نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
2 دانشیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی روستایی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract:
Problem design: Exploitation systems form the basis of Iran's agriculture and show the type and form of the relationship between man and nature. The correct and principled use of nature and production inputs and tools by humans is of great importance in agricultural exploitation. Such a use could show itself in the stability and dynamics of exploitation systems.
Objective: This research was based on the comparative analysis of small peasant exploitation systems and production cooperatives with regard to sustainable development indicators in Isfahan Province.
Method: The research was based on an applied method in terms of purpose and a descriptive-analytical one in terms of nature. The data collection method was based on a documentary-survey approach.
Results: WASPAS technique showed that the social, economic, and environmental dimensions in Arg Rudasht Company had the highest rank compared to those of other companies. Also, the higher value of Qi (0.0506) in the production cooperative exploitation system in the production cooperative company compared to its value of 0.0787 in the small peasant system in the mentioned company indicated the greater success of the production cooperative exploitation system compared to the small peasant system. Also, Golestan Kanawat, Berzuk, and Teng-e Chayedeh companies were in the lowest rank compared to the other companies. With the help of CODAS technique, the small peasant exploitation and production cooperative systems were measured. The results showed that Arg Rudasht company was higher than the other companies in both the small peasant exploitation and production cooperative systems in Isfahan Province. According to the calculated Euclidean distances, the production cooperative system was more successful than the small peasant exploitation system. Also, according to the CODAS technique, Tang-e Chayedeh and Sardab Sofli companies had the lowest ranks in the small peasant exploitation and production cooperative exploitation systems.
Research innovation: The innovation of this study was application of the mentioned indicators that were appropriate for the local conditions, types of the tests, and the studied places.
Introduction
The strategic position and role of the agricultural sector in meeting the nutritional needs of the society and national development has created the need for fundamental and comprehensive changes in the structure of agriculture through the recognition of appropriate exploitation systems in the framework of long-term scientific planning. Today, despite various economic developments, the agricultural sector continues to be important in the development of rural and even urban areas. Agriculture can be the only way out for the millions of poor villagers, who have been pushed back by the economic changes of recent decades. With the development of agriculture in small towns, new jobs are created, small businesses become midwives, and eventually small towns are strengthened. One of the important aspects of the economics of agricultural communities is the study of agricultural exploitation systems. Accordingly, it can be said that the issues of exploitation system in any society are the most basic and major issues of the agricultural sector of that society. Planning and policy-making for the development of operating systems should be based on increasing production through performance per unit area without harming the environment so as to increase sustainable production capacity. The operating systems of economic and social organizations are composed of interconnected elements that, with a single identity and management and in mutual relation with the social and natural conditions of their environments, provide the possibility of producing agricultural products. Today, agricultural systems are exposed to exploitation beyond their natural capacities, the root of which can be traced to improper exploitation and mismanagement (Makhdoom, 1389: 19). The purpose of sustainable agriculture is to create sustainable agricultural production systems, which do not conflict with environmental and socio-economic benefits and basically emphasize the capacity to maintain fertility, while maintaining the survival of basic resources as well. On the other hand, the dynamism and evolutions of exploitation systems will be effective when based on considerations for sustainability in all economic, social, and environmental dimensions in accordance with the structure and performance of those systems. Sustainable development will be achieved if there is an overlap between ecological, economic, and social layers. This means that each of the ecological, economic, and social systems and subsystems must achieve the desired level of sustainability in order to judge the overall sustainability.
In Iran, the biggest and most fundamental obstacle to the development of the agricultural sector and realization of its strategic goals is the structural obstacle related to agricultural system, which concerns the problem of the exploitation system of the center and its core. Of the most important types of exploitation systems in the country are micro-peasantry and rural production cooperatives.
Methodology
The present study was an applied research in a survey manner according to the nature of its subject and intended purpose. The information required for the research was obtained by using a variety of field and library methods. The statistical population included 17,362 farmers, who were members of rural production cooperatives and 85,405 peasant micro-farming units in the selected cities. The sample size was calculated by using Cochran's formula and the sample size of each village with its company was calculated by using the proportional assignment method. Then, using the sample size, random sampling method was utilized to select the beneficiaries. A questionnaire was applied as the research tool by available sampling. Its validity was confirmed according to the opinions of the experts in the field of geography and rural planning and those of the Ministry of Jihad Agriculture. Its validation was obtained by Cronbach's alpha method and the data analysis was performed by using SPSS software and WASPAS and CODAS techniques.
Results
The results of WASPAS technique showed that the various dimensions measured in Arg Rudasht and Anboukaran Kavir companies had the highest ranks among the other cooperative companies, while Golestan Qanavat Company was in the lowest rank. Based on a comparative study and the type of productivity in the two different systems of retail and cooperative productions according to the amount of Qi calculated, it was found that the cooperative production system was more successful based on the social, economic, and environmental indicators.
According to the CODAS technique, Arg Rudasht Company had gained the first rank in both types of operation systems. Also, based on the values of Euclidean distances in this technique, it was proven that the exploiters of birth cooperatives had been more successful compared to the peasant exploitation system.
Conclusion
Agricultural development in the society is not only a basic need, but also a necessity and the results of studies indicate that improving agricultural production is not possible except by reforming the exploitation system in line with the principles of sustainable agriculture as the center of gravity of agricultural developments.
Exploitation systems form the basis of Iran's economy and rural production. They have been adapted to Iranian agriculture with its changes of forms in different eras. To this day, Iranian agriculture has remained stable. Therefore, any planning to increase production with the use of new technologies and via modernization in agriculture and rural economy should be started from exploitation systems. According to the research results, the exploitation systems in Isfahan Province did not have favorable conditions and stability. This instability was more evident in the peasant exploitation system, which showed the main form of exploitation in the province. These results emphasizes this point that the exploitation system of the province needed to be managed and guided quickly in order to achieve sustainability and keep the related villages and rural economy stable.
Similar to the results of previous studies, the present study confirmed that modern exploitation systems, such as rural production cooperatives, could play a more important role in sustainable agricultural development in the current conditions of rural society and agriculture due to having relative sustainability.
