر 60 تا 100 |
منبع: (زبردست، 1383: 184)
جدول شماره (2): اندیشمندانی که مفهوم اندازه بهینه شهر را مفید نمی دانند.
ردیف |
اندیشمندان |
نظرات |
1 |
مطالعات بانک جهانی (World Bank, 1979) |
اندیشه اندازه بهینه شهر یک مفهوم بی معنی برنامه ریزی است. |
2 |
اسپیر و وایت (1990) |
توافقی بر روی اندازه بهینه شهر وجود ندارد و این غیر ممکن است که یک اندازه شهر برای همه بهینه و ایده آل باشد. |
3 |
میلز (1993) |
موضوع اندازه بهینه شهر یک اقدام تجربی بدون پشتوانه نظری است. |
4 |
هندرسون (1985، 1996) |
شهرها متفاوت از یکدیگر بوده و عملکردهای مختلف و متفاوتی دارند. بنابراین استفاده از یک تابع تولید شهری برای تخمین اندازه بهینه شهری امکان پذیر نیست. |
5 |
هاروی (1996) |
در عمل یک اندازه بهینه برای شهر وجود ندارد. |
6 |
پرودوم (1996) |
مفهوم اندازه بهینه شهر مفهوم مناسبی نیست، با این وجود، نگرشهای سنتی به موضوع اندازه شهر که عمدتاًً هزینهها و فواید شهری را تابعی از اندازه شهر میدانند، عامل مهمی را در نظر نمی گیرند و آن مدیریت شهری است. |
منبع: (همان منبع: 185)
جدول شماره (3): اندیشمندانی که اندازه بهینه شهر را در چهارچوب نظام شهری بهینه مطرح میکنند.
ردیف |
اندیشمندان |
نظرات |
1 |
شیندمن (1959) |
اندازه بهینه هر شهری فقط با درک جامع ویژگیهای آن شهر و روابط متقابل آن در منطقه ای که واقع شده است قابل تعیین است و ارایه اندازه بهینه ای از شهر در حالت کلی غیر واقعی است. |
2 |
نوتز (1965) |
به جای جستجو به دنبال یک «اندازه بهینه شهر» منطقی تر است که به «توزیع بهینه جمعیت» فکر کنیم (در عین حال از تقویت شهرهای میانی نیز دفاع میکند). |
3 |
ریچاردسون (1972) |
موضوع اندازه بهینه شهر یک اقدام تجربی بدون پشتوانه نظری است. |
4 |
اپل بوم (1976) |
مفهوم اندازه بهینه شهر نه موضوع مفیدی است و نه پایه ای مناسب برای تنظیم سیاستهای شهری. بنابراین بهتر است به پیدا کردن دامنه ای از اندازه شهری مختلف در سلسله مراتب شهری فکر کنیم. |
5 |
لینچ (1977) |
نظام بهینه ای از سکونتگاهها را میتوان یافت که از تعداد مکانهایی تشکیل شده باشند که اندازه آنها به صورت بهینه ای توزیع شده باشد. |
6 |
بالچین و کیو (1985) |
تعیین اندازه بهینه شهر تقریباً غیر ممکن است چون شهرها را نمی توان به صورت مجزا در نظر گرفت. |
7 |
کاپللو و کاماگنی (2000) |
به جای اندازه بهینه شهر باید به «اندازه مؤثر» فکر کرد که عمدتاً به نوع و نحوه تولیدات شهرها و نیز نحوه همکاری شهر در درون نظام شهری بستگی دارد. |
منبع: (همان منبع: 185)
گروه چهارم اندیشمندانی که اندازه بهینه برای شهر را در چهارچوب شهرهای کوچک، میانی و یا بزرگ مطرح میکنند.
اندازه شهر، اشتغال و تنوع فعالیتها
تارزول[8] با مطالعه نرخهای بیکاری شهری و تأثیر تنوع اقتصادی در کانادا به این نتیجه میرسد که با افزایش اندازه شهر نرخ بیکاری کاهش مییابد. از طرف دیگر، با افزایش تنوع بخشی/ صنعتی نرخ بیکاری کاهش، ولی با افزایش تنوع شغلی 118، نرخ بیکاری افزایش پیدا میکند (Tarzwell, 1997: 389-398 (. کرمپتون[9] برای مطالعه رشد اشتغال بخش خدمات در شهرهای اروپایی و ارتباط آن با اندازه شهر از آمار مربوط به شهرهای بالای 300 هزار نفر و تحلیل رگرسیونی استفاده کرد و به نتایجی دست یافت که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد Crampton, 1999: 2121-2133)):
- فرایند گرایش به بخش سوم نقش عمده ای در تغییرات اشتغال در نواحی شهری دارد؛
- نواحی شهری با جمعیت 8/1 میلیون نفر دارای بازار نیروی کار کارآمدتری هستند؛
- اندازه نواحی شهری تأثیر مستقیم ولی غیر خطی بر نرخ بیکاری شهری دارد.
