نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری شهرسازی، گروه شهرسازی، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر، تهران، ایران
2 استاد، گروه شهرسازی، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر، تهران، ایران
3 استادیار، گروه شهرسازی، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract
Preserving the Natural Environmental Cultural Heritage (NECH) and improving the urban Quality of Life (QOL) are among crucial urban planning issues with critical roles in the sustainability of cities. There are several sources on the QOL in cultural heritage documents, i.e., scientific and operational reports, but the relationship between the QOL and cultural heritage has not been appropriately explicated yet. Zayandehrud River in Isfahan City is a natural environmental cultural heritage. It suffers from ignoring its heritage values and human hazards (drought) while depriving citizens of potential and actual capabilities. So, through urban planning, heritage values help to enhance the urban QOL and affect surrounding areas. The present study described the NECH values of the Zayandehrud River in Isfahan and the components of the QOL of the surrounding residents and emphasized the importance and extent of the relationship between the two basic concepts. This is an applied study based on quantitative and qualitative (Mixed methods) approaches. Data collection is based on documentaries, field studies, surveys, observation tools, and structured questionnaires. Data analysis was done using document analysis, along with quantitative analyses such as Friedman's test and Confirmatory Factor Analysis (CFA). The results showed that the NECH values of the Zayandehrud River have a significant impact on the dimensions of the QOL of the surrounding residents, and applying principles adapted to the natural environment heritage of the cities is coextensive with upgrading the resident’s quality of life.
Keywords: Natural Environmental Cultural Heritage (NECH), Quality of Life (QOL), Zayandehrud River, Isfahan City, Confirmatory Factor Analysis (CFA).
Introduction
The issue of natural environmental cultural heritage (NECH) and enhancing the urban quality of life (UQOL) are interesting topics in urban planning. Although lots of sources exist in the format of scientific and operational reports, the relationship between the quality of life and heritage environments has not been clearly stated yet. Urban rivers are a part of the natural environmental-cultural heritage, and are a tool for connecting people, cities, and nature. However, they are neglected in most studies. Depriving citizens of potential as well as fueled natural and human hazards (drought) are results of ignoring heritage values of the Zayandehrud River in Isfahan City. While the values of the river affect its surrounding areas through urban planning, they help to reduce potential risks and maximize using the river in order to enhance the urban quality of life. This study investigates the heritage values of the natural environment of the Zayandehrud River in Isfahan and the components of the quality of life of the surrounding residents. The study emphasizes the importance and extent of the relationship between the values of the natural environment of the Zayandehrud River and the dimensions of the quality of life of the residents (as key stakeholders) around it.
Materials and Methods
This study is based on a descriptive-analytical method (quantitative and qualitative approaches) conducted in four stages: 1) reviewing and rewriting texts and documents related to the theoretical aspect of the NECH and QOL concepts and classification of the values of NECH and dimensions of the QOL of the residents around Zayandehrud River; 2) identifying the key stakeholders involved in NECH and QOL of the Zayandehrud River; 3) valuation of the objects of heritage values and dimensions of the QOL of the Zayandehrud River from the point of view of the experts of the stakeholder organizations; and 4) analysis of the relationship between dimensions of the QOL from the point of view of the residents (as key stakeholders) around it.
Research Findings
The results of the study showed that the natural environment heritage values of the Zayandehrud River have a significant impact on the dimensions of the quality of life of the surrounding residents. Its heritage values include three categories: 1) environmental, emotional, and perceptual values, 2) historical, cultural, and social values, and 3) practical values. The quality of life of the residents includes six dimensions which are 1) political and managerial, 2) economic, 3) historical, 4) social, 5) physical, and 6) environmental dimensions. However, each of them includes several components and indicators.
Discussion of Results and Conclusions
Considering the results of the study, the achievement of a conceptual model is to fill the gap between the quality of life and the natural environment (cultural heritage concepts) and to apply principles adapted to local conditions in such a way that the capacities of the natural environment heritage of the cities are coextensive with upgrading the resident’s quality of life. This issue indicates that improving the quality of life without taking into account the preservation of the heritage values of the natural environment of the Zayandehrud River in the planning agenda of the city of Isfahan cannot achieve the desired result. The quality of life measures that are placed at a lower level than the quality of life dimensions have been revised and adjusted under the influence of the heritage values of the natural environment of the Zayandehrud River.
کلیدواژهها [English]
مقدمه
میراث فرهنگی-محیط طبیعی (Natural Environmental Cultural Heritage (NECH)) بیانکنندۀ پیشینۀ تاریخی، تمدن، فرهنگ و جاذبههای طبیعی هر کشوری است که ازطرفی، رشد شتابان شهرنشینی در دوران معاصر و پیدایش کلانشهرها باعث شده است که میراث محیط طبیعی درمعرض مخاطرههای طبیعی و مصنوع قرار گیرد و از طرف دیگر، با بهوجودآمدن نیازهای جدید در زندگی شهری، زمینۀ تضعیف جایگاه میراث فرهنگی-محیط طبیعی در شهرها، کاهش احساس تعلق و رضایتمندی شهروندان به میراث فرهنگی-محیط طبیعی فراهم شده که این خود چالشی عمیق را برای مسئولان شهری به وجود آورده است. باتوجه به اینکه میراث فرهنگی و محیط طبیعی بخشی از پیکرۀ شهر است و شهر نیز بهعنوان یک سیستم عمل میکند، ارتباط متقابلی بین میراث فرهنگی-محیط طبیعی بهعنوان یکی از عناصر سیستم شهری و سایر عناصر این سیستم وجودارد؛ بنابراین هرگونه دخالت در آن بر سایر اجزای سیستم شهری و کل شهر اثر میگذارد (متقی، 1387: 2).
در بیست سال گذشته، نقش میراث فرهنگی در مدیریت شهری از نهادینهسازی اقدامات حفاظتی تا قراردادن میراث در کانون برنامهریزی راهبردی، تکامل یافته است (Guzman et al., 2018). برای حفظ و ارتقا میراث فرهنگی برنامهریزی خاصی در شهرها لازم است که شامل اقدامات توسعهای است تا میراث و ارزشهای زیستمحیطی و فرهنگی به روشی کارآمدتر شناسایی و مدیریت شود (Guzmán et al., 2014: 3). از این رو با درنظرگرفتن شکاف بین مدیریت میراث فرهنگی و توسعۀ پایدار شهری به توسعۀ روشهای ارزیابی یکپارچهتر نیاز است (Guzmán et al., 2014: 1) موضوع میراث شهری همواره یکی از موضوعات مورد توجه در برنامهریزی شهری و یکی از هدفهای آن ارتقا کیفیت زندگی شهری است. ارتقا کیفیت زندگی نیز درقالب گزارشهای علمی و عملیاتی اسناد حفاظت میراث فرهنگی بهعنوان یکی از نتایج ارزشمند در امر حفاظت میراث است؛ ولی هنوز میزان ارتباط بین کیفیت زندگی و محیطهای میراثی بهصراحت بیان نشده است
(Mohamad Mostafa, 2012: 255). میراث فرهنگی به سه دستۀ میراث انسانساخت، میراث محیط طبیعی و میراث فکری و هنری تقسیم میشود (Tweed & Sutherland, 2007: 62). همچنین، براساس مادۀ 1و 2 کنوانسیون حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان (UNESCO Convention Text, 1972) یکی از این میراث محیطی-طبیعی (فرهنگی)، رودخانههای شهری است (UNESCO Operational Guidelines‚ 2015). فضاهای طبیعی بکر حاشیۀ رودخانههای شهری، پتانسیلهای طبیعی است که تداوم و بقای اکولوژیکی شهرها به این منابع غنی وابسته است و باتوجه به اینکه رودخانههای شهری میراث محیطی دارند، توجه به حفاظت از آنها باید در اولویت قرار گیرد (Othman & Abdul Majid, 2015: 2). ولی این ساختار طبیعی رودخانهها در نواحی شهری در دهههای اخیر بهشدت تخریب شده و تحتتأثیر گسترش شهر قرار گرفته است. مخاطرههای طبیعی و انسانی در رودخانهها باعث شده که به تأثیر این فضا بر کیفیت زندگی افراد، به درک افراد نسبت به ویژگیهای میراثی رودخانههای شهری در سازوکار برنامهریزی شهری و سیاستهای عمومی توجه کمتری شود (Alam, 2011: 636). درک اهمیت رودخانههای میراث محیط طبیعی منجر به کلیت باوری در برنامهریزی و مدیریت آنها شده است که این خود، وفاق جمعی مردم، مسئولان و متخصصان را فراهم میآورد و زمینهساز بهرهگیری از این میراث طبیعی باعث ارتقا کیفیت زندگی ساکنان پیرامون رودخانه میشود. رودخانههای میراث محیط طبیعی در شهرها، محل پیوند مردم، شهر و طبیعت است که در بیشتر پژوهشها به این میراث توجهی شده است. همچنین، باوجود اقلیم گرم و خشک کشور ایران، رودخانۀ میراث محیط طبیعی زایندهرود با نادیدهگرفتن انگاشت ارزشهای میراثی آن، ضمن محرومکردن شهروندان از قابلیتهای بالقوه و بالفعل این میراث محیط طبیعی بر شدت اثرهای مخاطرهها افزوده است؛ درحالی که ارزشهای میراث محیط طبیعی رودخانۀ زایندهرود با سازوکار برنامهریزی شهری به ارتقا کیفیت زندگی ساکنان مناطق پیرامونش کمک شایانی خواهد کرد.
در پژوهش حاضر ارزشهای میراث محیط طبیعی رودخانۀ زایندهرود شهر اصفهان و نیز مؤلفههای کیفیت زندگی ساکنان پیرامونش توصیف میشود و همچنین، کوشش شده است ضمن تأکید بر ضرورت توجه یکپارچه به ارزشهای این میراث محیط طبیعی در برنامهریزی شهری، اهمیت و میزان ارتباط ارزشها با مؤلفههای کیفیت زندگی ساکنان (بهعنوان ذینفعان کلیدی) پیرامون رودخانه تحلیل و ضرورت توجه همهجانبه به این میراث محیط طبیعی متذکر شود. بر این اساس هدف از پژوهش حاضر بازبینی و بازنویسی ارزشهای میراث محیط طبیعی رودخانۀ زایندهرود شهر اصفهان، ابعاد و مؤلفههای کیفیت زندگی ساکنان پیرامون آن و توصیف ضرورت اتخاذ رویکرد ذینفعان در مواجهه با رودخانههای میراثی است؛ بنابراین سعی شده است تا به پرسشهایی مانند رودخانۀ میراث محیط طبیعی زایندهرود شهر اصفهان چه ارزشهایی دارد؟ مؤلفههای کیفیت زندگی ساکنان پیرامون رودخانۀ میراث محیط طبیعی زایندهرود شهر اصفهان با اثرهای متقابل ارزشهای آن چیست؟ چرا ساکنان پیرامون آن در مواجه با این رودخانه به دیدگاه ذینفعان نیاز دارند؟ پاسخ داده شود.
