نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
2 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
3 استادیار جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract:
Background: Shahinshahr, located 19 kilometers north of Isfahan, has recently transformed into one of the immigration-accepting cities in the province. Assessing natural potential is vital for achieving sustainable development, particularly in urban centers.
Objective: This research aims to investigate the ecological potential of Shahinshahr for urban development based on land use principles, utilizing geographic information systems.
Research Methods: The research uses a descriptive-analytical approach and falls under the category of applied research. To achieve the research goal, spatial data and relevant analyses were conducted in GIS, along with the multi-criteria decision-making models ANP and SAW. The process involved conducting fundamental studies and preparing digitized thematic maps of the region. By overlaying elevation, slope, direction, soil types, vegetation, geology, and climate maps and using ANP and SAW methods, an ecological power map for urban development was created in Arc GIS 10.8 environment.
Research Innovation: This study represents a novel approach in Shahinshahr, where spatial data and decision-making techniques are simultaneously utilized to pursue the primary research objective.
Research Results: The results indicate that the northern part of the city is favorable for development. In addition, depending on the climatic conditions and topography of the area, floods may occur in case of rain. In order to deal with this issue, the necessary measures have already been taken. There is a connector in this range that can solve this problem. On the other hand, the southern and eastern parts are non-scientific due to their connection to the cities of Isfahan, Gaz, and Gorgab, and the western part due to their proximity to large industries such as Isfahan Refinery and petrochemicals. Also, the development of the southern part is unprincipled and inappropriate due to the existence of sewage facilities and agricultural lands.
Keywords: Ecological Capacity, Urban Development, Sustainable Development, GIS, Shahin Shahr City.
Introduction
In recent decades, most suitable immediate lands, including adjacent agricultural and forestry lands, have been occupied and changed in terms of land use. The assessment of ecological capacity is done by measuring the inventory and capacity of the land with specific and pre-planned criteria. These tools are employed as a basis for land-use decision-making and planning in all parts of the world for selecting and exploiting the ecological capacity of the lands optimally via planning studies and environmental management to achieve sustainable development principles. Shahin Shahr is only 19 km away from Isfahan. It experienced rapid growth due to its cheap lands, various services, and location on the transportation route (Isfahan-Tehran road). Also, due to the existence of several other small towns, including Gaz, Gorgab, Khorzuq, and Dolatabad, there are concerns that new constructive activities and settlements would fill the gap between these cities and Shahin Shahr and consequently, a complete physical connection would be made, which will lead to acute environmental problems. Therefore, evaluating the ecological capacity of the new city of Shahin Shahr and applying environmental criteria to its urban development is necessary to achieve sustainable urban development and a suitable model for the future development of the city and its neighboring towns. The present study aims to determine the best location with the least adverse effects now and in the future for Shahin Shahr’s future development.
Materials and Methods
This research is descriptive-analytical in terms of nature and method and applied in terms of purpose. In order to achieve the goal of the research, it has been done by using the spatial data and performing relevant analyses in the geographic information system and the multi-criteria decision-making model of ANP and SAW. Based on this, basic studies were done and thematic maps of the region were prepared and then digitized. Then, by overlapping and combining maps of height, slope, direction, types of soil, vegetation, geology, and climate and using ANP and SAW methods, an ecological power map of urban development was prepared in Arc GIS 10.8 environment.
In this study, the Delphi method was used to identify the effective criteria and sub-criteria in zoning the region. For this purpose, a questionnaire including all effective and usable criteria in zoning was prepared and distributed among a Delphi-based group, including several specialists, experts, and professors in capacity assessment. Also, according to field surveys, interviews with local officials, and finally, the study of the primary data related to the region, several sub-criteria were added to the factors identified by the Delphi method. The indicators investigated in the study include slope steepness, slope directions, altitude classes, geology, vegetation, soil type, digital elevation model (DEM), climate, water resources, and accesses. Then, a questionnaire was developed in which the experts scored different criteria and sub-criteria concerning this study.
Research Findings
The results show that the highest weight is assigned to the slope criteria with a value of 0.147. Combining data and preparing the final map of the environmental unit was done by stacking information layers in the GIS. In producing this map, a fuzzy method was used to show the ecological capacity of the area. This map is divided into four spectra: appropriate, moderate, relatively inappropriate, and inappropriate. According to the map, the southward and eastward physical development of Shahin Shahr is impossible and unprincipled because of the development of Isfahan, Gaz, and Gorgab, the possibility of creating a connection between these cities, the existence of sewage facilities in the south of Shahin Shahr, and the destruction of agricultural lands. The westward development is also unscientific because of large and polluting industries such as Isfahan (Shahid Mohammad Montazeri) Power Station, Isfahan Refinery, petrochemical industries, etc. Therefore, development should move northward.
Discussion of Results and Conclusions
When a city needs to expand to accommodate its additional population, its inner expansion and use of barren lands are considered the most appropriate pattern of expansion, especially for cities that do not have a high relative density. This type of expansion is always accompanied by an increase in density and will have minimal encroachment on surrounding agricultural lands and natural landscapes. It also imposes the lowest financial costs on the city for not having to build new infrastructure and services. However, to accommodate the growing population of settlements, especially in cities such as Shahin Shahr, which have high population growth and land areas in the city do not meet the growing population, it is necessary to determine the correct physical development directions concerning all ecological capacity so that its physical development in these directions can be planned and its problems can be minimized in the future.
In this study, by applying the evaluation criteria, the final development area was determined by sieving and superimposing layers related to the appropriate ecological potential from an urban planning perspective. The results obtained from the analysis of spatial data indicate that there are severe bottlenecks in the urban development of Shahin Shahr, so only a tiny percentage of the total study area is suitable for physical development. According to the studies done, the whole development area (about 1754 hectares) is located in the northern and northwestern part of Shahin Shahr, which has been proposed for future development planning of Shahin Shahr.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
امروزه شهرنشینی از مهم‌ترین جنبههای تغییر جهانی است (Yao et al., 2007, p. 59; Chen et al., 2019, p. 1682). به‌طوری که در نیم‌قرن اخیر مقدمات رشد و توسعۀ گستردۀ شهری را فراهم آورده است (Nilsson & Gil, 2019, p. 94). باتوجه به رشد روزافزون شهرنشینی در جهان کنونی و پیش‌بینی اسکان بیش از 66 درصد جمعیت جهان تا سال 2050 میلادی در شهرها (United Nations, 2014, p. 3) مشکلات و کمبودهایی برای جمعیت شهرنشین در‌زمینه‌های مسکن، خدمات، سرانه‌های آموزشی، بهداشتی و ... به وجود آمده است (شمس و ملک حسینی، 1389، ص. 89). در این راستا و برای رفع مشکلات و جبران کمبودها، رشد و توسعۀ شهری اجتناب‌ناپذیر است؛ اما توسعه و رشد کلانشهر‌ها در دهه‌های اخیر به‌گونه‌ای بوده که بخش وسیعی از مرغوب‌ترین و مناسب‌ترین اراضی بی‌فصل شهرها، ازجمله زمینهای کشاورزی و جنگلی مجاور را اشغال و تغییر کاربری داده است (قنواتی و دلفانی گودرزی، 1392، ص. 46 ;MC Pherson et al., 1994, p. 15).
با این حال، از آنجا که نمی‌توان توسعۀ شهرها را که از جنبههای ضروری برای ادامۀ حیات و فعالیتهای انسان است، محدود کرد، باید توسعه را متناسب با نیازهای امروز و فردای بشر در جهت‌های مناسب انجام داد تا حداقل آسیب بر محیط‌زیست وارد شود (میرکتولی و کنعانی، 1390، ص. 76). توسعۀ مناسب شهری هنگامی محقق میشود که از سرزمین به تناسب پتانسیل‌ها و قابلیت‌های آن استفاده شود؛ بنابراین شناسایی پتانسیل‌ها و قابلیت‌های سرزمین پیش از استقرار بر‌روی آن، بارگذاری کاربری‌ها و فعالیتهای شهری بسیار مهم است. در غیر این صورت توسعۀ شهرها به‌گونه‌ای صورت خواهد گرفت که محدودیت‌های طبیعی و اکولوژیکی مانع از استمرار فعالیت‌ها میشود و درعمل، بسیاری از سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده به هدر خواهد رفت (پورجعفر و همکاران، 1391، ص. 12).