In the current research, to study the subject of the mentioned exploitation system accurately and comprehensively, VASPAS and KODAS techniques were employed. WASPAS technique showed that the different social, economic, and environmental dimensions were most effective and had the highest rank in Arg Rudasht Company. Also, according to the comparative results based on the CODAS method, this company had the highest Euclidean distances and thus the highest rank among the other companies. Also, the research results revealed that with a step-by-step management and careful planning, we should move from the peasant exploitation system towards new exploitation systems. A clear example was Rudasht Citadel Company. This company was located in Qortan Village in Benroud Region of Isfahan Province. The company had very successful experiences in the field of mechanization and phytosanitary clinics and had been able to use the positive results and produce a positive approach to the cooperative exploitation system of the region.
Keywords: agriculture, operating systems, WASPAS technique, CODAS technique, Isfahan Province
References:
- Ahmed Badi, I., Abdulshahed, A. M., & Shetwan, A. G. (2017). Supplier Selection Using Combinative Distance-Based Assessment (CODAS) Method for Multi-Criteria Decision-Making, ICMNEE. The 1st International Conference on Management, Engineering, and Environment, pp. 27-38.
- Avramenko, A. and Silve, J. (2010). Rural entrepreneurship: Expanding the horizons. Entrepreneurship and Innovation Management, 11(2), pp. 140-156.
- Brower, F. (2004). Sustaining Agriculture and the Rural Environment (Governance, Policy, and Multifunctionality). UK Edward Edgar Publishing Limited, Bibliometric Survey, European Society for Rural Sociology (Sociologia Ruralis), 56(1), pp. 3-29.
- Becker, B. (1997). Sustainability Assessment: A Review of Values, Concepts, and Methodological Approaches. Issues in Agriculture 10, Consultative Group on International Agricultural Research (CGIAR), The World Bank, Washington, DC.
- Chakraborty, S. and Zavadskas, E. K. (2014). Applications of WASPAS method as a multi-criteria decision-making tool. INFORMATICA, 25(1), pp. 1-20.
- Castodeli, N. and Bechini, L. (2010). Integrated Sustainability Assessment of Cropping System with Agro-Ecological and Economic Indicators in Northern Italy. European Journal of Agronomy, 32(1), pp. 59-72.
- Calker, K. J. V., Berentsen, P. B. M., Giesen, G. W. J., & Huirne, R. (2005). Identifying and Ranking Attributes that Determine Sustainability in Dutch Dairy Farming. Agricultural and Human, 22(1), pp. 53-63.
- Figueroa-Armijos, M., Dabson, B. G., & Johnson, T. (2012). Rural Entrepreneurship in A Time of Recession. Entrepreneurship Research Journal, 2(1), pp. 1-29.
- Gaddefors, J. and Anderson, A. (2019). Romancing the rural: Re-conceptualizing rural entrepreneurship as engagement with context(s). The International Journal of Entrepreneurship and Innovation, 20(3), pp. 159-169.
- Keshavarz Ghorabaee, M., Kazimieras, E., Turskis, Z., & Antucheviciene, J. (2016). A new combinative distance-based assessment (CODAS) method for multi-criteria decision-making. Journal of Economic Computation and Economic Cybernetics Studies and Research, 3(50), pp. 25-45.
- Korsgaard, S., Müller, S., & Wittorff Tanvig, H. (2015). Rural entrepreneurship or entrepreneurship in the rural–between place and space. International Journal of Entrepreneurial Behavior & Research, 21(1), pp. 5-26.
- Lio, C. W. and Cheng, J. S. (2018). Exploring Driving Forces of Innovation in the MSEs: The Case of the Sustainable B&B Tourism Industry. Sustainability Journal, 10(11), pp. 1-19.
- Lúcia Pato, M. and Teixeira, A. (2016). Twenty Years of Rural Entrepreneurship: A Bibliometric Survey. Journal of the European Society for Rural Sociology, 10(11), pp. 10-19.
- Sydrovych, O. and Wossink, A. (2008). The Meaning of Agricultural Sustainability: Evidence from A Conjoint Choice Survey. Agricultural Systems, 98(1), pp. 10-20.
- World Bank (1995). Cooperatives face the future. Rural Development, 6, p. 14.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
