ساماندهی بافت فرسوده شهری ( نمونه موردی: شهر شیراز)

طرح مسأله:

امروزه با رشد روزافزون شهرنشینی، مشکلات شهری بیش از هر زمان دیگری دامنگیر شهرهای کشور گردیده است، این مشکلات با تأثیر گذاری بر تمامی جنبه‌های شهرنشینی، روابط منطقی زندگی شهرنشینی را نابسامان نموده است و کیفیت کلی و قابلیت زندگی در آن‌ها را به شدت کاهش داده و زمینه ناپایداری در آن‌ها را فراهم کرده است (عربشاهی، 1382: 28). بافت فرسوده شهری یکی از موارد مطرح در کلیه شهرهای کشور است که هر کدام متناسب با شرایط انسانی و طبیعی خود نیازمند مداخله و اصلاح است، از آنجایی که بافت فرسوده در اکثر شهرها هسته اولیه شکل گیری شهر را شامل می‌شود این امر موجب اختلال در شکل گیری ارتباط و وحدت فضایی بین بخش مرکزی، بخش میانی و بخش پیرامونی می‌گردد، بافت فرسوده به دلایلی همچون مرکزیت همیشگی برای وحدت بخشی به پیکره شهر، دارای اهمیت خاصی است که این امر زندگی سالم و روان را در یک شهر تضمین می‌کند، یکی از موضوعات قابل مطالعه در جهت شناخت شهر و نحوه شکل گیری آن، مطالعه بافت قدیم شهر است، لذا برای هر گونه حرکت عمرانی، نخستین گام شناخت بافت قدیم شهر می‌باشد(شفقی، 1376: 1). بافت تاریخی شهر شیراز همچون سایر شهرهای ایران و جهان دستخوش تغییرات گسترش شهری شده و تداخل سبک‌ها و شیوه‌های معماری در آن باعث ناهماهنگی بسیاری در چهره آن و فرسوده شدن این بافت شهری شده است. بافت فرسوده شیراز با بیش از 50 هزار نفر جمعیت حدود 378 هکتار از مساحت شهر شیراز را تشکیل می‌دهد و 21 درصد از مساحت بافت فرسوده را نیز بافت تاریخی و فرهنگی اشغال کرده است. به غیر از مشکلاتی که در روند احیا و نوسازی بافت فرسوده شیراز اختلال ایجاد می کنند خطراتی نیز همواره جان مردم ساکن این منطقه را تهدید می‌کند که از این جمله می توان به نامقاوم بودن این منطقه در برابر حوادث طبیعی از جمله زلزله اشاره کرد (www.farsnama.com).

اهمیت و ارزش تحقیق:

از اواسط دوران قاجار، با سفرهای شاهان ایران به اروپا (فرنگ)، ایران دستخوش تفکرات غرب گردید. عدم وجود زمینه لازم برای پذیرفتن این تحول، پیدایش تناقضات و تضادهایی به دنبال داشت. در این دوران واحدهای سکونتی دچار دگرگونی گردید و با عوض شدن شیوه زندگی خانه[1] و سکونت[2] جای خود را به واحد مسکونی[3] و
 اسکان[4] داد. در واقع آنچه در شهرهای ما اتفاق افتاد، تعویض به جای ترمیم بود (نصر، 1383: 19 و 20). شهرها دارای ارزش اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بالایی است. این ارزش و اهمیت در بافت قدیم شهر شیراز ضرورتی انکار ناپذیر است. بافت قدیم شیراز که خاستگاه اولیه شهر شیراز است در زمانی مناسب ترین مکان سکونت در شهر بوده، امروزه به دلیل معضلات و مشکلات مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و کالبدی جاذبه خود را از دست داده و محل استقرار گروههای مختلف جامعه با پایگاه و منزلت اجتماعی متفاوت گردیده است. در این تحقیق سعی شده تا ضمن تدوین ضوابط و دستورالعمل‌های راهگشا بتوان تنافض‌ها و تضادهای نظری در برخورد با بافت را کاهش داده و برنامه ریزی را برای احیا و بهسازی بافت قدیم شیراز استمرار بخشید و هم چنین سعی شده تا با شناخت وضعیت اجتماعی و اقتصادی ساکنان و بررسی اثرات مثبت و منفی طرح‌های انجام شده، طرح‌ها و برنامه‌های آتی که برای بهسازی و نوسازی بافت فرسوده این شهر صورت می‌گیرد، بتوان از فرسودگی و تخریب بافت جلوگیری شود.

پیشینة تحقیق:

دخالت در بافت قدیم شهرهای ایران با روی کار آمدن رضاخان به طور جدی آغاز شد، شهر شیراز هم جزو اولین شهرهایی است که تحت تأثیر این حرکت قرار گرفته است. اغلب طرح‌های اجرا شده، دارای آثار مخربی بر بافت و ساکنین آن داشته، که این امر توجة بیشتر برنامه ریزان در این مورد را می‌طلبد. از جمله مهمترین فعالیت‌ها و تحقیقات صورت گرفته در این زمینه می توان به موارد زیر اشاره کرد:

- نریمانی، مسعود: در کتاب خود با عنوان بهسازی بافت تاریخی به ارائه راهکارهایی منظم برای ساماندهی بافت قدیم شهرها پرداخته است و تجارب بعضی از کشورها در احیای بافت قدیم شهرها را مطرح کرده است (نریمانی، 1379: 8).