میلارد[10] با مطالعه نرخ بیکاری در شهرهای بالای 50 هزار نفر جمعیت فرانسه و با استفاده از نظریهها و مطالعات تجربی مرتبط که وجود ارتباط بین اندازه شهر و نرخ بیکاری را مطرح میکردند، نشان میدهد که رابطه بین اندازه شهر و نرخ بیکاری به شکل U [11] وارونه است. بدین ترتیب که نرخ بیکاری با اندازه شهر تا شهرهای با جمعیت یک میلیون نفر افزایش و از شهرهای بالای یک میلیون نفر جمعیت به بالا کاهش پیدا میکند. بنابراین نقطه برگشت که در آن نرخ بیکاری معکوس میشود، اندازه شهرهای یک میلیون نفری است Maillard, 1997: 307)). همچنین نیشیموری[12] با به کارگیری یک الگوی اقتصادی که از تلفیق دو الگوی نظری هریس – تودارو[13] (در مورد تفاوت دستمزد و بیکاری) و عبدالرحمن و فوجیتا[14] (تنوع محصولات و اندازه شهر) چنین نتیجه گیری میکند که با افزایش اندازه شهر نه تنها نرخ بیکاری بلکه تعداد بیکاران نیز کاهش پیدا میکنند (Nishimuri, 1999: 1437- 1467). اما در مورد تأثیر ارتباط بین اندازه شهر و تنوع فعالیتها نظریات متعددی ارایه شده که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
عبدالرحمان و فوجیتا (1995) با اضافه کردن صرفه جویی ناشی از انباشتگی[15] به نظریه اولیه هندرسون، تلاش کردند تا نشان دهند در دراز مدت تعادل برای شهرهای بزرگ، خصوصاً برای صنایعی که با عوامل بیرونی بیشتری عجین هستند، تخصص است. همچنین عبدالرحمان (1996و 1994- 1990) و کیم[16] (1992) در مقالههای متعددی سعی کردهاند تا نشان دهند که تحت مفروضات خاصی، شهرهای بزرگتر گرایش به تخصص بیشتری دارند. اما مطالعات انجام شده توسط بگویچ[17] (1992)، دورانتون و پوگا[18]، هندرسون[19] و دیگران (1995) با به کارگیری الگوهای اقتصادی مختلفی، بر عکس مطالعات قبلی نشان میدهند که حالت تعادل برای شهرهای بزرگ وقتی اتفاق میافتد که شهرهای بزرگ فعالیتها و بخشهای متنوع تری را دارا میباشند (زبردست، 1383).
روش تحقیق
نوع تحقیق کاربردی و روش بررسی آن توصیفی- تحلیلی است. محدوده مورد مطالعه، 57 شهر استان آذربایجان شرقی در سال 1385 است. دادهها و اطلاعات از طریق سرشماریهای عمومی نفوس و مسکن سال 1385 گردآوری شده است. شاخصهای مورد بررسی شامل جمعیت، شاغلان بخش صنعت، کشاورزی و خدمات است. در این تحقیق برای محاسبه دادهها از مدل رگرسیون خطی ساده استفاده شده است. بدین ترتیب که عامل جمعیت به عنوان متغیر مستقل و اشتغال در بخشهای کشاورزی، صنعت، خدمات و نامشخص به عنوان متغیر وابسته در نظر گرفته شده است و تغییرات در بخشهای اشتغال از طریق افزایش جمعیت اندازه گیری میشود. بدین صورت که از طریق معادله به ازای یک واحد تغییر در متغیر مستقل یعنی جمعیت، یا به عبارتی افزایش هزار نفری جمعیت، نفراتی به شاغلان بخشهای مختلف افزوده میشود. در ضمن رشد اندازه شهر به وسیله افزایش جمعیت اندازه گیری میشود.
وضعیت جمعیت و اشتغال در استان آذربایجان شرقی و شهرهای آن
جمعیت استان آذربایجان شرقی در سال 1385 برابر با ۳۶۰۳۴۵۶ نفر بوده که 11/5 درصد از جمعیت کشور را در سال مزبور تشکیل میدهد. رشد جمعیت استان بین سالهای 85-1375 به میزان 81/ درصد است که در مناطق شهری 83/1 درصد و در مناطق روستایی 95/- درصد میباشد. از مجموع جمعیت استان آذربایجان شرقی 67/66 درصد در مناطق شهری و 33/34 درصد در مناطق روستایی ساکن هستند (مرکز آمار ایران، 1386). در استان آذربایجان شرقی، نرخ فعالیت جمعیت ده ساله و بیشتر، 4/48 درصد بوده است. این نرخ در مردان 9/70 و زنان 2/25 درصد بوده است. نرخ مشارکت اقتصادی یا نرخ فعالیت در نقاط شهری استان، 8/41 و در مردان و زنان به ترتیب 8/67 و 7/14 درصد بوده است. نرخ اشتغال استان آذربایجان شرقی، 4/95 درصد بوده که 7/2 درصد از آن نرخ اشتغال ناقص بوده است. همچنین بر اساس آمار گزارش اقتصادی و اجتماعی استان آذربایجان شرقی، نرخ بیکاری در نقاط شهری استان 3/7 درصد محاسبه شده است (سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان آذربایجان شرقی، 1385: 41-35). از کل جمعیت شاغل در شهرهای استان آذربایجان شرقی 30985 نفر در بخش کشاورزی، 347797 نفر در بخش صنعت و معدن، 275531 نفر در بخش خدمات و 58131 نفر در بخش نامشخص (اظهار نشده) مشغول به فعالیت هستند (سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385).
