نقش مدیریت منابع آب در معیشت پایدار خانوارهای نواحی روستایی نمونة پژوهش: دهستان مزرعة شمالی و جنوبی شهرستان آق‌قلا

نویسندگان

1 کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشکدۀ علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه گلستان، گرگان، ایران

2 استادیار گروه جغرافیا، دانشکدۀ علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه گلستان، گرگان، ایران

چکیده

طرح مسئله: کمبود آب، یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های قرن حاضر است و با توجه به رشد روزافزون جمعیت، مصرف و تقاضای آب به‌ویژه برای روستاییان که بیشتر در بخش کشاورزی فعالیت دارند، همواره رو به افزایش است. چنین وضعیتی موجب نگرانی روستاییان و مسئولان شده است؛ بنابراین در همین زمینه، سیاست‌ها و طرح‌هایی برای مدیریت عرضه و تقاضای آب مطرح شده که به «مدیریت یکپارچة منابع آب» معروف است.
هدف: با توجه به خشکسالی‌های اخیر و نقشی که منابع آب در تأمین نیاز نواحی روستایی برای فعالیت‌های کشاورزی دارند، هدف پژوهش حاضر، بررسی مدیریت منابع آب در معیشت پایدار خانوارهای روستایی شهرستان آق‌قلاست.
روش: پژوهش حاضر ازلحاظ هدف، کاربردی و ازنظر روش، توصیفی‌تحلیلی و پیمایشی است. بر این اساس پرسش‌های متعددی در مقیاس‌های مختلف اندازه‌گیری در قالب پرسش‌نامه تهیه و تنظیم شد. از تعداد ۲۶ سکونتگاه روستایی، ۸ روستای پرجمعیت (۵ روستای ترکمن‌نشین و ۳ روستای سیستانی‌نشین) در حاشیة رود گرگان با تعداد 3913 خانوار و براساس فرمول کوکران، 363 سرپرست خانوار به‌مثابة حجم نمونه انتخاب شدند و با روش نمونه‌گیری تصادفی ساده مورد پرسشگری قرار گرفتند. برای تحلیل و سنجش داده‌ها از آزمون‌های مک‌نمار، فریدمن، t مستقل و کای اسکوئر استفاده شد.
نتایج: نتایج نشان می‌دهد بین مدیریت منابع آب و ارتقای شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی با استفاده از آزمون مک‌نمار و همچنین افزایش بهره‌وری در معیشت پایدار خانوارهای روستایی با استفاده از آزمون فریدمن و کای اسکوئر رابطة معنادار در سطح 95 درصد وجود داردو این رابطه باعث ماندگاری جمعیت در نواحی روستایی شده است؛ بر این اساس حمایت دولت از کشت‌های با نیاز آبی کم، ترویج و گسترش کشت هیدروپونیک و کشت گلخانه‌ای، آموزش کشاورزان با روش‌های کاهش مصرف آب و نیز آموزش روش‌های نوین آبیاری و اختصاص اعتبارات بلندمدت، راهکارهای مناسبی برای افزایش بهره‌وری در مسیر مدیریت منابع گرانبهای آب است.
نوآوری: این پژوهش برای نخستین‌بار در نواحی سیل‌زدة روستایی شهرستان آق‌قلا به‌منظور سازگاری کشاورزان با طرح‌های نوین کشت در راستای بهبود معیشت پایدار خانوارهای روستایی انجام می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Role of Water Resources Management in the Sustainable Livelihood of Rural Households (Case Study: Northern and Southern Mazraeh of Aq Qala Township)

نویسندگان [English]

  • Abdolgayoum Montazeri 1
  • Bahman Sahneh 2
  • Abdolazim Ghanghermeh 2
1 MA in Geography and Rural Planning, Faculty of Humanities and Social Sciences, Golestan University, Gorgan, Iran
2 Assistant Professor, Department of Geography, Faculty of Humanities and Social Sciences, Golestan University, Gorgan, Iran
چکیده [English]

Statement of the Problem: One of the biggest challenges of the present century is water shortage. Due to the increasing population growth, the consumption and demand for water have always been increasing, especially for rural people because most of them are farmers. This situation has become a big concern for them as well as authorities. Therefore, appropriate policies and plans have been raised for the management of water supply and demand known as the integrated management of water resources.
Purpose: The purpose of the present study was to investigate the effect of water resources management in sustainable livelihoods of rural households due to the consecutive droughts in Aq Qala Township.
Methodology: This research had an applied purpose and a descriptive-analytical method. Accordingly, multiple questions were set in the form of a questionnaire. Rural households in two Voshmgir rural areas constituted the statistical population. The statistical sample consisted of 363 farmers in northern and southern Mazraeh rural districts who were selected by the simple random sampling method. Data were analyzed by statistical tests such as Mac McNemar, Friedman, Independent Samples T-Test, and Chi-square.
Results: Using Friedman and Chi-square tests, the results showed a significant relationship (95%) between water resources management and increasing productivity in the sustainable livelihoods of rural households leading to population retention in rural areas. Accordingly, the government’s support of the planting of products with fewer water requirements, promoting greenhouse and hydroponic planting, training of farmers with water use reduction and new irrigation methods, and assigning long-term credits by the government can be appropriate solutions to increase productivity in the realization of water resources management.
Innovation: This study was performed for the first time in a rural flooded zone in Aq Qala Township in order to improve the sustainable livelihoods of rural households.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Water Resources Management
  • Sustainable Livelihoods
  • Natural Disasters
  • Aq Qala Township
  • Golestan Province

مقدمه

آب، منبع حیات برای هر پدیدة زیستی و انسانی است. امروزه مدیریت و حفاظت آب گذشته از کشورهای در حال توسعه، در کشورهای توسعه‌یافته نیز اهمیت زیادی دارد؛ بنابراین از چالش‌های فراروی کشورها در فرایند توسعه، مسائل مرتبط با کمبود و کیفیت منابع آب است. ایران ازنظر اقلیمی در موقعیت خشک و نیمه‌خشک جهان واقع شده است. متوسط بارندگی سالانة کشور، حدود 250 میلی‌متر است که بسیار کمتر از متوسط جهانی است و بیش از 90 درصد آن نیز در بخش کشاورزی مصرف می‌شود (یوسفی و همکاران، 1390: 109).

در دهه‌های اخیر، دست‌اندازی به منابع آب، وضعیت نامطلوب و گاه اسفباری را به وجود آورده است. افزایش تعداد چاهها، برداشت‌های بی‌رویه، شورشدن سفره‌های آب زیرزمینی و... برای بهره‌برداری در فعالیت‌های کشاورزی، منابع آبی کشور را در وضعیت بسیار شکننده‌ای قرار داده است. تداوم این امر پیامدهای گستردة پیدا و پنهان اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی بحران آب را هر روز آشکارتر می‌کند و خسارات هنگفتی را از ایـن تهدید طبیعی در گستره‌های مختلف، به‌ویژه طی دهه‌های اخیر به بار می‌آورد (خیابانی و همکاران، 1396: 42). محدودیت منابع آب در مقایسه با روند روزافزون رشد تقاضا و تشدید رقابت میان نیازهای آبی بخش‌های کشاورزی، صنعت و شرب در دهه‌های اخیر، سبب اهمیت مدیریت بهره‌برداری از منابع آبی شده است (مرتضی‌نژاد و همکاران، 1391: 69).

در این زمینه، بیشتر پژوهشگران و سیاست‌گذاران از مدیریت پایدار منابع آب به‌مثابة بهترین گزینه برای کاهش چالش‌های حال و آیندة منابع آب حمایت کرده‌اند و تأکید دارند کـه مدیریت پایدار آب در بخش کشاورزی باید همزمان به دو هدف پشتیبانی آب مورد نیاز فعالیت‌های کشاورزی برای دستیابی به امنیت غذایی و حفظ محیط‌زیست مرتبط با آن دست یابد (وثوقی و محمدی، 1391: 47).

در مناطق خشک و نیمه‌خشک همچون ایران، خشکسالی خطرناک‌ترین سازة اقلیمی به شمار می‌آید. در نواحی روستایی از آنجا که معیشت بیشتر مردم کشاورزی و نهادة اصلی در فعالیت‌های کشاورزی آب است، خشکسالی تأثیراتی دوچندان دارد؛ این پدیده به نابودی اقتصاد روستایی، مهاجرت‌های روستاییان و درنهایت تخریب کیفیت زندگی روستایی منجر می‌شود (سواری و شوکتی آمقانی، 1398: 17). در میان حوادث طبیعی که بر جوامع انسانی تأثیر گذاشته‌اند، آثار خشکسالی ازنظر نتایج اجتماعی بلندمدت و ازنظر مدت‌زمان و شدت آن بیش از سایر مخاطرات طبیعی بوده است. دستیابی به شناخت کامل و جامع دربارة تأثیر فعالیت‌های انسان بر منابع طبیعی، به ما در تغییر الگوی مدیریت منابع آب یاری می‌رساند (Brierley et al., 2008: 16). امروزه تمرکز پژوهش‌ها بر مدیریت پایدار منابع زمین گسترش چشمگیری پیدا کرده و این موضوع، یکی از اهداف تلاش‌های مدیریتی و یکی از سخت‌ترین چالش‌هایی است که جامعة امروز با آن روبه‌روست (Chaves and Alipaz, 2007: 883).