- علیزاده، عباس: به این نتیجه رسیده است که شهر بوشهر دارای دو بافت جدا از هم است که بدون در نظر گرفتن شرایط اقلیمی شهر، ساخت و ساز در آن صورت گرفته است و باعث شده که شهر دارای نقشه ای آشفته باشد و از طرف دیگر، جنگ تحمیلی سبب از بین رفتن این بافت شده است (علیزاده، 1384: 123).

- کوچکی، غلام: که در این پایان نامه به شناسایی ساختار فضایی- کالبدی و شناخت عوامل تخریب کننده و محدود کننده بافت قدیم شهر خرم آباد پرداخته است و به این نتیجه رسیده است که آنچه سبب فرسوده شدن بافت قدیم شده است، عوامل محیطی و توسعه فیزیکی شهر بوده است (کوچکی، 1386: 166).

- وفایی، ابوذر: به این نتیجه رسیده است که علاوه بر اینکه شهر کاشان به عنوان شهر تاریخی شناخته شده است، آنچه سبب تغییر فرم بافت قدیم شهر کاشان شده است و موجب فرسوده شدن بافت شده، تغییر ساختار کلی شهر از تک هسته ای به چند هسته ای بوده است (وفایی، 1386: 213).

- یوسفی، لیلا، (1387): که در این پایان نامه به تحولات و تغییرات محله‌های ریحان و خیابان در شهر قزوین پرداخته است و به این نتیجه رسیده است که عوامل محیطی، توسعه فیزیکی شهر و مهاجرت ساکنان، سبب تغییر و تحول این دو محله شده است (یوسفی، 1387: 155).

اهداف تحقیق:

هدف اصلی و کلی این تحقیق، شناخت ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی ساکنان بافت قدیمی (شهر شیراز) و همچنین شناخت وضعیت کالبدی بافت است. اهداف فرعی در چارچوب هدف کلی تحقیق عبارت است از:

- شناسایی ساختار فضایی- کالبدی، مسائل و مشکلات موجود بافت فرسوده شهر شیراز.

- شناخت عوامل موثر بر تخریب بافت فرسوده شهر شیراز.

- جلوگیری از تخلیه و تهی شدن جمعیت و زندگی در بافت فرسوده شهر شیراز.

- ارائه راهکارهای درست، صحیح و علمی برای ساماندهی(بهسازی یا نوسازی) بافت فرسوده شهر شیراز.

فرضیات تحقیق:

- به نظر می‌رسد که کمبود خدمات و امکانات شهری در بافت قدیم، سبب فرسوده شدن و تخریب بیشتر بافت شده است.

- به نظر می‌رسد که وضعیت اقتصادی - اجتماعی ساکنان در بافت قدیم، سبب فرسوده شدن بافت شده است.

روش تحقیق:

امروزه توجه به بافت‌های قدیم شهرهای آسیایی از نظر متخصصین از اهمیت خاصی برخوردار است، این امر به دو دلیل عمده است: الف: این کشورها از سابقه تمدن شهری زیادی برخوردارند. ب: غالباً دیرتر از کشورهای توسعه یافته اروپایی متوجه خطر و بحران تخریب میراث فرهنگی شهرها شده اند (امیر افضلی، 1385: 49- 48).

با توجه به موضوع، اهداف و فرضیات تحقیق، در مراحل مختلف، ترکیبی از تحقیقات توصیفی، تحلیلی و همبستگی است. در مراحل نخستین از روش اسنادی و مطالعات کتابخانه‌ای استفاده شده است. در بخش جمع آوری اطلاعات وضع موجود، دو روش مطالعات میدانی و مطالعات اسنادی به کار رفته است. در شیوة میدانی با استفاده از تکنیک‌های تهیة پرسشنامه( که 320 نمونه به این طریق پر شده است: در هر محله به طور متوسط به ازای هر 20 واحد مسکونی، یک واحد در نمونه قرار گرفته است، ابتداء در هر محله واحدی را به عنوان مبداء در نظر گرفته و به ازای هر 20 واحد مسکونی یک واحد به عنوان نمونه انتخاب گردیده است و با انتخاب هر واحد نمونه، اطلاعات مورد نیاز از خانوارها جمع آوری شده و به این طریق پرسشنامه‌ها تکمیل گردیده است) و مشاهده به جمع آوری اطلاعات پرداخته و برای تجزیه و تحلیل داده‌ها و بررسی متغیرها، تهیة جداول، محاسبات، از نرم افزارهای آماری SPSS, Excel استفاده شده است. همچنین در این تحقیق، برای تهیة نقشه، از نرم افزار Auto Cad و از نرم افزارهای سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS مانند Arc Viewو Arc GISاستفاده شده است و در پایان برای آزمون فرضیات، از آزمون پیرسون و اسپرمن استفاده شده است.

محدودة مورد مطالعه:

منطقه تاریخی و فرهنگی شهر شیراز با وسعت تقریبی 378 هکتار بخشی از محدوده مرکزی شهر شیراز (C.B.D) را شامل می‌شود که امروزه منطقه 8 شهرداری شیراز را تشکیل داده و خود دارای شهرداری مستقل می‌باشد. این منطقه علاوه بر این که هسته اولیه پیدایش شهر شیراز بوده، در حال حاضر نیز بسیاری از فعالیت‌های مرکزی تجاری، مذهبی، خدماتی و اداری را در خود جای داده و ظرفیت‌های بالفعل و بالقوه قابل توجهی جهت رونق فعالیت‌های سیاحتی، زیارتی، تجارتی، فرهنگی و مسکونی دارد.

