نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه جغرافیا و عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد
2 کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری و عضو باشگاه پژوهشگران جوان دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد
3 کارشناس ارشد اقتصاد کشاورزی و عضو باشگاه پژوهشگران جوان دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابرکوه
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Realization of the concept and idea of the formation of citizenship, requiring hospitalization, there is appropriate and that the underlying civil society as it is mentioned. Citizenship culture and its key elements have been challenged through out the history of this concept by thinkers and the clear – sighted people who take interest in social problems and believe that civilization and progress of human societies are related to the establishment of that culture and have been discussed and argued from the ancient era until now. In this study Analysis on Citizenship Culture in the City of yazd Descriptive approach to governing - is analytic. First, using analytical methods and documents to collect data and information through field studies and gauging the questionnaire (200 cases), interviews with expertsdefining the amount of institutionalization of citizenship culture in order to define our situationin the development in the globalization back ground is urgent for achieving development indices.In this paper , after collecting data from surveying the city of yazd and historical study of citizenshipconcept , and by using different theories , the citizenship condition and its various dimension in the city andamong the people will be discussed.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
شهروندی[1] ایده‌ای است که در اروپای غربی زاده شد. این موضوع یکی از فرآیندهای جامعه مدرن است و در عرف جامعه شناسی دارای مرزهای تعریفی خاص و عموماً برخاسته از نگرش عقلانی نسبت به قانون و حقوق افراد در جامعه است(عباسی، 1387،456). شهروندی و رفتار شهروندان[2] از متغیرها و عوامل بنیادین در گسترش سرمایه اجتماعی و به دنبال آن توسعه جوامع بشری است که اهمیت یافتن آن در مطالعات اجتماعی و پرداختن به آن در این تحقیق نشأت گرفته از آن است. در بررسی و مطالعه مفهوم شهروندی همواره یک آمیختگی و رابطه تنگاتنگ با اخلاق و روابط اخلاقی به چشم می‌خورد(فاطمی نیا، 1386، :7). مفهوم شهروندی علاوه بر زمینه‌های سیاسی بر روابط اخلاقی بین اعضای جامعه و نیز مسایل سنتی نظری جامعه شناسی مثل شرایط یگانگی و همبستگی اجتماعی، ناظر است(تقوایی و همکاران، 1389 :24).
مفهوم شهروندی را می‌توان در مجموع جزومفاهیم جدیدی دانست که با زندگی برخاسته از تجدد و فرهنگ انسان اجتماعی در هم آمیخته است. شهروندی ارتباط بسیار وسیعی با مفاهیمی چون جامعه مدنی، دموکراسی و حاکمیت خوب دارد[3]. جامعه مدنی و تحقق نهادهای مدنی، در مجموع تجربه عقلانی و موفق بشری است که منجر به مشارکت قانون مند و توسعه سیاسی – اجتماعی شده و در نتیجه، زمینه پیشرفت در حوزه اقتصادو فرهنگ و تمدن را برای جوامع به وجود آورده است (شیانی، 1381، :20). در دوران معاصر شهر نشینی و شهروندی از مظاهر تمدن بشمار می‌آید(مستوفی الممالکی، 1380، :94) بسیاری از دولتها برای تثبیت موقعیت اجتماعی و سیاسی خود شهرنشینی و شهروندی و مباحث مرتبط با آن و نیز جهت بخشیدن به موضوعهای مربوط به شهر نشینی و شهروندی را در اولویت قرار داده‌اند (اذانی و همکاران، 1389، : 7). امروزه مفهوم شهروندی با مفهوم و نگرش آن در قرن20 بسیار متفاوت است و حقوق شهروندی دارای حوزه‌های مختلفی است. چنانچه در کنار حقوق مدنی، سیاسی و اجتماعی، حقی نیز به نام حقوق فرهنگی وجود دارد[4]
از این رو، شهروندی فرهنگی در یک بیان واضح ناظر به تأمین حقوق فرهنگی شهروندان است(فرجی، 1389 : 488). تحولات چند دهه اخیر در مسیر اهمیت یافتن فرهنگ و فرهنگی شدن عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است. از این رو، فرهنگی شدن شهروندی نیز امری اجتناب ناپذیر شده است. شهروندی مقوله‌ای منتزع یا جدای از "فرهنگ شهروندان" نیست. برای داشتن شهروندی فعال، باید مولفه‌ها و معنای شهروندی برخواسته و با ملاحظه فرهنگ شهروندان باشد نه صرف ملاحظات حقوقی یا تأکید یکسویه بر آرمان‌های ایدئولوژیک (هاشمیان فر؛ گنجی، 1388 :27). افراد یا شهروندان علاوه بر نیازهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی مجموعه‌ای از "نیازهای فرهنگی" نیز دارند. نیازهای مربوط به خلاقیت و خودشکوفایی و نیازهای فراغت و لذت از جمله این نیازهاست. مفاهیم شهروندی مدنی، سیاسی و اجتماعی نمی‌تواند تمام نیازهای فرهنگی افراد را پوشش دهد، بنابراین شهروندی از مفاهیم کلیدی در شناخت و توصیف جایگاه و وضعیت انسان امروزی است[5].