جدول شماره (4): جمعت و شاغلان استان در هر یک از بخشهای مورد مطالعه در سال 1385
ردیف |
نام شهر |
جمعیت سال 85 |
بخش خدمات |
بخش کشاورزی |
بخش صنعت |
سایر- اظهار نشده |
اهر |
86760 |
8952 |
1574 |
10458 |
1531 |
|
هوراند |
4142 |
426 |
117 |
582 |
42 |
|
باسمنج |
10736 |
634 |
236 |
1692 |
311 |
|
تبریز |
1398060 |
165591 |
3961 |
208829 |
33915 |
|
سردرود |
24932 |
1502 |
402 |
5416 |
822 |
|
خسروشهر |
14925 |
868 |
143 |
1874 |
2510 |
|
سراب |
42335 |
6172 |
1225 |
4577 |
1008 |
|
مهربان |
6258 |
770 |
211 |
1451 |
96 |
|
شریبان |
4374 |
140 |
685 |
859 |
13 |
|
دوزدوزان |
3561 |
91 |
543 |
329 |
13 |
|
مراغه |
149929 |
16570 |
2242 |
18406 |
3984 |
|
خواجو |
1557 |
102 |
267 |
311 |
78 |
|
زنوز |
2995 |
199 |
419 |
189 |
21 |
|
مرند |
114841 |
14253 |
1364 |
17471 |
2029 |
|
کشکسرای |
7446 |
555 |
515 |
999 |
45 |
|
بناب جدید |
4430 |
178 |
472 |
933 |
26 |
|
یامچی |
9320 |
317 |
853 |
1397 |
137 |
|
ترکمانچای |
6548 |
357 |
84 |
633 |
312 |
|
آقکند |
2029 |
188 |
249 |
227 |
42 |
|
ترک |
2041 |
130 |
159 |
202 |
88 |
|
میانه |
89796 |
10926 |
1108 |
10728 |
3139 |
|
هشترود |
19655 |
2518 |
377 |
1997 |
335 |
|
نظرکهریزی |
1269 |
57 |
61 |
176 |
14 |
|
بناب |
76610 |
8032 |
1706 |
11637 |
1420 |
|
تیکمه داش |
2578 |
159 |
85 |
426 |
6 |
|
بستان آباد |
16977 |
1814 |
76 |
2608 |
121 |
|
صوفیان |
8980 |
1190 |
245 |
1185 |
113 |
|
خامنه |
3161 |
372 |
101 |
387 |
33 |
|
شبستر |
14412 |
2478 |
103 |
1581 |
244 |
|
شرفخانه |
3880 |
259 |
325 |
388 |
79 |
|
شندآباد |
8902 |
442 |
2299 |
696 |
36 |
|
سیس |
5130 |
399 |
329 |
580 |
54 |
|
وایقان |
4091 |
224 |
103 |
884 |
12 |
|
کوزه کنان |
3524 |
120 |
715 |
314 |
31 |
|
تسوج |
7437 |
876 |
516 |
850 |
54 |
|
خمارلو |
1373 |
281 |
50 |
166 |
14 |
|
کلیبر |
9700 |
1695 |
52 |
1052 |
299 |
|
آبش احمد |
2548 |
284 |
48 |
303 |
23 |
|
خواجو |
3706 |
177 |
269 |
1006 |
48 |
|
هریس |
10057 |
1313 |
358 |
2055 |
175 |
|
زرنق |
4766 |
176 |
420 |
1414 |
96 |
|
بخشایش |
5758 |
284 |
340 |
2120 |
39 |
|
کلوانق |
6344 |
192 |
304 |
2617 |
39 |
|
سیه رود |
1511 |
143 |
97 |
136 |
35 |
|
جلفا |
5316 |
875 |
13 |
396 |
450 |
|
هادیشهر |
28555 |
3393 |
267 |
3257 |
1096 |
|
لیلان |
6091 |
420 |
277 |
607 |
48 |
|
ملکان |
24680 |
3809 |
519 |
2766 |
455 |
|
گوگان |
11103 |
1132 |
736 |
1544 |
286 |
|
ممقان |
12576 |
644 |
602 |
2275 |
133 |
|
آذرشهر |
36801 |
4007 |
741 |
6072 |
565 |
|
ایلخچی |
13985 |
1297 |
722 |
2538 |
135 |
|
اسکو |
16262 |
2504 |
337 |
2300 |
356 |
|
قره آغاج |
4892 |
597 |
119 |
364 |
85 |
|
خاروانا |
1959 |
207 |
175 |
212 |
31 |
|
ورزقان |
4088 |
551 |
158 |
408 |
114 |
|
عجب شیر |
26847 |
3689 |
511 |
2917 |
895 |
|
|
|
|
2402539 |
275531 |
30985 |
منبع: سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385 و محاسبات نگارندگان
بررسی تأثیر اندازه شهرهای استان آذربایجان شرقی بر بخشهای مختلف اشتغال شهری
اشتغال بخش کشاورزی و رابطه آن با اندازه شهرهای استان آذربایجان شرقی