نقشه شماره(1): محدوده مورد مطالعه:

مأخذ: شهرداری منطقه 8 شیراز

تعاریف و مفاهیم:

نوسازی[5]: یعنی باز گرداندن حیات مجدد به بنا یا فضا و احیا، با تاکید بر تغییر شکل فضا یا مجموعه شهری است(Smith, 1996: 85). نوسازی زمانی انجام می‌شود که فضای شهری، مجموعه و یا بنا از نظر عملکردی فعال هستند، ولی فرسودگی کالبدی سبب کاهش بازدهی و کارآیی آن شده باشد (سیف الدینی،390:1381).

بهسازی[6]: به سلسله اقداماتی گفته می‌شود که به منظور ابقاء و بهبود کالبد و فضای شهر در کوتاه مدت صورت می‌گیرد( مهدی زاده، 1380: 18). در واقع بهسازی زمانی صورت می گیرد که فرسودگی نسبی فضا از لحاظ عملکردی حاد شده باشد (حبیبی و همکاران، 1386: 47).

بافت فرسوده[7]:مفهوم فرسودگی شهری را می‌توان تنزل شرایط اجتماعی، اقتصادی و کالبدی بافت شهری دانست. به طور کلی کاهش کارآیی هر پدیده‌ای، فرسودگی آن را در پی دارد. هنگامی که در محدوده‌ای از شهر، حیات آن به هر علتی رو به رکود می‌رود، بافت شهری آن محدوده در روند فرسودگی قرار می‌گیرد (رزماری، 2005: 9). عبارت است از بافت‌های شهری که وجود عوامل و عناصر مختلف در آن، کاهش ارزش‌های کیفی محیط زیست انسان را (از جنبه‌های کالبدی، عملکردی، زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی) فراهم می‌آورد و با نزول ارزش‌های سکونتی، نوسازی در بافت متوقف می‌شود و میل مهاجرت در جمعیت ساکن فزونی می‌یابد(جهانشاهی، 1382: 18).

بازسازی[8]: به معنای از نو ساختن است. بازسازی زمانی صورت می‌گیرد که در بنا، مجموعه یا فضای شهری، فرسودگی به صورت کامل ایجاد شده باشد(شماعی و پوراحمد، 1384: 54).

همبستگی و معنی داری: تحلیل همبستگی ابزاری آماری برای تعیین نوع و درجه رابطه یک متغیر کمی با متغییر کمی دیگر است که نوع رابطه به صورت مستقیم یا معکوس نشان می‌دهد، اما معنی داری در همبستگی؛ یعنی آیا بین دو متغییر رابطه همبستگی وجود دارد یا خیر.

ابعاد فرسودگی بافت‌های شهری:

مراد از فرسودگی، ناکارآمدی و کاهش کارآیی یک بافت نسبت به کارآمدی سایر بافت های شهری است. فرسودگی بافت و عناصر درونی آن یا به سبب قدمت و یا فقدان برنامه توسعه و نظارت فنی بر شکل گیری آن بافت به وجود می آید (لوسیم، 1996: 79). فرسودگی از ابعاد متعددی برخوردار است که با یک دیگر ارتباط و پیوند متقابل دارند، اما مهمترین ابعاد فرسودگی عبارتند از:

- فرسودگی کالبدی - سازه ای: فرسودگی که از افت کیفیت کالبدی بنا یا بافت ناشی می شود، که می تواند و عوامل مختلفی که سبب این نوع فرسودگی می‌شود شامل: عدم نگهداری بنا یا نگهداری نا مناسب و نامطلوب فضا.

- فرسودگی کارکردی: این نوع فرسودگی زمانی اتفاق می افتد که بافت برای کارکردی که به خاطرش طراحی شده، برای استفاده، مناسب نباشد.

- فرسودگی نسبی یا اقتصادی: در اغلب موارد، فرسودگی یک مفهوم مطلق نیست بلکه در ارتباط با سایر ساختمانها و گستره‌ها همیشه مفهومی نسبی دارد. بنابراین زمانی که مردم قدرت خرید و سرمایه داشته باشند ولی خارج از محدوده بافت تاریخی سرمایه گذاری کنند، در آن زمان است که مفهوم فرسودگی نسبی یا اقتصادی مطرح می‌شود و دلیل آن به خاطر این است که هزینه سرمایه گذاری در محله تاریخی بیشتر از نقاط دیگر است و برای سرمایه گذاری از جذابیت کمتری برخوردارند(Alvin, 1970: 65). بنابراین برای جلوگیری از فرسایش در هر نوع بعدف باید میزان پایداری را با انجام عمل مرمت در فضای شهری بالا برد و با افزایش پایداری، عمر فضای شهری بالا رفته و میزان دوام آن فزونی می‌گیرد (امیری، 1374: 15).