امروزه با وجود تحولات گوناگون اقتصادی، بخش کشاورزی همچنان اهمیت خود را در توسعۀ مناطق روستایی و حتی شهری تداوم بخشیده است. کشاورزی تنها مسیر برون‌رفت میلیون‌ها روستایی فقیر است که در تغییر و تحولات اقتصادی دهه‌های اخیر به عقب رانده شدند. با توسعۀ کشاورزی در شهرهای کوچک مشاغل تازه به وجود می‌آیند، بنگاه‌های کوچک دایه و درنهایت، باعث تقویت شهرهای کوچک می‌شوند. یکی از جنبه‌های مهم اقتصاد جوامع کشاورزی، بررسی نظام بهره‌برداری کشاورزی است. جایگاه و نقش استراتژیک بخش کشاورزی در تأمین نیازهای غذایی جامعه و توسعۀ ملی، ضرورت ایجاد تحولات بنیادی و همه‌جانبه را در ساختار کشاورزی از طریق شناخت نظام‌های بهره‌برداری مناسب در چارچوب یک برنامه‌ریزی علمی بلندمدت پدید آورده است. بخش کشاورزی هر جامعه‌ای مبتنی بر نظام‌های بهره‌برداری تشکیل‌دهندۀ آن جامعه است (امینی و همکاران، 1394: 3). بر همین اساس گفته می‌شود، مسائل نظام بهره‌برداری در هر جامعه، اساسی‌ترین و عمده‌ترین مسائل بخش کشاورزی آن جامعه را تشکیل می‌دهد. برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری برای توسعة نظام‌های بهره‌برداری باید مبتنی بر افزایش تولید از طریق عملکرد در واحد سطح بدون صدمه‌زدن به محیط‌زیست صورت گیرد. به‌طوری که باعث افزایش ظرفیت تولید پایدار نیز شود (عبدالهی، 1399: 6-4). نظام‌های بهره‌برداری سازمان اقتصادی و اجتماعی مرکب از عناصر به‌هم‌پیوسته‌ای است که با هویت و مدیریتی واحد و در ارتباط متقابل با شرایط اجتماعی و طبیعی محیط خود امکان تولید محصولات کشاورزی را فراهم می‌کند (شبانعلی فمی و جلال‌زاده، 1385). امروزه نظام‌های زراعی در معرض بهره‌برداری خارج از توان طبیعی خود قرار دارند (احمدی زاده، 1382: 158) که ریشۀ آن در بهره‌برداری نادرست و مدیریت ناصحیح جست‌وجو می‌شود (مخدوم، 1389: 19). هدف از کشاورزی پایدار، ایجاد نظام‌های تولیدی کشاورزی بادوام، نظام‌یافته و انسانی است که تضادی با منافع زیست‌محیطی و اقتصادی – اجتماعی نداشته است و به ظرفیت حفظ باروری همراه با استمرار بقای منابع پایه تأکید دارد (Brower, 2004: 15). از سوی دیگر، پویایی و تحول در نظام‌های بهره‌برداری زمانی اثربخش خواهد بود که مبتنی بر ملاحظات پایداری در همۀ ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی مطابق با ساختار و کارکرد این نظام‌ها صورت گیرد (Haverkort, 1998: 46). در صورتی توسعۀ پایدار تحقق می‌یابد که بین لایه‌های بوم‌شناختی، اقتصادی و اجتماعی همپوشی ایجاد شود؛ یعنی باید هر یک از نظام‌ها و زیرنظام‌های بوم‌شناختی، اقتصادی و اجتماعی به حد مطلوبی از پایداری دست یابند تا بتوان دربارۀ پایداری قضاوت کرد (پور طاهری و همکاران، 1389: 1). در ایران، یکی از بزرگ‌ترین و بنیادی‌ترین موانع سر راه توسعة بخش کشاورزی و تحقق اهداف استراتژیک آن، ساختاری مربوط به نظام کشاورزی است که مسئلة نظام بهره‌برداری کانون و هستة مرکزی آن را تشکیل می‌دهد.از مهم‌ترین انواع نظام بهره‌برداری در کشور، خرده دهقانی و تعاونی‌های تولید روستایی نام برده می‌شود. تعاونی تولید نوعی نظام بهره‌برداری کشاورزی در شکل حقوقی یک تشکل اقتصادی تولید کشاورزی غیردولتی است که مدیریتی به‌نسبت علمی و تخصصی دارد و با اتکا به نیروی مردمی (اعضا) و با تصمیمات مشارکت‌جویانه از طریق مجامع عمومی و هیئت‌مدیره، ضمن حفظ اصل مالکیت فردی و درنتیجه با انگیزه‌های فردی و خانوادگی تأسیس و فعالیت می‌کند (نکویی، 1394: 14). بعد از اصلاحات ارضی سال ۱۳۴۱ برای رفع مشکل خردی و پراکندگی قطعات اراضی مزروعی و مسئلۀ اعمال مدیریت صحیح و به‌کارگیری روش‌های پیشرفته در آن زمان اقدام به تشکیل شرکت‌های تعاونی تولید روستایی شد. در طول سال‌های اولیه بعد از انقلاب توجه چندانی به مقولۀ نظام بهره‌برداری از منابع تولید کشاورزی کشور به‌طور اعم و تعاونی‌های تولید روستایی به‌طور اخص نمی‌شد؛ بنابراین مشکل خردترشدن اراضی و تشدید پراکندگی قطعات اراضی مزروعی کماکان ادامه داشت. در دهۀ شصت توجه محافل تخصصی و علمی به مقولۀ نظام‌های بهره‌برداری و دستیابی به شیوه‌های مناسب‌تر بهره‌برداری از منابع جلب شد و احیا و توسعۀ تعاونی‌های تولید به‌طور اخص و توجه به نظام بهره‌برداری کشاورزی به‌طور عام در دستور کار وزارت کشاورزی وقت قرار گرفت. دور جدید توسعۀ تعاونی‌های تولید روستایی از سال ۱۳۶۸ (از آغاز اجرای برنامۀ اول توسعه) با تأسیس پنج شرکت جدید آغاز شد و در سال‌های بعد شتاب بیشتری گرفت. تعاونی‌های تولیدی بیش از 45 درصد ظرفیت تعاونی‌های کشور را دارند. تا پایان سال 1385، در سراسر کشور تعداد 2937 شرکت تعاونی روستایی با 4570384 نفر عضو، سرمایه‌ای بالغ بر 544488 میلیون ریال و تعداد 2008 شرکت تعاونی کشاورزی با بیش از 1010551 نفر عضو و 404366 میلیون ریال گزارش شده است (بذر افشان و شاهین، 1389: 33). تعاونی‌های تولید روستایی را باید پیشگامان خصوصی‌سازی، تولیدکنندۀ محصولات جدید و برپاکنندۀ بازارهای تازه دانست (World Bank,1995). رسالت مهم شرکت‌های تعاونی تولید روستایی، ارتقای سطح دانش روستاییان و بهبود بهره‌وری منابع روستایی، جلوگیری از مهاجرت بی‌رویۀ روستاییان به شهرها و برقراری توسعۀ مناطق روستایی است. به‌طوری که نقش تعاونی‌های تولید در شکل‌گیری توسعۀ روستایی مهم دانسته شده‌اند؛ بنابراین تعاونی‌ها ابزاری مناسب برای همکاری مردم به شمار می‌روند و نقشی مهم در رسیدن به توسعۀ پایدار ایفا می‌کنند. به‌گونه‌ای که با هم‌فکری مردم می‌کوشند، توانایی‌های آنها را در راستای توسعۀ مناطق روستایی هدایت کنند (طاهر خانی، 1383: 76).