پیشینۀ پژوهش
در مطالعات و پژوهشهای بیشماری که در سراسر جهان انجام شده، چندین نویسنده ازدیدگاه توسعۀ شهری، میراث فرهنگی را بهعنوان یک منبع مهم و پدیدۀ شهری بیان میکنند. ازدیدگاه گروهای مختلف، ارزیابی ارزشهای میراث در شهر و داشتن ابزار تجسمی مناسب برای توسعههای جدید میتواند باعث تسهیل مشارکت عمومی بیشتر در برنامهریزی شهری شود که این خود نقش میراث فرهنگی را در توسعۀ جوامع محلی و تأمین نیازهای بشری برجسته میکند (Tweed & Sutherland, 2007: 62-69; Bandarin & Van Oers, 2012; Evans, 2005; Guzmán etal., 2014: 1-7; Guzmán et al., 2017: 200). همچنین، رودخانههای شهری در موضوع میراث فرهنگی-محیط طبیعی مطرح است. آب و میراث فرهنگی با روابط متقابل پیچیده به یکدیگر پیوند خورده است؛ اما بهگونهای جدا برنامهریزی و مطالعه میشود و بهطور کلی به عواملی چون پتانسیل آب برای پیوند مکانهای میراث زنده با یکدیگر، ظرفیت میراث مربوط به آب برای پیوند گذشته، حال و آینده، نقش آب بهعنوان میراث در تحولات فضایی، طراحی منظر و برنامهریزیشهری کمتر توجه شده و درنهایت، برروی آن عوامل بررسیها انجام نشده است (Procopiuck & Rosa, 2015: 1).
در عرصۀ بینالمللی و مطالعات انجامشده در دیگر کشورها میتوان به برنامههای سازمان ملل و مؤسسات بینالمللی و منطقهای برای هماهنگی، ارائۀ همکاری و کمک بهویژه به کشورهای درحال توسعه در مطالعه، شناسایی، ثبت، ارزیابی و کاهش مخاطرههای طبیعی و مصنوع و انجامدادن پژوهشهای بینالمللی اشاره کرد (بمانیان، 1391: 7). در این مطالعات سازمانهای بینالمللی از ذینفعان، نهادها و متخصصان آب و میراث فرهنگی خواستار همکاری درزمینۀ پژوهشهای فعال، آموزش و ارتباطات برای حمایت از بهرسمیتشناختن آب و میراث (ادغام میراث و مدیریت آب) بهعنوان یک موضوع مکمل بهجای دو موضوع درزمینههای مستقل شدند (ICOMOS, 2013b; ICOMOS, 2019b). همچنین، در ایران این مطالعات درحوزۀ شهری و شهرسازی معطوف به رویکرد طراحیمحور و ارزیابیمنظر این رودخانههاست؛ مانند طرح ساماندهی رود دره فرحزاد. در مطالعات شهری، نقش منظر رودخانهها را میتوان در ساخت فرهنگهای محلی و بهعنوان زیرساختی حیاتی در ایجاد میراث فرهنگی و محیطی اساسی دانست. بهگونهای که منظر، شالودهای است که به یکپارچگی هویت منطقه میانجامد و بخش مهمی از کیفیت زندگی مردم است (صفدرنژادیان و همکاران، 1400: 31). هدف بیشتر این مطالعات شناسایی و بهکارگیری مؤلفههای مؤثر در منظر رودخانهها و چگونگی تجلی کیفی آنها در راهبردهای بازآفرینی و احیا رودخانههاست (منصوری و حبیبی، 1389؛ بمانیان و همکاران، 1391؛ دیوسالار و همکاران، 1393).
پیشینۀ پژوهش حاضر بیانگر این است که Alam دربارۀ ارتباط ادراک و نگرش افراد در برنامۀ اکوسیستم میراث رودخانهها معتقد است که اقدامات مربوط به کاهش مخاطرههای محیطی اغلب به اطلاعات دربارۀ ماهیت مسائل و ادراک افراد نسبت به آنها نیاز دارد و بینش و درک ساکنان میتواند اطلاعات مفیدی را بهعنوان راهبردهای کاهش خطرپذیری رودخانهها منتقل کند که در کشورهای توسعهیافته این اطلاعات بهآسانی دردسترس تصمیمگیرندگان قرار میگیرد (Alam, 2011: 642) همچنین، این اطلاعات در تعیین مسائل و مشکلات، چشماندازهای توسعه و اجرا در مناطق میراثی و تعیین سطح کیفیت زندگی و ارزیابی آن کمک شایانی خواهد کرد؛ بهگونهای که بتوان باتوجه به منافع و دیدگاههای مختلف افراد در مراحل مختلف برنامهریزی و با درنظرگرفتن افراد و گروههای ذینفع نتایج بهتری را ارائه کرد. (Mohamad Mostafa, 2012: 269).
دو پژوهش انجامشده روی رودخانۀ سرن (SkerneRiver) در لندن و رودخانۀ بلم (Bele´m Rive) در Curitiba نشان داد که رودخانه ارزشی فراتر از مباحث اقتصادی دارد و رودخانهها، بخشی از تصویر ذهنی ساکنان است که تأثیر مستقیم برروی مؤلفههای کیفیت زندگی دارد. درک چنین روابطی، دیدگاههای امیدبخشی را برای ارتقا سطح مشارکت مردم و آگاهی از ارزشهای رودخانۀ شهری ارائه میکند (Åberg & Tapsell, 2013: 98; Procopiuck & Rosa, 2015). Wantzen et al. بهعنوان کارگروه فرانسوی ازسوی یونسکو به مطالعۀ فرهنگ رودخانه با رویکرد اجتماعی و محیطی در رودخانۀ تور کشور سوئیس پرداختهاند و هدفهای اصلی رهیافت فرهنگ رودخانه را چهار عامل فرهنگ، اقتصاد، فناوری و حکمروایی عنوان و نیز اذعان میکنند که رفاه انسانی و حفظ تنوع بیولوژیکی و فرهنگی هر دو به یک نسبت اهمیت دارد (wantzen et al., 2016: 7-8). Shafaghat et al. با استفاده از روش هدفسو، یک چارچوب استراتژی توانبخشی پایدار برای رودخانه در شهرهایی با میراث تاریخی در کشور مالزی ارائه کردند که شامل 4 بخش پایداری، منافع اجتماعی، کیفیت محیط و رشد اقتصادی است. آنها به موضوع ارتقا کیفیت زندگی در رودخانههای میراثی بهعنوان یکی از جنبههای اجتماعی اشاره میکنند و نتیجه میگیرند که ویژگیها، کیفیت و ارزشهای میراثی رودخانه، ارتباطی مستقیم با دلبستگی و الگوهای رفتاری انسان دارند که باعث اثرهای مثبتی بر جنبههای اجتماعی، اقتصادی و محیطی توسعۀ پایدار شهری میشوند (Shafaghat et al, 2017). Angrian et al. معتقدند که مشکلات رودخانه فقط نیاز به راهحلهای فنی ندارد، بلکه نیازمند یک راهحل یکپارچه است تا ازطرفی به مشکلات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سازمانی بهطورکامل پاسخ داده شود و از طرف دیگر، منابع و اقدامات با تمام ذینفعان، هماهنگ شود (Angrian et al., 2018: 18-19). Hermida et al. سنجش عملکرد رودخانه را گامی مهم برای دستیابی به هدفهای پایداری، متعادلکردن منافع اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیستمحیطی در شهرها و اطراف آن، بیان میکنند (Hermida et al., 2019).
بررسی پیشینۀ پژوهش نشان میدهد که توجه به منافع و دیدگاههای مختلف افراد در مراحل مختلف برنامهریزی نتایج بهتری دارد و با درنظرگرفتن افراد و گروههای ذینفع میتوان دیدگاه جامعتری را ارائه کرد که این خود نیازمند تعامل بین تمام گروهها، مسئولان و مردم است. روششناسی برنامهها باتوجه به مسائل جدید، (کیفیت زندگی و توسعۀ پایدار (عنوان هدف برنامه)) نشاندهندۀ نتایج بهتری در فرآیند برنامهریزی است (Brambilla et al., 2013; Mohamad Mostafa, 2012; Othman & Abdul Majid, 2015; Swensen & Jerpåsen, 2008; Tweed & Sutherland, 2007; Marans, 2012). بنابراین باتوجه به نتایج این مطالعات که بهطور کلی بر نقش مشارکت مردم تأکید شده است، میتوان به کاستی این مطالعات در چند نمونه اشاره کرد.
• در این مطالعات به گونهبندی ارزشهای میراث فرهنگی طبیعی رودخانهها بهطور جامع و منسجم پرداخته نشده است (گاهی در حاشیۀ پژوهشها به جنبهها و ارزشهای رودخانه پرداخته شده است)؛
• مطالعات انجامشده درحوزۀ برنامهریزی شهری شامل رویکرد طراحیمحور و منظر و یا خدمات اکوسیستم رودخانههای شهری است و انگاشتهای برآمده از توسعۀ شهری مانند کیفیت زندگی کمتر مشاهده شده است.
مبانی نظری پژوهش
در این بخش ضمن معرفی و تحلیل ارزشهای میراث فرهنگی و محیط طبیعی رودخانه و معرفی مؤلفههای کیفیت زندگی ساکنان به بیان میانکنش دو انگاشت پایۀ میراث فرهنگی، محیط طبیعی و کیفیت زندگی پرداخته خواهد شد.