فرآیند شکل گیری بافت فرسوده:

هر بافت تاریخی در شهر را می توان بافت فرسوده دانست، ولی هر بافت فرسوده، بافت تاریخی نمی باشد لذا دامنه شمول بافت تاریخی بیشتر از بافت فرسوده است و بافت تاریخی می تواند بافت فرسوده را در بر بگیرد(.(شماعی، 1380: 64). پس بر همین اساس، بافتهای کهن شهری و روستایی کشور نماد فرهنگ و تمدن ایران زمین، اسنادی از تاریخ، نمودهای محسوس هویت و تجربه نیاکان ما محسوب می شوند. این بافت‌ها در برگیرنده ارزش‌های معماری و شهرسازی و هویت ملی، نمایانگر خاطرات قومی و آثاری متعلق به تمامی نسلهای حاضر و آینده کشور است که در عین حال جایگزین ناپذیر نیز هستند (سرتیپی پور، 1385: 237).

نمودار شماره(1): فرآیند فرسودگی بافت:

ضرورت توجه به بافت‌های کهن[9] شهری:

توسعه فیزیکی و رشد جمعیت شهری ایران تا چند دهه قبل دارای افزایش متعادل بوده و با بروز تحولات جدید، شهرها به ویژه شهرهای بزرگ، تغییرات و دگرگونی‌های را پذیرفتند. این دگرگونی‌ها به شکل جمعیت و گسترش فیزیکی شهرها و به صورتی نامتعادل بوده است و سبب شده است تا بین کاربری‌های شهری تناسب نامعقولی به وجود آید (مشهدی زاده دهاقانی، 1383: 419). بنابراین عواملی چون گسترش محدوده قانونی شهر، ساخت وساز در نواحی پیرامونی شهر، مدیریت ضعیف شهری، فقر داده‌های آماری و اطلاعاتی، ضعف امکانات مالی جهت اجرای طرح‌ها، مشارکت ضعیف مردم و ... نتیجه تحولات جدید در شهرها می‌باشد. اما با قبول چنین واقعیت‌هایی هنوز بافت‌های قدیمی و فرسوده دارای اهمیت و ارزش است (رسولی، 1376 :27). بافت‌های تاریخی به دلایل متعددی در شهرسازی اهمیت دارند، یکی از این دلایل وجود مرکزیت همیشگی برای وحدت بخشی به پیکره شهر است. بافت قدیم با ارزش‌های کالبدی، تاریخی و فرهنگی نهفته در خود بهترین نشانه هویت شهری بوده است، حیات و رشد این بافت، مانع از فرسودگی شهر از درون شده است، ولی توسعه بی رویه، سبب محدود شدن بافت شده است(حبیبی و همکاران، 1386: 20).

بافت فرسوده شیراز[10]:

موجودیت بافت فرسوده شیراز به پیش از اسلام و حتی به قبل از دوره هخامنشیان باز می‌گردد. بافت فرسوده شیراز که خاستگاه اولیه شهر شیراز می‌باشد در زمانی مناسبترین مکان سکونت در شهر بوده، ولی امروزه به دلیل معضلات و مشکلات مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و کالبدی، جاذبه خود را از دست داده و محل استقرار گروههای مختلف جامعه با پایگاه و منزلت اجتماعی پایین(منظور افراد کم درآمد و دارای تحصیلات پایین) گردیده است. سکونت افراد و گروهها با مسائل فرهنگی متفاوت و دقیقاً متضاد، بافت قدیم را به منطقه ای جرم خیز تبدیل نموده است. از طرف دیگر خروج و جابجایی و تخلیه جمعیتی بافت، هم در فرسودگی و هم در تخریب آن مؤثر بوده است (www.farsnama.com). منطقه تاریخی و فرهنگی شهر شیراز با وسعت تقریبی 378 هکتار بخشی از محدوده مرکزی شهر شیراز (C.B.D) را شامل می‌شود که امروزه منطقه 8 شهرداری شیراز را تشکیل داده و خود دارای شهرداری مستقل است. معابر این بافت تنگ و پیچ در پیچ و بافت شهری آن فشرده و درهم تنیده است. جمعیت این بافت بر اساس آمار سال 1388 بیش از 50 هزار نفر است و از 8 محله تشکیل شده است، که هر کدام از این محله‌ها دارای ویژگی‌های خاص خود است که در ادامه به ویژگی‌های هر کدام اشاره خواهد شد(شهرداری منطقه 8 شیراز).

روند تحولات جمعیتی شهر شیراز و بافت فرسوده:

ویژگی‌های جمعیتی بافت فرسوده با استفاده از آخرین آمار و اطلاعات جمعیتی موجود از سرشماری سال 1388 و مقایسه با وضعیت جمعیت شهر شیراز صورت می‌گیرد، تا نه تنها وضعیت موجود شناخته شود، بلکه تغییرات آن نیز طی سال‌های مختلف مشخص شود. نخستین اطلاعات که به طور مستند از جمعیت شهر شیراز در دست است، عمدتاً گزارش سیاحان، جهانگردان اروپایی، مسلمانان و سفرنامه‌های آنان است. تا سال 1335 که اولین سرشماری به طور رسمی در کشور صورت گرفته است، بیشتر اطلاعات جمعیتی مربوط به شهر شیراز و نقاط مختلف آن در منابع مختلف تاریخی، سفرنامه‌ها و ... آمده است.

جدول شماره(1): روند تحولات جمعیت بافت فرسوده و شهر شیراز

منابع: شهرداری منطقه 8 شیراز، سرشماری نفوس و مسکن کشور(1335- 1385)، سازمان میراث فرهنگی استان فارس.