ارزیابی توان اکولوژیک با سنجش موجودی و توان بالقوۀ سرزمین و با ملاک‌ها و معیارهای مشخص و از‌پیش طرح‌ریزی‌شده انجام می‌گیرد. مطالعات ارزیابی توان اکولوژیک پایه‌ایی برای تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی درجهت استفاده از زمین در تمام نقاط جهان است. ارزیابی توان اکولوژیک به‌دلیل ضرورت انتخاب و بهره‌برداری بهینه از پتانسیل اکولوژیک سرزمین در‌قالب مطالعات برنامه‌ریزی و مدیریت زیست‌محیطی برای حصول به اصل توسعۀ پایدار است (سرور و خلیجی، 1393، ص. 18). به عبارتی، دستیابی به توسعۀ پایدار یک مأموریت جهانی است که به یکی از موضوعات مهم تبدیل شده و خواستار تعادل نیازهای بشر برای نسل حاضر و آینده است (Tran, 2016, p. 418; Silvestre & Ţîrcă, 2019, p. 325; Ren et al., 2021, p. 1). در سال‌های اخیر در ایران نیز ارزیابی توان اکولوژیک به‌مثابۀ یک ضرورت در برنامه‌ریزی استفاده از سرزمین (آمایش سرزمین) مطرح شده و در برنامههای ملی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران تجلی یافته است (امان‌اله‌پور و همکاران، 1398، ص. 56).
شاهین‌شهر با شهر اصفهان تنها 19 کیلومتر فاصله دارد و با داشتن شرایطی چون وجود خدمات مختلف و قرار‌گرفتن در مسیر ارتباطی (اصفهان-تهران) در سال‌های اخیر رشد سریعی داشته است. افزایش جمعیت و بهدنبال آن ورود مهاجران به این شهر، منجر به ساخت‌و‌ساز و تغییر زیاد در ساختار فضایی-کالبدی شهر و گسترش آن در زمینهای کشاورزی و توسعۀ نامناسب آن در جهت‌های مختلف جغرافیایی شده که این امر لزوم مدیریت، برنامه‌ریزی، هدایت آگاهانه، سازماندهی اساسی و طراحی فضایی (برنامه‌ریزی) مناسب را دو چندان کرده است. همچنین، شناخت مشکلات و محدودیت‌های اراضی در یک منطقه و استفادۀ مناسب از آنها براساس استعداد و توانایی که دارند، می‌تواند در به‌حداقل‌رساندن تخریب و به حداکثر‌رساندن بهره‌برداری از آن اراضی مؤثر باشد (قائمیان و همکاران، 1379، ص. 87). ارزیابی توان‌های طبیعی محیط یکی از ضروریات توسعۀ پایدار به‌خصوص مراکز شهری است. ضرورت انجام‌دادن اینگونه مطالعات در هر محل باتوجه به شرایط و عناصر بومی و خاص هر محل امر بدیهی است؛ بنابراین هدف اصلی پژوهش حاضر تعیین بهترین مکان برای توسعۀ آتی شهر به‌نحوی است که کمترین آثار سوء را در‌حال حاضر و در آینده به دنبال داشته باشد.
مبانی نظری پژوهش
امروز، جهان در‌پی حفظ منابع طبیعی و پایداری است تا انسان بتواند زندگی سالم و آرام داشته باشد. لازمۀ این پایداری، بهره‌گیری از اصول و معیارهایی است که شهر را به این سمت هدایت کند (جمعه‌پور و همکاران، 1397، ص. 2). یکی از این اصول و معیارها ارزیابی توان اکولوژیک توسعۀ شهری است. ارزیابی توان اکولوژیک فرآیندی است که در آن تلاش میشود تا با تنظیم رابطۀ انسان با طبیعت، توسعه‌ای در‌خور و هماهنگ با طبیعت فراهم شود. درواقع، این ارزیابی گامی مؤثر برای به‌دست‌آوردن برنامه‌ای درجهت توسعۀ پایدار است؛ زیرا با شناسایی و ارزیابی ویژگی‌‌های اکولوژیک در هر منطقه می‌توان برنامههای توسعه را همگام با طبیعت برنامه‌ریزی کرد که بهدنبال آن طبیعت نیز استعداد‌‌های سرزمین را برای توسعه مشخص می‌کند (شجاعی‌زاده، 1395، ص. 10).
از این رو، برای مطالعۀ هر اکوسیستم باید دریافت که عوامل اکولوژیکی چگونه عمل می‌کنند. عوامل اکولوژیک را می‌توان به چهار گروه اصلی تقسیم کرد:
1- عوامل اقلیمی: مهم‌ترین این عوامل شامل نور، حرارت، آب و باد است؛
2- عوامل خاکی: شامل خواصی از‌قبیل: مقدار عناصر غذایی، اسیدیته و مقدار رطوبت خاک است؛
3- پستی و بلندی (توپوگرافی): این عوامل شامل عوارض زمین است؛ برای مثال، زاویه یا شیب زمین برای شیب و ارتفاع از این گروه است؛
4- عوامل زیستی: این گروه از عوامل شامل تمام روابط متقابل بین موجودات زنده است؛ از‌قبیل: رقابت، چرا و سایهاندازی و یا دخالت‌های انسان در محیط‌زیست.
نوع دیگری از تقسیم‌بندی برای منابع اکولوژیکی وجود دارد که این منابع به دو دسته تقسیم میشود:
1- منابع اکولوژیکی پایدار: این منابع بیشتر شامل سنگ بستر، شکل زمین، خاک و رستنیهاست؛
2- منابع اکولوژیکی ناپایدار: این منابع شامل اقلیم، منابع آب و جانوران است. به‌طور کلی، در این منابع شناسایی و ارزیابی پتانسیلهای منابع اکولوژیکی سرزمین، پایه و اساس فرآیند برنامه‌ریزی محیطی است (اردکانی، 1392، ص. 131-134). مخدوم نیز در کتاب شالودۀ آمایش سرزمین، منابع اکولوژیکی یا منابع طبیعی را شامل منابع فیزیکی و زیستی بیان می‌کند (مخدوم، 1394، ص. 16).
شکل 1: نمایش اجزای منابع اکولوژیکی (منبع: مخدوم، 1394، ص. 27)
Fig 1: Showing the components of ecological resources
عوامل مؤثر در توسعۀ فیزیکی شهر
در توسعۀ فیزیکی شهرها عوامل مختلفی نقش دارند. عوامل مؤثر در پیدایش رشد و توسعۀ شهرها در هر مقطع زمانی عبارت است از:
1- عوامل طبیعی و توسعۀ شهر: عواملی مانند موقعیت جغرافیایی، ارتفاع از سطح دریا، شکل ناهمواری، آب‌و‌هوا، خاک و پوشش‌گیاهی و شبکۀ آب‌ها هر‌یک به‌گونه‌ای در پیدایش و شکل‌گیری، وسعت و گسترش مراکز شهری و تعیین نقش آنها مؤثر است. همچنین، این عوامل به‌صورت جداگانه یا در ارتباط با یکدیگر در شرایط جغرافیایی خاص بر عملکرد نسبی مناطق مختلف اثر می‌گذارند و درنهایت، این ارتباطات میان عوامل مختلف به‌تدریج منجر به شکل‌گیری و تغییرات در سیمای کنونی شهرها و روستاهای ایران میشود (جلیلیان، 1400، ص. 44).
2- عوامل اقتصادی و توسعۀ فیزیکی شهر: مطالعۀ پایۀ اقتصاد شهر پایۀ اصلی مطالعات شهرسازی و طراحی شهری است که براساس آن اشتغال، جمعیت، درآمد و درنهایت، میزان نیاز به فضا مشخص میشود (حسین‌زاده دلیر و هوشیار، 1385، ص. 219). به این ترتیب، سرنوشت هر شهری با میزان و چگونگی فعالیتهای تولیدی و درآمد‌زای آن معلوم میشود. نوع فعالیت اقتصادی حاکم بر شهر ازجمله عوامل اقتصادی است که شهر را به وجود می‌آورد و به آن نقش می‌دهد (Peiser, 2001, p. 282). این فعالیت ناشی از امکانات مساعد ناحیه‌ای و روستاهای پیرامون آن است که در این زمینه عامل ارتباطات و حمل‌و‌نقل نقش مهمی را به عهده داشته است و همچنان نیز دارد؛ زیرا به نقل و انتقال منابع اولیه و کالا‌های لازم مراکز شهری و دیگر محصولات کشاورزی سرعت می‌بخشد و درنتیجه، در آن نواحی که امر ارتباط آسان است، مراکز شهری بیشتر شکل می‌یابد.