استان گلستان با توجه به موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی اقلیم‌های متفاوتی دارد و از عوامل مختلف آب‌وهوایی تأثیر پذیرفته است؛ به همین علت ریزش‌های جوّی در مناطق مختلف استان متفاوت است. دامنة نوسانات خشکسالی در شمال استان که در وضعیت آب‌وهوایی خشک و نیمه‌خشک قرار دارد، بسیار بیشتر از مناطق مرطوب و نیمه‌مرطوب استان است (عیوضی و همکاران، 1388: 2).

شهرستان آق‌قلا، یکی از شهرستان‌های استان گلستان، با توجه به آخرین سرشماری صورت‌گرفته در سال 1395، 132732 نفر جمعیت دارد. از این جمعیت، 90614 نفر در روستاهای شهرستان زندگی می‌کنند؛ یعنی حدود 68 درصد از جمعیت شهرستان آق‌قلا را روستاییان تشکیل داده‌اند. بیشتر جمعیت روستایی شهرستان، کشاورز هستند که درآمد اصلی آنها با کشاورزی تأمین می‌شود. با توجه به اینکه کشاورزان برای آبیاری اراضی خود به آب وابسته‌اند، بررسی مسئلة کم‌آبی و خشکسالی و مدیریت منابع آب مهم است.

تاکنون پژوهش‌های زیادی دربارة خشکسالی و مدیریت منابع آب در سطح استان و شهرستان آق‌قلا انجام نشده است؛ بنابراین وقوع خشکسالی‌های اخیر در سطح استان، ضرورت‌های پایش و بررسی این پدیده را نشان می‌دهد. باید در نظر داشت که پدیدة خشکسالی در وهلة اول در زندگی کشاورزی نمایان می‌شود و این امر بر زندگی و معیشت روستاییان شهرستان آق‌قلا تأثیر می‌گذارد؛ همچنین افزایش مهاجرت‌های روستاییان به مناطق شهری و نیز تغییرات به وجود آمده در الگوی کشت بین کشاورزان منطقه و کاهش درآمد کشاورزان، ضرورت‌های بررسی خشکسالی را در این منطقه دوچندان کرده است؛ بنابراین این پژوهش رابطة بین مدیریت منابع آب با ارتقای شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی و افزایش بهره‌وری را در راستای معیشت پایدار خانوارهای روستایی بررسی می‌کند.

 

پیشینة پژوهش

بررسی منابع مربوط به موضوع نشان می‌دهد بیشتر پژوهش‌های انجام‌شده به خشکسالی و آثار آن بر ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی ساکنان نواحی روستایی و همچنین تعدادی دیگر به مدیریت منابع آب برای بهره‌برداری در بخش کشاورزی اختصاص دارد. در زیر به بعضی از این پژوهش‌ها اشاره می‌شود:

عنبری و ضرغامی (1398) بیان می‌کنند در صورت هماهنگی مناسب نهادها و جلب مشارکت کشاورزان، ضمن افزایش درآمد کشاورزان در طول 10 سال، 202 میلیون مترمکعب از برداشت چاهها کاسته و درنتیجه حدود 40 درصد بیلان منفی آبخوان جبران می‌شود.

دحیماوی و همکاران (1397) بیان می‌کنند شاخص‌های مدیریت منابع آب از اصل شفافیت، خودگردانی نظام بهره‌برداری آب کشاورزی از اصل مشارکت و آماده به کار بودن پمپ‌ها، بیشترین وزن و شاخص‌های دور آبیاری از اصل پایداری و کارایی مدیریت برق تأسیسات، کمترین وزن را به خود اختصاص داده‌اند.

مقیمی بنهنگی و همکاران (1397) پیشنهاد اصلاح قوانین بخش آب و کشاورزی را با تأکید بر مکانیسم‌های تخریبی مطرح کرده‌اند و این امر که فرایند تصمیم‌گیری با مشارکت نهادهای رسمی و غیررسمی متولی آب و کشاورزی صورت گیرد و سیاست‌های کلان توسعه‌ای کشور برمبنای محدودیت‌های منابع آب کشور مدنظر قرار گیرد.

جعفریان و همکاران (1395) در پژوهشی تعداد 29 نهاد مرتبط با مدیریت منابع آب را براساس مرزهای اکولوژیک و شبکه‌ای شناسایی و با مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته، پیوند تبادل اطلاعات و همکاری را بررسی کرده‌اند. نتایج نشان‌دهندة نامتوازن‌بودن ساختار قدرت دست‌اندرکاران سازمانی برای استقرار نظام مدیریت مشارکتی منابع آب است.

صادقی و همکاران (1395) بیان می‌کنند اجرای پروژه‌های انتقال آب بین‌ حوضه‌ای در شرایط نبود راه‌حل جایگزین و با شناخت همه‌جانبة توان‌های منطقه با لحاظ‌کردن جنبه‌های زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی امکان‌پذیر خواهد بود.

وان و همکاران[1] (2019) نشان می‌دهند تحصیلات دانشگاهی، درآمد زراعت و مصرف آب خانگی، بیشترین تأثیر را بر انعطاف‌پذیری خانوارها دارد؛ در حالی که درآمد خارج از مزرعه، تعداد کارگر مرد و تحصیلات دانشگاهی بیشترین تأثیر را بر توانایی‌های خانوارها برای بهبود وضعیت معیشت دارد.

کومار[2] (2018) بیان می‌کند تغییرات آب‌وهوایی بر میزان دسترسی و توزیع منابع آبی در هند تأثیر منفی گذاشته است؛ بنابراین نیازمند مدیریت ساعتی دستیابی به آب است و این موضوع جوامع روستایی و محله‌ها را توانمند می‌کند و ظرفیت آنها را برای مدیریت، تخصیص و ارزش‌گذاری منابع آب افزایش می‌دهد.

نتایج پژوهش کیم و همکاران[3] (2015) برای مدیریت منابع آب نشان می‌دهد تکه‌تکه‌شدن سیاسی، مدیریت منابع آب را به چالش می‌کشد.

آراژو و همکاران[4] (2015) در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که اگر قرار باشد مناطق مقدار کافی آب باکیفیت را برای نسل‌های فعلی و آینده تأمین کنند، به قوانین و برنامه‌های مؤثر، آژانس‌های مدیریت کارآمد، منافع سیاسی و منابع اقتصادی نیاز دارند.

عزیزی خالخیلی و زمانی (1388) نشان داده‌اند تمایل کشاورزان به مشارکت در مدیریت آبیاری متأثر از عواملی همچون پرسنل مدیریت آب منطقه‌ای و مراکز توسعة خدمات کشاورزی، جمعیت خانوار، درک مسئله، وابستگی به آب سد و سابقة تحصیلی‌شان است؛ درمقابل عواملی مانند منابع اطلاعاتی، شمار حیوانات، معاشرت‌پذیری، سن و تجربة کشاورزی تأثیری بر میزان مشارکت کشاورزان نداشته است.

 

مبانی نظری پژوهش

مدیریت منابع آب، مجموعه‌ای از قوانین، روش‌ها و فرایندهای تصمیم‌گیری در مسائل مربوط به مدیریت منابع آب و خدمات وابسته است که از شرایط سیاسی و روابط حاکم بر امور بین‌الملل دولت‌ها بسیار متأثر است؛ زیرا حکمرانی آب، یک مسئلة بین‌المللی است تا یک موضوع منطقه‌ای؛ هرچند تمامی کارکردهای آن در منطقه باید اجرا و مدیریت شوند (مهدی‌زاده ملاباشی، 1394: 14).

با توجه به رشد پرشتاب جمعیت و افزایش پیامدهای تغییر اقلیم، رشد تقاضای آب باعث تشدید کمبود آب شده است؛ بنابراین مدیریتی مؤثر و عادلانه با توجه به کمبود منابع آب ضروری به نظر می‌رسد. بر این اساس مدیریت به‌هم‌پیوستة منابع آب عبارت است از فرایند مشارکتی توسعه و مدیریت آب، زمین و منابع وابسته برای بیشینه‌سازی رفاه اقتصادی و اجتماعی به‌صورت عادلانه و بدون به خطر انداختن اکوسیستم‌های حیاتی (بزرگ‌زاده، 1397: 22). از سویی افزایش جمعیت و کمبود فعالیت‌های اشتغال‌زا در نواحی روستایی موجب آسیب‌پذیری خانوارهای روستایی شده است (مطیعی لنگرودی و همکاران، 1390: 67). در این زمینه مدیریت یکپارچة منابع آبی، تضمین استفادة پایدار از منابع آبی است. تنها راه‌حل جامع برای اقداماتی نظیر کاهش مصارف سنتی آب، اعمال محدودیت‌هایی دربارة کمیت و کیفیت آب مصرفی، ایجاد تغییرات در الگوهای جمعیتی و تولیدی برای دستیابی به توسعة پایدار است. مدیریت یکپارچه این قابلیت را دارد که فرایند برنامه‌ریزی جامع آب را به‌طور چشمگیری سرعت و سطح آن را ارتقا بخشد (قائمی و کریمی، 1390: 4)؛ بنابراین باید یادآوری کرد مدیریت یکپارچة منابع آب فرایند است، نه یک محصول؛ ابزار است و نه یک نقشه یا طرح؛ به بیان دیگر فرایندی هماهنگ است که ذی‌مدخلان را گرد هم می‌آورد، بر رفاه اقتصادی‌اجتماعی و حفظ اکوسیستم‌ها تأکید دارد، برای تصمیم/ قضاوت بر داده‌ها/ ابزارهای علمی مبتنی است و با مشارکت دموکراتیک، حکمرانی خوب را به ارمغان می‌آورد (تازیکی، 1395: 48).