چنانچه در جدول بالا مشاهده می‌شود، بافت فرسوده تا سال 1322 کل جمعیت شهر شیراز را در بر می‌گرفته است. در واقع تا دهه 1320 توسعه کالبدی شهر شیراز به بافت فرسوده محدود می‌شده و از دهه 1335 جمعیت شهر شیراز نسبت به جمعیت بافت قدیم افزایش پیدا می‌کند، نرخ رشد نیز همواره در حال نوسان بوده است. در مجموع نرخ رشد از سال 1335 تا سال 1365 در حال افزایش بوده و از سال 1365 به بعد نرخ رشد آن کاهش می‌یابد. از طرفی مقایسه جمعیت بافت قدیم نسبت به جمعیت شهر شیراز نشان می‌دهد که همواره از جمعیت بافت نسبت به جمعیت شهر کاسته شده است. این کاهش جمعیت بافت نسبت به جمعیت شهر از عوامل متعددی ناشی می‌شود که از جمله می‌توان به کمبود خدمات و امکانات شهری، توسعه کالبدی شهر شیراز طی دهه‌های اخیر و به تبع آن انتقال بخشی از جمعیت بافت به مناطق تازه توسعه یافته، مهاجرفرستی بافت و از بین رفتن تجانس فرهنگی و اجتماعی جمعیت ساکن در آن که انگیزه خروج از بافت را برای ساکنان اولیه و بومی بافت افزایش می‌دهد، اشاره نمود. تخریب روزافزون بافت از لحاظ کالبدی، فیزیکی و فرسودگی آن طی دهه‌های مختلف در کاهش جمعیت بافت مؤثر بوده است.

ویژگی‌های محلات بافت فرسوده:

بافت قدیم شیراز با قرارگیری در مرکز شهر، وسعتی معادل 378 هکتار دارد. این بافت از 8 محله تشکیل شده است که هر کدام دارای ویژگی‌های خاص خود هستند. به طور کلی این محله‌ها از حیث فرسودگی، پایین بودن سطح درآمد، حضور اقشار سنتی در کنار مهاجران تازه وارد، کمبود خدمات شهری و کهنسالی جمعیت با یکدیگر وجه اشتراک دارند، اما در عین حال هر کدام دارای ویژگی‌هایی هستند که در زیر به آنها اشاره شده است:

محله بالاکفت[11]:این محله بزرگترین محله بافت محسوب می‌شود. خیابان آستانه و لطفعلی خان زند از خیابان‌های شرقی - غربی این محله هستند. خیابان آستانه که حرم سید علاء الدین حسین(ع) است در این محله قرار دارد. کاربری‌های غالب این محله، کاربری مذهبی با کارکرد فرا شهری، کاربری تجاری با کارکرد فرامحله ای و کاربری مسکونی که سطح عمده ای از محله را اشغال کرده است، می‌باشد.

محله لب آب[12]:این محله از جمله محله‌های حاشیه ای بافت است که از جنوب به فلکه شاه داعی الله منتهی می‌شود. واحدهای تجاری در دو سوی این خیابان مستقر شده اند. خیابان حسینی در سمت شرق این محله قرار دارد، این خیابان به فلکه آستانه می‌رسد و از جمله خیابان‌های پر رفت و آمد محسوب می‌شود. کاربری غالب این محله کاربری مسکونی است.

محله سردزک[13]:این محله در قسمت جنوبی بافت قدیم قرار گرفته است. خیابان حضرتی از وسط این محله عبور می‌کند. خیابان حضرتی، یکی از خیابان‌های پیوند دهنده شهر با مرکز مذهبی، شاهچراغ است و از این رو حجم عبور و مرور در آن بالاست.

محله سنگ سیاه[14]:محله سنگ سیاه یکی از محله‌های حاشیه‌ای بافت قدیم است. این محله از لحاظ ارتباط درون محله ای وضعیت بهتری دارد و دسترسی‌های درجه دوم آن روشن‌تر است. کاربری غالب این محله، کاربری مسکونی است.

محله اسحاق بیگ[15]: خیابان کریم خان زند مقداری از شمال محدوده را در برگرفته و خیابان لطفعلی خان زند از میان محله عبور می‌کند، به این ترتیب، این محله به دو قسمت تقسیم شده که قسمت شمالی آن به دلیل همجواری با فلکه آستانه و دسترسی‌های مناسب تر در حاشیه بافت و ضعیت بهتری دارد. کاربری غالب این محله، کاربری مسکونی است.

محله درب شازده: این محله به رغم برخی دستخوردگی‌ها، یکی ازقدیمی ترین محله بافت است که در قسمت شمالی بافت قرار دارد. خدمات شهری موجود در این محله، عمدتاً کارکرد فرامحله و شهری دارد. وحود بازار وکیل در این محدوده، نشانگر کارکرد فرا شهری و حتی فرامنطقه ای کاربری تجاری این محله است و کاربری غالب این محله، کاربری تجاری و مسکونی است.

محله میدان شاه: این محله در قسمت شمال غربی بافت قرار دارد. خیابان لطفعلی خان زند این محله را به دو قسمت تقسیم کرده است. قسمت شمالی آن به دلیل همجواری با محله درب شازده از خدمات شهری، در سطح وسیع تری برخوردار است. قسمت شمالی این محله از امکانات خوبی برخوردار است و قسمت جنوبی آن برخلاف قسمت شمالی محله است.

