نویسنده
استادیار دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
The economic life of each city and region can be measured by the concept of sustainable competitiveness with the identity and contexts of those cities and regions. Lack of attention to these contexts can jeopardize the viability of economic life and competitiveness. Planning and investments in some cities and regions of Iran can weaken their economic sustainability in the long run. Recognition of native potentials in Tabriz city and identification of the current situation with a context-oriented approach is the main issues of this study. This study aimed at explaining the dimensions and strategies of promoting urban and regional competitiveness by focusing on contextual potentials in the Tabriz case study. This study is first a descriptive and analytical research to extract the theoretical foundations and dimensions of contextual competitiveness. Then, the case study section was conducted using a combination of analytical and survey methods approaching strategic contextual research. This survey was conducted to analyze the factors affecting the competitiveness and branding of Tabriz city by surveying experts and urban managers through Delphi questionnaire distribution technique with 30 people. The results indicate that contextual competitive advantages can be defined in the natural, geographical, historical, spatial-physical, religious, cultural, social, economic, scientific, and sport fields. The results of field research and statistical analysis on competitiveness of Tabriz city based on the ideas of experts and managers are: ‘originality and global reputation’ and ‘creativity and innovation’ are the most important factors affecting the competitiveness of Tabriz city; ‘unfamiliarity with the factors involved’, ‘lack of specialized look and branding training’, ‘lack of prioritization of indigenous identity’ and ‘political and legal barriers’ are the most important obstacles to competitiveness in Tabriz; ‘historical sites’, ‘genuine goods’, and ‘Tractor Club and Yadgar Imam Stadium’ are the most important aspects for Tabriz’s competitiveness; ‘facilitating political and legal space’, ‘creating economic benefits’, ‘providing tourism facilities (access, amenities, and services)’ are the most important strategies to improve the competitiveness of Tabriz city. The most important innovations proposed in this research with emphasis on Tabriz city conditions include: offering new and adaptable local investment opportunities, entrepreneurship in the field of local businesses, creating and developing identity brands, creating competitive benefits with the focus on the fields and their branding, development of religious tourism infrastructure; branding and development of historical, cultural, social, sport, natural and environmental tourism infrastructure. Also, from the viewpoint of the respondents, introducing the most appropriate aspect of Tabriz's contextual competitiveness, revitalizing historical sites and original goods, paying attention to the branding of the Tractor Club and Yadgar Imam Stadium are important.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
توجه به زمینه‌ها و مؤلفه‌های فرهنگی، اجتماعی، تاریخی، زیست‌محیطی، هنری و رعایت الزامات زمینه‌ای، رکنی ضروری در توسعة شهری و منطقه‌ای است و اتخاذ چنین رویکردی، موفقیت، اثرگذاری و ماندگاری بیشتر برنامه‌ها و طرح‌های منطقه‌ای، شهری و ملی را به دنبال خواهد داشت؛ در غیر این صورت آثار و فضاها و نتایجی صرفاً برپایة منافع فردی و نگرش‌های یک‌بعدی، ناپایدار و آسیب‌پذیر پدید خواهد آمد.
نگرش زمینه‌گرایانه به فضا، هویت فرهنگی و محیطی را ارتقا می‌بخشد و در آفرینش فضاهای پایدار و ماندگار مؤثر واقع می‌شود. در توسعة هر فضایی علاوه بر درنظرگرفتن نیازها و مسائل آن فضا، زمینه‌های مهم نیز به کار گرفته می‌شود (مولایی و پیربابایی، 1395: 104). رقابت‌پذیری شهری و منطقه‌ای زمینه‌گرا با توجه به ظرفیت‌ها و قابلیت‌های زمینه‌مدار به دنبال ارتقای توان رقابت‌پذیری شهرها و مناطق است. قابلیت‌های زمینه‌مدار، همان عناصر و مزایای ارزشمند برخاسته از هویت مناطق هستند که از آن شهرها و مناطق جدایی‌ناپذیرند.