توصیف و بیان انگاشت میراث و ماهیت تفسیری آن
مفهوم میراث (Heritage) بهمعنای جامع، ویژگیهای ملموس و ناملموس را دربرمیگیرد و بهجای «میراث فرهنگی» یا «میراث طبیعی» استفاده میشود و بر ویژگی ذاتی و جداناپذیر آنها تأکید میکند که متشکل از سایتها، مناظر طبیعی، سنتها و دانشی است که هویت و ارزشهای یک جامعه را منعکس میکند. یونسکو میراث را «آنچه از گذشته، که امروزه با آن زندگی میکنیم و آنچه که ما به نسلهای آینده منتقل میکنیم» (UNESCO Convention Text, 1972) تعریف میکند. چنین تعریفی شامل یک مفهومسازی زمانی و تجمعی است که باید درقالبهای مختلف، پایدار باشد. پس میراث، وسیعتر از حوزههای فرهنگی و یا فرآیندهای آن است و دراصل، یک «سرمایۀ اقتصادی و عمل اجتماعی» و «محصول و فرآیندی پویا است که تحت تغییر مداوم قرار میگیرد» (UNESCO Convention Text, 1972) و چندین کاربرد و تفسیر دارد که هرگونه ارزیابی برای تحلیل نقش آن پیچیده است (Graham, 2002: 1005). در شهرها، میراث دربرگیرندۀ فرهنگ، ادراک و شگفتی مردمانش است و بیش از اینکه بیانکنندۀ ویژگیهای کالبدی باشد، دربرگیرندۀ معناست. میراث حس هویت، قدرت، زیبایی، دانش، مهارتهای فنی، ساختار اجتماعی و توان اقتصادی را دربردارد (Jigyasu, 2016: 59) و چنان اهمیتی دارد که تأمل و بررسی دربارۀ آنها راهحلهای ممکن را برای دستیابی به توسعۀ پایدار فراهم میکند. همچنین، میراث ماهیتی تفسیری (ازنظر افراد جامعه) دارد و وابسته به محیط پیرامون و بستر است.
میراث، انگاشتی چندظرفیتی است که درپی تنوع روزافزون، بهطور مداوم درحال تحول است (jokilehto, 2005: 5). در طی بیش از پنجاه سال با گسترش دایرۀ ارزشهای میراث، انگاشت میراث نیز تغییر یافته است و امروزه از آن بهعنوان یک انگاشت گسترشیافته با دلالت ضمنی بر حوزهای وسیع، (Jokilehto, 2005: 5) انگاشتی چندین سویه (Council of Europe) و با ارزشهای چندوجهی (ICOMOS, 2003: 4) یاد میشود . این چندبُعدیبودن، یک ویژگی اساسی میراث است. میراث بهدلیل ماهیت تفسیریاش یک رویکرد متکثر و التقاطی را در ارزیابی ارزشهایش نشان میدهد.
میراث ارزشهای مختلفی دارد و تعامل درمیان آنها بسیار پیچیده است و باتوجه به اینکه برنامهریزی میراث طیف گستردهای از دستاندرکاران را شامل میشود، یک روش مؤثر برای توصیف انواع متنوع ارزشهای میراث این است که براساس اجماعنظر افراد به کار برده شود.
گونهشناسی ارزشهای میراثی نیز یک راهنمای مؤثر برای توصیف است؛ بهگونهای که ذینفعان، حفظ و توسعۀ میراث را با داشتن یک زبان مشترک، برنامهریزی میکنند که در آن همۀ ارزشها را میتوان بیان و بحث کرد. با استفاده از چنین گونهشناسی میتوان نظرهای کارشناسان، شهروندان، جوامع، دولتها و سایر دستاندرکاران را بیان و بهطور مؤثرتری مقایسه کرد (De la Torre, 2002: 9). بنابراین ارزشها نقشی اساسی در تفسیر میراث دارد؛ زیرا میراث «محصول» فرآیند تولید ارزشهاست. ارزشها باید به مراحل اولیۀ فرآیند هدایت شود که این نشاندهندۀ نقش ارزشها در انتخاب و تفسیر میراث است (Marmion, 2012: 55). ارزشهای میراث طبیعی و فرهنگی درطول زمان دچار دگرگونیشده و بهنوعی تغییرکردنی است. ارزشها تا زمانی پایدار است که ذینفعان و گروه هدف آن را به نسلهای بعد خود انتقال دهند؛ بنابراین ارزشها و برنامهریزی درقالب توصیف و ضرورت ارتقا برای حفاظت و توسعۀ میراث مطرح میشود.
توصیف انگاشت و ارزشهای روخانههای شهری میراث فرهنگی-محیط طبیعی ازلحاظ تاریخی، رشد و تکامل شهرها برروی ارتباط انسان و آب متمرکز بوده است و درطول قرنها ارتباط بین شهرها و آبها (رودخانهها، دریاچهها، دریاها و اقیانوسها) تا حد زیادی تحتتأثیر تغییر در رویکردهای طراحی و برنامهریزی شهری در شهرها بوده است. رودخانهها، مکانهای اصلی توسعه در بیشتر مناطق شهری بوده است؛ زیرا منابع و خدمات اساسی ازجمله آب آشامیدنی، زمینهای حاصلخیز کشاورزی، ماهیگیری، تولید نیرو و ارتباطات حملو نقل را ارائه میدهند. پس بیشتر کریدورهای رودخانهای درمنظر شهری نهتنها نقشهای مهم اکولوژیکی را دارند، بهطور همزمان، ارزشهای کلیدی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی نیز دارند (Ginzarly & Teller, 2016: 2). رودخانههای شهری بهدلیل ارتباط مستقیمی که با زیستگاه انسانی دارند با رودخانههای طبیعی تفاوت دارند. وجود این رودخانهها در پیدایش بسیاری از تمدنها و شهرها اثر داشته است و نهتنها بر اندازه و کارکرد آنها، بر تجربهها و فرصتهای مردم نیز اثر میگذارد. اهمیت آنها بر این است که تعامل بین مناطق شهری و محیط طبیعی را فراهم میکند. به همین خاطر، نقشی اساسی در ارتباط شهر و طبیعت دارد. نقشی میراثی در این ارتباط نهفته است که تنها شامل کالبد نیست، بلکه مفهوم «میراث محیط طبیعی» بهعنوان یکی از نتایج وجود سرمایههای مختلف اجتماعی مطرح میشود (Ginzarly & Teller, 2016: 9). ازدیدگاه انسانشناسی به رودخانههای شهری بهعنوان میراث محیط طبیعی توجه میشود. به بیان دیگر، در یک فرآیند تاریخی از روابط انسان و طبیعت، رودخانههای شهری شامل فرهنگها، محیطهای طبیعی و ارگانیک و ساختهشده و تکنولوژیهاست که این عوامل بهصورت پویایی با یکدیگر ترکیب شدهاند و نتایج عینی و ساختارها یا طرحوارههای ذهنی گروههای مختلفی از افراد را شکل میدهند (Procopiuck & Rosa, 2015: 3). بنابراین رودخانههای شهری ارزش میراثی دربستر شهرها دارند و این ارزش میراثی باید در مفاهیم دینی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و فیزیکی حفظ شود؛ بهطوری که عموم مردم به آنها احترام بگذارند (Hermida et al., 2019: 2; Widodo, 2012: 59).
ارزش محیطی رودخانهها بهعنوان بخشی از یک اکوسیستم، ارزش فرهنگی آنها بهعنوان شواهد تاریخی دگرگونی یک سایت، ارزش زیباشناختی آنها بهعنوان بیان تصویری و بصری از روابطی که طی قرنها بین انسانها و محیط آنها شکل گرفته است و ارزش اجتماعی آنها به این دلیل که بهطور فزآیندهای هویت انسان را منعکس میکنند، در دستهبندی ارزشهای میراثی رودخانهها مشاهدهکردنی است؛ بنابراین رودخانههای شهری اهمیت بینظیر اکولوژیکی، اقتصادی، فرهنگی و تاریخی را دارند. افزون بر این، رودخانهها و پدیدههای طبیعی مرتبط با آنها، ازنظر معنویت و مذهب ارزش بسیار فراوانی دارند. تمام پیوندهای مادی و معنوی انسان با رودخانهها در اشکال متنوع فرهنگ نقش داشته است. تنوع فرهنگی رودخانهها نهتنها در تولید رشد اقتصادی، وسیلهای برای پیشبرد زندگی ذهنی، عاطفی، اخلاقی و معنوی و محرک توسعه است (Wantzen et al., 2016: 9).
ویژگیها، کیفیت و ارزش رودخانۀ میراثی درشهر با دلبستگی انسان و رفتارهای طرفداران محیطزیست همراه است که باعث اثرهای مثبتی بر ابعاد اجتماعی، اقتصادی و محیطی توسعۀ پایدار شهری میشود و ازنظر ابعاد کالبدی / زیستمحیطی میتواند با حفظ فرهنگ، تقویت هویت، معنابخشی و ارتقا حس تعلق و حس مکان در رودخانههای میراثی اثرهای مثبتی داشته باشد و ازنظر بُعد اجتماعی نیز میتواند با ارتقا سلامت اجتماعی، رفاه، آسایش، کیفیت زندگی، تشویق مردم به رفتارهای زیستمحیطی و تقویت حس تعلق به مکان میراثی، اثرهای مثبتی داشته باشد. مشارکت مردم در پروژههای توانبخشی و حفاظت از ابعاد اقتصادی میتواند با تشویق ساکنان و گردشگران به بازدید از اماکن تاریخی، ارتقا صنعت گردشگری، افزایش ارزش زمین نزدیک به مکانهای میراثی و ایجاد مشاغل و فرصتهای تجاری نتایج مثبتی داشته باشد (Shafaghat et al., 2017: 156).
شکل1: ارزشهای میراث فرهنگی محیط طبیعی استنتاجشده از متون نظری (منبع: نگارندگان 1401)
Figure 1: Extracted Values Of Natural Environmental Cultural Heritage From Theoretical Literature
رودخانههای شهری بهعنوان یک میراث به برنامهریزی شهری نیاز دارند تا ارزشهای آن بهصورت یکپارچه درنظرگرفته شود. با برنامهریزی شهری میتوان به ارتقا ارزشهای میراث فرهنگی محیط طبیعی (رودخانه) و محیط پیرامونش دست یافت. مفهوم ارزش درحوزههای متنوعی وارد شده است و در هر حوزه بهتبع نیاز حوزه و پژوهش، گونهبندی متفاوتی را به خود گرفته است (شکل 1) که این امر حاکی از منعطفبودن انگاشت میراث و ارزشهای آن است. براساس دستهبندیهای متنوع ارائهشده از ارزشهای میراث میتوان میراث محیط طبیعی رودخانههای شهری را براساس بستر و ویژگی آنها دستهبندی کرد.