می‌توان بدرستی نشان داد آنچه انسان معاصر را از انسان در قرون گذشته متمایز می‌سازد هویت شهروندی اوست. اما این مفهوم که اکنون سابقه ای چند قرنی دارد تحت تأثیر و به تبع تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی که بشر تجربه کرده، دستخوش تحولات معنایی شده است. اغلب محققان بر این نکته تأکید دارند که شهروندی در کشورها و دوره‌های تاریخی مختلف معانی متفاوتی داشته است. نتیجه مباحث مذکور نشان می‌دهد که شهروندی پیوندهای میان فرد و جامعه را در قالب حقوق، تعهدات و مسئولیت‌ها منعکس می‌سازد و چارچوبی برای تعامل افراد، گروهها و نهادها ارایه می‌کند. بحث از کمیت و کیفیت این حقوق و تکالیف، امروزه حجم وسیعی از گفتارها و نوشتارها را به خود اختصاص داده و این مسأله را مطرح ساخته که تحقق شهروندی و به تبع آن توسعه در گرو شناخت مؤثر آن است.
در پژوهشی علمی که این مقاله بر اساس آن تدوین یافته، به بررسی وضعیت شهروندی و عوا مل مؤثر بر آن در شهر یزد پرداخته شده است. از آنجا که شهر یزد، به پیامدهای شهری فراوانی از جمله: قطب رشد[6] ، تراکم جمعیت، ترافیک، مصرف انرژی و... مبتلا می‌باشد (مومنی؛ حاتمی، 1389: 35)، بررسی فرهنگ شهروندی در این شهر لازم و ضروری به نظر می‌آید. هدف بررسی مذکور، شناخت وضعیت شهروندی در شهر یزد و ارائه راهکارها و خط مشی‌های عملی بوده تا مسئولان و تصمیم گیرندگان با تکیه بر نتایج به دست آمده بتوانند در یابند به منظور تحقق شهروندی و مشارکت اعضای جامعه در راستای توسعه شهر، چه نوع اهرم‌هایی بایستی مورد استفاده قرار گیرد و از کدام شیوه‌ها می‌بایست پرهیز شود.
سوابق مطالعاتی
تا آنجا که نگارندگان تحقیق کرده اند تا کنون در زمینه این موضوع (شهر مورد نظر)، پژوهش و تحقیقی صورت نگرفته است، ولی مطالعاتی دراین زمینه به صورت پراکنده، در برخی مقالات موجود می‌باشد که به تعدادی از آنها به طور خلاصه اشاره می‌شود:
- فاطمی‌نیا (1386)، در مقاله‌ای تحت عنوان)فرهنگ شهروندی»، محصول و محمل حاکمیت خوب، سازمان کارا و شهروند فعال را مورد مطالعه قرار داده اند. نتیجه حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که: دولت، سازمان، شهروندان فعال و بطور کلی فرهنگ شهروندی، مستلزم دو نوع حرکت از پایین به بالا و دیگری از بالا به پایین است. و شهروندان باید برای استیفای حقوق خود قدم در عرصه‌های مختلف اجتماعی بگذارند. این حضور و مشارکت شهروندی متغیری کلیدی در راه توسعه اجتماعی است.
- تقوایی و همکاران (1389)، در مقاله‌ای تحت عنوان) تحلیلی بر سنجش عوامل موثر بر مشارکت شهروندان در مدیریت شهری – مطالعه موردی: منطقه 4 شهر تبریز »، مهمترین عوامل موثر بر مشارکت شهروندان منطقه 4 شهر تبریز را بررسی کردند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که ارزیابی شهروندان منطقه4 شهر تبریز از پیامدهای مشارکت به عنوان یکی از مهمترین ابعاد شهروندی، مثبت می‌باشد. در این پژوهش، پایگاه اقتصادی – اجتماعی شهروندان به عنوان اصلی ترین عامل موثر بر مشارکت و تقویت فرهنگ شهروندی، مطرح شده است.
- هاشمیان فر و گنجی (1388)، در مقاله‌ای تحت عنوان)تحلیلی بر فرهنگ شهروندی در شهر اصفهان» با استفاده از نظریه‌ها و مدل‌های گوناگون، ابعاد کمی و کیفی فرهنگ شهروندی را در اصفهان مورد بررسی قرار دادند، نتیجه حاصل از این پژوهش مبین آن است که میزان پایبندی شهروندان اصفهانی به هنجارها و اصول شهروندی در حد متوسط می‌باشد. عدم رعایت قوانین و فقدان فرهنگ تعاون و همکاری، از موانع عمده فرهنگ شهروندی در شهر اصفهان است که بایستی شهروندان، مسئولان و برنامه‌ریزان جهت رفع این موانع و تقویت فرهنگ شهروندی، مجدانه تلاش نمایند.
روش شناسی تحقیق
پژوهش حاضر، یک تحقیق توصیفی می‌باشد که به توصیف ویژگیهای افراد مورد مطالعه جامعه آماری و بررسی میزان فرهنگ شهروندی و ابعاد مختلف آن در بین آنها پرداخته شده است. همچنین یک تحقیق میدانی از انواع تحقیقات پیمایشی[7] می‌باشد که با بررسی مجموعه‌ها، افراد گوناگون و تکمیل پرسشنامه، به جمع آوری اطلاعات پرداخته شده است. جامعه آماری مطالعه حاضر افراد 10 سال و بالاتر ساکن شهر یزد در زمان مطالعه می‌باشد. که با مراجعه به آخرین آمار مربوط به سرشماری‌ها که مربوط به سال 1385 است، مبادرت به استخراج آنها شد. بر اساس نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385 ، مجموع مردان و زنان بالای 10 سال شهر یزد 346975 نفر می‌باشد (مرکز آمار ایران، 1385، ص46). با توجه به اینکه حجم نهایی نمونه تحقیق مصالحه و توازنی بین هزینه، دقت و تضمین برخورداری از تعداد کافی برای تحلیل معنا دار خرده گروهها می‌باشد (داوس[8] ، 1376، ص80)، حجم نمونه با توجه به فرمول کوکران که در آن خطای نمونه گیری قابل قبول (d) 8 % و درصد جمعیتی که انتظار می‌رود پاسخ خاص ارایه کنند (p,q) 4 % و 6% و سطح اطمینان 95 % (96/1 t=) باشد، 188 نفر تعیین شد که برای نتیجه گیری بهتر، این تعداد به 200 نفر، افزایش پیدا کرد.