خشکسالی بیش از هر پدیدة دیگری بر انسان تأثیرگذار است و تقریباً در تمامی مناطق آب‌وهوایی رخ می‌دهد (Subash et al., 2011: 175). خشکسالی به چهار دستة هواشناسی، کشاورزی، هیدرولوژی و اقتصادی‎اجتماعی طبقه‌بندی می‌شود (Wilhite and Glantz, 1985: 111). خشکسالی اقلیمی زمانی روی می‌دهد که بارندگی سالانه یا هر بازة زمانی معین کمتر از میانگین درازمدت باشد. ادامة خشکسالی هواشناسی به مدت طولانی سبب بروز خشکسالی هیدرولوژی می‌شود که در این نوع خشکسالی، سطح آب رودخانه‌ها، مخازن آب، دریاچه‌ها و آب‌های زیرزمینی به پایین‌تر از میانگین درازمدت افت می‌کند. خشکسالی کشاورزی نیز زمانی آغاز می‌شود که مقدار رطوبت موجود در محیط ریشة گیاه به حدی کاهش یابد که موجب پژمردگی و درنهایت کاهش محصولات کشاورزی شود. هرگاه میزان تقاضای آب برای تولید بعضی کالاهای اقتصادی بیشتر از عرضة آن شود، خشکسالی اقتصادی‌اجتماعی روی می‌دهد (بذرافشان و همکاران، 1390: 395).

کشاورزان بیشتر جمعیت مناطق روستایی را تشکیل می‌دهند و کمبود آب، یکی از عوامل مهم محدودیت کشاورزی و کاهش درآمد فقرای روستایی بوده است؛ بر این مبنا مدیریت آب کشاورزی به کاهش فقر کمک می‌کند (Vallejo, 2011: 129)؛ زیرا آب، منبع مهمی برای تولید محصولات کشاورزی است و نقش مهمی در امنیت غذایی دارد. آبیاری 20 درصد از کل اراضی زیر کشت را در سراسر جهان تشکیل می‌دهد. آبیاری به‌طور متوسط حداقل دوبرابر بیشتر از کشاورزی دیم محصول تولید می‌کند و از این راه امکان تشدید تولید و تنوع زراعی بیشتر فراهم می‌شود. با توجه به رشد جمعیت، شهرنشینی و تغییر اوضاع، پیش‌بینی می‌شود رقابت برای منابع آب افزایش یابد و تأثیر ویژه‌ای بر کشاورزی داشته باشد. پیش‌بینی می‌شود جمعیت تا سال 2050 به بیش از 10 میلیارد نفر برسد؛ این جمعیت برای تأمین نیازهای اساسی خود به غذا نیاز دارد. با افزایش مصرف کالری و غذاهای پیچیده‌تر که همراه با رشد درآمد در جهان در حال توسعه است، تخمین زده می‌شود تولید محصولات کشاورزی تا سال 2050 تقریباً 70 درصد نیاز به گسترش داشته باشد. در حال حاضر، کشاورزی بیشترین برداشت آب شیرین را در سطح جهان به خود اختصاص می‌دهد (World Bank, 2020). حل چالش‌های آینده مستلزم بازنگری کامل دربارة نحوة مدیریت آب در بخش کشاورزی و چگونگی استفادة دوباره از آن در بستر وسیع مدیریت کلی منابع آب و امنیت آب است؛ علاوه بر این طرح‌های آبیاری و زهکشی، اعم از بزرگ یا کوچک، نشان‌دهندة آثار عمومی برجسته و پراکنده در فضاهای روستایی هستند.

توانایی بهبود مدیریت آب در کشاورزی به‌طور معمول با سیاست‌های ناکافی، ناکارایی نهادها و محدودیت‌های تأمین مالی محدود می‌شود. مؤسسات منتخب دولتی و خصوصی عموماً محیط توانمند و ظرفیت‌های لازم را برای اجرای مؤثر عملکرد خود ندارند؛ در عین حال با توجه به محدودیت‌های موجود، بخش مدیریت آب کشاورزی در حال بازسازی دوبارة خود به سمت ارائة خدمات مدرن و پایدار است. با عنایت به مطالب ارائه‌شده، اهمیت مدیریت منابع آب کشاورزی برای دستیابی به توسعة پایدار روستایی بیش از پیش آشکار می‌شود.

 

 

 

پیامدهای

راهبرد معیشتی

راهبردهای معیشتی (مدیریت منابع آب)

سرمایه‌های معیشتی ساکنان نواحی روستایی

آسیب‌پذیری زندگی در نواحی روستایی

(پدیدة خشکسالی)

شکل- ۱: مدل مفهومی پژوهش

 

از آنجا که سهم زیاد مصرف آب در بخش کشاورزی، کشور را با بحران کم‌آبی مواجه کرده است، در حال حاضر پتانسیل آبی کشور دیگر پاسخگوی نیازهای رو به رشد تقاضای آب در این بخش نیست؛ بنابراین مدیریت منابع و بهینه‌سازی مصرف آب در بخش کشاورزی، تنها راهکار مقابله با بحران کم‌آبی است. امنیت و مدیریت آب در بخش کشاورزی، مهم‌ترین راهبرد توسعة پایدار کشور است و با توجه به فرایند توسعة کشور و دگرگونی اقتصاد ملی، بخش کشاورزی به تکیه‌گاه مهم امنیت و حیات اقتصادی کشور تبدیل شده است.

 

روش‌شناسی پژوهش

پژوهش حاضر ازنظر روش، توصیفی‌تحلیلی و ازنظر ماهیت، کاربردی است. نحوة گردآوری داده‌ها، کتابخانه‌ای و میدانی (پرسش‌نامة پژوهشگرساخته) است. روایی پرسش‌نامه‌ها را استادان تأیید کرده‌اند؛ همچنین پایایی آن با استفاده از آلفای کرونباخ برای شاخص‌های اقتصادی 7۲ درصد، شاخص‌های اجتماعی 71 درصد و شاخص‌های مربوط به راهکارهای افزایش بهره‌وری با مقدار 78 درصد تأیید شده است. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از آزمون‌های آماری همچون مک‌نمار، فریدمن، T مستقل، کای اسکوئر و... و برای نمایش نقشه از نرم‌افزار ArcGis بهره گرفته شد.

جامعة آماری این پژوهش، همة سرپرستان خانوارهای روستایی بخش وشمگیر شهرستان آق‌قلا هستند که از دو دهستان مزرعة شمالی و مزرعة جنوبی تشکیل می‌شود؛ از این دو، تعداد 8 روستا (۵ روستای ترکمن‌نشین و ۳ روستای سیستانی‌نشین در حاشیة رود گرگان) با 3913 خانوار براساس سرشماری سال 1395 انتخاب و با استفاده از فرمول کوکران، تعداد 350 نمونه (برای اطمینان بیشتر 363 سرپرست خانوار) به‌مثابة حجم نمونه مورد پرسشگری واقع شد.

 

جدول- 1: حجم نمونه در روستاهای مطالعه‌شده

بخش

دهستان

نام روستا

تعداد خانوار

حجم نمونه

وشمگیر

مزرعة شمالی

حبیب ایشان

245

23

یلمه سالیان

1104

105

اتحاد شمالی 1-2

195

20

عباس‌آباد

141

13

انقلاب

342

33

مزرعة جنوبی

آقدگش

315

28

چین سولی

1219

108

قرنجیک پورامان

352

33

منبع: مرکز آمار ایران، 1398

 

جدول- 2: متغیرهای بررسی‌شده

شاخص

متغیر

اقتصادی

میزان درآمد و قدرت خرید مردم، توانایی در خرید و نوسازی مسکن، توجه به مشاغل جدید، هزینة ایجاد روش‌های آبیاری نوین، رفاه و سطح زندگی مردم در روستا، میزان تولیدات بخش کشاورزی، میزان اشتغال در روستا، رضایتمندی از شغل، صنایع تبدیلی کشاورزی، زیرساخت و خدمات حمایتی دولت، هزینه‌های تولید بخش کشاورزی (زراعت، دامداری، باغداری و...)