3- عوامل اجتماعی و توسعۀ شهر: در توپوگرافی اجتماعی به توضیح لایه‌بندی‌‌های اجتماعی موجود در شهرها باتوجه به خصوصیات فرهنگی، معیشتی، مسکونی و رفتاری آنان توجه شده است؛ زیرا در تصمیم‌گیری‌‌های شهری، حدود فعالیت و چگونگی برخورد با آنها مشخص میشود. توسعۀ شهر ارتباط تنگاتنگی با میزان رشد جمعیت شهری دارد که در این ارتباط افزایش طبیعی جمعیت شهری، میزان مهاجرت خالص به شهر، انتقال ساخت جمعیتی جوامع غیر‌شهری به شهر و ساخت جمعیت شهر از عوامل اساسی است (جلیلیان، 1400، ص. 45). مهاجرت نیز یکی از معلول‌‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است که ازطرفی، تأثیر عمده‌ای در ایجاد ساختار‌های جدید اقتصادی-اجتماعی و از طرف دیگر، نقش عمده‌ای در توسعۀ فیزیکی شهرها دارد. همچنین، میزان رشد شهری مهم‌ترین پدیدۀ تغییر شکل و سکونتگاههای انسانی در کشور‌های در‌حال توسعه است (McGill, 1998, p. 464).
4- عوامل سیاسی و نقش دولت در توسعۀ شهر: سیاست دولت‌‌ها از جنبههای مختلف می‌تواند در توسعۀ شهرها مؤثر باشد که ازجملۀ آن توسعۀ شهرهای اداری، سیاسی، وابستگی اقتصادی شهرهای جهان سوم، روابط تولیدی حاکم بر جامعه و ایجاد زاغه‌نشینی، حومه‌نشینی، فرسودگی شهر مرکزی، ایجاد بانک زمین و کنترل فرم توسعۀ شهرها و استفادۀ بهینه از زمینهای شهری دخیل است (حسین‌زاده دلیر و هوشیار، 1385، ص. 222-221). امروزه نقش دولت‌‌ها در فضاسازی جغرافیایی که پیشتر در مطالعات جغرافیایی فراموش شده بود، از عوامل تعیین‌کننده است که در تمام زمینههای جغرافیایی به‌ویژه جغرافیای شهری بر آن تأکید میشود؛ بنابراین تصمیم‌گیری‌‌های سیاسی ازطرفی، می‌تواند مجموعۀ یک شهر را جاذب یا عاری از جذابیت کند و از طرف دیگر می‌تواند وضعیتی را به‌طور کامل تغییر دهد که برای سرمایه‌گذاری مساعد است (جلیلیان، 1400، ص. 45). در‌ادامه، به بخشی از پژوهش‌های صورت‌گرفتۀ بین‌المللی و داخلی دربارۀ بررسی توان اکولوژیکی محیطی اشاره میشود.
پیشینۀ پژوهش
وانگ و همکاران پژوهشی با عنوان «منابع و ظرفیت توان محیطی با استفاده از RS و GIS» انجام داده‌اند. محققان در این پژوهش از تکنیک‌های سنجش از دور (RS) و سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) مطالعه‌شده در شمال چین استفاده و با استفاده از تحلیل واریانس اقدام به وزن‌دهی شاخص‌ها کرده‌اند. نتایج نشان داد که مناطق شرقی و مرکزی ازنظر جغرافیایی توان اکولوژیکی بیشتری نسبت به مناطق جنوبی و شمال شرقی دارند (Wang et al., 2017).
وو و هو پژوهشی با عنوان «تجزیهوتحلیل توان اکولوژیکی با استفاده از روش ارزیابی جامع فازی» انجام داده‌اند. محققان در این پژوهش از روش آنتروپی شانون، فازی و AHP برای وزن‌دهی به شاخص‌های پژوهش استفاده و با کمک از مدل ECC به هم‌پوشانی لایه‌ها اقدام کرده‌اند. نتایج نشان داد که 54/119 کیلومتر مربع (30/3 درصد) از محدودۀ مطالعه‌شده توان اکولوژیکی بسیار‌پایین و 29/519 کیلومتر مربع (34/14 درصد) توان اکولوژیکی پایین دارند (Wu & Hu, 2020).
لوان و همکاران پژوهشی با عنوان «ارزیابی تناسب کاربری زمین برای توسعۀ شهری در درۀ ایلی، چین» انجام داده‌اند. محققان در این پژوهش اطلاعات پژوهش را با استفاده از 13 معیار و با روش ترکیب خطی وزنی و نرم‌افزار GIS تجزیهوتحلیل کرده‌اند. بررسی‌ها نشان داد که به‌طور تقریبی، 6/32 درصد از مساحت شهر برای توسعه مناسب نیست (Luan et al., 2021).
رضاپور اندبیلی و میرسنجری (1399) پژوهشی با عنوان «ارزیابی توان اکولوژیک شهرستان‌های اهر، کلیبر و ورزقان برای کاربری توسعۀ شهری» انجام داده‌اند. نتایج نشان داد که این مناطق به‌خصوص شمال شهرستان ورزقان و شرق شهرستان کلیبر برای توسعۀ سکونتگاههای شهری قابلیت لازم را دارند و ضروری است که میزان ساخت‌و‌ساز در غرب شهرستان کلیبر به‌خصوص به‌دلیل وجود گسل به حداقل ممکن کاهش یابد.
فرحانی و همکاران (1401) پژوهشی با عنوان «ارائۀ مدل ارزیابی توان اکولوژیکی توسعۀ شهری (مطالعۀ موردی: شهرستان بم)» انجام داده‌اند. محققان شاخص‌ها را با استفاده از روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره و نرم‌افزار Expert Choice مقایسه کرده‌اند. نتایج نشان داد که پراکنش مناطق با توان اکولوژیکی متوسط بیشتر در قسمت‌های شرق، شمال غرب و به میزان کمتر در مرکز منطقه و پراکنش مناطق با توان بسیار‌ضعیف در محدودۀ غرب و جنوب منطقه قرار دارد.
خدایی و همکاران (1401) پژوهشی با عنوان «ارزیابی توان اکولوژیکی شهرستان خداآفرین با استفاده از مدل اکولوژیکی دکتر مخدوم و سامانۀ اطلاعات جغرافیایی» انجام داده‌اند. نتایج نشان داد که بیشترین پتانسیل مربوط به مرتع‌داری با مساحت 55/51567 هکتار است که کمتر از 50 درصد آن (30457 هکتار) با شرایط حاضر منطبق است.
رفیعیان و محمودی (1401) پژوهشی با عنوان «ارزیابی توان اکولوژیک برای تعیین پهنههای بهینۀ کاربری اراضی در شهر طالقان» انجام داده‌اند. نتایج نشان داد که باتوجه به توان اکولوژیکی منطقه، مساحتی از کاربری مرتع می‌تواند به کاربری کشاورزی و مسکونی تبدیل شود و شهرک طالقان و روستاهای منطقه ازنظر توان اکولوژیک در محدودۀ توان مناسبِ درجۀ دو برای توسعۀ شهری قرار گرفته است.
گودرزی و همکاران (1402) پژوهشی با عنوان «شناسایی مناطق مستعد توسعۀ سکونتگاه‌ها با استفاده از مدل تلفیقی منطق فازی وAHP (مطالعۀ موردی: شهر پلدختر)» انجام داده‌اند. نتایج نشان داد که مناطق شمالی محدودۀ شهری پلدختر به‌دلیل ارتفاع و شیب زیاد و قرار‌گرفتن در واحد کوهستان و درۀ آبرفتی، پتانسیل کمی برای توسعۀ فیزیکی نواحی سکونتگاهی دارد و تنها بخش‌هایی از مناطق جنوبی شهر پلدختر به‌دلیل ارتفاع و شیب کم و قرار‌گرفتن در واحد دشت، مستعد توسعۀ فیزیکی نواحی سکونتگاهی است.