روش نمونه گیری در این تحقیق سهمیه ای است. سهمیه‌ها بر اساس سه متغیر سن، جنس و محل سکونت افراد تعیین شده است. ابزار جمع آوری اطلاعات پرسشنامه بوده است. پرسشنامه این تحقیق دارای اعتبار محتوی[9] است که مبتنی بر نظرکار شناسان می‌باشد و برای سنجش پایایی[10] آن از روش بازآزمایی[11] استفاده شده است. در این روش به فاصله یک ماه، تکمیل پرسشنامه بین تعدادی از پاسخگویان غیر از جمعیت نمونه تحقیق دوباره تکرار شد و ضریب همبستگی بین آنها (68 % r =) شد که می‌تواند از پایایی قابل قبولی برخوردار باشد. از روشهای آماری سطح توصیفی مانند شاخصهای مرکزی و همچنین جداول فراوانی به منظور تجزیه و تحلیل داده‌ها استفاده شده است.
محدوده مورد مطالعه
پژوهش حاضر محدود به شهر یزد در قسمت مرکزی فلات ایران می‌باشد. این شهر در 29 درجه و 35 دقیقه تا 35 درجه و 7 دقیقه عرض شمالی و 52 درجه و 50 دقیقه تا 58 درجه و 16 دقیقه طول شرقی واقع شده است(شماعی، 1380، ص46). منطقه یزد یکی از سرزمین‌های باستانی اقوام ایرانی و دارای میراث درخشانی از فرهنگ و تمدن کهن و ادوار مختلف تاریخی است. برخی از مورخین، بنای اولیه شهر یزد را به زمان اسکندر مقدونی نسبت می‌دهند (لطفی و همکاران، 1388، ص6). این شهر به وسیله شهرهای شاهدیه، زارچ و حمیدیا محدود شده است (نقشه شماره 1) (سالنامه آماری استان یزد، 1386، ص29). جمعیت شهر یزد، 432194 نفر می‌باشد. جامعه آماری پژوهش حاضر، افراد 10 سال و بالاتر ساکن شهر یزد در زمان مطالعه می‌باشد که 346975 نفر می‌باشند[12] (نمودار شماره 1).
|
|
|
نقشه شماره 1: موقعیت جغرافیایی شهر یزد www.iran-map.com :منبع
|
|
نمودار شماره (1): وضعیت جمعیت شهر یزد منبع: یافته‌های تحقیق |
چارچوب نظری تحقیق
اولین شهرهای مستقل متکی به شهروندی یا پلیس‌ها در بین النهرین و به طور دقیق در تمدن سومر شکل گرفته و پا به عرصه حیات گذارده است(اذانی، 1381، ص126). با نابودی این تمدن مفهوم شهروندی نیز از بین رفته و بعدها در تمدن آتن احیا شده است. با ظهور دموکراسی در دولت شهرهای یونان، شهروندی به معنای برخورداری از حقوق و وظایف و مشارکت سیاسی فعال مطرح شد (پیران، 1380، 17).
از نظر ارسطو، یک فرد زمانی شهروند قلمداد می‌شد که می‌توانست به طور چرخشی و نوبتی در حکم راندن و اطاعت کردن سهیم باشد. در قرون وسطی، شهروندی دستخوش فراموشی طولانی مدتی گردید وکلیسا همچون محوری برای هدایت اخلاقی و وفاداری، جایگزین اجتماع سیاسی شد. فقط در چند شهر ایتالیا چون فلورانس و ونیز مسئولیت پذیری و مشارکت در امور عمومی رواج داشت (Faulks, 2000, 20). اما ظهور شهرهای مستقل در پایان قرون وسطی را باید بسیار مهم انگاشت، زیرا نقش انکارناپذیری در پیدایش و تکامل نظام سرمایه داری داشتند ، به گونه ای که ماکس وبر(1927) اعتقاد داشت شهروندی فقط در مغرب زمین یافت می‌شود، زیرا فقط در غرب شهرهایی با این ویژگیها به وجود آمده و تمدن‌های شرقی چون چین، هند و خاور میانه فاقد چنین مفهومی هستند. وی بر این اعتقاد بود که مفهوم شهروندی به لحاظ تاریخی با رشد دولت شهرهای دنیای کلاسیک روم و یونان در ارتباط است که فضای عمومی را برای ارتباط آزاد و عقلانی میان کنشگران اجتماعی فراهم می‌ساخت. همچنین مفهوم شهر و تکامل تاریخی شهرهای مستقل در تکوین نوعی تفکر فلسفی در مورد آزادی، فردیت و مدنیت نقش حیاتی داشته است. حوزه‌های مختلف جامعه در شکل گیری و پایداری فرهنگ شهروندی دخالت دارند[13]؛ به ویژه مفهومی از شهروندی که مطلوب نظر صاحب نظران است مانند شهروندی فعال و نه منفعل، شهروندی عرصه عمومی و نه خصوصی، شهروندی از پایین و نه از بالا و به عبارت دیگر، شهروند خوب و مسئول. یکی از وجوه مشترک اساسی بین مفاهیم فوق حساس بودن، مسئول بودن و متعد بودن فرد در قبال جامعه می‌باشد.