یکی دیگر از نظام‌های قالب بهره‌برداری، خرده دهقانی است. در ایران تولید مستقل دهقانی رایج‌ترین نظام بهره‌برداری کشاورزی است که این واحدها در بسیاری مناطق کشور پایۀ تولید کشاورزی هستند (پور رمضان و اکبری،1393: 12). با توجه به ارقام ارائه‌شده سهم چشمگیری از کل بهره‌برداری‌های کشاورزی کشور 5 هکتار و کمتر بوده است که نشان‌دهندۀ غلبۀ مطلق بهره‌برداری‌های خرد و به‌ویژه پراکنده در کشور است. در صورتی که بهره‌برداری‌های 5 تا 10 هکتار نیز به درصدهای یادشده اضافه شوند، سهم واحدهای خرد به بیش از 85 درصد کل بهره‌برداری‌های کشور خواهد رسید (رسولی آدر، 1396: 10) نظام بهره‌برداری دهقانی، یکی از نظام‌های بهره‌برداری سنتی است. این نظام اغلب واحدهای موسوم به خرده دهقانی زیر ده هکتار را شامل می‌شود. هر واحد بهره‌برداری دهقانی به‌طور معمول شامل یک خانوار بهره‌بردار است. به‌طوری که تعداد واحدهای بهره‌برداری دهقانی تقریبی با تعداد خانوارهای بهره‌بردار عضو واحد برابر است. تعداد این نوع واحدها متعاقب اصلاحات ارضی رژیم پهلوی در اوایل دهۀ 1340 و نیز متعاقب انحلال واحدهای جمعی و تقسیم اراضی بعد از رژیم حال است.
سنجش نظام‌های بهره‌برداری در ابعاد اجتماعی (جمعیت و آموزش)، اقتصادی (رشد اقتصادی، سرمایه‌گذاری و اشتغال)، طبیعی (زمین، آب و تنوع زیستی) و درونی کشاورزی (الگوی کشت و تولید) است (زاهدی، 1386: 12). پژوهشگران سعی در معرفی مدل‌های اثربخش برای سنجش نظام‌های بهره‌برداری کشاورزی کردند. تعریف‌نکردن جامع درخصوص کشاورزی پایدار (گفسی و همکاران، 2006:18) از یک‌سو و شرایط طبیعی، فنی و اجتماعی (ون وایرن لر ، 2001: 47) از سوی دیگر، معرفی روشی جامع و دقیق را در سنجش این مفهوم با چالش روبه‌رو کرده است.
به‌طور کلی، روش جامع و مانعی درخصوص سنجش نظام‌های بهره‌برداری کشاورزی کلیۀ سیستم‌ها وجود ندارد؛ اما تکنیکی که بین کلیۀ روش‌ها مشترک است، به‌کارگیری یک ارزیابی همه‌جانبه، با در نظر گرفتن ابعاد زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی است (بکر ، 1997: 29؛ ون کالکر و همکاران، 2005: 22). سنجش نظام‌های بهره‌برداری سیستم‌های تولید کشاورزی شامل تعیین نگرش‌های مهم و یافتن استانداردی یگانه برای رفاه است که آنها را به درون یک مقیاس پایداری ترکیبی هدایت می‌کند؛ بنابراین سؤال پژوهش، این است که وضعیت نظام بهره‌برداری خرده دهقانی و تعاونی تولید در استان اصفهان براساس شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی چگونه است؟
پیشینه پژوهش
پژوهش‌های صورت‌گرفته تاکنون فقط برای سنجش نظام‌های بهره‌برداری یک نوع نظام بهره‌برداری انجام شده و مقایسه‌ای بین انواع نظام‌های بهره‌برداری موجود صورت نگرفته است. شاخص‌های اقتصادی (سطح زیر کشت، عملکرد در واحد سطح، میزان کمک‌های دولتی و اعتبارات دریافتی، میزان تولیدات، ارزش ناخالص تولید و ارزش ناخالص تولید سرانه) توسط اشرفی (1393)، شاخص کاهش مصرف کودهای شیمیایی که از سوی پژوهشگر قبلی هم بیان شده بود، رعایت تناوب زراعی، استفاده از کودهای آلی، کودهای سبز و بقایای گیاهی در حاصلخیزی خاک، مصرف‌نکردن زیاد سموم شیمیایی از سوی ساداتی‌پور (1388)، شاخص‌های سطح اراضی غیر قابل کشت‌شده در پنج سال گذشته، میزان سوزاندن پسماندهای کاه و کلش اراضی و میزان مصرف سموم و علف‌کش‌ها در سطح پایداری از سوی عوض‌زاده و کرمی (1394) بیان شده‌اند؛ همچنین شاخص‌های سطح اراضی زهکشی‌شده، سطح اراضی تسطیح‌شده، سطح اراضی تحت پوشش تناوب زراعی، میزان مصرف کود، متوسط عملکرد محصول، متوسط کل درآمد تولیدی و میزان وام دریافتی ازجمله شاخص‌هایی هستند که از سوی این دو محقق بررسی شد.
مجاور باغچه (1398) در پژوهشی با عنوان واکاوی و بررسی چالشهای نظام‌های بهره‌برداری خرد و دهقانی در استان آذربایجان غربی، نظام بهره‌برداری خرد و دهقانی را بررسی کرد. براساس نتایج حاصله میان چالشهای بررسی‌شده، چالش عامل اقتصادی، که شامل گویه‌هایی همچون افزایش هزینۀ اجارۀ زمین و ادوات کشاورزی، افزایش هزینۀ نهاده‌ها، افزایش اندک قیمت محصولات تولیدی کشاورزی و کمبود مؤسسه‌های مالی و اعتباری کشاورزی بهعنوان بخشی از مهم‌ترین مسائل و مشکلات اقتصادی نظام‌های بهره‌برداری خرد و دهقانی در استان آذربایجان غربی مشخص شدند.
همچنین امینی و همکاران (1394) در مقاله‌ای موفقیت شرکت‌های تعاونی تولید روستایی را با دیگر نظام‌های بهره‌برداری کشاورزی (مطالعۀ موردی: شهرستان‌های کاشان، آران و بیدگل) ازنظر تطبیقی ارزیابی کردند. نتایج نشان‌دهندۀ آن بود که تعاونی‌های تولید روستایی ازنظر تمام شاخص‌های موردارزیابی (اجتماعی، فنی، اقتصادی و مدیریتی) با دیگر نظام‌های بهره‌برداری کشاورزی تفاوت معنی‌داری دارد. به‌گونه‌ای که ازنظر شاخص اجتماعی و فنی در رتبۀ اول و ازلحاظ شاخص اقتصادی و مدیریتی پس از نظام تجاری در رتبۀ دوم قرار دارد.
پژوهشگران بسیاری در سنجش نظام‌های بهره‌برداری، از مؤلفه‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی بهصورت هم‌زمان بهره برده‌اند (ون کالکر و همکاران، 2005: 6؛ سیدرویچ و وسینیک ، 2008: 5؛ کاستودلی و بچینی ، 2010: 18؛ بیندر و همکاران، 2010: 43). در این پژوهش هم از این روش سنجش برای رتبه‌بندی نظام‌های بهره‌برداری استفاده شده است.