اجتماعی

مشارکت روستاییان در برنامه‌ریزی‌های مربوط به خشکسالی، رضایتمندی مردم روستا (درآمد، پس‌انداز و...)، آگاهی و دانش کشاورزان دربارة منابع آبی و راههای حفظ منابع آبی، آگاهی کشاورزان از شیوه‌های نوین کشاورزی، آگاهی کشاورزان از الگوهای کشت جایگزین، مشارکت سازمان‌های دولتی و نهادهای محلی، انگیزة سرمایه‌گذاری در بین مردم بومی، بهره‌گیری از ظرفیت مؤسسات پژوهشی و دانشگاهی، تمایل به ایجاد شرکت‌های تعاونی، مهاجرت روستا- شهری

افزایش بهره‌وری

اعتبارات بلندمدت دولتی برای مدیریت منابع آب، آموزش روش‌های کاهش مصرف آب کشاورزی به کشاورزان، آگاهی کشاورزان دربارة روش‌های نوین آبیاری، تکنولوژی و امکانات جدید در کشاورزی، استخر جمع‌آوری و ذخیره‌سازی آب، آبیاری بارانی و تحت فشار، مشاغل غیرکشاورزی، بازیافت فاضلاب‌های شهری برای اراضی کشاورزی، جمع‌آوری سیلاب‌های شهری و روستایی به سمت مزارع، ترویج کشاورزی گسترده

منبع: مطالعات نگارندگان، 1398

محدودة پژوهش

شهرستان آق‌قلا، یکی از شهرستان‌های استان گلستان است که در شمال شرقی شهر گرگان واقع شده است. این شهرستان در عرض جغرافیایی 36 درجه و 58 دقیقه و طول جغرافیایی 54 درجه و 16 دقیقه قرار دارد. جمعیت شهرستان آق‌قلا با توجه به آخرین سرشماری انجام‌شده در سال 1395، 132732 نفر بوده است. از این تعداد، 90614 نفر در روستاهای شهرستان زندگی می‌کنند؛ یعنی حدود 68 درصد از جمعیت شهرستان آق‌قلا را روستاییان تشکیل داده‌اند و در دو بخش مرکزی (دهستان‌های گرگان‌بوی، آق‌آلتین و شیخ موسی، بیش از 55 روستا) و بخش وشمگیر (دهستان‌های مزرعة شمالی و مزرعة جنوبی، بیش از 26 روستا) بیشتر روستاییان شهرستان، کشاورز هستند که درآمد اصلی آنها از راه کشاورزی تأمین می‌شود (نظری و همکاران، 1395: 108).

 

 

شکل- 2: پراکندگی روستاهای نمونه در دهستان‌های مزرعة شمالی و جنوبی شهرستان آق‌قلا

 

وضعیت خشکسالی در محدودة مطالعه‌شده

به‌منظور بررسی خشکسالی‌های پی‌درپی در محدودة مطالعه‌شده از نزدیک‌ترین ایستگاه سینوپتیک با طول دورة آماری 64ساله استفاده شد؛ به‌طوری که ملاحظه می‌شود براساس شکل 3 از سال‌های 1982- 1983 به بعد، در بیشتر سال‌ها در محدودة پژوهش خشکسالی حاکم بوده است؛ در حالی که در اندک‌زمانی به‌صورت چندساله ترسالی به وقوع پیوسته است.

 

شکل- 3: نمودار شاخص خشکسالی ایستگاه سینوپتیک (گرگان)

 

یافته‌های پژوهش

دامنة سنی نمونه‌های بررسی‌شده، 17 تا 69 سال است که بیشترین فراوانی در گروه سنی 36 تا 45 سال قرار دارد. از کل نمونة آماری 2/97 درصد متأهل بوده‌اند؛ 1/1 درصد بی‌سواد، 32 درصد زیر دیپلم، 3/30 درصد دیپلم، 6/6 درصد فوق دیپلم و 30 درصد لیسانس و بالاتر بوده‌اند. شغل اصلی 9/6 درصد دامداری، 5/10 درصد کارگری، 5/43 درصد کشاورزی، 9/6 درصد صنعتی و 8/27 کارمند و 4/4 درصد سایر مشاغل بوده است؛ بنابراین بیشترین فراوانی مربوط به کشاورزی (زراعت) است.

 

جدول- 3: مقایسة میزان ارتباط شغل با منابع آب در دهستان مزرعة شمالی و جنوبی با استفاده از آزمون مان‌وایتنی

شغل مرتبط

مزرعه

فراوانی

رتبة میانگین

مان‌وایتنی

معناداری

نتیجه

زراعت

شمالی

194

36/184

15936

169/0

-

جنوبی

169

30/179

دامداری

شمالی

194

64/181

16323

933/0

-

جنوبی

169

41/182

باغداری

شمالی

194

64/188

15104

008/0

*

جنوبی

169

37/174

آبزی‌پروری

شمالی

194

26/181

16249

513/0

-

جنوبی

169

85/182

زنبورداری

شمالی

194

47/180

16095

496/0

-

جنوبی

169

76/183

 

داده‌های جدول 3 نشان داده است ارتباط شغل باغداری با آب در دو مزرعة شمالی و جنوبی متفاوت است؛ به‌طوری که ارتباط شغل باغداری با آب در مزرعة شمالی بیشتر از مزرعة جنوبی است. در ارتباط مشاغل دامداری، زراعت، آبزی‌پروری و زنبورداری با آب در بین دو روستای مزرعة شمالی و جنوبی تفاوت معناداری وجود ندارد.

جدول- 4: فراوانی و درصد نحوة تأمین آب پیش و پس از مدیریت منابع آب با استفاده از آزمون مک‌نمار

نحوة تأمین آب

پیش از مدیریت منابع آب (سنتی)

پس از مدیریت منابع آب

معناداری

بلی

خیر

بلی

خیر

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

قنات

24

6/6

339

4/93

3

8/0

360

2/99

0001/0

چاه عمیق

15

¼

348

9/95

37

2/10

326

8/89

0001/0

چاه نیمه‌عمیق

47

9/12

316

1/87

96

4/26

267

6/73

0001/0

رودخانه

159

8/43

204

2/56

85

4/23

278

6/76

0001/0

آب‌بندان

34

4/9

329

6/90

76

9/20

287

1/79

0001/0

 

داده‌های جدول 4 نشان می‌دهد پیش از مدیریت منابع آب، استفاده از آب رودخانه، رایج‌ترین شیوة تأمین منابع آب بوده است؛ اما پس از مدیریت منابع آب، استفاده از چاه نیمه‌عمیق بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده است. همچنین در مقایسة نحوة تأمین آب پیش و پس از مدیریت منابع آب، استفاده از قنات و رودخانه در تأمین منابع آب کمتر شده و استفاده از چاه عمیق و نیمه‌عمیق و آب‌بندان افزایش یافته است.

 

جدول- 5: بررسی شیوة آبیاری در حال حاضر مزارع

مزرعه

سنتی

مدرن

قطره‌ای

بارانی

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

شمالی

188

8/51

0

0

6

1/6

جنوبی

145

9/39

2

6/0

22

1/6

کل

333

7/91

2

6/0

28

7/7

 

داده‌های جدول 5 نشان داده است 7/91 درصد نمونة آماری از شیوة آبیاری سنتی و 3/8 درصد از شیوة مدرن استفاده می‌کنند. از کل نمونة آماری، 6/0 درصد از آبیاری مدرن قطره‌ای و 7/7 درصد از شیوة بارانی بهره می‌گیرند. تمام نمونة آماری که از شیوة قطره‌ای استفاده می‌کنند، به مزرعة جنوبی مربوط است. تمام نمونة آماری مزرعة شمالی که از روش مدرن استفاده می‌کنند، از روش بارانی بهره می‌گیرند. در کل استفاده از روش مدرن در مزرعة جنوبی بیشتر از مزرعة شمالی است.

 

 

جدول- 6: میانگین شاخص‌های کمی و نتایج آزمون t مستقل

متغیر

گروهها

میانگین

مقدار t

معناداری

نتیجه

تأیید

رد

میانگین مساحت زیر کشت (هکتار)

شمالی

03/7

32/1

187/0

-

*

جنوبی

74/5

میانگین میزان برداشت تن در هکتار

شمالی

76/3

54/2

012/0

*

-

جنوبی

16/3

میانگین میزان هزینة میلیون تومان در هکتار

شمالی

33/3

70/2

007/0

*

-

جنوبی

56/2

میانگین سود خالص میلیون تومان در هکتار

شمالی

53/5

144/0

886/0

-

*

جنوبی

40/5

 

جدول 6 نشان می‌دهد میانگین مساحت زیر کشت در مزرعة شمالی، 03/7 هکتار و در مزرعة جنوبی، 74/5 هکتار بوده است. با وجود میانگین مساحت بیشتر در مزرعة شمالی، این تفاوت براساس آزمون t معنادار نیست؛ اما میزان برداشت محصول در مزرعة شمالی، 76/3 تن در هکتار و در مزرعة جنوبی، 16/3 تن در هکتار بوده است. این تفاوت براساس نتایج آزمون t مستقل معنادار بوده است؛ همچنین میزان هزینة نمونة بررسی‌شده در مزرعة شمالی به‌طور میانگین، 33/3 میلیون تومان در هکتار و در مزرعة جنوبی، 56/2 میلیون تومان در هکتار بوده است. این تفاوت براساس نتایج آزمون t مستقل معنادار بوده است. درنهایت هرچند میزان سود خالص مزرعة جنوبی بیشتر از مزرعة شمالی است، این تفاوت معنادار نیست.