شهروند یعنی کسی که در جامعه پایگاهی دارد و متناسب با آن حقوق و تعهداتی را دارا می‌باشد. ویژگی خاصی که پایگاه به شهروندان می‌دهد همان توانایی حرکت و پویایی در عرصه‌های مختلف جامعه است، یعنی اینکه افراد با قرار گرفتن در نقش‌ها و پایگاه‌های اجتماعی مختلف در میان هر سه حوزه جامعه (خصوصی، عمومی و دولت) در حرکت هستند(Vaughan, 2000, 24)، لذا وجود شهروندانی متعهد و مسئول، بسیار حایز اهمیت می‌باشد. اما تولد و پایداری یک شهروندی فعال به تنهایی و دفعی صورت نمی‌گیرد بلکه نیازمند تحولاتی هم زمان و غیر هم زمان در سه عرصه خصوصی، عمومی و عرصه دولت است.(Mintz, 2003, 11) متناسب با یک شهروند فعال در جامعه، باید دولتی با حاکمیتی خوب و هم چنین عرصه ای عمومی با سازمان‌هایی کارآ و اثر بخش وجود داشته باشد. به عبارت دیگر از لوازم و نشانه‌های ایجاد فرهنگ شهروندی وجود حاکمیت خوب، سازمان‌هایی کارا و شهروند فعال در عرصه اجتماع می‌باشد. شهروندی ارتباط بسیار وسیعی با مفاهیمی چون جامعه مدنی، دموکراسی و حاکمیت خوب دارد. حتی در نظر بعضی از صاحبنظران یکی از ملاک‌های مهم دموکراسی به شمار می‌رود (شیانی، 1381، 19). (جدول شماره 1).
|
جدول شماره (1): دموکراسی و شهروندی
منبع: Demain, 1996, 70 |
دماین[14] (1996)، در الگوی نظری جدول شماره 1 ، ارتباط میان نظام سیاسی دمکراسی و شهروندی را به تفکیک اصول، ویژگیها، مفروضات و شرایط اجتماعی موثر بر شکل گیری شهروندی به دست داده اند. این الگو نشان می‌دهد که وجود نظام دمکراتیک پیش شرط اصلی تحقق شهروندی است. جانوسکی[15] (1998)، معتقد است که فرهنگ شهروندی از عوامل متعدد تاریخی، اجتماعی و سیاسی تاثیر می‌پذیرد اما برای شکل گیری فرهنگ شهروندی نیاز به سه عنصر آرمانی است که یکی شهروند فعال (در عرصه خصوصی)، دیگری سازمان کارآ و اثربخش (در عرصه عمومی) و سوم حاکمیت خوب (در عرصه دولت) می‌باشد (شکل شماره 1). آن چه که این عرصه‌های مختلف را به هم پیوند می‌دهد حقوق و تعهداتی است که به طور اخص نسبت به همدیگر و به طور اعم نسبت به جامعه دارند. هر چه که یک جامعه به سوی شهروندی فعال، سازمان کارآ و حاکمیت خوب پیش برود، آن جامعه بیشتر به تحقق فرهنگ شهروندی نزدیک می‌شود. این سه عنصر از این جهت نمونه آرمانی محسوب می‌شوند که جنبه تحلیلی دارند، لذا می‌توان جوامع مختلف را بر اساس آنها مورد ارزیابی قرار داد.
|
شکل شماره(1): عرصه‌های مختلف در جامعه مدنی منبع: janoski, 1998, 26 |
بطور کلی و با توجه به مباحث مطروحه باید گفت که فرهنگ شهروندی در طول تاریخ و به وسیله جنبش‌های اجتماعی و کنش‌های جمعی و همراه با عناصر مختلف و کارکردهای متفاوت آن شکل می‌گیرد و از ثبات نسبی برخوردار است (خادم الحسینی؛ حاتمی،1387 ، 24). الگوی نظری شکل شماره 2، مبین آن است که هر کدام از عرصه‌های مختلف جامعه در شکل گیری فرهنگ شهروندی موثر هستند. دولت، عرصه عمومی و عرصه خصوصی، هر کدام نسبت به یکدیگر حقوق و تعهداتی دارند که آنها را به یکدیگر مرتبط می‌سازد. دولت با انجام تعهدات خود علاوه بر آن که خود را به حاکیت خوب نزدیک می‌سازد، حقوق دو عرصه دیگر جامعه را نیز رعایت کرده و آن را به تحقق رسانده است. این فرآیند نیز برای عرصه عمومی قابل تصور است. اما در عرصه خصوصی انجام تعهدات شهروندی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است (شکل شماره 2).
|
شکل شماره (2): ارتباط بین عرصه‌ها در فرهنگ شهروندی منبع: Villa, 2001, 67 |
همانگونه که ملاحظه می‌شود رابطه میان نظام جامعه‌ای و حقوق شهروندی، دوسویه است بخوبی که طرفین ارتباط نسبت به هم دارای حقوق و وظایف شهروندی متقابل هستند. تاکید اصلی در این الگو بر نقش حقوق شهروندی و وظایف شهروندی است که از مولفه‌های کلیدی در تعریف مفهوم شهروندی و نیز تکوین تاریخ شهروندی در جامعه مدرن است.