تعداد کل شاغلان بخش کشاورزی در شهرهای استان آذربایجان شرقی در سال 1385، 30985 نفر است که 3/4 درصد از کل شاغلان شهری را تشکیل میدهد. با استفاده از نرم افزار رایانه ای SPSS 17 و بهره گیری از مدل رگرسیون خطی ساده میتوان تأثیر جمعیت شهرهای استان آذربایجان شرقی را بر بخشهای اشتغال در این استان سنجید. در این محاسبات اشتغال در بخش کشاورزی به عنوان متغیر وابسته و عامل جمعیت به عنوان متغیر مستقل در نظر گرفته شده است. نتایج محاسبات نشانگر آن است که R2 تصحیح شده، 552/ است (جدول شماره 5). همچنین در جدول شماره (5)، R2 تصحیح شده نشان میدهد که 552 درصد تأثیرگذاری در اندازه شهرهای استان آذربایجان شرقی ناشی از اشتغال در بخش کشاورزی است. در جدول ANOVA نیز معنی دار بودن رگرسیون و رابطه خطی بین متغیرها با سطح معنی داری (Sig: 000) که معنیداری آن را در سطح 99 درصد نشان میدهد تأیید میشود (جدول شماره 6). مقدار دوربین واتسون حاصل از محاسبات 005/2 است که نشان دهنده استقلال خطاهاست. زیرا دوربین واتسون زمانی نشان دهنده استقلال خطاهاست که مقدار آن بین 5/1 تا 5/2 باشد (جدول شماره 5). بر اساس جدول شماره (7) که جدول اصلی برای تحلیل ارتباط میان متغیرهاست، معادله رگرسیونی را میتوان به صورت زیر نوشت:
Y= 426/502 + /003
این معادله بیانگر آن است که به ازای یک واحد تغییر در متغیر مستقل یا به عبارتی افزایش هزار نفری جمعیت، 003/ یا 3 نفر به شاغلان بخش کشاورزی افزوده میشود. این تعداد افزایش، نسبت بسیار کمتری را در مقابل بخشهای صنعت و خدمات نشان میدهد. دلیل عمده این مسأله بیشتر به خاطر ماهیت فعالیتهای بخش کشاورزی و عدم تجانس آن با محیط شهری استان آذربایجان شرقی است. بدین صورت که بخش کشاورزی بیشتر به عنوان یک بخش اشتغال روستایی مطرح است. چنانکه در سطح استان نیز بیشتر سهم شاغلان بخش کشاورزی متعلق به روستاهاست و در واقع این امر به خاطر تجانس ماهیت بخش کشاورزی با روستاهای استان است.
جدول شماره (5): مدل تبیین رگرسیون
مدل |
ضریب همبستگی چندگانه |
ضریب تبیین |
ضریب تبیین اصلاح شده |
خطای استاندارد میانگین |
دوربین واتسون |
1 |
749/ |
560/ |
552/ |
62411/459 |
005/2 |
جدول شماره (6): تحلیل واریانس مدل تبیین رگرسیون بخش کشاورزی
مدل |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی |
میانگین مربعات |
مقدار F |
سطح معناداری |
رگرسیون |
481/1 |
1 |
481/1 |
118/70 |
000/ |
باقی مانده |
162/1 |
55 |
322/211254 |
||
کل |
643/2 |
56 |
جدول شماره (7): ضرایب رگرسیونی متغیرهای وارد شده به مدل برازش رگرسیون
مدل |
ضرایب استاندارد نشده |
ضرایب استاندارد نشده |
مقدار t |
سطح معناداری |
همبستگی |
آمارههای چند هم خطی |
|||
ثابت جمعیت |
مقدار B |
اشتباه استاندارد |
مقدار Beta |
همبستگی مرتبه صفر |
همبستگی جزیی |
ضریب تحمل |
پیش فرض رگرسیون |
||
265/4 |
464/62 |
749/ |
828/6 |
000/ |
749/ |
749/ |
000/1 |
000/1 |
|
003/ |
000/ |
374/8 |
000/ |
جدول شماره (8): آمارههای باقی مانده
|
حداقل |
حداکثر |
میانگین |
انحراف معیار |
تعداد |
مقادیر پیش بینی شده |
0277/430 |
3770/4310 |
5965/543 |
30692/514 |
57 |
مقادیر استاندارد پیش بینی شده |
221/- |
324/7 |
000/ |
1 |
57 |
خطای استاندار مقادیر پیشبینی شده |
879/60 |
939/453 |
030/69 |
909/51 |
57 |
تعدیل مقادیر پیش بینی شده |
1335/417 |
8926/18172 |
5301/786 |
21651/2345 |
57 |
باقی مانده |
27051/428- |
76746/1847 |
000/ |
50184/455 |
57 |
باقی مانده استاندارد |
932/- |
020/4 |
000/ |
991/ |
57 |
شکل شماره (1): هیستوگرام متغیر وابسته توزیع دادهها برای آمارههای باقی مانده
شکل شماره (1) نمودار هیستوگرام متغیر وابسته یعنی شاخص اشتغال در بخش کشاورزی را نشان میدهد که توزیع دادهها برای باقی ماندهها نرمال است. چون مقدار انحراف معیار پایین تر از 1 است. به عبارت دیگر نحوه پراکندگی شاخص اشتغال در بخش کشاورزی و دادههای گردآوری شده در مورد آن تقریباً یکسان است. بنابراین میتوان گفت فرض نرمال بودن توزیع باقی ماندهها برای متغیر وابسته صادق است.