توصیف و ردیابی انگاشت کیفیت زندگی در میراث محیط طبیعی
کیفیت زندگی یک انگاشت پیچیده، چندبُعدی، نسبی و متأثر از زمان و مکان و ارزشهای فردی و اجتماعی است (Pacione, 2003: 19-30) که به تمام ابعاد فضایی برنامهریزی (اقتصادی، اجتماعی، کالبدی، سازمانی، زیستمحیطی) و زمینههای عینی و ذهنی زندگی درمقیاسهای فردی و جمعی مربوط میشود (عبدیدانشپور و همکاران، 1394: 25). کیفیت زندگی یک انگاشت مهم است که پایهای را برای مذاکره دربارۀ اجماع در هدفهای برنامهریزی فراهم میکند. افزون بر این، میتواند به سیاستگذاران کمک کند تا مشکلاتی را که جوامع با آن روبهرو هستند، درک و اولویتبندی کند؛ بنابراین اقدامات کیفیت زندگی میتواند بهعنوان چارچوبی برای تصمیمگیری در اجتماعات ساکنان استفاده شود (Zebardast & Nooraie, 2017: 2). همچنین، اقدامات کیفیت زندگی بر ارتباط همزیستی بین انسان و محیط طبیعی (ازجمله میراث محیط طبیعی بر کیفیت زندگی افرادی که در آن محیط زندگی میکنند) اثر میگذارد (Muhammed & Abubakar, 2019: 1). موضوعاتی نظیر حاکمروایی، کیفیت زندگی، روانشناسی محیطی، فضای سبز نهتنها میراث طبیعی و فرهنگی را از مباحث اقتصادی فراتر برده، توجه سیاستگذاران را نیز جلب کرده است. علاوه بر این، بحث دربارۀ معرفی فرهنگ بهعنوان بُعد چهارم در توسعۀ پایدار ازسوی مطالعات دانشگاهی و حرفهای در دستور کار بینالمللی توسعه شهری است (Guzmán et al., 2014: 2). همچنین، در توصیهنامة منظر شهری تاریخی (2011) حفظ میراث شهری و حفاظت از منابع بهعنوان راهبردی برای دستیابی به تعادل میان توسعۀ شهری و کیفیت زندگی پایدار معرفی شده است (Unesco, 2011: 3). شکلگیری مناطق شهری نتیجۀ فرآیندهایی طولانی است که در پاسخ به تغییرات آن درطول زمان ایجاد شده است. تغییرات و تمام مداخلهها در شهرها و مناطق تاریخی شهری باید به ارزشهای فرهنگی ملموس و ناملموس آنها احترام گذراند و کیفیت زندگی مردم محلی و کیفیت محیط زیست را بهبود بخشند (ICOMOS, 2011: 7).
رودخانهها با عملکردهای متعدّد، کیفیتهای متنوعی را برای انسانها و سکونتگاه همراه دارند و مستقیم و غیرمستقیم بر کیفیت زندگی پیرامونش اثر میگذارند (صفدرنژاد و همکاران، 1400: 31). رودخانهها میتوانند طی گذشت زمان به یک میراث محیط طبیعی تبدیل شوند و ارتباط و پیوند بین انسان، طبیعت و شهر را فراهم کنند و بر سطح کیفیت زندگی ساکنان پیرامونش ازجمله حس تعلق به رودخانه، حفاظت زیستمحیطی و تجربۀ ارتباط با طبیعت و ... را میافزایند؛ بنابراین ارزشهای میراث محیط طبیعی و فرهنگی یکی از ملاحظههای مهم در تدوین سیاستهایی برای ارتقا مؤلفههای ذهنی و عینی کیفیت زندگی افراد هستند و میتوان این ارزشها را بهعنوان گامهای مهمی در برنامهریزی و اجرای اقدامات رودخانهها (مانند حفاظت و توسعه) با استفاده از رهیافتهای نوآورانه (شامل رویکرد پایین به بالا و مشورت عمومی و تعامل با جوامع محلی) درنظر گرفت. همچنین، این اقدامات به همکاری مؤثر بین سطحهای مختلف مردم و مسئولان (ازجمله: تهیه و اجرای برنامههای شهری) نیاز ضروری دارد (موسیزاده و همکاران، 1397: 5). هنگامی که شاخصهای کیفیت زندگی و نتایج برنامهریزی شهری بهطور مشترک بررسی میشود، نتایج بهتر و جدیدتری نیز ارائه میشود (Ebrahimzadeh et al., 2016: 3). کیفیت زندگی شهری (quality of urban life) (QOUL) میتواند به سیاستگذاران و برنامهریزان آگاهی دهد و ارزشهای رودخانههای شهری را درمیان شهروندان ارزیابی کند (Marans, 2015: 2). بهکارگیری انگاشت کیفیت زندگی در سیستم و سازوکار برنامهریزی شهری برای میراث طبیعی و فرهنگی، نیازمند یک سازوکار اجرایی است که قابلیت سنجش سطح کیفیت زندگی را در جامعه داشته باشد و آن را درطول زمان ردیابی و نیز امکان سیاستگذاری را در ارتقا کیفیت زندگی فراهم کند. همچنین، رهیافتهای ارزیاب سطح کیفیت زندگی، چگونگی بهکارگیری انگاشت کیفیت زندگی را در انضباطهای مختلف و نیز چگونگی عمل برنامهریزی شهری را مرتبط با انگاشت کیفیت زندگی مشخص میکند. رهیافت کلیت باور (Holism) با نگاه به کیفیت زندگی بهصورت یک کلیت و برمبنای تفکر گشتالت و دیدگاه دستگاهی یا نظریۀ دستگاهها به روابط بین قسمتهای مختلف یک سیستم، تبیین یک مشکل پژوهشی و همچنین، به ارتباط بین اجزا و کل در گشودن مشکل یا انجامدادن اصلاحات میپردازد و درنهایت، به درمان، تجویز و یا سیاستگذاری اشاره میکند (Philips, 2006: 62-81, UNDP, 1995: 12, Friedman, 1997: 157؛ عبدیدانشپور و همکاران، 1394: 35). یکی از سازوکارهای بهکارگیری انگاشت کیفیت زندگی در برنامهریزی شهری، میراث طبیعی و فرهنگی است؛ زیرا:
1- عمل برنامهریزی شهری جمعی و کلیتباور است؛
2- همزمان مؤلفههای عینی و ذهنی کیفیت زندگی ساکنان پیرامون میراث محیط طبیعی را درنظر میگیرد؛
3- به روابط و مناسبات اجتماعی بین شهروندان و رودخانههای میراث فرهنگی-محیط طبیعی توجه دارد.
روششناسی پژوهش
پژوهش حاضر برپایۀ یک پژوهش استقرایی با ویژگیهای توصیفی-تحلیلی (Descriptive-analytical research) استوار شده است. ماهیت توصیفی این پژوهش به معرفی انگاشت میراث فرهنگی-محیط طبیعی، کیفیت زندگی، سنجهها و نشانگرها مرتبط میشود و انجامدادن تحلیلهایی چون تحلیل متون انگاشتهای دوگانۀ پژوهش، (با استفاده از روشهای کیفی) تحلیل ذینفعان کلیدی، تحلیل اولویتبندی و رتبهبندی و میزان ارتباط دو انگاشت پایه (با استفاده از روشهای کمّی و کیفی) به پژوهش ماهیت تحلیلی داده است. پژوهش حاضر ازلحاظ شیوه، نوع دادهها و اطلاعات استفادهشده یک پژوهش دوگانۀ کمّی و کیفی (آمیخته) (Mixed method) استقرایی (Inductive-concurrent mixed methods design) است. در بخش نظری پژوهش منابع و مطالعۀ اسنادی دربارۀ دو انگاشت میراث محیط طبیعی و کیفیت زندگی تحلیل و بازبینی سیستماتیک میشود. روششناسی در بخش نمونۀ موردی، پیمایش اجتماعی برپایۀ اندازهگیری رفتار بر مقیاسگذاری طیف لیکرت (Likert scale) است که با توصیف همزمان دیدگاه و نظرهای موجود دربارۀ میراث محیط طبیعی و کیفیت زندگی، امکان تحلیل ارتباط و ارزشهای میراثی رودخانۀ زایندهرود شهر را بر کیفیت زندگی ساکنان پیرامونش فراهم خواهد کرد. همچنین، پژوهش ازنظر هدف کاربردی است. به همین خاطر، کوشش شده است تا ارزشهای رودخانههای میراث محیط طبیعی رودخانۀ زایندهرود ارزشگذاری شود تا درنهایت، منجر به تولید گزینههای اولویتبندی و طبقهبندیشده شود. مراحل و گامهای مقاله موارد زیر را شامل میشود:
ابتدا با تحلیل متون و بررسی پیشینه به بیان و ردیابی انگاشت و ارزشها، مؤلفههای میراث محیط طبیعی و کیفیت زندگی پرداخته شده است و سپس با بازبینی متون و برداشت میدانی، ارزشها و مؤلفههای میراث محیط طبیعی رودخانۀ زایندهرود اصفهان، ابعاد و سنجههای کیفیت زندگی ساکنان پیرامونش استخراج و طبقهبندی شده است.
دوم) با استفاده از تحلیل ذینفعان و براساس ماتریس قدرت-منفعت و پرسشنامۀ ساختار یافته (نخست متخصصان) برای شناسایی ذینفعان کلیدی (سازمانهای درگیر در برنامهریزی) از 22 نفر کارشناس سازمانهای شناساییشدۀ اولیه در برنامهریزی میراث و کیفیت زندگی رودخانۀ زایندهرود شهر اصفهان پرسشنامه تکمیل شد.
سوم) با روش تصمیمگیری جمعی و رتبهبندی براساس آزمونهای میانگین برای پالایش، تدقیق ارزشها و سنجههای میراث و کیفیت زندگی ازسوی ذینفعان کلیدی (متخصصان) درگیر در برنامهریزی، 43 عدد پرسشنامه ازسوی کارشناسان و متخصصان ذینفع کلیدیِ دردسترس تکمیل و از آزمون ناپرامتریک فریدمن برای رتبهبندی استفاده شده است.