یافته‌های تحقیق
وضعیت جنسی پاسخگویان
در این تحقیق بر اساس اطلاعات استخراج شده از پرسشنامه‌ها، 92 نفر معادل 46 % از پاسخگویان را زنان 108 نفر معادل 54 % را مردان تشکیل می‌دهند (نمودار شماره 2).
|
|
|
نمودار شماره (2): توزیع پاسخگویان بر حسب جنسیت منبع: یافته‌های تحقیق
|
وضعیت سنی پاسخگویان
همانگونه که در جدول شماره دو قابل مشاهده است بیش از 71 % پاسخگویان بین 10 تا 40 سال می‌باشند و حدود 26 % بین 40 تا 60 سال می‌باشند و 2% بقیه بیش از 60 سال سن دارند.
جدول شماره (2): تفکیک پاسخگویان بر اساس سن
|
طبقات سن پاسخگویان |
فراوانی مطلق |
فراوانی نسبی (درصد) |
فراوانی تجمعی نسبی |
|
20 - 10 |
55 |
5/27 |
5/27 |
|
30 - 21 |
48 |
24 |
5/51 |
|
40 - 31 |
40 |
20 |
5/71 |
|
50 - 41 |
34 |
17 |
5/88 |
|
60 - 51 |
19 |
5/9 |
98 |
|
بیش از 60 سال |
4 |
2 |
100 |
|
جمع |
200 |
100 |
- |
منبع: یافته‌های تحقیق
میزان تحصیلات پاسخگویان
بر اساس اطلاعات جدول شماره سه ، بیشتر پاسخگویان (5/34 %) دیپلم می‌باشند و کمترین آنها (5/1 %) بیسواد و یا دارای مدرک دکترا می‌باشند.
جدول شماره (3): تفکیک پاسخگویان بر اساس میزان تحصیلات
|
مقطع تحصیلی |
فراوانی مطلق |
فراوانی نسبی (درصد) |
فراوانی تجمعی نسبی |
|
بیسواد |
3 |
5/1 |
5/1 |
|
ابتدائی |
10 |
5 |
5/6 |
|
راهنمایی |
37 |
5/18 |
25 |
|
دیپلم |
69 |
5/34 |
5/59 |
|
فوق دیپلم |
22 |
11 |
5/70 |
|
لیسانس |
35 |
5/17 |
88 |
|
فوق لیسانس |
6 |
3 |
91 |
|
دکترا |
3 |
5/1 |
5/92 |
|
بی جواب |
15 |
5/7 |
100 |
|
جمع |
200 |
100 |
- |
منبع: یافته‌های تحقیق
وضعیت شغلی پاسخگویان
همانگونه که در نمودار شماره سه قابل مشاهده است بیشترین پاسخگویان (23 %)، شغل آزاد داشته و کمترین آنها (5 %)، معلم می‌باشند. به همین ترتیب (21 %)، کارمند و (18 %)، دانشجو و (14 %) خانم‌های خانه دار می‌باشند. از بین پاسخگویان (8 %)، بیکار بوده و (11 %) دارای مشاغل غیر از آنچه در جدول آمده و یا شغل خود را ابراز نکرده‌اند.
|
نمودار شماره (3): وضعیت شغلی پاسخگویان منبع: یافته‌های تحقیق |
بررسی ابعاد شهروندی در شهر یزد
رعایت قوانین، مسئولیت پذیری و مشارکت جویی، از مهمترین ابعاد شهروندی می‌باشند که در این پژوهش با وزن‌هایی مساوی در نظر گرفته شده‌اند و برای هر قسمت سوال‌هایی در قالب طیف لیکرت طرح گردیده و پاسخگویان به هر کدام پاسخ داده‌اند (نمودار شماره 4).
نمودار شماره (4): مهمترین ابعاد شهروندی
منبع:& Hamilton, 1994, 79 Turner
رعایت قوانین و ضوابط
رعایت همه جانبه قوانین در جامعه (قوانین و ضوابط شهری، قوانین مسکن، قوانین شهرسازی، قوانین راهنمایی و رانندگی و ...)، یکی از مهمترین ابعاد شهروندی است (حاتمی، 1388، 5)، که در این پژوهش به آن پرداخته شده است. برای بررسی رعایت قوانین شهروندان یزدی، از 5 گویه استفاده شد که بر مبنای طیف 5 مقیاسی است. میزان رعایت قوانین در جدول شماره چهار آورده شده است. با توجه به نتایج بدست آمده از طریق میانگین، هر کدام از گویه‌ها رتبه بندی شده است. بالاترین میزان رعایت قوانین، مربوط به رعایت حقوق همسایگان و کمترین میزان رعایت قوانین مربوط به قوانین رانندگی است.