 

جدول- 7: مقایسة میزان چالش‌های طبیعی مدیریت منابع آب با استفاده از آزمون فریدمن

متغیرها

میانگین رتبه‌ای

فریدمن

درجة آزادی

معناداری

کاهش میزان بارندگی‌ها و میزان آب‌های سطحی و زیرزمینی

90/3

51/508

4

0001/0

فرسایش خاک و بیابان‌زایی

78/2

گرم‌شدن هوا براثر تغییرات آب‎وهوایی

48/2

تغییرات احتمالی در تقویم کشت

01/2

افزایش هدررفت آب و شیوه‌های مصرف نامناسب آب

83/3

 

داده‌های جدول 7 نشان داده است کاهش میزان بارندگی‌ها و میزان آب‌های سطحی و زیرزمینی (90/3)، بزرگ‌ترین چالش و تغییرات احتمالی در تقویم کشت (01/2)، کمترین چالش فراروی مدیریت منابع آب در این دو دهستان است. نتایج آزمون فریدمن نشان داده است تفاوت بین چالش‌های طبیعی با 99 درصد اطمینان معنادار بوده است.

 

 

جدول- 8: مقایسة میزان چالش‌های انسانی مدیریت منابع آب با استفاده از آزمون فریدمن

متغیرها

میانگین رتبه‌ای

فریدمن

درجة آزادی

معناداری

هزینة زیاد استفاده از روش‌های نوین آبیاری

34/5

88/253

10

0001/0

کم‌بودن توان مالی کشاورزان

96/6

اختصاص‌نیافتن اعتبارات بلندمدت از طرف دولت برای بازسازی و احیای منابع آب

02/6

حمایت‌نکردن دولت از محصولات با نیاز آبی کم

70/6

نبود تضمین خرید کافی برای محصولات با نیاز آبی کم

67/6

کم‌بودن تضمین بیمه در جبران خسارات واردآمده به محصولات کشاورزی

83/4

نبود هماهنگی بین سازمان‌های دولتی و تشکل‌های مردمی برای مدیریت منابع آب

46/5

تمایل کم کشاورزان به تغییر الگوی کشت به دلیل کاهش احتمالی درآمد

85/4

ناآگاهی کشاورزان از شیوه‌های نوین آبیاری و مزایای آن

30/6

حفر بی‌رویة چاهها و خشک‌شدن چاههای نیمه‌عمیق

77/6

سدسازی و تأثیر آن بر کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و...

12/6

 

داده‌های جدول 8 نشان داده است توان مالی کم کشاورزان (96/6)، بزرگ‌ترین چالش انسانی و کم‌بودن تضمین بیمه در جبران خسارات واردآمده به محصولات کشاورزی (83/4)، کوچک‌ترین چالش فراروی مدیریت منابع آب در این دو دهستان است. نتایج آزمون فریدمن نشان داده است تفاوت بین چالش‌های انسانی با 99 درصد اطمینان معنادار بوده است.

 

جدول- 9: بررسی رابطة بین مدیریت منابع آب با ارتقای شاخص‌های اقتصادی با استفاده از آزمون مک‌نمار

متغیرها

پیش از مدیریت منابع آب

پس از مدیریت منابع آب

مک‌نمار

معناداری

موافقـم

مخـالفم

موافقـم

مخـالفم

افزایش میزان درآمد و قدرت خرید مردم

6/36

4/63

1/69

9/30

05/53

0001/0

افزایش توانایی مردم در خرید یا نوسازی مسکن

8/24

2/75

9/74

1/25

25/146

0001/0

افزایش توجه به مشاغل جدید

9/12

1/87

5/81

5/18

3/214

0001/0

کاهش هزینة ایجاد روش‌های آبیاری نوین

2/24

8/75

4/77

6/22

45/150

0001/0

افزایش رفاه و سطح زندگی مردم در روستا

6/25

4/74

1/79

9/20

98/133

0001/0

افزایش میزان تولیدات بخش کشاورزی

1/25

9/74

84

16

75/159

0001/0

افزایش میزان اشتغال در روستا

5/35

5/64

9/76

1/23

38/85

0001/0

افزایش رضایتمندی از شغل

6/41

4/58

1/63

9/36

29/24

0001/0

افزایش توجه به بخش صنایع تبدیلی کشاورزی

5/18

5/81

73

27

06/183

0001/0

توسعة زیرساخت‌ها و ارائة خدمات حمایتی دولت

22

88

6/68

4/31

26/114

0001/0

کاهش هزینه‌های تولید در بخش کشاورزی

8/35

2/64

65

35

41/76

0001/0

 

داده‌های جدول 9 نشان داده است در تمام شاخص‌های اقتصادی، مدیریت منابع آب تأثیر مثبت داشته است. از بین شاخص‌های اقتصادی، سه شاخص افزایش توجه به مشاغل جدید، افزایش توجه به بخش صنایع تبدیلی کشاورزی و افزایش میزان تولیدات بخش کشاورزی، به ترتیب بیشترین تأثیرات را از مدیریت منابع آب گرفته‌اند؛ بنابراین با توجه به نتایج آزمون مک‌نمار، معناداری این آزمون 0001/0 در سطح اطمینان 99/0 است که معناداری تفاوت پیش و پس از اجرای طرح را نشان می‌دهد.

 

جدول- 10: بررسی آثار اجتماعی مدیریت منابع آب با استفاده از آزمون مک‌نمار

متغیرها

پیش از مدیریت منابع آب

پس از مدیریت منابع آب

مک‌نمار

معناداری

موافقـم

مخـالفم

موافقـم

مخـالفم

افزایش مشارکت روستاییان در برنامه‌ریزی‌های مربوط به خشکسالی

9/57

1/42

57

43

020/0

889/0

افزایش رضایتمندی مردم روستا

3/49

7/50

7/66

3/33

55/17

0001/0

افزایش آگاهی و دانش کشاورزان دربارة راههای حفظ و نگهداری آب

4/28

6/71

81

19

15/146

0001/0

افزایش آگاهی کشاورزان دربارة شیوه‌های نوین کشاورزی

24

76

84

16

70/175

0001/0

افزایش آگاهی کشاورزان دربارة الگوهای کشت جایگزین

22

78

7/77

3/22

36/180

0001/0

افزایش مشارکت سازمان‌های دولتی و نهادهای محلی

9/28

1/71

9/55

1/44

04/47

0001/0

افزایش انگیزة سرمایه‌گذاری در بین مردم بومی در زمان خشکسالی

3/19

7/80

4/50

6/49

50/72

0001/0

افزایش بهره‌گیری از ظرفیت مؤسسات پژوهشی و دانشگاهی

1/23

9/76

8/59

2/40

33/104

0001/0

افزایش تمایل به ایجاد شرکت‌های تعاونی

2/37

8/62

1/66

9/33

89/68

0001/0

کاهش مهاجرت‌های روستا- شهری

3/35

7/64

3/65

7/34

06/50

0001/0

 

داده‌های جدول 10 نشان داده است مدیریت منابع آب در همة شاخص‌های اجتماعی جز (افزایش مشارکت روستاییان در برنامه‌ریزی‌های مربوط به خشکسالی) تأثیر مثبت داشته است. از بین شاخص‌های اجتماعی، سه شاخص افزایش آگاهی کشاورزان دربارة الگوهای کشت جایگزین، افزایش آگاهی کشاورزان دربارة شیوه‌های نوین کشاورزی، افزایش آگاهی و دانش کشاورزان دربارة منابع آبی و راههای حفظ و نگهداری آب به ترتیب بیشترین تأثیرات را از مدیریت منابع آب پذیرفته‌اند؛ بنابراین با توجه به نتایج آزمون مک‌نمار معناداری این آزمون 0001/0 و کمتر از 05/0 به دست آمده است که معناداربودن تفاوت پیش و پس از اجرای طرح را نشان می‌دهد.