عنوان «زمینه» از واژة لاتین «کانتکستر»[1] به معنی «با هم یکی‌شدن (یکپارچه و ممزوج‌شدن)» می‌آید. به زعم ماریوبوتا[2] زمینه‌گرایی و طراحی معماری در زمینه بر بستر طراحی و قابلیت‌های ذاتی آن تمرکز دارد (گروتر، 1375: 130). زمینه در مفهوم معماری به‌مثابة کل یکپارچه و متحدی است که معنای اجزای گوناگون یک ساختمان را می‌دهد. زمینه، محیط و مجموعة پیرامونی یک عنصر و همچنین منشأ الهام برای توسعه، برنامه‌ریزی و طراحی است (بحرینی، 1388: 264؛ تولایی، 1380: 34-43). زمینه‌ها به‌مثابة مجموعه‌ای از عناصر ذاتی و جدایی‌ناپذیر پدیده‌ها، تجلی‌گر هویت آنها هستند. زمینه‌های شهرها و مناطق از ابعاد سازندة مکانی، زمانی، فرهنگی، اجتماعی و سایر مؤلفه‌های وجودی برخاسته است. این زمینه‌ها معرف هویت پویای شهرها و مناطق در گذر زمان و مکان و وجه تمایز آنهاست. شناخت زمینه‌های ارزشمند هویتی شهرها و مناطق و تمرکز و تأکید بر آنها برای توانمندسازی و پایداری به ارتقای رقابت‌پذیری آنها کمک می‌کند؛ به بیان دیگر زمینه‌ها محل رشد، ترقی و قدرت رقابتی شهرها و مناطق هستند (مولایی و بهزادفر، 1398: 114)؛ بنابراین زمینه‌ها، همان اجزای هویتی یک شهر و منطقه محسوب می‌شوند و سرمایه‌گذاری معطوف به آنها، شهر و منطقة رقابت‌پذیر را خلق می‌کند.
سرزمین ایران مملو از زمینه‌های ارزشمند فرهنگی، اجتماعی، طبیعی و کالبدی و بر همین اساس نیازمند توجهی درخور در فرایند توسعه، برنامه‌ریزی و طراحی در تمامی مقیاس‌های ملی، منطقه‌ای و شهری است (مولایی و پیربابایی، 1395: 138). شهر تبریز، ازجمله مناطق کشور با زمینه‌های ارزشمندی در ابعاد اجتماعی، فرهنگی، تاریخی و طبیعی محسوب می‌شود. این زمینه‌ها شامل بناهای تاریخی، شعرا و ادیبان، غذاها و شیرینی‌ها، صنایع دستی، موزه‌ها، باغ‌ها، سوغاتی‌های اصیل، صنایع اصیلی نظیر کفش و فرش، وقایع تاریخی، گردشگاه‌های طبیعی و تاریخی منحصربه‌فرد، متنوع و گوناگونی است که ظرفیت‌های مهمی درزمینة توسعه و رقابت‌پذیری زمینه‌گرا به شمار می‌آیند. در این راستا، تمرکز بر این زمینه‌ها در برنامه‌ریزی‌ها و سرمایه‌گذاری‌های پیش رو ضروری است؛ امری که گاه با گرایش به سرمایه‌گذاری‌های صنعتی ناهمخوان با زمینه و توان محیطی به تضعیف محیط و زیست‌پذیری و تولید آسیب‌ها و تهدیدات کالبدی و زیست‌محیطی دربرابر زلزله و آلودگی آب و هوا منجر شده است.
به‌طور کلی امکان بررسی زمینه‌های رقابت‌پذیری هویتی شهرها در ابعاد فضایی‌کالبدی، تاریخی، فرهنگی و اجتماعی، زیست‌محیطی، مذهبی، اقتصادی و تجاری، ورزشی، علمی، صنعتی و فناورانه و سیاسی وجود دارد. (مولایی و بهزادفر، 1398: 114). توانمندسازی شهرها و مناطق ایران با رویکرد رقابت‌پذیری زمینه‌محور، آنها را از وابستگی به بودجه‌های دولتی بی‌نیاز می‌کند؛ زیرا وابستگی شهرهای ایران به درآمدهای نفتی دولتی، اقتصاد آنها را تهدید و کاهش درآمدهای نفتی یا اختلال در فروش نفت و مسائل بین‌المللی، رونق اقتصادی و پروژه‌های شهری و منطقه‌ای و ملی را با رکود مواجه می‌کند. رکود تولید کارخانه‌ها و مراکز تولیدی و افزایش بیکاری در اثر نبود توان رقابتی، مسئلة بیشتر شهرهای ایران در دورة معاصر است.