شکل شماره (2): هیستوگرام متغیر وابسته توزیع دادهها برای آمارههای باقی مانده
مطابق شکل شماره (2) مقادیر احتمال تجمعی مورد انتظار باقی ماندهها به مقادیر متناظر توزیع نرمال تا حدی نزدیک اند. بنابراین فرض نرمال بودن باقی ماندهها برای مدل رگرسیون رد نمیشود.
اشتغال بخش صنعت و رابطه آن با اندازه شهرهای استان آذربایجان شرقی
بخش صنعت خود به زیر بخشهای معدن، تولیدات صنعتی، آب و برق، گاز و ساختمان تقسیم میشود. از کل شاغلان شهرهای استان 347797 نفر در بخش صنعت فعالیت دارند، یعنی سهم شاغلان بخش صنعت شهرهای استان 8/48 درصد از کل شاغلان شهری است.
نتایج محاسبات حاصل از رگرسیون خطی ساده اندازه شهرهای استان آذربایجان شرقی بر اشتغال بخش صنعت بدین صورت است.R2 تصحیح شده حاصل از محاسبات 999/ است که این مقدار نشان میدهد، 999/ درصد تأثیرگذاری در اندازه شهرهای استان آذربایجان شرقی ناشی از اشتغال در بخش صنعت است (جدول شماره 9). تحلیل واریانس نیز معنیدار بودن رگرسیون و رابطه خطی بین متغیرها با سطح معنی داری (Sig: 000) که معنیدار بودن آن را در سطح 99 درصد نشان میدهد تأیید میگردد (جدول شماره 10). همچنین مقدار دوربین واتسون به دست آمده حاصل از محاسبات 531/1 است که نشان دهنده استقلال خطاهاست (جدول شماره 9). معادله حاصل از ضرایب رگرسیونی را میتوان به صورت زیر نوشت (جدول شماره 11):
Y= 180/089 + /149
معادله فوقالذکر نشان میدهد که به ازای یک واحد تغییر در متغیر مستقل یا به عبارتی افزایش هزار نفری جمعیت، 149/ یا 149 نفر به ازای هزار نفر به جمعیت شهری شاغل در بخش صنعت افزوده خواهد شد.
جدول شماره (9): مدل تبیین رگرسیون
مدل |
ضریب همبستگی چندگانه |
ضریب تبیین |
ضریب تبیین اصلاح شده |
خطای استاندارد میانگین |
دوربین واتسون |
1 |
999/ |
999/ |
999/ |
65264/909 |
531/1 |
جدول شماره (10): تحلیل واریانس مدل تبیین رگرسیون بخش صنعت
مدل |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی |
میانگین مربعات |
مقدار F |
سطح معناداری |
رگرسیون |
263/4 |
1 |
263/4 |
335/51520 |
000/ |
باقی مانده |
551/4 |
55 |
927/827467 |
||
کل |
268/4 |
56 |
جدول شماره (11): ضرایب رگرسیونی متغیرهای وارد شده به مدل برازش رگرسیون
مدل |
ضرایب استاندارد نشده |
ضرایب استاندارد نشده |
مقدار t |
سطح معناداری |
همبستگی |
آمارههای چند هم خطی |
|||
ثابت
جمعیت |
مقدار B |
اشتباه استاندارد |
مقدار Beta |
همبستگی مرتبه صفر |
همبستگی جزیی |
ضریب تحمل |
پیش فرض رگرسیون |
||
089/180- |
236/1 |
999/ |
457/1- |
151/ |
999/ |
999/ |
000/1 |
000/1 |
|
149/ |
001/ |
270/2 |
000/ |
اشتغال بخش خدمات و رابطه آن با اندازه شهرهای استان آذربایجان شرقی
بخش خدمات به دامنه گستردهای از فعالیتهای گوناگون که از لحاظ ماهوی نیز تفاوتهای قابل ملاحظهای دارند اطلاق میشود. بخش خدمات به زیر بخشهایی از جمله عمده فروشی، خرده فروشی، رستوران، هتلداری، بهداشت، حمل و نقل و جزو آن، تقسیم میشود. در سطح شهرهای استان آذربایجان شرقی 275531 نفر در بخش خدمات مشغول به فعالیت هستند و سهم آن از کل شاغلان، 6/38 درصد است.