 

 

 

 

 

 

 

جدول- 11: بررسی رابطة مدیریت منابع آب با افزایش بهره‌وری درزمینة معیشت پایدار خانوارهای روستایی با استفاده از آزمون کای‌اسکوئر

متغیرها

میانگین رتبه

کای‌اسکوئر

معناداری

فریدمن

درجة آزادی

معناداری

اختصاص اعتبارات بلندمدت دولت برای مدیریت منابع آب

32/7

25/255

0001/0

33/904

12

0001/0

حمایت دولت از کشت‌های جایگزین با مصارف آبی کم

95/7

06/358

0001/0

آموزش روش‌های کاهش مصرف آب کشاورزی به کشاورزان

05/8

54/400

0001/0

افزایش آگاهی کشاورزان دربارة روش‌های نوین آبیاری

96/7

91/438

0001/0

استفاده از تکنولوژی و امکانات جدید در کشاورزی

26/8

19/482

0001/0

ایجاد استخرها برای جمع‌آوری و ذخیرة آب‌های سطحی

63/5

50/81

0001/0

ترویج آبیاری بارانی و تحت فشار

24/8

46/442

0001/0

ترویج آبیاری قطره‌ای و زیرزمینی

40/8

23/460

0001/0

جست‌وجوی مشاغل غیرکشاورزی

02/4

62/13

0001/0

بازیافت فاضلاب شهری برای مشروب‌کردن اراضی کشاورزی

36/4

13/59

0001/0

هماهنگ‌سازی مدیریت بحران خشکسالی با دیگر سیاست‌ها

74/5

68/102

0001/0

جمع‌آوری سیلاب شهری و روستایی و هدایت آن به مزارع

67/6

59/224

0001/0

ترویج کشاورزی گسترده در مزارع وسیع با ایجاد تعاونی‌های تولید

38/8

86/497

0001/0

 

داده‌های جدول 11 نشان داده است ترویج آبیاری قطره‌ای و زیرزمینی (40/8)، ترویج کشاورزی گسترده در مزارع وسیع با ایجاد و گسترش تعاونی‌های تولید (38/8) و استفاده از تکنولوژی و امکانات جدید در کشاورزی (26/8)، مهم‌ترین راهکارهای مدیریت منابع آب است؛ اما جست‌وجوی مشاغل غیرکشاورزی (02/4) و بازیافت فاضلاب شهری برای مشروب‌کردن اراضی کشاورزی (36/4) به دلیل ناآگاهی از قابلیت چنین راهکاری، ضعیف‌ترین راه‌حل تلقی شده است.

اجرای عملیات آبخیزداری در بالادست سدهای بزرگ و مخزنی، نقش مؤثری در مدیریت بهینة منابع آبی و افزایش عمر مفید سدها دارد. توجه به کاهش اتلاف شبکه‌های انتقال و توزیع آب برای جلوگیری از اتلاف منابع آبی است. ارتقای سیستم‌های آبیاری (که به افزایش راندمان آبیاری تا ۵۵ درصد منجر می‌شود)، استفاده از آبیاری تحت فشار، بتونی‌کردن کانال‌های آبیاری برای جلوگیری از افت آب، نوسازی شبکه‌ها و کانال‌های آب، انبارکردن آب در استخرها و آب‌انبارها، از دیگر راهکارهای مدیریت منابع آبی کشور به شمار می‌رود. ضعف مدیریت آبیاری به‌طور عمده ناشی از سه عامل ناآگاهی زارعان از وضعیت رطوبتی خاک و تشخیص زمان مناسب آبیاری، نامتناسب‌بودن میزان آب موجود یا به‌دست‌آمده با آب مورد نیاز برای سطوح زیر کشت و ضعف برنامه‌ریزی آبیاری است که به اتلاف آب و کاهش عملکرد آبیاری می‌انجامد. به‌طور کلی مهم‌ترین راهکارها به‌منظور مدیریت مصرف آب، افزایش کارایی مصرف آب، قیمت‌گذاری و پذیرفتن آب به‌مثابة یک کالا و تعیین و اعمال ارزش واقعی آن، افزایش راندمان آبیاری، تعیین الگوی کشت، کاهش ضایعات کشاورزی و مدیریت یکپارچة منابع آب است. یکی از روش‌های دستیابی به این راهکارها، آموزش بهره‌برداران و کشاورزان و انتقال دانش نوین آبیاری توسط ناظران به مزارع همراه با یکپارچه‌سازی اراضی خواهد بود.

 

جدول- 12: آثار نهایی متغیرهای مشاهده‌شده در مقیاس خشکسالی

زیرمقیاس

خشکسالی

اقتصادی

اجتماعی

افزایش بهره‌وری

اقتصادی

879/0

-

-

-

اجتماعی

785/0

-

-

-

افزایش بهره‌وری

772/0

-

-

-

افزایش توجه به مشاغل جدید

781/0

806/0

-

-

کاهش هزینة ایجاد روش‌های نوین آبیاری

612/0

630/0

-

-

افزایش آگاهی کشاورزان دربارة الگوهای کشت جایگزین

802/0

-

819/0

-

افزایش انگیزة سرمایه‌گذاری در بین مردم بومی

581/0

-

596/0

-

ترویج آبیاری قطره‌ای و زیرزمینی

774/0

-

-

796/0

ترویج کشاورزی گسترده

538/0

-

-

564/0

 

جدول 12 ضرایب رگرسیونی متغیرهای نهایی را نشان می‌دهد. همان‌طور که مشاهده می‌شود در بین متغیرهای بررسی‌شده، بیشترین اثر به متغیر افزایش توجه به مشاغل جدید، افزایش آگاهی کشاورزان دربارة الگوهای کشت جایگزین، ترویج آبیاری قطره‌ای و کمترین تأثیر به متغیرهای کاهش هزینة ایجاد روش‌های نوین آبیاری، افزایش انگیزة سرمایه‌گذاری در بین مردم بومی، ترویج کشاورزی گسترده در ابعاد اقتصادی و اجتماعی و بهره‌وری اختصاص یافته است؛ با توجه به نتایج، بیشترین تأثیر به متغیرهای اقتصادی (879/0)، اجتماعی (785/0) و کمترین تأثیر به متغیرهای بهره‌وری (772/0) اختصاص یافته است.

 

نتیجه‌گیری

گزارش خشکسالی استان گلستان در سال آبی 96- 97 شرکت آب منطقه‌ای گلستان برای بررسی دورة آماری بلندمدت استان نشان می‌دهد دوره‌های خشکسالی و ترسالی از نظم خاصی پیروی نمی‌کنند؛ به‌طوری که در 43 سال اخیر، 17 سال نرمال، 13 سال خشکسالی و 13 سال نیز شرایط ترسالی داشته است. توزیع زمانی و مکانی بارندگی در یک سال آبی نیز، یکنواخت نبوده و در ماههای مختلف وضعیت متفاوتی داشته است. در سال‌های نرمال و ترسالی، بعضی از فصول سال بارندگی کم و شرایط خشکسالی داشته‌اند که این موضوع به کاهش تغذیة منابع آب زیرزمینی و رواناب رودخانه‌ها منجر می‌شود.

موضوع مهم دربارة خشکسالی استان، حاکمیت خشکسالی هیدرولوژیک با وجود شرایط نرمال بارشی است. براساس مطالعات مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران، عمدة سطح استان گلستان در بازه‌های زمانی یک و ده‌سالة منتهی به پایان سال آبی 96- 97، درجات مختلفی از خشکسالی را تجربه کرده است. شواهد نشان می‌دهد در سال‌های اخیر به علت تغییرات اقلیمی، افزایش دما، افزایش تبخیر، برداشت منابع آب زیرزمینی، تغییر رابطة بارش- رواناب و تداوم اثر خشکسالی سال‌های گذشته، حتی با وجود بارش نرمال و بیش از نرمال نیز، میانگین درازمدت در آب‌دهی رودخانه‌ها و ذخیرة سفره‌های آب زیرزمینی به دست نمی‌آید؛ بنابراین با توجه به محدودیت شدید منابع آب، مدیریت درست مصرف بسیار مهم و ضروری است.

آب و منابع آبی از دیرباز در ایران با مسائل و چالش‌هایی همراه بوده است. امروزه با توجه به گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی به وجود آمده، نیاز به آب و اهمیت آن برای بشر دوچندان شده است. در طول این پژوهش و در پژوهش‌های میدانی مشخص شد کشاورزان با محدودیت‌های منابع آب و شیوه‌های نوین آبیاری به میزان کافی آشنایی دارند؛ همچنین برای کشاورزان حفظ منابع آب بسیار مهم بوده است؛ با وجود این بیشتر کشاورزان خواستار حمایت دولت از محصولات با نیاز آبی کم بوده‌اند؛ همچنین حمایت دولت و مسئولان از توسعه و گسترش کشت‌های گلخانه‌ای و هیدروپونیک از مطالبات فعالان این بخش بوده است.

به‌منظور بررسی خشکسالی‌های متوالی در محدودة پژوهش از نزدیک‌ترین ایستگاه سینوپتیک با طول دورة آماری 64ساله استفاده شد. براساس شکل 3 از سال‌های 1982- 1983 به بعد در بیشتر سال‌ها در منطقه خشکسالی حاکم بوده است؛ در حالی که در اندک‌زمانی به‌صورت چندساله ترسالی به وقوع پیوسته است. مدیریت منابع آب با توجه به رخداد خشکسالی در افزایش توجه به مشاغل جدید برای تغییر ساختار شغلی، افزایش درآمد و پس‌انداز و کاهش تمایل مهاجرت از روستا تأثیرگذار است؛ از سویی سازگاری روستاییان با کم‌آبی و تغییر کشت محصولات با مصرف زیاد آب مانند شالی‌کاری به کشت محصولات با مصرف کم آب مانند کینوا معیشت پایدار خانوارهای روستایی را فراهم می‌کند و این مهم در محدودة پژوهش روزبه‌روز در حال گسترش است. با تضمین خرید این نوع محصولات و ارائة تشویق‌هایی مانند تهیة نهاده‌ها (کود، بذر و...) و بیمة محصول از سوی دولت می‌توان به آیندة چنین عملکردی اطمینان یافت.