هدف پژوهش حاضر، جست‌وجوی ابعاد و راهبردهای ارتقای رقابت‌پذیری شهری و منطقه‌ای با تمرکز بر ظرفیت‌های زمینه‌ای است. در این زمینه پرسش‌های پژوهش عبارت‌اند از:
1. مبانی و اصول رقابت‌پذیری شهری و منطقه‌ای زمینه‌گرا چیست؟
2. ابعاد ارتقای رقابت‌پذیری زمینه‌محور شهر تبریز و راهبردهای آن کدام‌اند؟
با توجه به پرسش‌ها، پژوهش حاضر نیازمند روشی ترکیبی از روش‌های توصیفی، تحلیلی و پیمایش میدانی است که با شیوه‌های مطالعة اسنادی و کتابخانه‌ای و توزیع پرسش‌نامه میان متخصصان و مدیران شهر تبریز برای نظرسنجی به روش دلفی و تحلیل نتایج آماری انجام شده است.
پیشینة پژوهش
شریف‌زادگان و ندایی طوسی (1395) در پژوهشی با عنوان «سنجش مناسبت به‌کارگیری مؤلفه‌های رقابت‌پذیری توسعة منطقه‌ای در ایران»، رقابت‌پذیری منطقه‌ای و الزامات آن و مقایسة رقابت‌پذیری استان‌های 31گانة ایران را بررسی کرده‌اند.
مطلّبی و همکاران (1394) در پژوهشی با عنوان «خوانشی از جایگاه و نقش برندسازی معماری در رقابت‌پذیری شهری در شهرهای جهانی»، معماری و برندینگ شهری و راهکارهای ارتقای مکان معماری را به‌مثابة مقصد گردشگری و جذب سرمایه‌های خارجی ارزیابی کرده‌اند.
نظم‌فر و همکاران (1396) در پژوهش خود با عنوان «بررسی وضعیت رقابت‌پذیری اقتصادی شهرهای ایران» به رتبه‌بندی استان‌های کشور ازلحاظ برخورداری از شاخص‌های رقابت‌پذیری توجه داشته و آنها را در دسته‌های کاملاً برخوردار، برخوردار، نسبتاً برخوردار، غیربرخوردار، کاملاً غیربرخوردار دسته‌بندی کرده‌اند.
شکوهی و همکاران (1397) در پژوهشی با عنوان «برنامه‌ریزی راهبردی گردشگری کردستان برپایة هویت رقابت‌پذیری منطقه‌ای با استفاده از تکنیک متاسوات[3]»، جایگاه گردشگری استان کردستان را در رقابت منطقه‌ای بررسی و مهم‌ترین منابع و قابلیت‌های گردشگری با ویژگی وی.آی.آر.اُو[4] و عوامل کلان مؤثر بر گردشگری کردستان را شناسایی کرده‌اند. این بررسی با روش برنامه‌ریزی راهبردی و تکنیک متاسوات انجام شده است.
قائدرحمتی و خاوریان گرمسیر (1394) در پژوهشی با عنوان «نقش تکنیک متاسوات در برنامه‌ریزی راهبردی گردشگری شهر یزد»، روش سنتی سوات را نقد و کاربرد مدل متاسوات را در رهنمون‌ساختن تصمیم‌گیرندگان در فرایندی یکپارچه از مرحلة اولیة طوفان مغزی به ایجاد فهرست رتبه‌بندی‌شده‌ای از اولویت‌ها تبیین کرده‌اند. این پژوهش، ثبات سیاسی را مهم‌ترین عامل کلان در توسعة گردشگری شهر یزد می‌داند و توجه مسئولان و نیروی انسانی مجرب را به گردشگری و سرمایه‌گذاری درزمینة اهداف پژوهش معطوف می‌کند.
یعقوبی منظری و آقامیری (1396) در پژوهشی با عنوان «تعیین راهبردهای صنعت گردشگری ایران با استفاده از تکنیک متاسوات در راستای اهداف سند چشم‌انداز این صنعت» بر اهداف سند چشم‌انداز صنعت گردشگری در افق 1404 تمرکز داشته‌اند. ازنظر این پژوهش نبود توسعة مناسب در زیرساخت‌های گردشگری، قوانین، برنامه‌ریزی‌های مشخص و اعمال تحریم‌های غرب علیه ایران، مهم‌ترین موانع توسعة گردشگری محسوب می‌شوند.