نتایج حاصل از مدل رگرسیون خطی ساده که در آن اشتغال در بخش خدمات به عنوان متغیر وابسته و عامل جمعیت به عنوان متغیر مستقل در نظر گرفته شده است و در آن تأثیر اندازه شهرهای استان آذربایجان شرقی بر بخش خدمات محاسبه شده است، نشان میدهد که R2 تصحیح شده، 999/ است که این مقدار نشان میدهد، 999/ درصد تأثیرگذاری در اندازه شهرهای استان آذربایجان شرقی ناشی از اشتغال در بخش خدمات است (جدول شماره 12). در جدول ANOVA نیز معنیدار بودن رگرسیون و رابطه خطی بین متغیرها با سطح معنیداری
(Sig: 000) که معنیدار بودن آن را در سطح 99 درصد نشان میدهد، تأیید میشود (جدول شماره 14). همچنین مقدار دوربین واتسون به دست آمده از محاسبات که مقدار آن 716/1 است، نشان دهنده استقلال خطاهاست (جدول شماره 12). معادله حاصل از جدول ضرایب همبستگی را میتوان به صورت زیر نوشت (جدول شماره 13):
Y= -160/651 + /118
معادله حاصله نشان میدهد که به ازای یک واحد تغییر در متغیر مستقل یا به عبارتی افزایش هزار نفری جمعیت، 118/ یا 118 نفر به ازای هزار نفر جمعیت شهری به اشتغال در بخش خدمات افزوده خواهد شد.
جدول شماره (12): مدل تبیین رگرسیون
مدل |
ضریب همبستگی چندگانه |
ضریب تبیین |
ضریب تبیین اصلاح شده |
خطای استاندارد میانگین |
دوربین واتسون |
1 |
000/1 |
999/ |
999/ |
08018/5 |
716/1 |
جدول شماره (13): ضرایب رگرسیونی متغیرهای وارد شده به مدل برازش رگرسیون
مدل |
ضرایب استاندارد نشده |
ضرایب استاندارد نشده |
مقدار t |
سطح معناداری |
همبستگی |
آمارههای چند هم خطی |
|||
ثابت
جمعیت |
مقدار B |
اشتباه استاندارد |
مقدار Beta |
همبستگی مرتبه صفر |
همبستگی جزیی |
ضریب تحمل |
پیش فرض رگرسیون |
||
651/160- |
041/69 |
000/1 |
327/2- |
024/ |
000/1 |
000/1 |
000/1 |
000/1 |
|
118/ |
000/ |
231/3 |
000/ |
جدول شماره (14): تحلیل واریانس مدل تبیین رگرسیون بخش خدمات
مدل |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی |
میانگین مربعات |
مقدار F |
سطح معناداری |
رگرسیون |
695/2 |
1 |
695/2 |
263/104422 |
000/ |
باقی مانده |
419/1 |
55 |
554/258082 |
||
کل |
696/2 |
56 |
جدول شماره (15): آمارههای باقی مانده
|
حداقل |
حداکثر |
میانگین |
انحراف معیار |
تعداد |
مقادیر پیش بینی شده |
2810/10- |
0156/165502 |
8772/4833 |
23369/21937 |
57 |
مقادیر استاندارد پیش بینی شده |
221/- |
324/7 |
000/ |
000/1 |
57 |
خطای استاندار مقادیر پیش بینی شده |
289/67 |
735/501 |
298/76 |
375/57 |
57 |
تعدیل مقادیر پیش بینی شده |
5432/11- |
5938/161971 |
0630/4772 |
90372/21475 |
57 |
باقی مانده |
65869/1291- |
17847/1316 |
000/ |
46195/503 |
57 |
باقی مانده استاندارد |
543/2- |
591/2 |
000/ |
991/ |
57 |
شکل شماره (3): هیستوگرام متغیر وابسته توزیع دادهها برای آمارههای باقی مانده
شکل شماره (3) نمودار هیستوگرام متغیر وابسته یعنی شاخص خدمات را نشان میدهد که توزیع دادهها برای باقی ماندهها نرمال است. چون مقدار انحراف معیار 991/ است. به عبارت دیگر نحوه پراکندگی شاخص خدمات و دادههای گردآوری شده در مورد آن یکسان است. بنابراین میتوان گفت فرض نرمال بودن توزیع باقی ماندهها برای متغیر وابسته صادق است.
شکل شماره (4): نمودار خط نرمال باقی ماندههای مدل رگرسیونی
مطابق شکل شماره (4) مقادیر احتمال تجمعی مورد انتظار باقی ماندهها به مقادیر متناظر توزیع نرمال نزدیک اند. بنابراین فرض نرمال بودن باقی ماندهها برای مدل رگرسیون رد نمیشود.