محله درب مسجد:قرار گیری مسجد نو در این محله، کاربری مذهبی - توریستی آن را بالا برده است. همجواری این محله با شاهچراغ و عبور خیابان منتظری، بر اهمیت آن به عنوان یک راه ارتباطی به منظور پیوند شهر با شاهچراغ افزوده است. در گذشته اهمیت سکونتی این محله به خاطر کیفیت و موقعیت اجتماعی ساکنان، مطرح بوده است(نصر، 1383: 25- 30).

جدول شماره(2): وضعیت محلات بافت فرسوده شهر شیراز

منابع: شهرداری منطقه 8 شیراز، سازمان میراث فرهنگی استان فارس

نقشه شماره(2): نقشه محلات بافت فرسوده

مأخذ: معاونت شهرسازی و معماری شهرداری شیراز

وضعیت کاربری اراضی شهری بافت فرسوده شیراز: برنامه ریزی کاربری اراضی زمین، به چگونگی استفاده، توزیع و حفاظت اراضی اطلاق می‌شود. برنامه ریزی کاربری زمین شهری، ساماندهی مکانی و فضایی فعالیت‌ها و عملکردهای شهری، براساس خواسته‌ها و نیازهای جامعه شهری و انواع استفاده از زمین را طبقه بندی و مکان یابی می‌کند (زیاری، 1384: 3).

جدول شماره(3): سرانه مطلوب کاربری‌های شهری

منابع: (رضویان، 1381: 83 )، ( شیعه، 1386: 170 – 180)، (زیاری، 1384: 217)

نقشه شماره(3): کاربری اراضی شهری بافت فرسوده شیراز

منبع: شهرداری منطقه 8 شیراز، معاونت شهرسازی و معماری شیراز

جدول شماره(4): وضعیت کاربری اراضی شهری بافت فرسوده شیراز

مأخذ: مطالعات میدانی و محاسبات محققین

وضعیت کالبدی بافت فرسوده:

آنچه سبب متمایز شدن بافتهای شهرهای مشرق زمین با سایر کشورها شده این است که این بافتها با توجه به شرایط اجتماعی و اقتصادی شکل گرفته، حاصل رشد فرهنگ و تمدن شهرنشینی در طی قرون متمادی است. متأسفانه در برنامه ریزی توسعه شهری در این کشور‌ها به این موارد کمتر توجه می‌شود و عمدتاً الگوبرداری و توسعه خود بخودی و ساخت و سازهای موجود در این کشور‌ها بدون پیوند با گذشته، چیزی جزء هرج و مرج به بار نمی‌آورد این الگوها نهایتاً محیطی را که تنها می‌تواند اماکنی به سبک غربی باشد بوجود آورده، که اغلب با شرایط و فرهنگ بومی آنها بیگانه است (غلامی، 1387: 46).

پویایی و زنده بودن بافت کالبدی، روابط اجتماعی و احساسی محکم میان ساکنان، دلپذیر بودن و مطلوبیت محیط زندگی و بسیاری از دست آوردهای اجتماعی مناسب، یکی از اثرلت سیمای شهری مطلوبی بوده که در بافت‌های قدیمی به طور کامل و قوی مطرح بوده است، اما امروزه تنها نامی از آنها باقی مانده است. با رکود نسبی زندگی اجتماعی در بافت قدیم شهر، تناسبات کالبدی حاکم بر این محیط نیز دچار تزلزل گردیده و به تدریج، ترجیحات اقتصادی، جایگزین اصول قدیم و کهن فضای شهری گردیده و تقاضا برای تجدید بنا و افزایش ارتفاع در نقاطی صورت گرفته که دارای ارزش افزوده اقتصادی باشند و دقیقاً در مکان‌ها و محدوده‌هایی صورت گرفته که شبکه حمل و. نقل اجازه ارتباط و اتصال آن مکان را به سایر نقاط شهر و امکان انتقال جمعیت را از سایر نقاط به آن مکان فراهم می‌آورد (طرح تفصیلی، 1371: 83).

در این قسمت، اطلاعات کالبدی بافت که از طریق 320 پرسشنامه‌ای که توسط ساکنان بافت، تکمیل گردیده است به شرح زیر است:

تملک واحد مسکونی ساکنان:

با توجه به جدول زیر مشاهده می شود که حداکثر ساکنین بافت، نوع تملک واحد مسکونی آن‌ها اجاره ای است، بنابراین، 30 درصد ساکنین، نوع تملک مسکونی آن‌ها ملکی، 2/46 درصد از ساکنین، اجاره‌ای، 4/4 درصد از ساکنان، نوع تملک در برابر خدمت، 9/11 درصد از ساکنان، تملک رایگان و 5/7 درصد از ساکنان از نوع سایر است. بنابراین یکی از عواملی که سبب فرسوده شدن بافت شده است همین بالا بودن ساکنانی است که واحد مسکونی آن‌ها اجاره ای است، چون از افراد مهاجر تشکیل شده است. نحوه مالکیت واحدهای مسکونی در محدوده بافت فرسوده شهر، با سایر مناطق شهر متفاوت است، زیرا مالکیت‌های وقفی و خصوصی در این قسمت شهر بیشتر از سایر نقاط شهر است، این امر که یکی از موانع بهسازی و نوسازی در این محدوده به شمار می‌رود در فرسودگی و کهنگی کل بافت نقش آشکاری دارد، زیرا واحدهای مسکونی که دارای این نوع مالکیت هستند، معمولاً به دلیل اختلاف بین شرکاء دچار بلاتکلیفی شده‌اند و در نتیجه هیچ اقدامی برای بهبود وضعیت آن‌ها و جلوگیری از فرسودگی شان صورت نگرفته است.