چهارم) دیدگاه ساکنان با روش پیمایش اجتماعی که برپایۀ اندازهگیری رفتار است و براساس آزمون تحلیل عاملی تأییدی و با استفاده از نرمافزارSmart PLS ، سنجش میزان ارتباط بین ارزشهای میراثی رودخانۀ زایندهرود و ابعاد کیفیت زندگی ساکنان پیرامونش تحلیل و درنهایت، مدل مفهومی بین ارزشهای میراث و ابعاد کیفیت زندگی برای معیارهای تصمیمگیری و برنامهریزی شهری رودخانۀ زایندهرود ارائه شده است. ساکنان مناطق شهری (۱-۳-۴-۵-۶-۹-۱۳) شهر اصفهان نیز، 388 پرسشنامۀ سوم (ساکنان) را به شیوۀ نمونهگیری احتمالی طبقهبندیشده (براساس مناطق همجوار زایندهرود) تکمیل کردهاند.
شکل2: معرفی گامها و روش گردآوری و تحلیل دادههای فرآیند پژوهش (منبع: نگارندگان 1401)
Figure 2: Introducing The Steps And Methods Of Data Collection And Analysis In The Research Process
در این پژوهش اعتبار درونی (روایی) و صحت الگوی نظری با بررسی پیشینۀ موضوع دربارۀ ارزشهای رودخانه، ابعاد کیفیت زندگی و با بازدیدهای میدانی از نمونۀ موردی، کنترل شده است که این موضوع در چند مرحله با استادان و نیز متخصصان بررسی، اصلاح و تکمیل شد. اعتبار بیرونی (پایایی) دربارۀ ارزشهای میراثی رودخانه با پیمایش پیشآزمون (Pre Test) صورت گرفته است. افزون بر این، پایایی پرسشنامه و نتایج تحلیل دادههای کمّی با آمار استنباطی بررسی شده است.
زایندهرود بهعنوان بزرگترین رودخانۀ داخلی فلات مرکزی ایران است که از جبهۀ شرقی زردکوه بختیاری در غرب شهرستان شهرکرد (دهستان شوراب) سرچشمه میگیرد و به سمت شهر اصفهان سرازیر میشود و با طی مسافتی در حدود 360 کیلومتر به باتلاق گاوخونی در شرق استان اصفهان میریزد. سهم شهر اصفهان از آب رودخانه با 9 نهر اصلی و شعب فرعی آنها درسطح شهر توزیع میشده است (قاسمزاده و همکاران، 1393: 487). رودخانۀ زایندهرود از روزگاران کهن نقش بسیار مهمی در شکلگیری شهر اصفهان داشته است؛ بهطوری که این شهر حیات خود را مدیون این رودخانه است. زایندهرود با پلهای تاریخی خود، حاشیۀ فضای سبز اطراف خود و انشعابهای آبی آن (مادیها) بهعنوان یک میراث فرهنگی طبیعی در مرکز شهر اصفهان شناخته شده است که مناطق شهری ازجمله مناطق 1-3-4-5-6-9-13 را پیرامون خود دارد و همچنین، نقش بسزایی در کیفیت زندگی ساکنان این مناطق دارد. در مسیر زایندهرود در دورههای مختلف پلهایی ساختهشده که وسیلۀ ایاب و ذهاب ساکنان دو طرف رودخانه بوده است. پنج پل در شهر اصفهان واقعشده که عبارت است از: پلمارنان، پل ا... وردیخان، پل چوبی، پل خواجو، پل شهرستان (دورۀ ساسانی و صفویه) است. همچنین، زایندهرود هویت طبیعی و پارکهای خطی دارد که در سراسر حاشیۀ آن گسترده شده است. پلهای تاریخی زایندهرود حتی مادیها و نهرهای منتسب از آن همگی ایجادکنندۀ فضاهای شهری بسیار قوی با کارکرد اجتماعی هستند. شاید بتوان گفت که بیشترین زندگی جمعی و ارتباط بین مردم اصفهان در مجاورت این رود و پلهای تاریخی آن اتفاق میافتد. در هیچ یک از برنامههای شهری اصفهان باوجود مسائلی چون بحران خشکسالی رودخانۀ زایندهرود شهر اصفهان در چند دهۀ اخیر، ارزش میراث محیط طبیعی این رودخانه و پیوند مردم، شهر و رودخانه و جایگاه مهم این میراث محیط طبیعی در برنامههای شهری (برنامههای شهری پنجسالۀ توسعۀ عمرانی، اجتماعی و فرهنگی شهرداری اصفهان با عنوان اصفهان+22، برنامۀ اصفهان 90، برنامۀ اصفهان 95 و برنامۀ 1410 اصفهان با رویکرد نوین) به ارتباط بین کیفیت زندگی ساکنان پیرامون زاینده رود و ارزشهای میراثی آن، پرداخته نشده است.
شکل3: رودخانۀ زایندهرود شهر اصفهان و مادیها و مناطق شهری پیرامونش (منبع: نگارندگان 1401)
Figure 3: Zayandehrud River And The Madi And Surrounding Urban Areas شکل 4: رودخانۀ زایندهرود شهر اصفهان و پلها و مراکز تاریخی پیرامونش (منبع: نگارندگان 1401)
Figure 4: Zayandehrud River And The Bridges And Historical Centers Around It
یافتههای پژوهش و تجزیهوتحلیل
در بخش نخست ابتدا ارزشهای میراث محیط طبیعی رودخانۀ زایندهرود و ابعاد کیفیت ساکنان پیرامونش معرفی میشود و سپس با شناسایی ذینفعان و ارزشگذاری شاخصها ازسوی متخصصان سازمانهای ذینفع، شاخصها و سنجههای انگاشت دوگانۀ میراث محیط طبیعی رودخانۀ زایندهرود و ساکنان پیرامونش واکاوی و سنجیده میشود و درنهایت، به تدقیق ارزشهای میراثی زایندهرود و ابعاد کیفیت زندگی ازدیدگاه ساکنان و تحلیل و استخراج مدل مفهومی ارتباط بین دوانگاشت پایه پرداخته میشود.
شناسایی ارزشهای میراثی رودخانۀ زایندهرود و نشانگرهای کیفیت زندگی ساکنان پیرامون آن
برپایۀ توصیف ارزشهای میراث فرهنگی محیطی که رودخانههای شهری نیز یکی از آنهاست، میتوان بیان کرد که براساس سه گام ردیابی، بازبینی و بازنویسی، ارزشهای میراث فرهنگی محیط طبیعی، توجه به فرهنگ و هنجارهای جامعه، ویژگیهای مکان، محیط میراث، عملکرد و کاربرد آن از مهمترین نکات مشترک ارزشها، شاخصها و سنجههای بیانشده، است (جدول 1).
جدول1: ارزشهای میراث فرهنگی و محیط طبیعی بازنویسی و استخراجشده برای رودخانۀ زایندهرود
Table 1: Rewritten And Extracted Values Of Zayandehrud River's Natural Environmental Cultural Heritage
ارزشها
توضیحات
ارزش محیطی، ادراکی و احساسی ارزشهایی هستند که در آن افراد به دریافت ادراکات محیطی میپردازند که برآمده از ویژگی محیط طبیعی، مصنوع و جلوههای بصری رودخانه است. درواقع، نتیجۀ برهمکنش ادراک حسی و محیط و عامل تقویت و یا تضعیف حس تعلق افراد به رودخانۀ شهری است.
سنجهها: سیما و منظر، حافظه و خاطرات جمعی، یکپارچگی، هویت، زیباشناسی، پایداری اکولوژیکی
ارزش تاریخی، فرهنگی و اجتماعی شامل ارزشهایی است که براساس آنها هر رودخانۀ شهری تبدیل به کانون امور معنوی، ملی و دیگر ارتباطات و تعاملات اجتماعی برای شهروندان میشود و بهدلیل قدمت خود تداعیکنندۀ پیشینۀ تاریخی و خاطرهها هستند.
سنجهها: گذران اوقات فراغت، اصالت، تعاملات اجتماعی، منحصربهفردبودن
ارزش کاربردی (کاربستی) این ارزشها حاصل تداوم عملکردی رودخانۀ شهری و بهرهبرداری آن درطول زمان در کاربست زندگی امروزی برای رفع نیازهاست .این ارزشها افزون بر نقش اقتصادی و آموزشی خود در بهترشدن زندگی در محیط شهری میراثی و همچنین، در در چارچوب کلی توسعۀ پایدار و مدیریت شهری در راستای ایجاد تعادل میان توسعۀ شهری و کیفیت زندگی پایدار تأثیر بسزایی دارند که باید از آنها حمایت و پشتیبانی شود.
سنجهها: سیاسی، آموزشی، اقتصادی
منبع: نگارندگان 1401
در تمام این بازبینیها و دستهبندی ارزشهای میراث طبیعی و فرهنگی بهویژه در رودخانههای شهری، دستۀ نخست کالبد، محیط طبیعی و مصنوع رودخانههاست که با تفاوتهایی که در خود دارند، باعث ادراک متفاوت افراد میشوند. در دستۀ دوم حضور انسان و فعالیتهای آن با این میراث قرار دارد که ارزشهای فرهنگی و تاریخی دارند و بیشتر مستلزم کاربرد و استفاده برای بسیاری از فعالیتها و رفتارهای اجتماعی و انسانی هستند. سپس دستۀ سوم، ارزشهای کاربردی (کاربستی) رودخانههاست که بیشتر ماهیت اقتصادی، آموزشی، سیاسی و مدیریتی دارند که افزونبر نقش اقتصادی آن بر نقش مهم آموزش اجتماعمحوری رودخانه و برنامههایی برای مدیریت شهری میراث و پایدار آن تأکید دارند.
ارزشهای میراثی رودخانۀ زایندهرود را میتوان براساس ماهیت و ویژگیهای رودخانههای شهری حاصل از تحلیل متون و برداشت میدانی از رودخانۀ زایندهرود شهر اصفهان در سه گروه، ارزشهای مرتبط با بستر، محیط مصنوع و طبیعی و ارتباط محیط و مکان با تجربۀ زیسته و ادراکات شهروندان (ارزش محیطی و ادراکی و احساسی)، ارزشهای مرتبط با سهم میراث فرهنگی طبیعی رودخانهها در کاربست زندگی (ارزشهای کاربردی) و ارزشهای مرتبط با سهم میراث فرهنگی طبیعی رودخانهها در گذشتۀ شهری و الگوهای اجتماعی و رفتاری (ارزش تاریخی و فرهنگی و اجتماعی) دستهبندی کرد که هر ارزش شامل چند سنجه و نشانگر است (شکل 5).