هر پژوهش علمی نیازمند شاخص‌ها و متغیرهایی است تا بهصورت دقیق و علمی موضوع موردمطالعه را بررسی کند و به همین دلیل این پژوهش نیز شاخص‌های موردنیاز را از مطالعات مختلف مرتبط با موضوع استخراج کرده است؛ همچنین تعدادی از شاخص‌ها نیز از درون یافته‌های پژوهش استخراج شده‌اند که در انجام این پژوهش به محقق کمک می‌کنند؛ بنابراین با توجه به شاخص‌ها و متغیرهای پژوهش مدل مفهومی پژوهش بهصورت زیر ترسیم می‌شود:
شکل (1). مدل مفهومی پژوهش
Fig. 1: Conceptual model of the research
معرفی منطقه موردمطالعه
استان اصفهان ازلحاظ منابع کشاورزی چندان غنی نیست. نقاط مرکزی شمال شرقی و همچنین جنوب غربی را نواحی کویری می‌پوشاند که میزان بارندگی آن از 250 میلی‌متر کمتر است و برای تولید محصولات کشاورزی چندان مناسب نیست (قنبری، 1386)؛ با این حال، توجه به عوامل تولید ازجمله بازدۀ محصول در واحد کشت، کیفیت نیروی انسانی شاغل و مدیریت صحیح اقتصادی، باعث بهبود و ارتقای بهره‌وری در این بخش شده است. به‌گونه‌ای که میان بخش‌های عمدۀ اقتصادی استان، کشاورزی، تنها بخشی است که ارزش‌افزودۀ آن در طول سال‌های 1355 تا 1397 سیر صعودی و ملایم داشته است.
استان اصفهان با بیش از 568000 هزار هکتار اراضی زیر کشت و آیش، کمتر از 3 درصد از اراضی زیر کشت کشور را در بردارد که از این جهت در رتبۀ هفدهم استان‌های کشور قرار می‌گیرد. این میزان اراضی تنها حدود 5 درصد از مساحت استان را تشکیل می‌دهد. اراضی زیر کشت استان، کمتر از 8 درصد دیم و بقیه بهصورت آبی کشت می‌شود. ازنظر اراضی آبی حدود 5/4 درصد و به‌لحاظ اراضی کشت دیم تنها 3/0 درصد اراضی کشاورزی کشور در این استان قرار دارد. در زمینۀ کشت آبی نیز این استان با حدود 260643 هزار واحد بهره‌برداری زراعی نزدیک به 7/6 درصد از واحدهای زراعی کشور را در خود جای داده است. متوسط زمین هر بهره‌بردار حدود 3/2 هکتار و زمین زراعی بیش از 70 درصد کشاورزان، 2/2 هکتار و کمتر از آن است. ازنظر سطح عملکرد از استان‌های ممتاز کشور محسوب می‌شود و در محصولات متعددی چون گندم، جو، شلتوک، سیب‌زمینی، پیاز، پنبه و سیب درختی در رتبه‌های اولیۀ استان‌های کشور قرار دارد (سازمان جهاد کشاورزی اصفهان، 1399). برخی اطلاعات مربوط به نظام‌های ذکرشده در جدول (1) آمده است.
جدول (1) برخی ویژگی‌های نظام‌های مختلف کشاورزی در استان اصفهان
Table 1: Some characteristics of different agricultural systems in Isfahan Province
(Source: Statistical Yearbook, 2018)
نوع نظام کشاورزی اراضی کشاورزی تحت پوشش (هکتار) تعداد بهره‌بردار (نفر) متوسط اندازG زمین (هکتار) نسبت مقدار زمین به کل اراضی کشاورزی (درصد) نسبت بهره‌برداران به کل بهره‌برداران (درصد)
خرد دهقانی 215428 166030 3/2 79 86
تعاونی تولید 11587 106905 1/8 3/1 56
مأخذ: سالنامۀ آماری (1397)
روش‌شناسی تحقیق
پژوهش حاضر با توجه به ماهیت موضوع و هدف مدنظر از نوع توصیفی - تحلیلی و به شیوۀ پیمایشی اجرا شده و اطلاعات موردنیاز برای انجام پژوهش با استفاده از انواع روش‌های میدانی و کتابخانه‌ای به دست آمده است. جامعة آماری اطلاعات حاصل از 17362 بهره‌بردار عضو تعاونی تولید روستایی و 85405 واحد بهره‌برداری خرد دهقانی در شهرستان‌های انتخابی بود. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران محاسبه و با روش انتساب متناسب حجم نمونه از هر روستا و همان شرکت محاسبه شد که در آن روستاها بود. سپس با بهره‌گیری از حجم نمونه از روش نمونه‌گیری تصادفی برای انتخاب بهره‌برداران استفاده شد. جدول (2) اسامی شهرستان‌ها و روستاهای نمونه است.
جدول (2) اسامی شرکت‌ها، نام آبادی و شهرستان نمونه
Table 2: Names of the companies and sample town (Source: Agricultural Jihad, 2021)
نام آبادی شهرستان نام شرکت
ابوزید آباد شهرستان آران و بید گل انبوه‌کاران کویر
ورزنه شهرستان اصفهان ارگ رودشت
نوش آباد شهرستان آران و بیدگل زرکشت
امهاباد شهرستان اردستان اتحاد قلعۀ گوشه موغار
روستای سین شهرستان برخوار خضراکشت
روران شهرستان اصفهان زاینده‌رود
چریان شهرستان اصفهان اصفهانک
دستجا شهرستان اصفهان سپاهان
سفید شهر شهرستان آران و بیدگل امیرکبیر
اندلان شهرستان اصفهان اندلان
یزدل شهرستان آران و بیدگل الغدیر
زرین شهر شهرستان لنجان کشتکاران
برسیان شهرستان اصفهان برگ سبزبرسیان
هرمز آباد شهرستان سمیرم هرمزآباد
دهکرم شهرستان اصفهان دهکرم
دولت آباد شهرستان برخوار زرّین‌کشت
فیلاخص شهرستان گلپایگان گلشن
قلعه شوکان شهرستان نایین هفت خوشه سبز
کامو شهرستان کاشان کبیر کامو
مشکات شهرستان کاشان مشکات
کمشچه شهرستان برخوار سنبله
سرداب شهرستان فریدون شهر سرداب سفلی
ویدوج شهرستان کاشان گلستان سده
حسین آباد شهرستان آران و بیدگل حسین‌آباد
زمان آباد شهرستان برخوار امام جواد
برزوک شهرستان کاشان برزوک
امین آباد شهرستان شهرضا تنگ چاییده
میمه شهرستان شاهین شهر و میمه قنوات سه گانه
ماخذ: جهاد کشاورزی، 1400
پرسشنامه بهعنوان ابزار پژوهش، بهصورت نمونه‌گیری در دسترس در اختیار بهره‌برداران قرار گرفت. روایی پرسشنامه‌ها طبق نظر اساتید صاحب‌نظر جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی و کارشناسان وزارت جهاد کشاورزی تأیید شد. اعتبارسنجی آن نیز با روش آلفای کرونباخ، به دست آمده و تجزیه‌وتحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS و تکنیک‌های WASPAS و CODAS انجام شده است.