جدول شماره (4): توزیع درصد فراوانی و میانگین میزان رعایت قوانین شهروندان یزدی
|
میزان رعایت قوانین گویه‌ها |
بسیار کم |
کم |
متوسط |
زیاد |
بسیار زیاد |
میانگین |
|
میزان رعایت قوانین مسکن |
8/23 |
3/25 |
8/37 |
1/5 |
8 |
48/2 |
|
میزان رعایت قوانین رانندگی |
5/39 |
8/14 |
3/22 |
2/17 |
2/6 |
38/2 |
|
میزان رعایت قوانین قضائی |
28 |
1/21 |
5/21 |
4/20 |
9 |
90/2 |
|
میزان رعایت قوانین محل کار |
5/25 |
6/19 |
1/25 |
8/22 |
7 |
66/2 |
|
میزان رعایت حقوق همسایگان |
8 |
3/27 |
5/16 |
8/37 |
4/10 |
14/3 |
منبع: یافته‌های تحقیق
جدول شماره پنج نشان می‌دهد که حدود نیمی از پاسخگویان (51 %)، در حد متوسط و کمتر از آن، قوانین و ضوابط را رعایت می‌کنند که از بین آنها بیشترین پاسخگویان ( 36 % )، نمره‌ای بین 26 تا 31 کسب نموده اند که در حد متوسط می‌باشد همچنین کمترین فراوانی مربوط به محدوده 14 تا 19 که کمترین میزان رعایت قانون است، می‌باشد.
جدول شماره (5): تفکیک پاسخگویان بر اساس میزان رعایت قوانین
|
میزان رعایت قانون |
فراوانی مطلق |
فراوانی نسبی (درصد) |
فراوانی تجمعی نسبی |
|
19 – 14 |
4 |
2 |
2 |
|
25 – 20 |
38 |
19 |
21 |
|
31 – 26 |
72 |
36 |
57 |
|
37 – 32 |
59 |
5/29 |
5/86 |
|
43 - 38 |
27 |
5/13 |
100 |
|
جمع |
200 |
100 |
- |
منبع: یافته‌های تحقیق
مسئولیت پذیری
در این پژوهش، مسئولیت پذیری با مولفه‌های مسئولیت در مقابل مسایل کشور، شهر، خانواده و محله، مسئولیت در مقابل رفتار خویشاوندان و اعضای خانواده و ... مطرح می‌باشد که پس از استخراج نمره پاسخگویان از هر گویه و تعیین شاخص مسئولیت پذیری، میزان مسئولیت پذیری پاسخگویان بصورت جدول شماره شش دسته بندی شده است. بر اساس یافته‌های پژوهش، میزان مسئولیت پذیری بیشتر پاسخگویان (44 %) بین 11 تا 13 است؛ در واقع مسئولیت پذیری شهروندان یزدی نسبت به مسایل اجتماعی گوناگون در حد متوسط می‌باشد. 9% و 18% از پاسخگویان، کمترین و بیشترین میزان مسئولیت پذیری را داشته اند.
جدول شماره (6): تفکیک پاسخگویان بر اساس میزان مسئولیت پذیری
|
میزان مسئولیت پذیری |
فراوانی مطلق |
فراوانی نسبی (درصد) |
فراوانی تجمعی نسبی |
|
7 - 5 |
18 |
9 |
9 |
|
10 - 8 |
24 |
12 |
21 |
|
13 - 11 |
88 |
44 |
65 |
|
16 - 14 |
34 |
17 |
82 |
|
19 - 17 |
36 |
18 |
100 |
|
جمع |
200 |
100 |
- |
منبع: یافته‌های تحقیق
مشارکت جوئی
آنچه از جدول شماره هفت و نمودار شماره پنج بدست می‌آید آن است که بیشتر پاسخگویان ( 39 %)، به میزان متوسط در امور اجتماعی مشارکت می‌نمایند و احساس مشارکت جویی دارند.همچنین کمترین پاسخگویان(5/4 %)، دارای کمترین میزان مشارکت در مسائل اجتماعی بوده که این میزان بین 10 تا 17 می‌باشد. لازم به ذکر است انواع مشارکت‌هایی که در قالب گویه مورد بررسی قرار گرفتند عبارتند از: مشارکت در حل مشکلات محله و شهر، مشارکت در جلسه اولیاء و مربیان، مشارکت در پرداخت عوارض شهری، مشارکت در حفظ پارک‌ها و اماکن دیدنی و بالاخره مشارکت در برگزاری مراسم و اعیاد. بنابراین شهروندان یزدی، یکی از اصلی ترین ابعاد فرهنگ شهروندی را در حد متوسط رعایت نموده اند که این مطلوب نیست. این عدم مشارکت از نظر تئوریک می‌تواند به دلیل عدم فرهنگ مشارکت و یا عوامل دیگر باشد که خود به تحقیقی مستقل نیاز دارد.
جدول شماره (7): تفکیک پاسخگویان بر اساس میزان مشارکت
|
میزان مشارکت |
فراوانی مطلق |
فراوانی نسبی (درصد) |
فراوانی تجمعی نسبی |
|
17 - 10 |
9 |
5/4 |
5/4 |
|
25 - 18 |
31 |
5/15 |
20 |
|
33 - 26 |
78 |
39 |
59 |
|
41 - 34 |
61 |
5/30 |
5/89 |
|
49 - 42 |
21 |
5/10 |
100 |
|
جمع |
200 |
100 |
- |
منبع: یافته‌های تحقیق
نمودار شماره (5): وضعیت میزان مشارکت شهروندان یزدی
منبع: یافته‌های تحقیق
برای بررسی مشارکت شهروندان یزدی در امور مختلف اجتماعی، از 5 گویه استفاده شد که بر مبنای طیف 5 مقیاسی است. میزان رعایت قوانین در جدول شماره هفت آورده شده است. با توجه به نتایج بدست آمده از طریق میانگین، هر کدام از گویه‌ها رتبه بندی شده است. بالاترین میزان مشارکت، مربوط به مشارکت در برگزاری مراسم، اعیاد و ... و کمترین میزان مشارکت مربوط به مشارکت در پرداخت عوارض شهری است (جدول شماره 8 و نمودار شماره 6).