شکل 5: طبقهبندی ارزشها و سنجهها و نشانگرهای میراث فرهنگی–محیط طبیعی زایندهرود (نگارندگان 1401)
Figure 5: Classification of The Values And Measures And Indicators Of Zayandehrud River's Natural Environmental Cultural Heritage
انگاشت میراث فرهنگی و طبیعی، ارزشهای ملموس (مادی) و غیرملموس(غیرمادی) دارد که این ارزشها در ارتقا مؤلفههای عینی و ذهنی کیفیت زندگی شهری نقش بسزایی دارند. میراث فرهنگی–محیط طبیعی شهر باارزشترین فضاها هستند که با فرآیندها و ویژگیهای چند عملکردی خود پایداری و ارتقا کیفیت زندگی را تضمین میکنند.
ابعاد کیفیت زندگی ساکنان پیرامون رودخانۀ زایندهرود برپایۀ انگاشت کیفیت زندگی است که میتواند ساختار اجتماعی و موقعیت افراد را دربرگیرد و نیز شامل مؤلفههای عینی و ذهنی است که در شش بُعد اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، تاریخی، کالبدی و زیستمحیطی دستهبندی شده است. هر دسته شامل نشانگر و سنجههای شناساییشده برای ابعاد کیفیت زندگی ساکنان پیرامون رودخانۀ زایندهرود است. تمام ارزشهای میراثی رودخانۀ زایندهرود، ابعاد کیفیت زندگی پیرامون آن و ویژگیهای میراث محیط طبیعی رودخانۀ زایندهرود براساس بازنویسی متون نظری و مطالعات میدانی در بستر پژوهش (رودخانۀ زایندهرود) استنتاج شده است (شکل 6).
شکل6: طبقهبندی ابعاد و مؤلفههاو سنجههای کیفیت زندگی ساکنان پیرامون زایندهرود (منبع: نگارندگان 1401)
Figure 6: Classification of The Dimensions And Components And Measures Of The Quality Of Life Of The Residents Around Zayandehrud River
واکاوی و سنجش شاخصها و سنجههای میراث محیط طبیعی و کیفیت زندگی رودخانۀ زایندهرود
در این بخش از پژوهش به اولویتبندی ارزشها و نشانگرهای میراثی رودخانه، مؤلفهها و نشانگرهای کیفیت زندگی پرداخته میشود که برای پالایش و تدقیق ارزشهای میراثی رودخانۀ زایندهرود و مؤلفههای کیفیت زندگی ساکنان پیرامون آن نیازمند شناسایی ذینفعان کلیدی درگیر در برنامهریزی شهری ارزشهای میراثی رودخانۀ زایندهرود و کیفیت زندگی شهر اصفهان است که در گام بعدی این ارزشها، نشانگرها و سنجهها ازسوی ذینفعان کلیدی (بهدلیل ماهیت تفسیری و مشارکت همۀ ذینفعان در امر برنامهریزی این میراث) اولویتبندی میشود.
شناسایی ذینفعان کلیدی درگیر میراث محیط طبیعی و کیفیت زندگی رودخانۀ زایندهرود
تعیین ذینفعان کلیدی برپایۀ ماتریس قدرت-منفعت (شناسایی افراد، گروهها و سازمانهای مؤثر بر یا تحتتأثیر یک تصمیم یا اقدام در برنامهریزی ارزشهای میراث رودخانۀ زایندهرود و کیفیت زندگی در شهر اصفهان) صورت گرفت که برای شناسایی و رتبهبندی ذینفعان کلیدی 22 نفر از کارشناسان، متخصصان و دستاندرکاران برنامهریزی شهری در شهر اصفهان با حداقل 5 سال سابقۀ فعالیت درحوزۀ شهری و شناخت نسبت به رودخانۀ زایندهرود پرسشنامۀ نخست را تکمیل کردند. وضعیت منفعت- قدرت هر ذینفع با استفاده از آزمون فریدمن و براساس طیف لیکرت از کم به زیاد (1تا5) تعیین شد که میزان قدرت، توان و بهرهمندی از نیازها و انتظارات هر ذینفع را (قدرت-منفعت) در تصمیمگیریها، تهیه، تصویب، پیشبرد و اجرای برنامهریزی رودخانۀ زایندهرود نشان میدهد. بر این اساس، ذینفعانی که نمرۀ قدرت و منفعت 3 به بالا را کسب کرده باشند، بهعنوان ذینفعان کلیدی (با قدرت تأثیرگذاری، منافع و اثرپذیری بالا در تصمیمگیریها و برنامهریزی رودخانۀ زایندهرود) تعیین میشوند.
جدول 2: شناخت ذینفعان کلیدی درگیر در میراث فرهنگی محیط طبیعی و کیفیت زندگی رودخانۀ زایندهرود
Table 2: Identifying The Key Stakeholders Involved In (NECH) And (QOL) of The Zayandehrud River
ردیف رتبهبندی ذینفعان کلیدی
آزمون فریدمن ردیف رتبهبندی ذینفعان کلیدی
آزمون فریدمن
قدرت منفعت قدرت منفعت
1 استانداری اصفهان 77/4 50/4 12 توسعهدهندگان (سرمایهگذاران درحوزۀ ساختوساز)
14/3 05/4
2 نمایندگان مجلس اسلامی شهر اصفهان 68/4 09/4 13 معاونت شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان 5/3 41/3
3 شهرداری مناطق شهری پیرامون رودخانۀ زایندهرود
09/4 45/4 14 سازمانهای مردمنهاد (NGOs)
68/3 14/3
4 سازمان آب منطقهای شهر اصفهان
27/4 27/4 15 ادارۀ کل راه و شهرسازی استان اصفهان 23/3 55/3
5 ادارۀ کل محیطزیست استان اصفهان 95/3 41/4 16 ادارۀ کل تعاون، کار و رفاه امور اجتماعی استان اصفهان 27/23 73/2
6 سازمان پارکها و فضای سبز شهرداری اصفهان 77/3 41/4 17 معاونت برنامهریزی و توسعۀ سرمایۀ انسانی شهرداری اصفهان 5/2 45/2
7 شهرداری مرکزی اصفهان 86/3 27/4 18 سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان 91/2 32/3
8 شورای اسلامی شهر اصفهان 18/4 95/3 19 سازمان فرهنگی، اجتماعی و ورزشی شهرداری اصفهان 82/2 86/2
9 سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان 82/3 23/4 20 معاونت فنی و عمرانی شهرداری اصفهان 95/2 32/3
10 ادارۀ کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان 32/3 32/4 21 معاونت خدمات شهری شهرداری اصفهان 95/2 86/2
11 سازمان زیباسازی شهرداری اصفهان 41/3 95/3 22 توسعهدهندگان (مالکان)
68/2 18/4
منبع: نگارندگان1401
براساس ذینفعان کلیدی شناساییشده، استانداری اصفهان، نمایندگان مجلس شورای اسلامی شهر اصفهان و شهرداری مناطق پیرامون رودخانه (مناطق 1-3-4-5-6-9-13) بیشترین امتیاز را ازنظر میزان قدرت و برخورداری از منفعت در برنامهریزی رودخانۀ زایندهرود دارند. ذینفعان کلیدی شناساییشده در برنامهریزی شهری رودخانۀ زایندهرود در مرحلۀ بعدی بهعنوان متخصصان (ذینفعان کلیدی) برای پالایش و اولویتبندی ارزشهای میراثی رودخانه، معیارها و سنجههای کیفیت زندگی ساکنان پیرامون رودخانه انتخاب خواهند شد.
پالایش و تدقیق ارزشهای میراثی رودخانۀ زایندهرود و نشانگرهای کیفیت زندگی ساکنان پیرامون آن
در پژوهش حاضر ذینفعان کلیدی، فهرست نشانگرها، سنجههای مرحلۀ تحلیل متون، برداشت میدانی (متخصصان) و فن اندازهگیری رفتار مبتنی بر طیف لیکرت را از امتیاز 1 تا5 (به ترتیب خیلی زیاد تا خیلی کم) ارزشگذاری میکنند. هدف از ارزشگذاری، تعیین اولویت و اهمیت هریک از ارزشهای میراثی و مؤثر رودخانۀ زایندهرود بر کیفیت زندگی ساکنان پیرامون رودخانه است. به عبارت دیگر، هریک از پاسخدهندگان مشخص میکنند که اهمیت هریک از نشانگرهای ارزشهای میراثی رودخانۀ زایندهرود چه میزانی است و هریک از نشانگرهای کیفیت زندگی ساکنان پیرامون آن چقدر تحتتأثیر و ارتباط این ارزشها قرار دارند.
در گام نخست تعداد 15 پرسشنامه برای پیشآزمون تهیه و تکمیل شد. در گام بعدی پس از انجامدادن اصلاحات لازم و تأیید روایی پرسشنامه باتوجه به تعداد سازمانهای ذینفع کلیدی (15سازمان واداره) تعداد 43 پرسشنامه تکمیل شد. به عبارت دیگر، هرچه امتیاز کسبشده برای ارزشها و نشانگرها بیشتر باشد، حاکی از آن است که این ارزش بهعنوان یک ارزش میراثی برای رودخانۀ زایندهرود است. امتیاز بالا در نشانگرهای کیفیت زندگی نشاندهندۀ این است کهاین نشانگرها بیشتر تحتتأثیر ارزشهای میراثی قرار دارند. نتایج حاصل، ردشدن فرضH0 را نشان میدهد که بیانگر تفاوت معناداری بین سنجهها ازدیدگاه کارشناسان و متخصصان پاسخگوی این پرسشنامه است. به همین خاطر، از آزمون ناپرامتریک فریدمن برای رتبهبندی نشانگرهای میراث رودخانه و کیفیت زندگی ساکنان پیرامون آن استفاده شده است.