منطقۀ مطالعه‌شده
شهر جدید شاهین‌شهر در 24 کیلومتری شمال شهر اصفهان و در کنار جادۀ اصفهان-تهران قرار دارد. تاریخچۀ ایجاد این شهر به دهۀ 1350 زمانی که عده‌ای از بزرگ مالکان اراضی تصمیم به ایجاد شهری جدید در بخش برخوار اصفهان گرفته‌اند، برمی‌گردد. پس از این اقدام، بدون درنگ، سازمان عمران شهر جدید شاهین‌شهر تأسیس شد و متعاقب آن شرکت ویلیامسون آمریکایی، طرح و مطالعات ایجاد شهر را برای اسکان 200 هزار نفر انجام داد.[1] قبل از احداث شاهین‌شهر دو روستای کوچک حاجی‌آباد در محدودۀ فعلی شهر و امیرآباد در شمال آن وجود داشته است (مهندسین مشاور آتک، 1392، ص. 189). این شهر با مساحتی حدود 3300 هکتار (جدول 2) جمعیتی بالغ بر 175000 نفر (جدول 1) دارد (مرکز آمار ایران، 1402). براساس اطلاعات بخش کالبدی طرح جامع مصوب 1367 شاهین‌شهر، سطح اراضی مسکونی سال 1367 شاهین‌شهر 4/272 هکتار است. این در‌حالی است که جمعیت شاهین‌شهر در همین سال 64894 نفر بوده است.
جدول 1: تحولات جمعیتی شاهین‌شهر طی دورۀ 1395-1345
Table 1: Demographic developments of Shahinshahr during the period 1995-2016
|
سال |
1355 |
1365 |
1375 |
1385 |
1390 |
1395 |
|
جمعیت |
8321 |
49312 |
84827 |
127412 |
143308 |
173329 |
|
میزان رشد جمعیت |
3.2 |
19.8 |
4.3 |
4.1 |
3.8 |
3.6 |
|
خانوار |
2264 |
9768 |
18328 |
33515 |
38623 |
40125 |
|
بُعد خانوار |
3.7 |
5 |
4.6 |
3.8 |
3.6 |
3.8 |
منبع: مرکز آمار ایران، 1402
جدول 2: تحولات تراکم ناخالص شاهین‌شهر طی دورۀ 1395-1365
Table 2: Changes in the gross density of Shahin Shahr during the period 1995-2016
|
سال |
جمعیت |
مساحت (هکتار) |
تراکم ناخالص (نفر در هکتار) |
|
1365 |
49312 |
1405 |
35.1 |
|
1375 |
84827 |
5/2325 |
36.5 |
|
1385 |
127412 |
4/2685 |
47.4 |
|
1390 |
142308 |
3267 |
43.56 |
|
1395 |
173329 |
4715 |
36.76 |
منبع: مرکز آمار ایران، 1402
شکل 2: موقعیت شهرستان و شهر شاهین‌شهر در استان اصفهان و کشور (منبع: شهرداری شاهین‌شهر، 1401)
Fig 2: Location of shahinshahr city and city in Isfahan province and country
روش‌شناسی پژوهش
نوع پژوهش به‌لحاظ هدف از نوع کاربردی و به‌لحاظ ماهیت از نوع تحلیلی-توصیفی است. در پژوهش حاضر که براساس پارامترهای اکولوژیکی انجام‌شده حریم دو کیلومتری شهر شاهین‌شهر بررسی شد. بدین منظور، ابتدا پارامترهای اکولوژیک لازم برای ارزیابی توان اکولوژیک توسعۀ شهری شناسایی و سپس لایه‌های این پارامترها با عملیات ژئورفرنس، تصحیح و ویرایش، رقومی‌سازی، تعریف سیستم مختصات (UTM) به‌هنگام‌سازی شد. برای تهیه و طبقه‌بندی مجدد برخی از لایه‌های لازم پژوهش نظیر نقشه و جهات شیب و ... از لایه‌های DEM با دقت سی‌متر که از سنجندۀ ماهوارۀ Aster Terra تهیه شده است، استفاده شد. همچنین، از آنجا که مدل اکولوژیکی ایران برای اجرا به لایه‌های اطلاعاتی به‌صورت پلی‌گون نیاز دارد، برای نقشۀ اقلیم نیز از شیب فایل اقلیمی براساس روش طبقه‌بندی دومارتن[2] استفاده شده است. لایه‌های زمینشناسی، خاک، پوشش‌گیاهی[3] و ... با عمل درون‌یابی به پلی‌گون تبدیل و طبقه‌بندی مجدد (با استفاده از نظر متخصصان) شدند. درگام بعدی در محیط ARCGIS لایه‌های مناسب با استفاده از نرمال‌سازی فازی و توابع مناسب نرمال‌سازی شده است. در‌ادامه، از آنجایی که وزن هر معیار و زیر‌معیار با هدف پژوهش متفاوت بود، از پرسشنامۀ ANP استفاده شد. جامعۀ آماری پژوهش حاضر کارشناسان، صاحب‌نظران و متخصصان حوزۀ شهرسازی و برنامه‌ریزی شهری است. حجم نمونۀ پرسشنامۀ متخصصان با مطالعات پیشین و با نظر استاد راهنما به تعداد 50 کارشناس تعیین شد. روش نمونه‌گیری به‌صورت نمونه‌گیری گلوله برفی به‌صورت تمام‌شماری است. گفتنی است از‌میان 50 پرسشنامۀ ارسال‌شده، 36 پرسشنامۀ کامل و بدون نقص دریافت شد. در پژوهش حاضر برای سنجش اعتبار از اعتبار محتوا (استاد راهنما پرسشنامه را قبل از اجرا تأیید کرده است) استفاده شد. همچنین، ده درصد از کارشناسان نیز برای تعیین پایایی پرسشنامۀ متخصصان ANP پرسشنامه را تکمیل کردند و درنهایت، نتایج حاصل از آن از‌طرف استاد راهنما تأیید شد. از‌میان 36 پرسشنامۀ تکمیل‌شده 5 نفر از استادان دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی اصفهان و دیگر دانشگاه‌ها، 9 نفر از استادان دانشگاه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، 3 نفر از دانشجویان دکترا منابع طبیعی، 12 نفر از دانشجویان دکترای برنامه‌ریزی شهری و شهرسازی، 4 نفر از ادارۀ کل منابع طبیعی استان اصفهان و 3 نفر از کارشناس‌ارشد GIS هستند. در تحلیل چندمعیاری فضایی بعد از شناسایی مسئلۀ تصمیم‌گیری لازم است هر معیار به‌صورت یک‌لایه در پایگاه داده‌های مبتنی بر GIS نشان داده شود. بدین منظور نقشه‌های معیار در محیط ARC GIS تهیه و برای استاندارسازی لایه‌ها نیز از توابع فازی در محیط ARCGIS استفاده شد. در گام نهایی با استفاده از قابلیت‌های GIS برای ترکیب لایه‌ها از روش تصمیم‌گیری MCDM و SAW استفاده شده است. فنون هم‌پوشانی در سیستم اطلاعات جغرافیایی اجازه می‌دهد که برای تولی یک لایۀ نقشه‌ای ترکیبی، لایه‌های نقشه‌ای معیار با یکدیگر ترکیب و تلفیق شوند. استفاده از این روش در هر دو نوع قالب رستری و برداری سامانۀ اطلاعات مکانی عملی است (فدایی جزی و همکاران، 1400، ص. 54-53). مدل SAW شامل مراحلی به شرح ذیل است:
گام اول: تشکیل ماتریس تصمیم‌گیری: در پژوهش حاضر منظور از ماتریس تصمیم‌گیری، مکانی است که از M گزینه و N ویژگی یا خصوصیت تشکیل شده است. هر سلول یا ناحیه ارزشی دارد که در کل، ماتریس را تشکیل می‌دهد. درواقع، می‌توان گفت نوعی ماتریس مکانی در محیط نرم‌افزار GIS است که از مجموعه‌ای از نقاط X و Y که بستر مکان جغرافیایی را در‌برگرفته، تشکیل شده است.