جدول شماره(8) : توزیع درصد فراوانی و میانگین مشارکت شهروندان یزدی در امور اجتماعی
|
میزان مشارکت گویه‌ها |
بسیار کم |
کم |
متوسط |
زیاد |
بسیار زیاد |
میانگین |
|
مشارکت در حل مشکلات محله و شهر |
5/17 |
9/39 |
21 |
9/10 |
7/10 |
56/2 |
|
مشارکت در جلسه اولیاء و مربیان |
1/25 |
20 |
5/24 |
5/23 |
9/6 |
66/2 |
|
مشارکت در پرداخت عوارض شهری |
9/27 |
9/23 |
6/32 |
8 |
6/7 |
43/2 |
|
مشارکت در حفظ پارک‌ها و اماکن دیدنی |
9/5 |
1/36 |
39 |
10 |
9 |
79/2 |
|
مشارکت در برگزاری مراسم، اعیاد و ... |
3 |
1/30 |
3/35 |
21 |
6/10 |
05/3 |
منبع: یافته‌های تحقیق
نمودار شماره (6): وضعیت مشارکت پاسخگویان در امور مختلف اجتماعی
منبع: یافته‌های تحقیق
این مبحث با این فرضیه مورد بررسی قرار می‌گیرد که: میزان مشارکت شهروندان یزدی در امور اجتماعی، با پایگاه اقتصادی – اجتماعی مرتبط است. برای آزمون فرضیه از رگرسیون چند متغیره استفاده شده است. جدول شماره نه، نشان می‌دهد که بین تحصیلات، سن افراد جامعه، شغل و بعد خانوار »به عنوان متغیر مستقل که بیانگر وضعیت اقتصادی و اجتماعی شهروندان است، با میانگین عملکرد مشارکت شهروندان یزدی در امور مختلف اجتماعی به عنوان متغیر وابسته، رابطه وجود دارد؛ بدین معنی که هر چه وضعیت تحصیلی، سن، شغل و بعد خانوار، مناسب باشد، به همان اندازه میزان مشارکت آنها در امور مختلف اجتماعی بالا می‌رود.
جدول شماره (9): آزمون رگرسیون چند متغیره برای سنجش رابطه میزان مشارکت شهروندان یزدی با پایگاه اقتصادی – اجتماعی
|
Sig |
t |
Standardized Coefficients |
Unstandardized Coefficients |
Unstandardized Coefficients |
- |
Model |
|
- |
- |
Beta |
Std. Error |
B |
- |
- |
|
054/0 |
305/11 |
- |
315/0 |
658/2 |
(Constant) |
1 |
|
004/0 |
502/4 |
211/0 |
603/0 |
699/0 |
تحصیلات |
- |
|
002/0 |
056/3- |
152/0 - |
026/0 |
071/0 - |
شغل |
- |
|
008/0 |
903/12- |
419/0 - |
051/0 |
411/0 |
سن |
- |
|
078/0 |
864/5 |
194/0 |
057/0 |
198/0 |
بعد خانوار |
- |
منبع: یافته‌های تحقیق
ضریب همبستگی (رگرسیون) وضعیت اقتصادی – اجتماعی و مشارکت در امور اجتماعی 695/0 است که با اطمینان معناداری آن را تعیین می‌کند، چون مقدار (Sig = 0.00) است. همچنین ضریب تعیین R2 آن نیز 51/0 است و نشان می‌دهد که رگرسیون خطی تنها 51/0 درصد متغیر وابسته است؛ با عنایت به اینکه سطح معناداری به دست آمده Sig= 0.00 از سطح مورد نظر a=0.05 کمتر است، لذا فرضیه تایید می‌شود، یعنی مشارکت در امور مختلف اجتماعی به وسیله وضعیت اقتصادی – اجتماعی تعیین می‌شود.
شاخص شهروندی
پس از تعیین ابعاد سه گانه شهروندی و سنجش آن در بین پاسخگویان از طریق توزیع پرسشنامه (200 مورد)، شاخص شهروندی از ترکیب سه متغیر قبل (ابعاد شهروندی) بدست آمد و میزان آن در هر کدام از پاسخگویان مورد ارزیابی قرار گرفت. در واقع در پایان، میزان پایبندی پاسخگویان به هنجارها و اصول شهروندی، و طبقه بندی آنها صورت گرفت. آنچه از جدول شماره ده قابل مشاهده است بیانگر آن است که اگر میزان شهروندی پاسخگویان را به پنج طبقه تقسیم نماییم بیشتر پاسخگویان ( 5/40 % )، با کسب امتیازی بین 91 تا 101 دارای میزان شهروندی در حد متوسط می‌باشند. به عبارت دیگر پایبندی شهروندان یزدی به اصول شهروندی در حد متوسط می‌باشد (نمودار شماره 7).