شکل7: ارزشگذاری سنجههای ارزشهای میراثی رودخانۀ زایندهرود ازنظر متخصصان سازمانهای ذینفع (منبع: نگارندگان 1401)
Figure 7: Valuation The Objects Of Heritage Values of The Zayandehrud River From The Point of View of The Experts of The Stakeholder Organizations
ازبین نشانگرهای ارزشهای میراثی رودخانه، معماری پلهای تاریخی، معنیبخشی (تجربههای معنوی، پیوند مردم با رودخانه، آرامش روح)، هویت مکانی (بخشی از هویت طبیعی شهر)، نظم و شگفتی بصری (دیدهای پیدرپی جذاب درطول مسیر رودخانه) و قدمت بیشترین امتیاز را دارند که شامل دستۀ ارزشهای محیطی و ادراکی و احساسی میشوند. همچنین، ازبین نشانگرهای کیفیت زندگی ساکنان پیرامون رودخانۀ زایندهرود، جاذبههای گردشگری طبیعی رودخانه (باغ پرندگان و پارک ناژوان و ...)، پارکها و فضای سبز عمومی حاشیۀ رودخانه، گردشگری فعالیتهای متنوع کناره رود، مادیهای اصفهان، هویت طبیعی شهر، امکان حضور شهروندان و گردشگران، مالکیت عمومی، سرمایهگذاریهای حاشیۀ رودخانه و پیوند رودخانه با شهر (انسجام کالبدی محلههای همجوار) بیشترین امتیاز را ازنظر متخصصان دارند. همچنین، براساس محاسبۀ امتیاز حاصل از آزمون فریدمن نشانگرهای 1 تا 18 ارزشهای میراث رودخانۀ زایندهرود و نشانگرهای 1 تا 30 ابعاد کیفیت زندگی امتیاز چشمگیری (محاسبۀ حد وسط امتیازها) را کسب کردند.
شکل8: ارزشگذاری سنجههای ابعاد کیفیت زندگی ساکنان پیرامون رودخانۀ زایندهرود ازنظر متخصصان سازمانهای ذینفع
(منبع: نگارندگان 1401)
Figure 8: Valuation The Objects Of Dimensions of The (QOL) of The Residents Around The Zayandehrud River From The Point of View of The Experts of The Stakeholder Organizations
درقیاس با پیشینۀ موضوع و مبانی نظری حاصل از متون و مستندات، ارزشهای میراثی رودخانۀ زایندهرود و ابعاد کیفیت زندگی ساکنان پیرامونش براساس نظر متخصصان سازمانهای ذینفعِ کلیدی استنتاج شد. یافتهها نشان داد که ارزشهای ادراکی، احساسی و محیطی مهمترین ارزش میراثی رودخانۀ زایندهرود است که معماری و قدمت پلهای تاریخی آن و ویژگیهای زیستمحیطی مهمترین ارزش میراثی در رودخانۀ زایندهرود است که گردشگری، پارکها، جاذبههای طبیعی و مادیهای منشعب از زایندهرود از مهمترین ابعاد کیفیت زندگی ساکنان پیرامون این رود هستند؛ از این رو ازنظر متخصصان درگیر در برنامهریزی شهری رودخانۀ زایندهرود، توجه به این ارزشها و ابعاد کیفیت زندگی بهعنوان یک میراث محیط طبیعی ضرورت دارد.
سنجش اثرگذاری ارزشهای میراثی زایندهرود بر سطح کیفیت زندگی ازدیدگاه ساکنان پیرامون آن
در گام نخست، برای دستیابی میزان اثرپذیری سطح کیفیت زندگی ساکنان پیرامون زایندهرود با ارزشهای میراثی رودخانه، پرسشنامهای از ساکنان طراحی شد که مبتنی بر نتایج ارزشگذاری ارزشهای میراثی رودخانۀ زایندهرود و نشانگرهای کیفیت زندگی ساکنان پیرامون آن بود. در گام دوم، باتوجه به جامعۀ آماری که شامل ساکنان مناطق 1-3-4-5-6-9-13 شهری اصفهان است، دادهها براساس شیوۀ نمونهگیری احتمالی تصادفی طبقهبندی و (براساس مناطق همجوار زاینده رود) حجم نمونه 388 پرسشنامه مشخص شد. در گام سوم، تعداد 34 پرسشنامه برای پیشآزمون (روایی و پایایی پرسشنامه) تهیه و تکمیل شد و در گام چهارم پس از انجامدادن اصلاحات لازم و تأیید روایی پرسشنامه تعداد 388 پرسشنامه (فرمول کوکران) تکمیل شد و درنهایت، پرسشنامهها بهصورت متوازن بین تمام گروههای سنی و جنسی در مناطق شهری 1-3-4-5-6-9-13 اصفهان توزیع و تکمیل شد.
شکل 9: توزیع ویژگیهای جمعیتی و اجتماعی پاسخدهندگان (ساکنان) (منبع: نگارندگان 1401)
Figure 9: Distribution of Respondents'(Residents) Characteristics By Demographic And Social
بارعاملی میزان شدت ارتباط میان هریک از ابعاد کیفیت زندگی و ارزشهای میراث را در فرآیند تحلیل مسیر مشخص و توانایی مدل حاصل بین ابعاد کیفیت زندگی و ارزشهای میراث محیط طبیعی را سنجش میکند و همچنین، روابط پنهان بین آنها را در یک مدل واقعی از نمونۀ مطالعهشده (رودخانۀ زایندهرود شهر اصفهان) بیان میکند. براساس نتایج حاصلشده عدد استاندارد برای تحلیل بار عاملی روابط، 5/0 است. در سنجش بارهای عاملی، مؤلفهها، نشانگرهای ابعاد کیفیت زندگی شهری و تعدادی از متغیرهای مشاهدهپذیر (نشانگرها) بهدلیل پایینبودن بارهای عاملی برخی از سنجهها یا پایینبودن پایایی و روایی پرسشنامه حذف شدند و مدل نهایی بهصورت شکل 10 حاصل شده است.
شکل 10: مقادیر ضرایب بارهای عاملی ارزشها و نشانگرهای میراث محیط طبیعی رودخانۀ زایندهرود بر مؤلفههای کیفیت زندگی ساکنان پیرامونش (منبع: نگارندگان 1401)
Figure 10: Coefficients of Factor Loadings of The Environmental Heritage Values of The Zayandehrud River on The Dimensions of The Quality of Life of The Residents Around It
خاطرههای فردی و گروهی (سنجه: حافظه و خاطرههای جمعی)، پیوند شهر با رودخانه (دردسترسبودن کنارههای رود برای همگان و کاربریهای مختلط کنارۀ رود)، پیوستگی در ادراک (پلهای تاریخی جزئی درهمتنیده و کلیتی یکپارچه با رودخانه) (سنجه: یکپارچگی)، عامل مکانگزینی و شکلگیری و گسترش شهر (سنجه: هویت)، معماری پلهای تاریخی (سنجه: زیباشناسی)، رفع نیازهای اجتماعی شهروندان، نشاط فرهنگی (پیکنیک، گردهمایی و اردوها و ...) (سنجه: تعاملات اجتماعی) و برند شهری (جاذبه و مقصد گردشگری) (سنجه: اقتصادی) در مدل عملیاتی حاصل از نتایج تحلیل عاملی تأییدی حذف شدهاند. همچنین، نشانگر اقتصادی مسکن (مؤلفه: ارزش داراییها)، افزایش سلامت عمومی (مؤلفه: سلامت روانی)، هدایت آب و سیل (مؤلفه: زیرساختها و خدمات شهری) و عرض و عمق و ارتفاع بدنههای همجوار (مؤلفه: حریم رودخانه) در مدل عملیاتی حاصل از نتایج تحلیل عاملی تأییدی حذف شدهاند.
نتایج حاصل از سنجش روایی همگرای مدل در جدول 3 ارائه شد. درصورتی که مقدار AVE کمتر از 5/0 باشد، نشاندهندۀ عدم روایی همگرا و مقادیر بیش از 5/0 نشاندهندۀ تأیید روایی همگراست. سنجش روایی همگرایی مدل، براساس آلفای کرونباخ و پایایی ترکیبی، AVEمحاسبه شده است؛ بنابراین آزمون روایی، بیانگر برقراربودن پایایی و روایی تمام متغیرهای پرسشنامه است. همچنین بیانگر این است. ارتباط میان تمامی متغیرهای پنهان مدل معنادار است و نیاز به تغییر روابط و مدل عملیاتی تحلیل عاملی بین نشانگرهای دو انگاشت میراث محیط طبیعی و کیفیت زندگی نیست.
جدول3: مقادیر پایایی ترکیبی و روایی همگرای متغیرهای پژوهش
Table 3: Composite Reliability And Convergence Validity Values of Research Variables
متغیر آلفای کرونباخ پایایی ترکیبی AVE
روایی همگرا
متغیر آلفای کرونباخ پایایی ترکیبی AVE
روایی همگرا
اجتماعپذیری
0/735 0/882 0/789 زیستمحیطی
0/814 0/863 0/475
اجتماعی 0/798 0/855 0/498 ساختار طبیعی 0/612 0/836 0/719
ادراک فضایی 0/709 0/873 0/774 سازگاری و ناسازگاری 0/694 0/867 0/765
ارزش داراییها 0/653 0/850 0/739 سلامت روانی 1/000 1/000 1/000
ارزشهای کاربردی
1/000 1/000 1/000 سیما و منظر 0/682 0/863 0/759
ارزشهای تاریخی، فرهنگی و اجتماعی 0/664 0/809 0/590 سیاسی و مدیریتی 1/000 1/000 1/000
اقتصادی 0/709 0/822 0/539 عدالت فضایی 1/000 1/000 1/000
اوقات فراغت 1/000 1/000 1/000 ارزشهای محیطی، ادراکی واحساسی 0/841 0/877 0/442
برندسازی 0/775 0/899 0/816 هویت 0/766 0/895 0/810
بهداشت محیطی 1/000 1/000 1/000 هویتبخشی
0/700 0/869 0/769
تاریخی 1/000 1/000 1/000 پایداری اکولوژی 0/754 0/859 0/670
دید و منظر 0/618 0/839 0/723 پوشش گیاهی و جانوری 0/616 0/838 0/722
زیباشناسی 0/606 0/835 0/717 کالبدی 0/797 0/856 0/499
کیفیت آب 1/000 1/000 1/000
منبع: نگارندگان، 1401
در گام بعد، میزان تأثیر ارزشهای میراثی (متغیر مستقل) باید بر ابعاد کیفیت زندگی (متغییر وابسته) سنجیده شود. معیار Q^2 (شاخص استون-گیسر)، میزان پیشبینیکنندگی مدل را برای ابعاد کیفیت زندگی (متغیرهای وابسته) نشان میدهد. مقادیر 02/0، 15/0 و 35/0 بهترتیب نشاندهندۀ پیشبینی ضعیف، متوسط و قوی سازه یا سازههای برونزای مربوط به آن است. معیار Q^2 باتوجه به جدول 4 برای بیشتر متغیرهای وابسته (درونزا) بسیارقوی است و متغیرهای اجتماعی، اقتصادی، تاریخی، زیستمحیطی، سیاسی، مدیریتی و کالبدی (ابعاد کیفیت زندگی ساکنان پیرامون زایندهرود) در حد متوسط است؛ بنابراین مدل مفهومی پژوهش ازلحاظ میزان پیشبینی تأیید میشود؛ بدین معنا که اگر در مدل، روابط بین سازهها (ارزشهای میراث و ابعاد کیفیت زندگی) بهدرستی تعریف شده باشد، ارزشهای میراث و ابعاد کیفیت زندگی (سازهها) تأثیر کافی بر یکدیگر میگذارند. نتایج معیار Q2 نشان داد که تأثیر ارزشهای میراث محیط طبیعی زایندهرود بر ابعاد کیفیت زندگی ساکنان پیرامونش در مدل مفهومی حاصل از تحلیل عاملی بهدرستی تأیید شده است.