گام دوم: محاسبۀ مقدار نرمال‌شده: شاخص‌ها در گام بعدی به دو گروه شاخص‌های مثبت و منفی تقسیم‌بندی شد. منظور از شاخص‌های مثبت، شاخص‌هایی است که با افزایش مقدار آنها مکان‌هایی که برای ارزیابی توان اکولوژیکی مشخص می‌شوند در وضعیت مطلوب‌تری قرار دارند.[4] نقشه‌های معیار بیشتر با واحدهای متفاوتی اندازه‌گیری می‌شوند. به همین خاطر، نمی‌توان آنها را با یکدیگر مقایسه کرد؛ بنابراین باید در‌قالبی مناسب قرار گیرند تا بتوان آنها را با یکدیگر مقایسه کرد. بر همین اساس، باید به‌صورت استاندارد و همسو تعریف شوند. شیوه‌های مختلفی برای بهنجارسازی وجود دارد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
بهنجارسازی با استفاده از تورم، بهنجارسازی خطی، بهنجارسازی فازی، بهنجارسازی مبتنی بر فاصله، بهنجارسازی مبتنی بر تناسب. استانداردسازی استفاده‌شده در پژوهش حاضر به روش فازی بوده است. در منطق فازی عضویت یک عنصر در یک مجموعه با مقداری در بازۀ یک (عضویت کامل) تا صفر (عدم عضویت کامل) تعریف میشود. در این روشِ بیمقیاسسازیکردن اگر شاخص جنبۀ مثبت داشته باشد، از فرمول رابطۀ 1 استفاده میشود.
|
رابطۀ 1 |
|
اگر شاخص جنبۀ منفی داشته باشد، از رابطۀ 2 استفاده میشود.
|
رابطۀ 2 |
|
در تابع‌های فوق منظور از aij لایه‌های استفاده‌شده و منظور از a min i وa max i به‌ترتیب کمترین و بیشترین مقدار در لایه‌های موجود است.
گام سوم: ضریب ماتریس بی‌مقیاس‌شده در اوزان شاخص‌ها: مقدار استاندارد وزن‌دار‌شده (VIJ) به روش زیر محاسبه میشود (رابطۀ 3) که در آن Wj نشان‌دهندۀ وزن j مین شاخص است. با این روش نشان‌دهندۀ وزن هر‌یک از شاخص‌هاست. در این راستا شاخص‌های با اهمیت بیشتر وزن بیشتری نیز دارند.
|
رابطۀ 3 |
(VIJ=WIJ RIJ) |
در این گام ابتدا براساس نظر خبرگان وزن هر‌یک از لایه‌ها براساس ANP و با نرم‌افزار Super Decision محاسبه و در هر‌یک از لایه‌های استانداردشده حاصل از GIS ضرب میشود که درنتیجۀ آن لایه‌های وزین تشکیل میشود (جدول 4). در روش ارزیابی شبکه‌ای هنگامی که اهمیت شاخص‌ها نسبت به یکدیگر برآورد میشود، احتمال ناهماهنگی در قضاوتها وجود دارد؛ بنابراین لازم است تا از سنجه‌ای استفاده شود که میزان ناهماهنگی داوریها را نمایان کند. سازوکاری که این مدل برای بررسی ناسازگاری در قضاوتها در‌نظر می‌گیرد، محاسبۀ ضریبی به نام ضریب ناسازگاری است. میزان ناسازگاری مکانیزمی است که با آن اعتبار پاسخ‌شوندگان به ماتریس‌های مقایسه‌ای سنجیده میشود. این مکانیزم معین می‌کند که پاسخ پرسش‌شوندگان در مقایسۀ زیرمعیارها با جایگزین‌ها چه اندازه اعتبار منطقی دارد. در‌حالت کلی بنا بر پیشنهاد ساتی این ضریب باید کمتر از 1/0 باشد (Saaty, 1980). در غیر این صورت، در انجام‌دادن مقایسه‌ها باید تجدیدنظر شود. در این مرحله همزمان با انجام‌دادن مقایسه‌های زوجی کارشناسان میزان سازگاری وزنهای داده‌شده را تعیین می‌کنند و درنهایت، با ارجاع دوبارۀ برخی از پرسشنامه‌ها رفع ناسازگاری انجام میشود.
شکل 3: مدل شبکه‌ای ایجادشده برای ارزیابی توان اکولوژیکی توسعۀ شهری با استفاده از نرم‌افزار Super Decision (منبع: یافتههای نگارندگان، 1401)
Fig 3: Network model created to evaluate the ecological power of urban development, using super decision software.
گام چهارم: تلفیق لایه‌ها: در این روش برای ارزیابی مقدار هر آلترناتیو یا گزینه یا Ai از رابطۀ 4 استفاده میشود.
|
رابطۀ 4 |
|
یافتههای پژوهش و تجزیهوتحلیل
در پژوهش حاضر انواع نقشه‌ها براساس ضوابط و معیارهایی که در ساخت مدل اکولوژیک استفاده میشود، گروه‌بندی و طبقه‌بندی میشود تا نتایج به‌صورتی در‌آید که بتوان از آنها در فرآیند تلفیق داده‌ها و درنهایت، ارزیابی توان استفاده کرد. در‌ادامه، توان اکولوژیکی توسعۀ شهری شهر شاهین‌شهر با استفاده از مدل ترکیب خطی وزنی ارزیابی میشود.
برای این منظور در ابتدا لایه‌ها در محیط نرم‌افزار GIS فراخوانی شد. همچنین، از آنجا که مدل اکولوژیکی ایران برای اجرا به لایه‌های اطلاعاتی به‌صورت پلی‌گون نیاز دارد، لایه‌های زمینشناسی، خاک و ... با عمل درون‌یابی به پلی‌گون تبدیل و با استفاده از نظر متخصصان طبقه‌بندی مجدد انجام شد. گفتنی است که فراوانی نظر متخصصان مبنای انجام‌دادن مطالعات مدنظر قرار گرفت.
جدول3: ارزش کمّی و مساحت[5] براساس نتایج پرسشنامه
Table 3: Quantitative value and area based on the results of the questionnaire matrix
|
متغیر |
زیر شاخص |
ارزش کمّی |
مساحت محدودۀ مصوب قانونی تا حریم (هکتار) |
مساحت (درصد) |
مساحت محدودۀ مطالعاتی طرح جامع تا حریم (هکتار) |
مساحت (درصد) |
|
طبقه‌بندی ارتفاع |
با افزایش ارتفاع مکان‌های بهینه برای توسعۀ شهری کاهش می‌یابد؛ به‌طوری که ارتفاع 1600 متر و بیشتر برای توسعۀ شهری نامناسب است. |
|||||
|
شیب (درصد) |
0-6 |
7 |
26.00 |
0.22 |
23.23 |
0.193 |
|
6-9 |
5 |
11932.40 |
98.86 |
11932.40 |
99.011 |
|
|
9-12 |
3 |
97.63 |
0.81 |
84.94 |
0.705 |
|
|
12-15 |
1 |
13.48 |
0.11 |
11.05 |
0.092 |
|
|
جهت شیب |
شمالی |
1 |
1558.46 |
16.36 |
1265.26 |
15.55 |
|
شرقی |
3 |
3127.18 |
32.83 |
2756.70 |
33.87 |
|
|
غربی |
5 |
1729.37 |
18.15 |
1460.11 |
17.94 |
|
|
جنوبی |
7 |
3111.09 |
32.66 |
2657.15 |
32.65 |
|
|
زمینشناسی (سنگ‌شناسی) |
انیدریت (سازند گچساران) |
1 |
8919.12 |
98.48 |
7526.70 |
98.2 |
|
شیل خاکستری مایل به سبز و آهک خاکستری |
3 |
137.72 |
1.52 |
137.72 |
1.8 |
|
|
پوشش‌گیاهی |
مراتع متوسط در کوهستان‌ها |
5 |
2416.03 |
26.73 |
2259.90 |
29.54 |
|
اراضی کشاورزی آبی |
1 |
6622.76 |
73.27 |
5389.29 |
70.46 |
|
|
بافت خاک |
خاک‌های آهکی (CLh) |
3 |
473.91 |
5.243 |
473.91 |
6.20 |
|
خاک با هوازدگی جزئی (CMc) |
1 |
4323.44 |
47.832 |
3623.06 |
47.37 |
|
|
لپتوسول (LPq) |
7 |
67.69 |
0.749 |
67.69 |
0.88 |
|
|
فاقد تکامل پروفیلی (RGc) |
7 |
2733.68 |
30.244 |
2592.03 |
33.89 |
|
|
U (urban) محدودۀ شهری |
9 |
1440.12 |
15.933 |
892.50 |
11.67 |
|
منبع: یافتههای نگارندگان، 1401
هدف از مطالعه و بررسی توپوگرافی، ارزیابی خصوصیات ناهمواری سطح زمین ازجمله پستی و بلندی در شهرهاست. توپوگرافی در بسیاری از مسائل شهری همچون امور حفاظت از آب و خاک در پیرامون شهرها و حفظ فضای سبز اهمیت شایانی دارد. پستی و بلندی زمین، جهت و میزان شیب از عوامل مهم و مؤثر در استقرار و مکان‌یابی شهرهاست. همچنین، شبکه‌بندی جاده‌ها و اطلاعات توپوگرافی می‌توانند در طراحی سامانۀ حرکت آب‌های سطحی و فاضلاب به تصمیم‌گیران کمک کنند؛ از این رو ضروری است که در اجرای پروژه‌های شهری به این مؤلفه‌های مهم توجه کافی شود. در بحث امکان تجمع آلودگی هوا (باتوجه به سرعت کم باد در مناطق کم‌ارتفاع و امکان تجمع آلودگی در این نواحی و سرعت بالای باد در مناطق مرتفع) مناطق با ارتفاع زیاد نسبت به مناطق کم‌ارتفاع برای توسعۀ شهری مناسب هستند؛ بنابراین مناطق با ارتفاع زیاد نسبت به مناطق کم‌ارتفاع برای توسعۀ شهری مناسب هستند؛ البته ذکر این نکته نیز حائز اهمیت است که ارتفاعات بسیار زیاد نیز مناسب توسعۀ شهری نیست و طبق نظر متخصصان ارتفاع 1500-1340 متر مناسب و ارتفاع بیش از 1600 متر نامناسب است (جدول3).