اشتغال در بخش نامشخص و رابطهآن با اندازه شهرهای استان آذربایجان شرقی
با بهره گیری از مدل رگرسیون خطی ساده که در آن اشتغال در بخش نامشخص به عنوان متغیر وابسته و عامل جمعیت به عنوان متغیر مستقل در نظر گرفته شده است، تأثیر اندازه جمعیت شهری بر بخش نامشخص در شهرهای استان آذربایجان شرقی محاسبه شده است. نتایج محاسبات نشانگر آن است که R2 تصحیح شده، 993/ است که این مقدار نشان میدهد، 993/ درصد تأثیرگذاری در اندازه شهرهای استان آذربایجان شرقی ناشی از اشتغال در بخش نامشخص است (جدول شماره 16). در جدول تحلیل واریانس نیز معنی دار بودن رگرسیون و رابطه خطی بین متغیرها با سطح معنی داری (Sig: 000) که معنی دار بودن آن را در سطح 99 درصد نشان میدهد، تأیید میگردد (جدول شماره 17). همچنین مقدار دوربین واتسون به دست آمده از محاسبات که مقدار آن 719/1 است، نشان دهنده استقلال خطاهاست (جدول شماره 16). بنابراین معادله حاصل از جدول ضرایب همبستگی را میتوان به صورت زیر نوشت (جدول شماره 18).
Y= 2/462 + /024
معادله فوق نشان میدهد که به ازای یک واحد تغییر در متغیر مستقل یا به عبارتی افزایش هزار نفری جمعیت، 024/ یا 24 نفر به ازای هزار نفر جمعیت شهری به اشتغال در بخش افزوده خواهد شد.
جدول شماره (16): مدل تبیین رگرسیون
مدل |
ضریب همبستگی چندگانه |
ضریب تبیین |
ضریب تبیین اصلاح شده |
خطای استاندارد میانگین |
دوربین واتسون |
1 |
997/ |
993/ |
993/ |
04610/373 |
719/1 |
جدول شماره (17): تحلیل واریانس مدل تبیین رگرسیون بخش نامشخص
مدل |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی |
میانگین مربعات |
مقدار F |
سطح معناداری |
رگرسیون |
129/1 |
1 |
129/1 |
317/8113 |
000/0 |
باقی مانده |
504/7653986 |
55 |
391/139163 |
||
کل |
137/1 |
56 |
جدول شماره (18): ضرایب رگرسیونی متغیرهای وارد شده به مدل برازش رگرسیون
مدل |
ضرایب استاندارد نشده |
ضرایب استاندارد نشده |
مقدار t |
سطح معناداری |
همبستگی |
آمارههای چند هم خطی |
|||
ثابت
جمعیت |
مقدار B |
اشتباه استاندارد |
مقدار Beta |
همبستگی مرتبه صفر |
همبستگی جزیی |
ضریب تحمل |
پیش فرض رگرسیون |
||
462/2- |
698/50 |
997/ |
049/- |
961/ |
997/ |
997/ |
000/1 |
000/1 |
|
024/ |
000/ |
074/90 |
000/ |
جدول شماره (15): آمارههای باقی مانده
|
حداقل |
حداکثر |
میانگین |
انحراف معیار |
تعداد |
مقادیر پیش بینی شده |
3160/28 |
1875/33906 |
8421/1019 |
22100/4490 |
57 |
مقادیر استاندارد پیش بینی شده |
221/- |
324/7 |
000/ |
000/1 |
57 |
خطای استاندار مقادیر پیش بینی شده |
411/49 |
432/368 |
027/56 |
131/42 |
57 |
تعدیل مقادیر پیش بینی شده |
5845/28 |
5938/33556 |
7100/1013 |
51960/4444 |
57 |
باقی مانده |
89972/753- |
47046/2150 |
000/ |
70033/369 |
57 |
باقی مانده استاندارد |
021/2- |
765/5 |
000/ |
991/ |
57 |
شکل شماره (5): هیستوگرام متغیر وابسته توزیع دادهها برای آمارههای باقی مانده
شکل شماره (5) نمودار هیستوگرام متغیر وابسته؛ یعنی شاخص نامشخص را نشان میدهد که توزیع دادهها برای باقی ماندهها نرمال است، چون مقدار انحراف معیار 991/ است. به عبارت دیگر نحوه پراکندگی شاخص نامشخص و دادههای گردآوری شده در مورد آن یکسان است. بنابراین میتوان گفت فرض نرمال بودن توزیع باقی ماندهها برای متغیر وابسته صادق است.
شکل شماره (6): نمودار خط نرمال باقی ماندههای مدل رگرسیونی
مطابق شکل شماره (6) مقادیر احتمال تجمعی مورد انتظار باقی ماندهها به مقادیر متناظر توزیع نرمال تا حدی نزدیک اند. بنابراین فرض نرمال بودن باقی ماندهها برای مدل رگرسیون رد نمی شود.