جدول4: نتایج مقدار Q^2 مربوط به متغییرهای پژوهش
Table 4: Quantitative Results Q2 Related To Research Variable
ابعاد و مؤلفههای کیفیت زندگی
معیار Q^2 ارزیابی ابعاد و مؤلفههای کیفیت زندگی
معیار Q^2 ارزیابی
سیاسی و مدیریتی 208/0 متوسط دید و منظر 427/0 بسیارقوی
اقتصادی 130/0 متوسط بهداشت محیطی 428/0 بسیارقوی
ارزش داراییها 447/0 بسیارقوی
عدالت فضایی 508/0 بسیارقوی
برندسازی گردشگری 578/0 بسیار قوی زیست محیطی 130/0 متوسط
تاریخی 173/0 متوسط پوشش گیاهی و جانوری 486/0 بسیارقوی
اجتماعی 144/0 متوسط کیفیت آب 500/0 بسیارقوی
اجتماعپذیری
419/0 بسیارقوی
ساختار طبیعی 425/0 بسیارقوی
هویتبخشی
486/0 بسیارقوی
سازگاری و ناسازگاری 433/0 بسیارقوی
اوقات فراغت 529/0 بسیارقوی
پایداری اکولوژیکی 357/0 بسیارقوی
سلامت روانی 501/0 بسیارقوی
سیما و منظر 432/0 بسیارقوی
کالبدی 110/0 متوسط هویت 424/0 بسیارقوی
ادراک فضایی 538/0 بسیارقوی
زیباشناسی 396/0 بسیارقوی
منبع: نگارندگان 1401
برای بررسی برازش کلی مدل از معیار SRMR (ریشۀ دوم مربعات باقیماندۀ استانداردشده) استفادهشده که برای این مدل مقدار 099/0 گزارش شده است؛ بنابراین میتوان برازندگی مدل با دادهها را نتیجه گرفت (مقدار کمتر از 1/0 نشان از کیفیت برازش کلی مدل دارد) که طبق جدول 5، ضرایب مسیر و سطح معناداری هریک از نشانگرهای ارزشهای میراثی رودخانۀ زایندهرود و ابعاد کیفیت زندگی معنادار هستند.
افزون بر این، فاصلۀ اطمینان اجتماعپذیری، اوقات فراغت، سلامت روانی و هویتبخشی با بُعد اجتماعی همپوشانی دارند؛ بنابراین بُعد اجتماعی تأثیر یکسانی بر این چهار نشانگر دارد. همچنین، فاصلۀ اطمینان ارزش داراییها و برندسازی با بُعد اقتصادی همپوشانی دارند. پس بُعد اقتصادی تأثیر یکسانی برروی این دو نشانگر دارد. ازطرفی، فاصلههای اطمینان ساختار طبیعی، سازگاری و ناسازگاری، پوشش گیاهی و جانوری و کیفیت آب نیز با بُعد زیستمحیطی همپوشانی دارند. پس زیستمحیطی تأثیر یکسانی برروی این چهار نشانگر دارد. درنهایت، باتوجه به فاصلۀ اطمینان ادراک فضایی، بهداشت محیطی، دید و منظر و عدالت فضایی میتوان نتیجه گرفت که بُعد کالبدی بهطور معناداری تأثیر بیشتری بر ادراک فضایی و بهطور معناداری کمترین تأثیر را بر عدالت فضایی دارد. همچنین، ارزش محیطی، ادراکی و احساسی میراث تأثیر یکسانی بر زیباشناسی، سیما و منظر، هویت و پایداری اکولوژیکی بهعنوان نشانگرهای این ارزش دارد.
جدول5: نتایج ضرایب مسیر برای بخش اندازهگیری مدل بررسیشدۀ پژوهش
Table 5: Path Coefficients Results For The Measurement Part of The Research Model
مسیر ضریب مسیر خطای استاندارد آماره آزمون t فاصلۀ اطمینان p-مقدار نتیجۀ مسیر
کران پایین کران بالا
اجتماعی -> اجتماعپذیری
0/771 0/033 23/519 0/698 0/826 0/000 تأیید
اجتماعی -> اوقات فراغت 0/750 0/026 28/691 0/695 0/798 0/000 تأیید
اجتماعی -> سلامت روانی 0/736 0/027 27/226 0/684 0/788 0/000 تأیید
اجتماعی -> هویتبخشی
0/784 0/029 27/117 0/718 0/838 0/000 تأیید
اقتصادی -> ارزش داراییها 0/809 0/023 35/283 0/762 0/846 0/000 تأیید
اقتصادی -> برندسازی 0/857 0/013 63/711 0/829 0/883 0/000 تأیید
زیستمحیطی -> ساختار طبیعی
0/797 0/019 41/150 0/758 0/832 0/000 تأیید
زیستمحیطی -> سازگاری و ناسازگاری
0/767 0/030 25/807 0/704 0/817 0/000 تأیید
زیستمحیطی -> پوشش گیاهی و جانوری
0/816 0/024 34/396 0/766 0/858 0/000 تأیید
زیستمحیطی -> کیفیت آب
0/746 0/024 31/190 0/697 0/792 0/000 تأیید
محیطی، ادراکی واحساسی -> زیباشناسی 0/791 0/028 27/949 0/732 0/838 0/000 تأیید
محیطی، ادراکی و احساسی -> سیما و منظر 0/771 0/026 30/086 0/714 0/814 0/000 تأیید
محیطی، ادراکی واحساسی -> هویت 0/736 0/033 22/529 0/667 0/793 0/000 تأیید
محیطی، ادراکی واحساسی -> پایداری اکولوژیکی 0/806 0/022 37/127 0/762 0/845 0/000 تأیید
کالبدی -> ادراک فضایی 0/861 0/014 60/222 0/832 0/892 0/00 تأیید
کالبدی -> بهداشت محیطی 0/611 0/043 14/096 0/523 0/694 0/000 تأیید
کالبدی -> دید و منظر 0/825 0/022 37/809 0/780 0/863 0/000 تأیید
کالبدی -> عدالت فضایی 0/700 0/030 22/997 0/635 0/754 0/000 تأیید
منبع: نگارندگان 1401
نتیجهگیری
یافتههای تحلیل مقاله بیانگر قابلیت تولید یک الگوی طبقهبندیشده از سنجهها، نشانگرها، ارزشهای میراث محیط طبیعی (زایندهرود) و کیفیت زندگی ساکنان در یک سکونتگاه شهری (شهراصفهان) است. برونداد تحلیل نشان میدهد که ارزشهای محیطی، ادارکی و احساسی در سیستم برنامهریزی و مدیریت شهری اصفهان برای ارتقا کیفیت زندگی برپایۀ حفظ و ارتقا ارزشهای میراث محیط طبیعی زایندهرود در بالاترین سطح ارزشهای سهگانۀ محیطی، ادرکی و احساسی قراردارد؛ زیرا از یکسو با سنجههای میراث محیط طبیعی و ازسوی دیگر با ابعاد کیفیت زندگی مرتبط میشود (شکل 11).
شکل 11: مدل مفهومی ارزشهای میراثی رودخانۀ زایندهرود شهر اصفهان بر ابعاد کیفیت زندگی ساکنان پیرامون آن (منبع: نگارندگان 1401)
Figure 11: Conceptual Model Of The Environmental Heritage Values Of The Zayandehrud River In Isfahan City On The Dimensions Of The Quality Of Life Of The Residents Around It
درهمتنیدگی ارزشهای میراث محیط طبیعی-فرهنگی رودخانۀ زایندهرود با ابعاد کیفیت زندگی ساکنان پیرامونش شدت بیشتری دارد. بهگونهای که تمامی ارزشهای سهگانۀ «محیطی، ادراکی، احساسی»، «تاریخی، فرهنگی، اجتماعی» و «کاربردی (کاربستی)» با تمامی ابعاد زیستمحیطی، اقتصادی، اجتماعی، کالبدی، سیاسی و مدیریتی و تاریخی کیفیت زندگی مرتبط میشوند. این موضوع بیانگر آن است که ارتقا کیفیت زندگی بدون توجه به حفظ ارزشهای میراث محیط طبیعی زایندهرود در دستور کار برنامهریزی شهر اصفهان نمیتواند به نتیجۀ مطلوب دست پیدا کند.
سنجههای کیفیت زندگی که درسطحی پایینتر از ابعاد کیفیت زندگی قرارگرفته، تحتتأثیر ارزشهای میراث محیط طبیعی زایندهرود جرح و تعدیل شده است. بهگونهای که در بُعد «زیستمحیطی» سنجههایی چون پوشش گیاهی جانوری، کیفیت آب، ساختار طبیعی رودخانه و در بُعد «اجتماعی»، هویتبخشی به سکونتگاه و ساکنان و نیز سلامت روانی ناشی از برقراری و یا انسداد جریان آب رودخانه و در بُعد «کالبدی»، سنجههایی چون بهداشت محیط طبیعی رودخانه، ادراک فضایی حاصل از سکونت در مجاورت رودخانه و در بُعد «اقتصادی»، سنجههای ارزش دارایی رودخانه، الگوی برنامهریزی و ارزیابی کیفیت زندگی را نسبت به سایر تجربههای مرتبط با انگاشت کیفیت زندگی متمایز و خاص کرده است؛ بنابراین در برنامهریزی شهری رودخانههای میراثی نیازمند نگاه یکپارچه به دیدگاه و ابعاد کیفیت زندگی ساکنان پیرامونش است. در این خصوص میتوان هدفهای برنامههای شهری رودخانههای میراث محیط طبیعی شهری را همسو با توقعات، انتظارات و سطح کیفیت زندگی ساکنان پیرامونش قرار داد تا از طریق بتوان به راهبردهای این برنامهها برای ارتقا کیفیت زندگی ساکنان کمک شایانی کرد.