شکل 4: نقشۀ مدل رقومی ارتفاعی محدودۀ مطالعه‌شده (منبع: یافتههای نگارندگان، 1401)
Fig 4: Altitude digital model map of the studied area
نسبت شیب زمین در هر مکان بیانگر میزان نوسان‌های ارتفاع با تغییر فیزیوگرافی سطح زمین است که ارتفاع به‌تنهایی نمی‌تواند آن را نشان دهد. مناسب‌ترین شیب برای توسعه و گسترش فیزیکی شهر، شیب صفر تا 6 درجه است که میزان تخریب آن کم و هزینۀ سرمایه برای آن ناچیز است. شیب تا 9 درجه نیز تا حدودی مساعد است؛ ولی شیب با بیش از 9 درجه مستلزم تأمین هزینه‌های سرمایه‌ای، نگهداری زیاد و تخریب پیوسته در محیط‌زیست است. برای تهیۀ نقشۀ شیب پس از تهیۀ مدل رقومی ارتفاعی (DEM) منطقه، نقشۀ شیب در 4 طبقه، تهیه شد (شکل 5). بدین ترتیب که به طبقات با درصد شیب کمتر، ارزش بیشتری تعلق گرفت. نتایج نشان داد که 86/98 درصد از سطح محدودۀ مصوب قانونی تا حریم دو کیلومتری شیب 6-9 درصد و 11/0 درصد از سطح محدودۀ ذکر‌شده شیب 12-25 درصد، یعنی پایین‌ترین ارزش شیب را دارد. در محدودۀ مطالعاتی طرح جامع تا حریم نیز شیب 9-6 درصد با 011/99 درصد بیشترین درصد شیب و شیب 15-12 درصد با 092/0 درصد کمترین درصد شیب در محدوده را دارد. براساس شکل 5 شیب مناسب شهر به‌سمت شمال غرب است. وضعیت طبقات شیب محدوده، مساجد و درصد هر‌یک از این طبقات در جدول 3 ذکر شده است.
شکل 5: نقشۀ شیب محدودۀ مطالعه‌شده (منبع: یافتههای نگارندگان، 1401)
Fig 5: Slope map of the studied area
از دیگر شاخص‌های بررسی‌شده در پژوهش حاضر جهت شیب است. باتوجه به این نکته که در ارزیابی‌های توان سرزمین، جهت‌های فرعی تأثیر چندانی بر نتایج پژوهش نمی‌گذارد، در پژوهش حاضر فقط از چهار جهت اصلی استفاده میشود. در مطالعۀ حاضر، جهت شیب با استفاده از خطوط منحنی میزان تهیه شده است. طبقات جهت به چهار طبقۀ اصلیِ شرق (E)، غرب (W)، شمال (N) و جنوب (S) تقسیم‌بندی شد (شکل 6). باتوجه به نقشۀ طبقات جهت‌های جغرافیایی حاصل، بیشترین سطح منطقه در محدودۀ مصوب قانونی تا حریم دو کیلومتری، جهت‌های شرقی (83/32 درصد) و جنوبی (66/32 درصد) بوده و کمترین مساحت متعلق به جهت شمالی (36/16 درصد) است. گفتنی است که در محدودۀ مطالعه‌شده، ناحیۀ بدون جهت با سطحی کمتر از یک درصد با جهت شمالی در یک طبقه قرار داده شد. وضعیت طبقات جهات جغرافیایی محدوده، مساحت و درصد هر‌یک از این طبقات در جدول 3 ذکر شده است.
شکل 6: نقشۀ جهات شیب محدودۀ مطالعه‌شده (منبع: یافتههای نگارندگان، 1401)
Fig 6: Map of the slope directions of the studied area
پارامترهای زیستی از دیگر پارامترهای تأثیرگذار در توسعۀ شهرهاست. این پارامترها شامل بافت خاک، وضعیت اقلیم، زمینشناسی، پوشش‌گیاهی و ... است. در توسعۀ آتی شهر و ایجاد ساختوسازها توجه به این پارامترها ضروری است. باتوجه به شکل 7 نوع و جنس سنگ مادر در شهر شاهین‌شهر در ردۀ رسوبی و از جنس آنیدریت (گچساران) و سنگ‌آهک خاکستری است؛ بنابراین سنگ مادر شهر شاهین‌شهر در‌مقابل فرسایش در ردۀ مقاومتی ضعیفی قرار دارد. وضعیت طبقات سنگ‌شناسی منطقه و مساحت هر‌یک از این طبقات در جدول 3 ذکر شده است.
شکل 7: نقشۀ زمینشناسی محدودۀ مطالعه‌شده (منبع: یافتههای نگارندگان، 1401)
Fig 7: Geological map of the studied area
هدف از مطالعۀ خاک‌شناسی تعیین خصوصیات و ارزش اراضی برای کشاورزی، آبیاری، تأسیسات، تجهیزات شهری و تأثیرگذاری مناسب برای توسعۀ شهری است. اغلب شهرها در مسیر گسترش خود زمینههای نابودی اراضی کشاورزی را فراهم می‌کنند. وضعیت نوع بافت خاک شهر شاهین‌شهر در شکل 8 نشان داده شده است. جدول 3 نیز خروجی بررسی‌های مربوط به این دسته از پارامتر را نشان می‌دهد. دربارۀ بافت خاک می‌توان به مواردی که به شرح ذیل است، اشاره کرد.
لپتوسول‌ها (LPq): خاک‌هایی با عمق نیمرخ بسیار‌کم (نشان‌دهندۀ تأثیر کمی در فرآیندهای تشکیل خاک است) و اغلب حاوی مقدار‌های زیادی شن است. این نوع خاک بیشتر در زیر پوشش‌گیاهی طبیعی باقی می‌ماند. همچنین، در‌برابر فرسایش، خشک‌شدن یا غرقاب‌شدن، بسته به آب‌و‌هوا و توپوگرافی حساس است. این نوع از خاک به‌دلیل اینکه تکامل کمی دارد برای کشاورزی مناسب نیست و باتوجه به اینکه در‌سطح‌های ژئومورفیک پدیمنت واقع شده، برای توسعۀ شهری مناسب است.
CMc: خاک‌های با هوازدگی جزئی یا متوسط مواد اولیه است. این نوع از خاک پتانسبیل بالایی برای کشاورزی دارد. به همین خاطر، بهتر است برای کشاورزی پایدار استفاده شود.
CLh: خاک‌های است که از مواد مادری آهکی با تجمع ثانویه آهک تشکیل شده است. این نوع از خاک تکامل پروفیلی اندکی دارد و به‌طور تقریبی، در مناطق خشک و نیمه‌خشک یافت میشود. همچنین، برای کشاورزی مناسب است. به همین خاطر، بهتر است برای توسعۀ شهر استفاده نشود.