در این تحقیق مشخص شد که بین اشتغال در بخشهای سه گانه اقتصادی و اندازه شهرهای استان آذربایجان شرقی رابطه تنگاتنگی وجود دارد. در سال 1385 به ازای هر هزار نفر افزایش جمعیت شهرهای استان آذربایجان شرقی، 294 نفر به شاغلان بخشهای سه گانه اقتصادی بخش نامشخص افزوده شده است. چنانکه در ازای هر هزار نفر افزایش جمعیت شهری، 3 نفر به شاغلان بخش کشاورزی افزوده شده است. این میزان در مقایسه با بخشهای صنعت و خدمات پایین است. در واقع این مسأله بیشتر به خاطر ماهیت فعالیتهای بخش کشاورزی، عدم تجانس آن با محیطهای شهری و سوددهی پایین در بخش کشاورزی به علت سنتی بودن، عدم حمایت دولت از این بخش و سایر عوامل است. در بخش صنعت نیز در ازای هر هزار نفر افزایش جمعیت، 149 نفر به شاغلان این بخش افزوده شده است. در سطح شهرهای استان میزان شاغلان افزوده شده در بخش صنعت، بالاترین میزان را به خود اختصاص داده است و تفاوت آن با بخش کشاورزی 146 نفر و با بخش خدمات 3 نفر است. البته این میزان تا حدودی میتواند مطلوب باشد، چرا که گرایش به بخش صنعت نشان دهنده توسعه یافتگی نقاط شهری استان آذربایجان شرقی است. از طرف دیگر صنعت یکی از فعالیتهای پایه ای شهرهاست و افزایش جمعیت شاغل در آن باعث گسترش و توسعه شهرها میشود. اما یکی از علل افزایش جمعیت شاغل در بخش صنعت را میتوان صنایع کاربر مانند صنایع تبدیلی و غذایی و صنایع مونتاژ که از فناوری پایینی برخوردار هستند، باشد. در بخش خدمات نیز در ازای هر هزار نفر افزایش جمعیت شهرهای استان، 118 نفر به شاغلان این بخش افزوده شده است که میزان بالاتری را نسبت به بخش کشاورزی نشان میدهد. به طور کلی اختلاف نفرات افزوده شده به بخش خدمات و کشاورزی 115 نفر است و این اختلاف زیادی را بین این دو بخش نشان میدهد، این امر اعتدال جمعیت شاغل توزیع شده بین بخشهای مختلف را بیشتر بهم میزند. در حقیقت گسترش بخش خدمات در شهرهای استان آذربایجان شرقی عمدتاً به علت فشار عرضه نیروی کار و عدم جذب آنها در بخشهای مولد اقتصادی صورت میگیرد. بنابراین افراد به طرف دلالی و واسطه گری و خرده فروشی سوق داده میشود که اغلب نیز تورم زا و نامطلوب است. ملاحظه میشود که با تأثیرپذیری از اندازه شهرهای استان آذربایجان شرقی، تعداد نفرات افزوده شده در اشتغال بخشهای سه گانه اقتصادی عدم تعادل را نشان میدهد. نتیجه این تحقیق بیانگر روند تورمی بخش خدمات و اکثراً مشاغل کاذب شهری است و درصد اشتغال جمعیت فعال شهری استان در بخش کشاورزی روز به روز کاهش یافته است، چرا که این بخش به عنوان یک بخش اشتغال روستایی است. با وجود آنکه اشتغال در بخش صنعت روند مطلوبی را نشان میدهد، اما احتمال میرود که در آینده افزایش بی رویه جمعیت شهری آن را تحت تأثیر قرار خواهد داد. از این رو نتیجه میگیریم که رشد جمعیت شهری استان با میزان رشد اشتغال در بخشهای سه گانه هماهنگ نبوده است. در نتیجه این ناموزونی رشد اشتغال در شهرهای استان آذربایجان شرقی موجب جابجایی نیروی کار از بخشی به بخش دیگر فعالیتهای اقتصادی و نیز از مکانی به مکان دیگر شده است. با توجه به توانهای بخش کشاورزی و صنعت و بستر مناسب برای توسعه بخش خدمات، در شرایط فعلی میتوان تعادلی در بخشهای سه گانه اشتغال به وجود آورد تا معضل بیکاری در سطح شهرهای استان تا حدودی کاهش یابد.
[1]- Alonso
[2] -G. Veyret Verner
[3]- J. Harvey
[4]- D. Clark
[5]- K. lynch
[6]- E. A. Johnson
[7]- Hinderniki & Titus
[8]- Tarzwell
[9]- Crampton
[10]- M. Maillard
[11]- سایمون کوزنتس در نطق انتخابیه اش در مقام ریاست انجمن اقتصادی امریکا در سال 1955، اظهار داشت که رابطه بین محصول ناخالص ملی سرانه و نابرابری در توزیع درآمد ممکن است شکل واژگون بگیرد. یعنی همان طور که درآمد سرانه بالا میرود، نابرابری ممکن است؛ اساساً بالا رود، درآمد از سطح متوسط به حداکثر برسد و سپس سقوط کند (گیلیس و دیگران، 1379: 134). ویلیامسون نیز پیرو نظریه وارونه شکل بود و در مورد مباحث منطقهای اولین کسی بود که بحث نابرابری های درآمدی را به مناطق تعمیم داد. او چهار دلیل را برای وجود منحنی برعکس عنوان میدارد: موجودی منابع طبیعی، مهاجرت نیروی کار، مهاجرت سرمایه و سیاست های دولت (صباغ کرمانی، 1380: 4).
[12]- Nishimuri
[13]- Harris - Todaro
[14]- Abdel Rahman and Fujita
[15]- Agglomeration Economies
[16]- Kim
[17]- Begovic
[18]- Duranton and Puga
[19]- Henderson