جدول (3) ابعاد و شاخص‌های مورداستفاده در پژوهش
Table 3: Dimensions and indicators used in the research
ابعاد شاخص تعداد گویه‌ها آلفای کرونباخ
اقتصادی متوسط عملکرد محصول به‌ازای واحد سطح 5 84/0
درصد اراضی بیمه‌شده به کل اراضی
میزان استفاده از تسهیلات بانکی و دولتی
متوسط کل درآمد تولیدی به‌ازای سطح زیر کشت
متوسط هزینة تولید به‌ازای سطح زیر کشت
اجتماعی درصد نیروی کار شاغل خانوار در فعالیت‌های کشاورزی 7 79/0
سطح دسترسی به تسهیلات و خدمات اجتماعی
سطح رضایت شغلی بهره‌برداران
سطح مشارکت در امور زراعی و امور عمومی روستا
میزان عضویت در تشکل‌های محلی
دسترسی به کانال‌ها و منابع اطلاعاتی
میزان دانش فنی
زیست‌محیطی میزان خاک‌ورزی حفاظتی 12 82/0
سطح اراضی تحت پوشش تناوب زراعی
سطح اراضی تسطیح‌شده
سطح اراضی تحت پوشش آبیاری تحت فشار
سطح اراضی تحت پوشش ارقام زراعی اصلاح‌شده
سطح اراضی غیر قابل کشت‌شده در پنج سال گذشته*
میزان سوزاندن پسماندهای کاه و کلش اراضی*
میزان استفاده از پسماندهای کاه و کلش اراضی برای چرای دام
میزان مصرف کود نیتراته*
میزان مصرف کود فسفاته*
میزان مصرف سموم و علف‌کش‌ها*
میزان مصرف کود حیوانی
تکنیک ارزیابی تولید وزن تجمعی WASPAS نوعی از مدل‌های ترکیبی محسوب می‌شود که دارای دقت بسیار زیادی در تصمیمات پیچیده هستند (حاجی‌نژاد و همکاران، 1394: 213). تکنیک WASPAS بسیار دقیق و حساس است که ماتریس تصمیم‌گیری آن بر پایۀ داده‌های جدید و عینی است که مزایای متعددی دارد؛ ازجمله سادگی محاسبات ریاضی و قابلیت ارائۀ نتایج دقیق‌تر از گزینه‌های پژوهش (چاربورتی، کازیمیارز، 2014: 17)؛ کارآیی زیاد در مسائل پیچیدۀ تصمیم‌گیری و همچنین نتایج حاصل از این مدل دقت زیادی دارد (حاجی نژاد و همکاران، 1394: 231و214). در این پژوهش با توجه به اهمیت تحقیق در منطقۀ موردمطالعه از تکنیک ترکیبی قوی واسپاس استفاده شده است. تکنیک CODAS به معنی ارزیابی مبتنی بر فاصلۀ ترکیبی است. این تکنیک اولین قرابایی و همکاران در سال 2016 ارائه شد که یکی از روش‌های تصمیم‌گیری چند شاخصه است که هدف آن، رتبه‌بندی گزینهها براساس تعدادی معیار است. روش کوداس مطلوبیت گزینهها را براساس دو روش تعیین می‌کند. اولین روش، محاسبۀ فاصلۀ اقلیدسی گزینهها از ایدئال منفی و دومین روش، محاسبۀ فاصلۀ تاکسی گزینهها از ایدئال منفی است.
وزن هریک از شاخص‌های موردبررسی به روش آنتروپی محاسبه شد. شاخص‌های کلیدی و اثرگذار نظام بهره‌برداری خرد دهقانی و تعاونی تولید که شامل سه بعد اقتصاد، اجتماعی و زیست‌محیطی است، با استفاده از روش WASPAS و CODAS اولویت‌بندی و وزن هر یک از شاخص‌های موردبررسی، از منظر هرکدام از این نظام‌های بهره‌برداری در منطقۀ موردمطالعه تعیین شد.
بحث و ارائۀ یافته‌ها
ویژگی‌های جمعیت‌شناختی پاسخ‌دهندگان
نتایج حاصل از تجزیه‌وتحلیل پرسشنامه نشان‌دهندۀ آن است که 114 نفر (57 نفر از شرکت‌ها (تعاونی تولید) و 57 نفر نیز از بهره‌برداران روستایی (خرده دهقانی)) از پاسخ‌دهندگان به پرسشنامه‌های توزیع‌شده پاسخ داده‌اند. آنالیز داده‌ها در قسمت ویژگی‌های جمعیت‌شناختی حاکی از آن است که از تعداد پاسخگویان 16/63 درصد (72 نفر) را مردان و 84/36 درصد (42 نفر) را زنان تشکیل داده‌اند؛ همچنین توزیع فراوانی پاسخگویان را براساس سن موردبررسی قرار می‌دهد که افراد در ردۀ سنی بین 25- 95/34 سال، بیشترین میزان را از پاسخ‌دهندگان شامل شده و 84/36 درصد از پاسخگویان دارای مدرک لیسانس بوده‌اند.