RGc: خاک‌هایی از نوع سنگ‌ریزه است که تکامل پروفیلی و عمق زیادی ندارد. به همین خاطر، برای کشاورزی مناسب نیست. به‌طور کلی، اینگونه می‌توان بیان کرد که توسعۀ شهر بدون توجه به پتانسیل خاک صورت گرفته است؛ به‌طوری که خاک‌هایی که قابلیت کشاورزی داشته تبدیل به شهر شده است.
شکل 8: نقشۀ نوع خاک محدودۀ مطالعه‌شده (منبع: یافتههای نگارندگان، 1401)
Fig 8: Soil type map of the studied area
بررسی مطالعات اقلیمی برای توسعۀ شهر اهمیت دارد؛ زیرا با حفاظت خاک و جلوگیری از فرسایش آب‌های سطحی حاصل از باران‌های تند و رگبار، مکان‌یابی کاربری‌های صنعتی، خدماتی، اداری و تجاری، حفاظت در‌مقابل خطر‌های سیل‌خیزی و ضایعات ناشی از آن و ... مرتبط است. شکل 9 و 10 اقلیم و پوشش‌گیاهی محدودۀ پیرامونی شاهین‌شهر را نشان می‌دهد. بر این اساس، اقلیم شهر از نوع خشک و بیابانی سرد و پوشش‌گیاهی در شمال از نوع مراتع متوسط کوهستانی و در بقیۀ جاها از نوع کشاورزی آبی است. ازنظر متخصصان، مراتع برای توسعۀ شهری مناسب‌تر است؛ زیرا ازطرفی، مراتع متوسط کوهستانی پوشش متراکمی ندارد و از طرف دیگر، اراضی کشاورزی آبی به‌دلیل حاصلخیز‌بودن زمین کشاورزی، برای توسعۀ شهری مناسب نیست (شکل 10).
|
|
|
|
شکل 9: نقشۀ اقلیم (براساس طبقه‌بندی دومارتن) محدودۀ مطالعه‌شده (منبع: یافتههای نگارندگان، 1401) Fig 9: Climate map (based on Dumarten's classification) of the studied area
|
شکل10: نقشۀ پوشش‌گیاهی محدودۀ مطالعه‌شده (منبع: یافتههای نگارندگان، 1401) Fig 10: Vegetation map of the studied area |
در‌ادامه، پس از انجام‌دادن استانداردکردن لایه‌ها، ضریب ماتریس بی‌مقیاس‌شده در اوزان شاخص‌ها محاسبه شد. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که متغیر تأثیرگذار در توان اکولوژیکی توسعۀ شاهین‌شهر ازنظر متخصصان شیب زمین با امتیاز 177/0 است.
جدول4: تعیین وزن متغیرهای مطالعه‌شده براساس ماتریس ANP
Table 4: Determining the weight of the studied variables based on the anp matrix
|
ردیف |
متغیرها |
وزن متغیرها |
ردیف |
متغیرها |
وزن متغیرها |
|
1 |
میزان شیب |
0.177 |
5 |
نوع خاک |
0.139 |
|
2 |
جهات شیب |
0.147 |
6 |
مدل رقومی ارتفاعی |
0.135 |
|
3 |
زمینشناسی |
0.158 |
7 |
اقلیم |
0.099 |
|
4 |
پوشش‌گیاهی |
0.145 |
منبع: یافتههای نگارندگان، 1401
درنهایت، با استفاده از میانگین موزون، میزان اهمیت هر‌یک از گزینه‌ها به دست آمد و بیشترین مقدار به‌دست‌آمده به‌عنوان بهترین گزینه انتخاب شد. فرآیند تلفیق داده‌ها و تهیۀ نقشۀ نهایی واحد زیست‌محیطی با هم‌پوشانی لایه‌های اطلاعاتی در سامانۀ اطلاعات جغرافیایی و با استفاده از روش ترکیب خطی وزنی انجام شد. نتایج حاصل از مدل ترکیب خطی وزنی به پنج طبقۀ مرسوم که شامل مناسب، به‌نسبت مناسب، متوسط، به‌نسبت نامناسب و نامناسب است، تقسیم شده است (شکل 11).
شکل 11: نقشۀ توان مناسب و نامناسب برای توسعۀ شهری با روش ترکیب خطی وزنی (منبع: یافتههای نگارندگان، 1401)
Fig 11: Appropriate and inappropriate power map for urban development with weighted linear combination method matrix
مناطق مناسب تا متوسط برای توسعۀ شهری شامل مناطقی با شیب زمین بین 0 تا 9 درجه و جهت شیب اصلی آنها به‌سمت جنوب شرق و غرب است. برنامه‌ریزی توسعۀ شهری باتوجه به جهت جنوب شرقی می‌تواند بهبود نورپردازی مناطق شهری را در فصل‌های مختلف سال ممکن کند. همچنین، پهنههای مناسب برای توسعۀ شهری شامل زمینهای با بافت خاک لپتوسول‌ها و خاک‌های فاقد تکامل پروفیلی است که کشاورزی مناسبی ندارند. این مناطق، رده‌بندی زمینشناسی شیل خاکستری، پوشش‌گیاهی مراتع سبز و شرایط مناسبی را برای توسعۀ شهری دارند. به‌طور کلی، از شکل 11 اینگونه استنباط میشود که باتوجه به معیارهای بررسی‌شده در پژوهش حاضر، جهت شمال شهر بهترین جهت توسعه برای شاهین‌شهر است.
پهنههای به‌نسبت نامناسب و نامناسب شامل مناطقی با شیب زمین بین 9 تا 15 درجه، ارتفاع بیش از 1600 متر و جهت شیب آنها به سمت شمال و شرق است. این مناطق، اراضی کشاورزی آب، بافت خاک آهکی و مزیت کشاورزی دارند. به همین خاطر، برای توسعۀ شهری مناسب نیستند. در این مناطق باید به مراقبت و حفاظت از منابع طبیعی و کشاورزی اهمیت داده شود.
نتیجه‌گیری
مشکلات و کمبودهایی برای جمعیت شهرنشین در‌زمینه‌های مسکن، خدمات، سرانه‌های آموزشی، بهداشتی و ... به وجود آمده است. در این راستا و برای رفع مشکلات و جبران کمبودها، رشد و توسعۀ شهری اجتناب‌ناپذیر است؛ اما توسعه و رشد کلانشهر‌ها در دهه‌های اخیر به‌گونه‌ای بوده که بخش وسیعی از مرغوب‌ترین و مناسب‌ترین اراضی بی‌فصل شهرها (زمینهای کشاورزی و جنگلی مجاور) را اشغال و تغییر کاربری داده است؛ با این حال از آنجا که نمی‌توان توسعۀ شهرها را که از جنبههای ضروری برای ادامۀ حیات و فعالیتهای انسان است، محدود کرد، باید توسعه را متناسب با نیازهای امروز و فردای بشر در پهنههای مناسب انجام داد تا حداقل آسیب بر محیط‌زیست وارد شود. شاهین‌شهر با شهر اصفهان تنها 19 کیلومتر فاصله دارد و با داشتن شرایطی چون وجود خدمات مختلف و قرار‌گرفتن در مسیر ارتباطی (اصفهان-تهران) در سال‌های اخیر رشد سریعی را داشته است. افزایش جمعیت و بهدنبال آن ورود مهاجران به این شهر، منجر به ساخت‌و‌ساز و تغییر زیاد در ساختار فضایی-کالبدی شهر و گسترش آن در زمینهای کشاورزی و توسعۀ نامناسب آن در جهت‌های مختلف جغرافیایی شده است که این امر لزوم مدیریت، برنامه‌ریزی، هدایت آگاهانه، سازماندهی اساسی و طراحی فضایی (برنامه‌ریزی) مناسب را دو‌چندان کرده است. در پژوهش حاضر محدودۀ نهایی توسعه با اعمال معیارهای ارزیابی، غربال‌کردن و درنهایت، با هم‌پوشانی لایه‌های مربوط تعیین شد. یافتههای پژوهش نشان می‌دهد که شیب مناسب شاهین‌شهر به‌سمت شمال غرب است. همچنین، طبق نظر متخصصان جهت جنوب شرقی بیشترین تناسب را برای توسعۀ شهری دارد. باتوجه به اینکه محدودۀ مطالعه‌شده تابستان‌های به‌نسبت گرم و زمستان‌های سرد دارد، توجه به جهت جنوب شرقی در برنامه‌ریزی توسعۀ شهری می‌تواند باعث بهبود گرمایش و کاهش مصرف انرژی، نورپردازی مناطق شهری و جلوگیری از مشکلات ناشی از یخبندان در فصل سرد سال شود. درنهایت، این نتایج می‌تواند به ارتقا شهرها و بهره‌وری زیرساخت‌ها کمک کند.