نتایج پژوهش نشان داد بین مدیریت منابع آب با ارتقای شاخص‌های اقتصادی با استفاده از آزمون مک‌نمار رابطة معنادار در سطح 95 درصد وجود داشته و بیشترین تأثیر در متغیرهای افزایش توجه به مشاغل جدید، افزایش توجه به بخش صنایع تبدیلی کشاورزی و افزایش میزان تولیدات بخش کشاورزی بوده است؛ همچنین در شاخص‌های اجتماعی، بیشترین تأثیر به افزایش آگاهی کشاورزان دربارة الگوهای کشت جایگزین، افزایش آگاهی کشاورزان دربارة شیوه‌های نوین کشاورزی (زراعت، باغداری، دامداری و...) و افزایش آگاهی آنها دربارة منابع آبی و راههای حفظ و نگهداری آب اختصاص یافته است. نتایج آزمون مک‌نمار نیز رابطة معناداری در سطح اطمینان 95درصدی را نشان می‌دهد.

درزمینة راهکارهای افزایش بهره‌وری، متغیرهای ترویج آبیاری قطره‌ای و زیرزمینی، ترویج کشاورزی گسترده در مزارع وسیع با ایجاد شرکت‌های تعاونی و استفاده از تکنولوژی و امکانات جدید در کشاورزی، بیشترین تأثیر را پذیرفته‌اند که آزمون‌های فریدمن و کای اسکوئر نشان می‌دهند رابطة معنادار و در سطح اطمینان 95 درصد تأیید شده است؛ بنابراین نتایج این پژوهش با نتایج حاصل از پژوهش‌های موحدی و همکاران (1397)، کیانی سلمی و امینی فسخودی (1396)، نوروزی و محمدی (1395)، اصغری و همکاران (1395)، رازانی (1394)، بوستانی و همکاران (1393)، پورطاهری و همکاران (1390)، رضایی (1391)، شاهی‌دشت و عباس‌نژاد (1390)، دویستی (1389)، محمدی یگانه و حکیم‌دوست (1388)، وان و همکاران[5] (2019)، کومار[6] (2018)، سانچز و همکاران[7] (2018)، کیم و همکاران[8] (2015)، آراژو و همکاران[9] (2015) و حبیبا و همکاران[10] (2012) مطابقت دارد.

کمبود آب گرگان‌رود، گرایش به چاههای عمیق و نیمه‌عمیق را رواج داده و تغییر الگوی کشت به شالی‌کاری و گندم آبی را به دلیل درآمد بیشتر توجیه کرده و این امر به وضعیت بحران منابع آبی انجامیده است؛ بنابراین لازم است نیاز مصرفی به تعادل برسد. در این زمینه باید الگوی کشت از محصولات با نیاز آبی زیاد مانند شالی و گندم آبی به سمت کشت‌های با نیاز آبی کم و در عین حال پردرآمد به‌ویژه کشت‌های گلخانه‌ای تغییر کند. یافته‌های این پژوهش با یافته‌های قانقرمه و همکاران (1396) کاملاً مطابقت دارد.

در این زمینه پیشنهادهای زیر به‌مثابة راهکارهای مناسب مطرح می‌شود:

  1. اختصاص اعتبارات بلندمدت از سوی دولت برای مدیریت منابع آب؛
  2. حمایت دولت از کشت‌های جایگزین با مصارف آبی کم؛
  3. استفاده از تکنولوژی و امکانات جدید و مدرن در کشاورزی؛
  4. ایجاد استخرها برای جمع‌آوری و ذخیره‌سازی آب‌های سطحی؛
  5. بازیافت فاضلاب‌های شهری برای استفاده در اراضی کشاورزی؛
  6. هماهنگ‌سازی مدیریت بحران خشکسالی با دیگر سیاست‌های ملی و استانی؛
  7. ترویج کشت گلخانه‌ای و کشت هیدروپونیک.

 



[1] Wan et al.

[2] Kumar

[3] Kim et al.

[4] Araújo et al.

[5] Wan et al.

[6] Kumar

[7] Sanchez et al.

[8] Kim et al.

[9] Araujo et al.

[10] Habiba et al.