جدول (4) ویژگی‌های جمعیت‌شناختی پاسخ‌دهندگان
Table 4: Demographic characteristics of the respondents (Research findings)
گروه‌های سنی (سال) فراوانی درصد فراوانی تحصیلات فراوانی درصد فراوانی
95/24-18 17 91/14 زیر دیپلم 14 29/12
95/34-25 33 95/28 دیپلم و فوق دیپلم 25 92/21
95/44-35 28 56/24 لیسانس 42 84/36
95/54-45 18 79/15 فوق لیسانس و دکترا 33 95/28
95/64-55 10 78/8 - -
65 به بالا 8 01/7 - -
جمع 114 100 114 100
یافته‌های پژوهش
بعد از اینکه معیارهای پژوهش با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای مشخص شد، پرسشنامۀ پژوهش براساس معیارها تهیه و بعد از تأیید روایی و پایایی در اختیار جامعۀ آماری پژوهش قرار گرفت.
در این بخش، برای دستیابی به نتایج دقیق‌تر و به‌منظور رتبه‌بندی، از تکنیک ارزیابی تولید وزنی تجمعی استفاده شده است. شاخص‌های پژوهش با استفاده از روش آنتروپی شانون موردسنجش و وزن‌دهی قرار گرفتند و در مرحلۀ بعد، برآورد واریانس مقادیر معیارهای استانداردشده انجام شد. در مرحلۀ نهایی، به‌منظور رتبه‌بندی شرکت‌ها در نظام بهره‌برداری خرد دهقانی و تعاون تولید موردبررسی قرار گرفته است. نتایج حاصل در جدول (4) نشان داده شده است.
رتبه‌بندی گزینهها مقدار عددی λو Qi از طریق فرمول‌های زیر محاسبه می‌شود:
λ=(σ^2 (ϱ_i^((2) ) ))/(σ^2 (ϱ_i^((1) ) )+σ^2 (ϱ_i^((2) ) ) )
ϱ_i=λϱ_i^((1) )+(1-λ) ϱ_i^((2) )=λ∑▒〖X ̅_ij w_j 〗+((1-λ)) ∏▒(X ̅_ij )_,^(w_j ) ,λ=0,0.1,000,1
جدول (5) محاسبۀ وزن شاخص‌ها با استفاده از روش انتروپی شانون
Table 5: Calculation of the weights of indices using Shannon entropy method
معیارها وزن شاخص
اقتصادی 9947/0
اجتماعی 9829/0
زیست‌محیطی 9789/0
مطابق جدول (5)، شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی براساس روش انتروپی شانون به‌ترتیب بیشترین امتیاز را کسب کرده‌اند.
جدول (6) رتبه‌بندی تعاونی تولید روستایی با استفاده از تکنیک WASPAS
Table 6: Rural production cooperative ranking using WASPAS technique
رتبه‌بندی براساس
نظام بهره‌برداری تعاونی تولید Qi رتبه‌بندی براساس
نظام بهره‌برداری خرده دهقانی Qi گزینه/شاخص
1 0506/0 1 0787/0 انبوه‌کاران کویر
3 0536/0 2 0789/0 ارگ رودشت
2 0521/0 3 0796/0 زرکشت
5 0545/0 4 0802/0 اتحاد قلعه گوشه موغار
4 0539/0 5 0806/0 خضراکشت
6 0551/0 6 0812/0 زاینده‌رود
7 0560/0 7 0822/0 اصفهانک
8 0571/0 8 0826/0 سپاهان
10 0589/0 9 0832/0 امیرکبیر
9 0576/0 10 0839/0 اندلان
11 0593/0 11 0845/0 الغدیر
12 0611/0 12 0851/0 کشتکاران
15 0625/0 13 0852/0 برگ سبزبرسیان
14 0621/0 14 0866/0 هرمزآباد
13 0616/0 15 0872/0 دهکرم
16 0636/0 16 0875/0 زرّین‌کشت
18 0616/0 17 0881/0 گلشن
17 0611/0 18 0882/0 هفت خوشه سبز
19 0621/0 19 0896/0 کبیر کامو
23 0656/0 20 0902/0 مشکات
21 0636/0 21 0912/0 سنبله
22 0645/0 22 0916/0 سرداب سفلی
20 0625/0 23 0922/0 گلستان سده
24 0661/0 24 0932/0 حسین‌آباد
25 0675/0 25 0942/0 امام جواد
28 0692/0 26 0946/0 برزوک
27 0691/0 27 0952/0 تنگ چاییده
26 0686/0 28 0956/0 قنوات سه‌گانه
مطابق جدول (6) و نتایج حاصل از تکنیک WASPAS نشان‌دهندۀ آن است که ابعاد مختلف موردسنجش در شرکت ارگ رودشت و انبوه کاران کویر بیشترین رتبه را بین سایر شرکت‌های تعاونی داشته است و شرکت قنوات سه‌گانه در پایین‌ترین رتبه قرار دارد. در بررسی تطبیقی و نوع بهره‌وری در دو نظام متفاوت خرده دهقانی و تعاونی تولید با توجه به مقدار Qi محاسبه‌شده مشخص گردید. در شاخص‌های اجتماعی، اقتصاد و زیست‌محیطی نظام بهره‌برداری تعاونی تولید موفق‌تر بوده است.
در گام دوم، برای مقایسۀ تطبیقی در این پژوهش برای دستیابی به نتایج دقیق‌تر از تکنیک CODASاستفاده شده است.
مراحل انجام تکنیکCODAS عبارت است از روش تشکیل ماتریس تصمیم‌گیری، نرمال‌سازی ماتریس تصمیم و سومین مرحلۀ تشکیل ماتریس نرمال وزن‌دار است. پس از تشکیل ماتریس نرمال موزون، زمان محاسبه نقطۀ ایدئال منفی است (احمدبادی و همکاران، 2017 :31). در تکنیک CODAS نرمال‌سازی به روش رومینا صورت می‌گیرد.