طبق بررسی‌های انجام‌شده نوع و جنس سنگ مادر در شاهین‌شهر در ردۀ رسوبی و از جنس آنیدریت (گچساران) و سنگ‌آهک خاکستری است؛ بنابراین سنگ مادر شاهین‌شهر در‌مقابل فرسایش در ردۀ مقاومتی ضعیفی قرار دارد. نتایج به‌دست‌آمده از تجزیهوتحلیل داده‌های مکانی بیانگر آن است که در توسعۀ شهری شاهین‌شهر تنگناهایی جدّی وجود دارد؛ به‌گونه‌ای که تنها درصد اندکی از کل محدودۀ مطالعه‌شده مناسب توسعۀ فیزیکی است. براساس مطالعات انجام‌شده در این مقاله توسعۀ شهر در سمت جنوب و شرق شاهین‌شهر به‌علت توسعۀ شهر اصفهان و شهرهای گز و گرگاب , امکان ایجاد پیوستگی این شهرها، وجود تأسیسات فاضلاب در جنوب شهر شاهین‌شهر و از‌بین‌رفتن اراضی کشاورزی ناممکن و غیراصولی است. توسعه در سمت غرب نیز از این جهت که صنایع بزرگ و آلاینده‌ای چون نیروگاه برق اصفهان (شهید محمد منتظری)، پالایشگاه و پتروشیمی اصفهان و ... وجود دارد غیرعلمی است؛ بنابراین توسعه باید در سمت شمال صورت پذیرد. گفتنی است که بنا به شرایط اقلیمی و توپوگرافی محدوده ممکن است در‌صورت وقوع بارندگی، سیلاب رخ دهد که برای مقابله با این مسئله، تدبیر‌های لازم از‌قبل انجام شده است. ازجملۀ این تدبیر‌ها سیستم زهکشی و مدیریت آب‌های سطحی (سیلابی) است که می‌تواند این مشکل را حل کند. همچنین، از کل محدوده، توسعه با مساحتی حدود 1754 هکتار در قسمت شمالی و شمال غربی شاهین‌شهر قرار دارد که برای برنامه‌ریزی توسعۀ آتی شهر شاهین‌شهر پیشنهاد شده است. پژوهش حاضر از‌لحاظ روش به پژوهش خدایی و همکاران (1401) نزدیک است؛ زیرا در این پژوهش نیز با استفاده از روش دکتر مخدوم اقدام به تجزیهوتحلیل داده‌ها شده است. همچنین، پژوهش حاضر از‌لحاظ روش به پژوهش‌های امان‌اله‌پور و همکاران (1398) و نظم‌فر و همکاران (1395) نزدیک است.
از آنجایی که پژوهشی دربارۀ ارزیابی توان اکولوژیکی توسعۀ شهری در شاهین‌شهر صورت نگرفته است و تنها در داخل طرح توسعۀ شهر به جهت توسعۀ شهری پرداخته شده، نتایج پژوهش حاضر با نتایج طرح توسعه و عمران شهر مقایسه شده است. شاهین‌شهر طبق طرح جامع شهر ابتدا در سمت شمال و جنوب بلوار امام و اطراف مسیل (مرکز و غرب شهر موجود) گسترش و سپس در سمت جنوب شرقی (به‌صورت منفصل) و به‌طور عمده در سمت شرق ادامه یافته است. در طرح توسعه و عمران شهر نیز به جهت شرق بیشتر توجه شده است که این امر به‌دلیل وجود تأسیسات فاضلاب در قسمت جنوب و شرق شهر و وجود اراضی کشاورزی در راستای اصول توسعۀ پایدار نیست؛ بنابراین طبق معیارهای اکولوژیکی بررسی‌شده در پژوهش حاضر بهترین جهت توسعه برای شاهین شهر جهت شمال شهر است. در‌ادامه، پیشنهادهایی برای بهبود وضعیت شهر ارائه میشود:
در طراحی واحدهای مسکونی و فضاهای عمومی با الهام از معماری منطقه و در‌نظرگرفتن شرایط اقلیمی به طراحی فضاهایی با سازگاری بیشتر با محیط‌زیست و هماهنگی با محیط اطراف تمرکز شود. این رویکرد با بهره‌برداری بهینه از منابع و کاهش مصرف انرژی به حفظ محیط‌زیست و ایجاد محیطی پایدار و سالم برای ساکنان کمک خواهد کرد.
[1]. مراحل گسترش و شکل‌گیری شاهین‌شهر را می‌توان به شرح زیر مطرح کرد: دورۀ اول: مربوط به سال‌های قبل از 1350 است که شامل محدودۀ روستای حاجی‌آباد در جنوب شهر فعلی میشود؛ دوره دوم: مربوط به سال‌های 1350-1360 است. در سال‌های نخست این دوره هستۀ اولیۀ شهر براساس طرح مهندسان مشاور ویلیامسون در اراضی ابتدای بخش غریی خیابان امام فعلی شکل گرفت و تدریج در سال‌های بعد این ساختوسازها گسترش یافت و محله‌های خانۀ چوبی، جامی، خاقانی، شیخ‌بهایی، فردوسی شرقی، فردوسی غربی، مخابرات و بخش‌هایی از پشت بند حافظ شکل گرفت. علاوه بر این، کوی هوا‌نیروز نیز در این سال‌ها بنیان گرفت؛ دورۀ سوم: سال‌های 1370-1360 را در برمی‌گیرد. در این سال‌ها روند شکل‌گیری ساختوسازها به‌سمت شرق متمایل شده است و دلیل این امر را می‌توان شکل‌گیری محور شمالی-جنوبی بلوار طالقانی و شهید منتظری عنوان کرد. درواقع، شکل‌گیری محله‌های مولوی، عطار جنوبی، عطار شمالی، عطار میانی با سایت شمالی و جنوبی، بنیاد کوی دانشگاه، بانک استان، اقبال لاهوری و بخش‌هایی از پردیس در این دوره صورت گرفته است؛ دورۀ چهارم: شامل سال‌های 1380-1370 است که در اغلب بخش‌هایی از شمال و جنوب شهر ساخت‌و‌ساز‌شده قرار گرفته است. محله‌های پردیس، ردانی‌پور، مدرس، گلدیس1، گلدیس2، گلدیس3 و بخش‌هایی از کارگر شرقی و غربی نیز در این دوره شکل گرفته است؛ دورۀ پنجم: شامل ساخت‌و‌سازهای بعد از سال 1380 تاکنون است. طی این سال‌ها ساخت‌و‌سازهای پراکنده‌ای در شهر صورت گرفت که اغلب براساس طرح‌های تفکیکی پیشین انجام شده است. بخشی از این ساختوسازها براساس طرح‌های تفکیکی مصوب کمسیون مادۀ 5 در خارج از محدودۀ طرح جامع قبلی شکل گرفته است. محله‌های شکل‌گرفته یا در‌حال شکل‌گیری در این دوره شامل قسمتی از محله‌های میلاد، B هشت‌بهشت، گلدیس4، گلدیس5 و گسترش خانۀ کارگر است (مهندسین مشاوره آتک، 1392، ص. 193).
[2]. تهیه‌شده از وبسایت ادارۀ کل هواشناسی استان اصفهان به آدرس (https://data.irimo.ir)
[3] . گفتنی است که لایه‌ای زمینشناسی از وبسایت سازمان زمینشناسی و اکتشافات معدنی کشور (http://csw.ngdir.ir) خریداری و لایۀ خاک و پوشش‌گیاهی نیز از ادارۀ منابع طبیعی استان اصفهان تهیه شده است.
[4]. از آنجایی که درکمّی‌کردن شاخص‌های جهت شیب، زمینشناسی، نوع خاک و پوشش‌گیاهی تمامی اطلاعات با جنبۀ مثبت ارزش‌گذاری شد، تمامی شاخص‌ها مثبت است. بدین منظور برای استاندارسازی نقشه‌های معیار از تابع فازی در محیط ARCGIS بهره گرفته شده است.
[5]. گفتنی است که وجود اختلاف در مساحت‌ها به‌دلیل ماهیت متفاوت لایه‌هاست.
)