جدول شماره(5): وضعیت تملک واحد مسکونی بافت

نمودار شماره(2): وضعیت تملک واحد مسکونی بافت

مأخذ: مطالعات میدانی و محاسبات محققان

نوع مصالح ساختمانی بافت:

با توجه به جدول زیر مشاهده می شود که بافت از لحاظ کالبدی، وضعیت مناسبی ندارند چون بیش از 50 درصد از ساختمان‌های بافت، مصالح آن‌ها قدیمی است. بنابراین، 9/26 درصد از مصالح ساختمان‌های بافت، از خشت، چوب و گل، 1/28 درصد از ساختمان‌ها، از سنگ، آهن و سیمان، 9/20 درصد ساختمان‌های بافت از بلوک، آهن و سیمان، 9/15 درصد ساختمان‌ها از آجر، آهن و سیمان و 8/1 درصد ساختمان‌های بافت از بتون آرمه تشکیل شده است. در نتیجه بافت، از لحاظ کالبدی دچار فرسودگی شده است.

جدول شماره(6): وضعیت نوع مصالح ساختمانی بافت

نمودار شماره(3): وضعیت نوع مصالح ساختمانی بافت

مأخذ: مطالعات میدانی و محاسبات محققان

عمر ساختمان‌های بافت:

با توجه به جدول زیر مشاهده می شود که عمر بیشتر ساختمان‌های بافت، بالاتر از 30 سال است. بنابراین، 8/37 درصد از عمر ساختمان‌های بافت، بالاتر از 45 سال، 3/30 درصد از عمر ساختمان‌های بافت، بین 30 تا 45 سال، 4/19 درصد از عمر ساختمان‌های بافت، بین 15 تا 30 سال، 1/8 درصد از عمر ساختمان‌های بافت، بین 5 تا 15 سال و 4/1 درصد از ساختمان‌های بافت، عمر آن‌ها کمتر از 5 سال است. با این وجود درصد فرسودگی بافت از لحاظ کالبدی بالاست.

جدول شماره(7): وضعیت عمر ساختمانی‌های بافت

نمودار شماره(4): وضعیت عمر ساختمانی‌های بافت

مأخذ: مطالعات میدانی و محاسبات محققان

وضعیت اقتصادی – اجتماعی بافت:

امروزه یکی از مسائل بسیار مهمی که در بافت قدیم جلب توجه نموده، مسائل اجتماعی و اقتصادی بافت می‌باشد. بافت قدیم که زمانی محل سکونت اعیان و اشراف شهری بوده، امروزه به محل سکونت گروههای متعدد کم درآمد، فقیر و مهاجر تبدیل شده که به دلیل دارا بودن فرهنگ‌های متفاوت ساکنان آن، تجانس فرهنگی و اجتماعی حاکم بر آن از بین رفته و زمینه برای بروز خیلی از مسائل و معضلات اجتماعی فراهم شده، به طوری که انواع جرائم، انحرافات و آسیب‌های اجتماعی به صورت چشمگیر و گسترده در سطح بافت قدیم مشاهده می‌گردد (سلطان زاده، 1372: 28).

جدول شماره(8): جمعیت بافت قدیم طی سرشماری سالهای 75 و 88

منابع: مرکز آمار ایران - سرشماری‌های 75 و 85، شهرداری منطقه 8 شیراز

با توجه به بررسی‌های انجام شده، اگر چه ساخت سنی جمعیت بافت قدیم جوان است و نشان دهنده نرخ باروری بالاست، اما اطلاعات جمعیتی مربوط به سرشماری‌ها نشان می‌دهد که جمعیت بافت قدیم رو به کاهش بوده، به طوری که در جدول بالا مشاهده می‌شود، نرخ رشد جمعیت، منفی است. با توجه به اینکه در نرخ رشد جمعیت یک منطقه 3 عامل تأثیر بسزایی دارد؛ یعنی(میزان موالید، مرگ و میر و مهاجرت) می‌توان قضاوت کرد که مهاجرت در کاهش نرخ رشد جمعیت تأثیر بسزایی داشته و رشد منفی جمعیت بافت، بیشتر ناشی از مهاجر فرستی آن بوده است.

ضعیت سواد بافت فرسوده:

یکی از شاخص‌های مهم اجتماعی و فرهنگی هر جامعه که تعیین کننده سطح پیشرفت و توسعه آن جامعه است، نرخ باسوادی افراد آن جامعه است. در ایران طی دهه‌های اخیر به خصوص بعد از انقلاب، مبارزه با بی سوادی یکی از برنامه‌های مهم دولت بوده است که در این زمینه پیشرفت چشمگیری نیز حاصل گردیده است(فلامکی، 1365: 54).