جدول شماره(10): تفکیک پاسخگویان بر اساس میزان رعایت اصول شهروندی
|
میزان شهروندی |
فراوانی مطلق |
فراوانی نسبی (درصد) |
فراوانی نسبی تجمعی |
|
79 – 69 |
10 |
5 |
5 |
|
90 - 80 |
28 |
14 |
19 |
|
101 – 91 |
81 |
5/40 |
5/59 |
|
112 – 102 |
60 |
30 |
5/89 |
|
123 - 113 |
21 |
5/10 |
100 |
|
جمع |
200 |
100 |
- |
منبع: یافته‌های تحقیق
نمودار شماره (7): میزان پایبندی شهروندان یزدی به اصول شهروندی
منبع: یافته‌های تحقیق
جمع بندی و نتیجه گیری
شهروندی و فرهنگ شهروندی محصول و محمل تعهد و مسئول بودن عناصر مختلف جامعه می‌باشد و برای تحقق آن نیازمند یک حرکت دو سویه هستیم، یکی از بالا به پایین که همان فرصت دهی و مشارکت جویی ساختار کلان می‌باشد و دیگری حرکت از پایین به بالا که همان مشارکت و فعالیت اجتماعی شهروندان برای حضور در عرصه‌های مختلف جامعه، به ویژه عرصه عمومی است. نقش شهروندان و انجام تعهدات شهروندی در توسعه فرهنگ شهروندی بسیار حایز اهمیت است زیرا شهروندان عناصر شناور و پویای جامعه محسوب می‌شوند و در عرصه‌های مختلف جامعه حضور دارند. نظر به اینکه فرهنگ شهر و شهروندی از ضروریات اساسی افزایش و گسترش سرمایه اجتماعی در هر جامعه است آگاهی از میزان و کیفیت آن در زمان‌های مختلف لازمه توسعه همه جانبه جوامع می‌باشد. نتایج تجربی این تحقیق نشان می‌دهد که: شهروندان یزدی در ابعاد سه گانه شهروندی یعنی مشارکت جویی، مسئولیت پذیری و رعایت قوانین و در نهایت پایبندی به اصول شهروندی در حد متوسط می‌باشند.
عدم رعایت قوانین در حد مطلوب توسط شهروندان را باید ناشی از عدم آشنایی آنها با قوانین، عدم شفافیت برخی قوانین، امکان تفسیرهای گوناگون از قوانین و تک بعدی بودن برخی قوانین دانست. مسئولیت پذیری شهروندان در زمینه‌های مختلف اجتماعی، از ابعادی است که در تحقیق بدان پرداخته شده است. مهمترین عوامل اساسی در پایین بودن میزان مسئولیت پذیری شهروندان یزدی را باید در عدم اعتماد به نفس اجتماعی، عدم وجود یک سیستم کنترل اجتماعی دقیق و نبود یک سیستم تشویق و تنبیه مناسب، جستجو نمود. مشارکت جویی و همکاری در امور مختلف اجتماعی، یکی از اصلی ترین ابعاد فرهنگ شهروندی می‌باشد که شهروندان یزدی آن را در حد متوسط رعایت نموده اند که این مطلوب نیست. این عدم مشارکت را می‌توان در نتیجه بی تفاوتی اجتماعی و عدم فرهنگ تعاون و همکاری دانست. شهروندان یزدی، بالاترین میزان مشارکت را در برگزاری مراسم، اعیاد و ... و کمترین میزان مشارکت را در پرداخت عوارض شهری داشته اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که بین وضعیت اقتصادی – اجتماعی شهروندان و میزان مشارکت آنان در امور مختلف اجتماعی رابطه وجود دارد؛ بدین معنی که هر چه افراد از پایگاه اجتماعی و اقتصادی قوی تری برخوردار باشند، میزان مشارکت آنها در امور مختلف اجتماعی بالاتر است و بالعکس.
در یک نتیجه گیری کلی می‌توان اذعان نمود که نهادینه کردن و توسعه فرهنگ شهروندی در جامعه ایران و از جمله شهر یزد، با توجه به پتانسیل‌های موجود و ساختار در حال گذار آن، از رهیافت آموزش با شیوه‌های مختلف قابل دستیابی است. تنها نکته ای که باید در کنار آموزش‌های آگاهانه کلاسیک بدان توجه نمود، آن است که هنگامی آموزش موثر است که متولیان و آموزش دهندگان و بطور کلی کارگزاران جامعه خودشان پایبند و عامل به آن باشند، در غیر اینصورت کمترین اثر را خواهد داشت.
پیشنهادها و راهکارهای اجرایی
در خصوص پژوهش حاضر و تقویت فرهنگ شهروندی در شهر یزد، راهکارهایی به شرح زیر ارایه می‌گردد:
- مشورت و نظرخواهی از شهروندان در خصوص امور مختلف اجتماعی از جمله اجرای طرح‌های شهری.
- همکاری رسانه‌ها و وسایل ارتباط جمعی در جهت آموزش و فرهنگ سازی، بویژه اطلاع رسانی در خصوص ضرورت شرکت داوطلبانه شهروندان در امور مختلف اجتماعی.
- توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در راستای حل سریعتر مشکلات شهروندان و حرکت به سمت شهر، شهروند و شهرداری الکترونیکی.
- برگزاری جلسات مستمر مدیران و مسئولین شهر با شهروندان در زمان و مکان‌های مشخص.
- آگاهی شهروندان از محاسن و منافع رعایت ابعاد شهروندی، زیرا هنگامی افراد جامعه، فرهنگ شهروندی را درونی می‌نمایند که نسبت به مزایا و محاسن آن آگاهی یابند و آنها را از نزدیک لمس کرده باشند.
- استفاده از مکانیزم تشویق و تنبیه مناسب (این مورد بایستی با رعایت دقیق اصول روانشناختی صورت گیرد).
)