چهارمین مرحله، تعیین میزان مطلوبیت هر گزینه که ابتدا میزان دوری هر گزینه از ایدئال منفی با استفاده از دو نوع فاصلۀ اقلیدسی و منهتن یا فاصلۀ تاکسی محاسبه می‌شود و در مرحلۀ نهایی، برای انتخاب گزینۀ بهینه از رابطۀ زیر استفاده می‌شود:
H_ik=(E_i-E_k )+(ψ(E_i-E_k )×(T_i-T_k ))
مقدار پارامتر 𝜓 براساس میزان آستانۀ 𝜏 تعیین می‌شود. هرچه مقدار H هر گزینه بیشتر باشد، آن گزینه اولویت بیشتری دارد. پیشنهاد می‌شود که پارامتر 𝜏 بین 01/0 تا 05/0 تعیین شود (کشاورز غربائی و همکاران، 2016: 30).
جدول (7) فواصل اقلیدوسی محاسبه‌شده با استفاده از تکنیک CODAS
Table 7: Euclidean distances calculated using the CODAS technique (Research findings)
رتبه‌بندی گزینهها
نظام بهره‌برداری تعاونی تولید فواصل اقلیدسی رتبه‌بندی گزینهها
نظام بهره‌برداری خرده دهقانی فواصل اقلیدسی گزینه/شاخص
1 1441/0 1 1648/0 انبوه‌کاران کویر
2 1732/0 2 1752/0 ارگ رودشت
6 2759/0 4 2148/0 زرکشت
7 2848/0 3 2159/0 اتحاد قلعه گوشه موغار
3 2052/0 5 2352/0 خضراکشت
4 2109/0 6 3409/0 زاینده‌رود
5 2129/0 7 3529/0 اصفهانک
10 3282/0 9 3659/0 سپاهان
9 3159/0 8 3634/0 امیرکبیر
8 3134/0 10 3782/0 اندلان
11 3199/0 11 3899/0 الغدیر
12 3229/0 12 3929/0 کشتکاران
13 3334/0 13 4034/0 برگ سبزبرسیان
16 4799/0 15 4383/0 هرمزآباد
15 4583/0 14 4179/0 دهکرم
14 4432/0 16 4599/0 زرّین‌کشت
17 4829/0 17 4629/0 گلشن
18 4924/0 18 4724/0 هفت خوشه سبز
19 4979/0 21 5379/0 کبیر کامو
23 5523/0 20 5123/0 مشکات
26 5879/0 19 5079/0 سنبله
28 6023/0 22 5423/0 سرداب سفلی
22 5189/0 23 5579/0 گلستان سده
20 5124/0 24 5724/0 حسین‌آباد
24 5623/0 25 5823/0 امام جواد
25 5873/0 26 5973/0 برزوک
27 5924/0 28 6076/0 تنگ چاییده
21 5176/0 27 6024/0 قنوات سه گانه
منبع: یافته‌های پژوهش
یافته‌های جدول (7)، براساس تکنیک CODAS نشان‌دهندۀ آن است که شرکت ارگ رودشت در هر دو نوع نظام بهره‌برداری رتبۀ اول را کسب کرده است؛ همچنین براساس مقادیر فواصل اقلدیسی در این تکنیک نیز ثابت شد، بهره‌برداران شرکت‌های تعاونی تولیدی در مقایسه با نظام بهره‌برداری خرده دهقانی موفق‌تر بوده است.
نتیجه‌گیری و ارائۀ پیشنهادها
توسعة کشاورزی در جامعه نه‌تنها نیازی اساسی، یک ضرورت و نتایج مطالعات حاکی از آن است که بهبود تولید کشاورزی به‌جز از طریق اصلاح نظام بهره‌برداری در راستای اصول کشاورزی پایدار بهعنوان مرکز ثقل تحولات کشاورزی امکان‌پذیر نیست.
نظام‌های بهره‌برداری اساس اقتصاد و تولید روستایی ایران را تشکیل می‌دهند و از دوران‌های متفاوت و به شکل‌های مختلف خود را با کشاورزی ایران و تغییرات آن تطبیق داده و تا به امروز کشاورزی ایران را پایدار نگه داشته است؛ به همین دلیل هرگونه برنامه‌ریزی و طرحی برای افزایش تولید، استفاده از فنون نوین و نوسازی در کشاورزی و اقتصاد روستایی باید از نظام‌های بهره‌برداری شروع شود. با توجه به نتایج پژوهش، نظام‌های بهره‌برداری در استان اصفهان در شرایط مطلوب و پایداری قرار ندارند و این نبودِ پایداری در بهره‌برداری‌های دهقانی بیشتر است که عمده‌ترین شکل بهره‌برداری در استان است. این نتایج، به این نکته تأکید می‌کند که بهره‌برداری‌های استان نیازمند مدیریت و هدایت سریع و حساب‌شده هستند تا به پایداری برسند و روستا و اقتصاد روستایی را پایدار نگه دارند.
بررسی‌های پیشین و مطالعة حاضر مؤید آن است که نظام‌های بهره‌برداری نوین مانند تعاونی‌های تولید روستایی، به دلیل پایداری نسبی نقش مهم‌تری در توسعة پایدار کشاورزی در شرایط فعلی جامعة روستایی و کشاورزی دارد.
در پژوهش حاضر، به‌منظور بررسی دقیق و همه‌جانبۀ موضوع نظام بهره‌برداری، از تکنیک‌های واسپاس و کداس استفاده شده است. تکنیک WASPAS نشان داد که ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی در شرکت ارگ رودشت بیشترین تأثیر و رتبه را دارد؛ همچنین طبق نتایج تطبیقی براساس روش CODAS همین شرکت دارای بیشترین فواصل اقلیدوسی و رتبه بین شرکت‌های دیگر است. به‌علاوه، نتایج پژوهش نشان‌دهندۀ آن بود که باید با مدیریتی گام‌به‌گام و برنامه‌ریزی دقیق، از نظام بهره‌برداری خرده دهقانی به‌سمت نظام‌های بهره‌برداری نوین حرکت کرد. نمونۀ بارز شرکت ارگ رودشت است. این رویکرد، با تحقیقات مجاور باغچه (1398) همسوست. این شرکت در روستای قورتان در منطقۀ بن رود استان اصفهان قرار گرفته است. این شرکت تجارب بسیار موفقی در زمینۀ مکانیزاسیون و کلینیک گیاه پزشکی دارد و توانسته است، با استفاده از نتایج مثبت حاصله، رویکرد اهالی منطقه را به نظام بهره‌داری تعاونی تولید مثبت کند.
)