1-      اصغری سراسکانرود، صالح، جلالیان، حمید، عزیزپور، فرهاد، اصغری سراسکانرود، صیاد، (1395)، انتخاب استراتژی بهینة معیشت پایدار در مواجهه با خشکسالی با استفاده از مدل ترکیبی TOPSIS-SWOT؛ مطالعة موردی: مناطق روستایی بخش مرکزی شهرستان هشترود، فضای جغرافیایی، دورة ۱۶، شمارة 55، اهر، 339-315.
2-      بذرافشان، ام‌البنین، محسنی ساوری، محسن، ملکیان، آرش، معینی، ابوالفضل، (۱۳۹۰)، بررسی وضعیت خشکسالی استان گلستان با استفاده از شاخص بارش استاندارد (SPI)، تحقیقات مرتع و بیابان ایران، دورة ۱۸، شمارة ۳، پیاپی ۴۴، تهران، 407-395.
3-      بزرگ‌زاده، عیسی، (۱۳۹۷)، آب و رشد سبز: فراتر از تئوری برای آیندة پایدار، انتشارات فرهنگ صبا، چاپ اول، تهران، 260 صفحه.
4-      بوستانی، فردین، محمدی، حمید، معین‌الدینی، زینب، (1393)، پیامد سیاست‌های افزایش قیمت آب و کاهش آب آبیاری در استان فارس (رهیافت برنامه‌ریزی ریاضی مثبت تصحیح‌شده)، مهندسی منابع آب، دورة 7، شمارة 20، مرودشت، 78-65.
5-      پورطاهری، مهدی، پریشان، مجید، رکن‌الدین افتخاری، عبدالرضا، عسکری، علی، (1390)، سنجش و ارزیابی مؤلفه‌های مبنایی مدیریت ریسک زلزله؛ مطالعة موردی: مناطق روستایی شهرستان قزوین، پژوهش‌های روستایی، دورة 2، شمارة 1 (پیاپی 5)، تهران، 150-115.
6-      تازیکی، فرشته، (1395)، عوامل اجتماعی مؤثر بر حمایت از سیاست‌های مدیریت منابع آب در بخش کشاورزی؛ مطالعة موردی: آق‌قلا، قره‌سو و بندر ترکمن، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، پژوهشکدة علوم اجتماعی، استاد راهنما: صالحی، صادق، دانشگاه مازندران، دانشکدة علوم اجتماعی.
7-      جعفریان، وحید، یزدانی، محمدرضا، رحیمی، محمد، قربانی، مهدی، (1395)، تحلیل شبکه‌ای ساختار قدرت دست‌اندرکاران سازمانی مدیریت منابع آب دشت گرمسار، تحقیقات منابع آب ایران، دورة 12، شمارة 3، تهران، 129-114.
8-      خیابانی، ناصر، باقری، سروش، بشیری‌پور، امیر، (1396)، الزامات اقتصادی مدیریت منابع آب، مجلة آب و فاضلاب، دورة 28، شمارة 1، پیاپی 107، اصفهان، 56-42.
9-      دحیماوی، عادل، آخوندعلی، علی‌محمد، شیروانیان، عبدالرسول، برومندنسب، سعید، (1397)، استخراج و وزن‌دهی شاخص‌های معرف اصول حکمرانی آب کشاورزی در شبکه‌های آبیاری و زهکشی خوزستان، تحقیقات منابع آب ایران، دورة 14، شمارة 4، تهران، 238-226.
10-  دویستی، حمید، (1389)، بررسی تأثیرات خشکسالی بر وضعیت اقتصادی- اجتماعی شالی‌کاران در استان گیلان، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، استاد راهنما: معتمد، محمدکریم، دانشگاه گیلان، دانشکدة علوم کشاورزی.
11-  رازانی، زهرا، (1394)، ارزیابی اثرات اقتصادی- اجتماعی خشکسالی‌های دهة اخیر (1380-1390) در راستای توسعة پایدار روستایی؛ نمونة موردی: روستاهای بخش مرکزی شهرستان دورود، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، استاد راهنما: صلاحی اصفهانی، گیتی، دانشگاه پیام نور تهران، دانشکدة علوم انسانی.
12-  رضایی، حجت، (1391)، تحلیل اثرات خشکسالی بر اقتصاد روستایی و ناپایداری جمعیتی، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمدی یگانه، بهروز، دانشگاه زنجان، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی.
13-  سواری، مسلم، شوکتی آمقانی، محمد، (1398)، شناسایی راهکارهای سازگاری کشاورزان کوچک‌مقیاس در مقابله با خشکسالی در استان آذربایجان غربی، برنامه‌ریزی فضایی، دورة ۹، شمارة ۴، اصفهان، 42-17.
14-  شاهی‌دشت، علیرضا، عباس‌نژاد، احمد، (1390)، ارائة راهکارهای مدیریتی منابع آب زیرزمینی دشت‌های استان کرمان، نشریة زمین‌شناسی ژئوتکنیک، دورة 7، شمارة 2، زاهدان، 146-131.
15-  شرکت آب منطقه‌ای استان گلستان، (1397)، گزارش خشکسالی استان گلستان در سال آبی 96- 97 مدیریت مطالعات پایة منابع آب شرکت آب منطقه‌ای گلستان.
16-  صادقی، سید حمیدرضا، کاظمی‌کیا، سمیه، خیرفام، حسین، حزباوی، زینب، (1395)، تجارب و پیامدهای انتقال آب بین حوضه‌ای در جهان، تحقیقات منابع آب ایران، دورة 12، شمارة 2، تهران، 140-120.
17-  عزیزی خالخیلی، طاهر، زمانی، غلامحسین، (1388)، رهیافت مدیریت مشارکتی آبیاری: مبانی روان‌شناختی انگیزش و موانع موجود، مجلة تحقیقات اقتصاد و توسعة کشاورزی ایران، دورة 40، شمارة 1، تهران، 138-129.
18-  عنبری، محمدجواد، ضرغامی، مهدی، (1398)، توسعة مدل عامل بنیان جهت احیای منابع آب زیرزمینی با رویکرد مشارکتی؛ مطالعة موردی: دشت شبستر- صوفیان، تحقیقات منابع آب ایران، دورة 15، شمارة 2، تهران، 87-73.
19-  عیوضی، معصومه، مساعدی، ابوالفضل، مفتاح هلقی، مهدی، حسام، موسی، (1388)، بررسی فراوانی و تداوم شرایط مختلف بارش و خشکسالی در استان گلستان، پنجمین همایش ملی علوم و مهندسی آبخیزداری ایران (مدیریت پایدار بلایای طبیعی)، 9-1.
20-  قانقرمه، عبدالعظیم، روشن، غلامرضا، نگهبان، سعید، (1396)، برنامة مدیریت تطبیقی منابع آبی استان گلستان جهت کاهش ریسک خشکسالی‌های آتی، فصلنامة جغرافیای طبیعی، سال ۱۰، شمارة 38، لارستان، 116-95.
21-  قائمی، آلاله، کریمی، عبدالرضا، (1390)، ضرورت مدیریت یکپارچة منابع آبی، نشریة مهندسی کشاورزی، شمارة ۲۵، کرج، ۴۱-۳۶.
22-  کیانی سلمی، صدیقه، امینی فسخودی، عباس، (1396)، تبیین عوامل اجتماعی خشکسالی و شناسایی آثار آن، برنامه‌ریزی فضایی (جغرافیا)، دورة ۷، شمارة ۴، اصفهان، 18-1.
23-  محمدی یگانه، بهروز، حکیم‌دوست، سید یاسر، (۱۳۸۸)، اثرات خشکسالی اقلیمی و تأثیر آن بر عملکرد تولید گندم در اراضی دیم؛ مطالعة موردی: دهستان قره‌پشتلوی بالا شهرستان زنجان، دومین همایش ملی اثرات خشکسالی و راهکارهای مدیریت آن، اصفهان، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی اصفهان.
24-  مرتضی‌نژاد، مهدی، یعقوبی، جعفر، ستوده‌نیا، عباس، داغستانی، مریم، (1391)، راهکارهای بهینه‌سازی مدیریت منابع آب در شبکة آبیاری از دیدگاه آب‌بران؛ مطالعة موردی: شبکة آبیاری دشت قزوین، مجلة مهندسی منابع آب، دورة 5، شمارة 15، مرودشت، 75-67.
25-  مرکز آمار ایران، (1395)، سرشماری عمومی نفوس و مسکن.
26-  مطیعی لنگرودی، سید حسن، قدیری معصوم، مجتبی، رضوانی، محمدرضا، نظری، عبدالحمید، صحنه، بهمن، (1390)، تأثیر بازگشت مهاجران به روستاها در بهبود معیشت ساکنان؛ مطالعة موردی: شهرستان آق‌قلا، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، زمستان، دورة ۴۳، شمارة 78، تهران، 83-67.
27-  مقیمی بنهنگی، سامان، باقری، علی، ابوالحسنی، لیلی، (1397)، ارزیابی نهاد رسمی آب ایران متناظر با سازوکارهای حاکم بر شکل‌گیری تقاضای آب در بخش کشاورزی از منظر چارچوب یادگیری اجتماعی، تحقیقات منابع آب ایران، دورة 14، شمارة 1، تهران، 159-140.
28-  موحدی، رضا، طالبی، بهاره، هدایتی‌نیا، سعید، (1397)، راهکارهای مدیریت منابع آب در بخش کشاورزی ایران، همایش ملی راهبردهای مدیریت منابع آب و چالش‌های زیست‌محیطی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری.
29-  مهدی‌زاده ملاباشی، تورج، (1394)، حکمرانی و مدیریت جامع منابع آب در فضای پسابرجام، فصلنامة صدای آب، شمارة 4، اردبیل، 10 صفحه.
30-  نظری، عبدالحمید، صحنه، بهمن، سقر، علی، (1395)، تحلیل مکانی فضایی بازارهای هفتگی برمبنای نظام سلسله‌مراتب روستایی در شهرستان آق‌قلا، فصلنامة برنامه‌ریزی فضایی، دورة 6، شمارة ۱، شمارة پیاپی 20، اصفهان، 124-103.
31-  نوروزی، اصغر، محمدی، زهرا، (1395)، بررسی خشکسالی هیدرولوژیک و آثار آن بر کشاورزی منطقة لنجان، برنامه‌ریزی فضایی (جغرافیا)،‌ دورة ۶، شمارة ۲، شمارة پیاپی 21، اصفهان، 116-97.
32-  وثوقی، منصور، محمدی، احمد، (1391)، بررسی عوامل اجتماعی و اقتصادی مؤثر در مدیریت جمعی منابع آب در روستاهای فریدون‌کنار، توسعة محلی (روستایی- شهری)، دورة 4، شمارة 2، تهران، 74-47.
33-  یوسفی، علی، خلیلیان، صادق، بلالی، حمید، (1390)، بررسی اهمیت راهبردی منابع آب در اقتصاد ایران با استفاده از الگوی تعادل عمومی، اقتصاد و توسعة کشاورزی (علوم و صنایع کشاورزی)، دورة 25، شمارة 1، مشهد، 120-109.
34-  Araújo, Ronaldo S., Alves, Maria da Gloria, Condesso de Melo, M. Teresa, Chrispim, Zélia M.P., Mendes, M. Paula, Silva Júnior, Gerson C., (2015). Water Resource Management: A Comparative Evaluation of Brazil, Rio de Janeiro, the European Union, and Portugal, Science of The Total Environment, Volume 511, 815- 828.
35-  Brierley Gary J., Fryirs Kirstie A., Hobbs, Richard j., (2008). River Futures: An Integrative Scientific Approach to River Repair,the Science and Practice of Ecological Restoration Series, Island Press, Washington, DC. PP 16-27. ISBN: 9781597261135.
36-  Chaves, Henrique M.L., Alipaz, Suzana, (2007). An Integrated Indicator Based on Basin Hydrology, Environment, Life, and Policy: The Watershed Sustainability Index, Water Resource Management 21, PP. 883– 895.
37-  Donald A. Wilhite, Michael H. Glantz, (1985). Understanding: the Drought Phenomenon: The Role of Definitions, Water International, 10:3, 111-120, DOI: 10.1080/02508068508686328.
38-  Habiba, Umma, Shaw, Rajib, Takeuchi, Yukiko, (2012). Farmer's Perception and Adaptation Practices to Cope with Drought: Perspectives from Northwestern Bangladesh, International Journal of Disaster Risk Reduction, Volume 1, Issue Number 1, 72- 84.
39-  Kim, Jae Hong., Keane, D. Timothy, Bernard, Eric, (2015). Fragmented Local Governance and Water Resource Management Outcomes, Journal of Environmental Management 150.
40-  Kumar, C.P., (2018). Water Resources Issues and Management in India, The Journal of Scientific and Engineering Research, 5 (9), PP 137- 147.
41-  Sánchez, Amador Duran., García, José Alvarez, De La Cruz Del Rio-Rama, María, (2018). Sustainable Water Resources Management: A Bibliometric Overview, Water, 10 (9), 1191, https://doi.org/10.3390/w10091191.
42-  Subash, N., Mohanand, H.R., Banukumar, K., (2011). Comparing water-vegetative indices for rice Oryza sativa L.–wheat Triticum aestivum L. drought assessment, Computers and electronics in agriculture, 772: 175- 187.
43-  The World Bank, (2020). A lesson in Stewardship and Community in Tanzania: Furrow Hashtaq One: Practice Note.
44-  Vallejo, Ramirez, (2011). Managing Agricultural Water, Treatise on Water Science, Volume 1, PP. 129- 151.
Wan, Jiangjun, Song, Xueqian, Su, Yi, Peng, Li, Khatiwada, Shanta Paudel, Zhou, Yawen, Deng, Wei, (2019). "Water Resource Utilization and Livelihood Adaptations under the Background of Climate Change: A Case Study of Rural Households in the Koshi River Basin", Sustainability, MDPI, Open Access Journal,