جدول شماره(9): وضعیت سواد بافت طی سرشماری‌های 1365، 1375، و 1388

منابع: مرکز آمار و اطلاعات کشور، شهرداری منطقه 8 شیراز

با توجه به بررسی‌های انجام شده و جدول بالا، مشخص شده است که بیشتر جمعیت بی سواد بافت مربوط به گروههای سنی بالا بوده و در گروههای سنی پایین نرخ بی سوادی بسیار کم است، اما باید توجه داشته باشیم که سواد حداکثر افراد بافت، زیر دیپلم است، که نمودار زیر براساس پرسشنامه‌های پر شده در بافت(320 نمونه) این وضعیت را نشان می‌دهد:

نمودار شماره(5): وضعیت سواد ساکنان بافت

مأخذ: مطالعات میدانی و محاسبات محققان

وضعیت اشتغال بافت فرسوده:

وضعیت اشتغال هر جامعه ای نشان دهنده وضعیت اقتصادی یک جامعه و به تبع آن ایجاد فرصت‌های شغلی برای بالا بردن سطح اشتغال و کاهش بیکاری در آن جامعه است (فلامکی، 1365: 58).

جدول شماره(10): وضعیت اشتغال افراد بافت، طی سرشماری سال 1365، 1375 و 1388

منابع: مرکز آمار و اطلاعات کشور، شهرداری منطقه 8 شیراز

با توجه به جدول بالا مشاهده می‌شود که تعداد شاغلان بافت از سال 1365 تا سال 1375 در حال افزایش است، اما از سال 75 به بعد تعداد شاغلان در حال کاهش است و از طرفی دیگر، تعداد بیکاران از سال 65 به بعد در حال افزایش است، که این وضعیت نشان دهنده مهاجرت افراد به مناطق دیگر است و افراد کم درآمد را جایگزین خود کرده است. نمودار زیر وضعیت درآمد ساکنان بافت را بر اساس تکمیل پرسشنامه‌ها (320 نمونه) نشان داده می‌شود:

نمودار شماره(6): وضعیت اشتغال ساکنان بافت

مأخذ: مطالعات میدانی و محاسبات محققان

محل تولد ساکنان بافت:

با توجه به جدول زیر مشاهده می شود که 8/57 درصد از ساکنین، محل تولد آن‌ها شیراز، 7/19 درصد از ساکنان، اطراف شیراز، 1/14 درصد از ساکنین، شهرستان‌های استان فارس و 4/8 درصد از ساکنان، محل تولد آن‌ها خارج از استان فارس است. پس می توان نتیجه گرفت که نزدیک به نیمی از افراد ساکن بافت، افراد مهاجر است که در این بافت، ساکن شده اند.

جدول شماره(11): وضعیت محل تولد افراد بافت

مأخذ: مطالعات میدانی و محاسبات محققان

آزمون فرضیه:

آزمون فرضیه اول:

(به نظر می‌رسد که کمبود خدمات و امکانات شهری، سبب فرسوده شدن و تخریب بیشتر بافت شهر شیراز شده است).

با توجه به جدول وضعیت کاربری اراضی شهری بافت فرسوده، مشاهده می‌شود که در ارتباط با دسترسی شهروندان به کاربری‌های مورد نیاز در این بافت، کاملاً با کمبود مواجه هستند و این یکی از عوامل مهمی است که سبب فرسوده شدن بافت می‌شود. همان طور که مشاهده می‌شود، کاربری غالب این منطقه، کاربری مسکونی می‌باشد که حدود 60% از مساحت این بافت را تشکیل داده است. با توجه به جمعیت موجود این منطقه، سرانه مطلوب کل کاربری‌ها، باید 4923248 متر مربع باشد، اما مشاهده می‌شود که سرانه کل کاربری‌های شهری این بافت، 3805278 متر مربع می‌باشد، که کسری کاربری‌های اداری 28633، آموزشی 105739، کاربری بهداشتی - درمانی 23158، ورزشی 94531، تأسیسات شهری 244754، کاربری انتظامی 10722، پارکینگ 10420، راهها و معابر 565220 و کاربری فضای سبز 305724 مترمربع می‌باشد، بنابراین، کسری کل کاربری‌های این بافت، حدود 1388892 متر مربع می‌باشد. در نتیجه فرضیه اول به دلیل کمبود خدمات و امکانات شهری در این بافت، تأیید می‌شود.

آزمون فرضیه دوم:

(به نظر می‌رسد که وضعیت اقتصادی - اجتماعی ساکنان در بافت قدیم، سبب فرسوده شدن بافت شده است).

برای آزمون این فرضیه از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شده است که در این آزمون، وضعیت اجتماعی - اقتصادی به عنوان متغیر مستقل و فرسودگی بافت به عنوان متغیر وابسته انتخاب شده است. همان طور که نتایج تحلیل‌ها نشان داده می‌شود، بین وضعیت اجتماعی - اقتصادی ساکنان بافت رابطه معناداری وجود دارد. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که، هر چقدر که وضعیت اجتماعی - اقتصادی ساکنان بافت بالا رود، فرسودگی بافت کمتر خواهد شد و برعکس.

فرضیه دوم، با توجه به اینکه وضعیت اجتماعی ساکنان بافت از لحاظ(تعداد افراد خانوار، سن ساکنان بافت، مدت زمان اقامت و تحصیلات افراد) و وضعیت اقتصادی ساکنان از لحاظ(نوع شغل، میزان درآمد و نوع تملک مسکونی) وضع مناسبی را نشان نمی دهد، تأیید می‌شود.

جدول شماره(12): رابطه معناداری بین وضعیت اجتماعی با فرسوگی بافت

جدول شماره(13): رابطه معناداری بین وضعیت اقتصادی با فرسوگی بافت