مولایی و بهزادفر (1398) در مقالة «تبیین ابعاد و ظرفیت‌های رقابت‌پذیری هویتی شهری با رویکرد زمینه‌گرا در شهرهای ایران»، بر مبانی و اصول رقابت‌پذیری شهری هویت‌محور تأکید داشته‌اند (مولایی و بهزادفر، 1398: 97).
بدری و همکاران (1394) در پژوهشی با عنوان «متاسوات، ابزاری استراتژیک برای برنامه‌ریزی گردشگری پایدار (مطالعة موردی روستای میغان)»، قابلیت‌های مدل استراتژیک متاسوات و تکنیک مربوط را در برنامه‌ریزی گردشگری روستایی بررسی کرده‌اند. این پژوهش با تأکید بر نظریة مبتنی بر منابع، مزایای رقابتی را شناسایی می‌کند.
رضایی و همکاران (1394) در مقالة «برنامه‌ریزی راهبردی فضایی شهرهای کوچک‌اندام با استفاده از مدل متاسوات (مطالعة موردی شهر تفت استان یزد)»، بر راهبردهای توسعة شهر تفت با بهره‌گیری از مدل راهبردی متاسوات تمرکز داشته‌اند.
نصیری و همکاران (1396) در کتابی با عنوان رقابت‌پذیری شهری از دریچة علوم اقتصادی، مبانی، ابعاد، تجارب و راهبردهای رقابت‌پذیری شهری را بررسی کرده‌اند.
پژوهش‌های خارجی انجام‌شدة مرتبط با پژوهش حاضر به شرح زیر است:
مجمع جهانی اقتصاد هرساله گزارشی با عنوان «شاخص‌های رقابت‌پذیری گردشگری» ارائه می‌دهد. این گزارش براساس سه مؤلفة مقررات و قوانین، فضا و ساختارهای گردشگری، منابع انسانی و فرهنگی و طبیعی، شاخص رقابت‌پذیری را ارزیابی می‌کند. در این گزارش، کشور ایران با داشتن شاخص 3.43 از رتبة 10 در رتبة 93 در بین 136 کشور عضو، جایگاهی متوسط به پایین در رقابت‌پذیری گردشگری دارد (World Economic Forum, 2017).
سیمون انهالت[5] (2007) در کتاب هویت رقابتی، مبانی هویتی و ابعاد فرهنگی، اجتماعی، ورزشی و رویدادهای شهری و محیطی را در رقابت‌پذیری شهری و منطقه‌ای ارائه کرده است. وی در این کتاب بر مشارکت مردم، گردشگری شهری و منطقه‌ای، وجهة شهر و منطقه در تصویر ذهنی مردم تأکید دارد.
کیت دینی[6] (1392) در کتاب برندینگ شهری، مبانی، ابعاد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، محیطی و گردشگری شهری را به همراه تجارب مفیدی از شهرهای موفق در برندسازی شهری از سرتاسر جهان ارائه کرده است.
پورتر[7] (2000) در کتاب موقعیت، رقابت و توسعة اقتصادی: خوشه‌های محلی در اقتصاد جهانی، مبانی، ابعاد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، محیطی و گردشگری شهری را به همراه تجارب مفیدی از شهرهای موفق در برندسازی شهری از سرتاسر جهان ارائه کرده است. وی همچنین در کتاب دیگری با عنوان مزایای رقابتی ملل، مزایای رقابتی جوامع مختلف را از دیدگاه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی توصیف و تحلیل کرده است.
پنگفی و همکاران[8] (2017) در کتاب شبکة شهرها در مسیر جادة ابریشم: رقابت‌پذیری شهری جهانی گزارش 2017، گزارشی جامع از وضعیت رقابت‌پذیری شهرهای مسیر جادة ابریشم ارائه داده‌اند.
مبانی نظری پژوهش
رویکرد طراحی شهری و منطقه‌ای زمینه‌گرا مبتنی بر توجه و احترام به زمینه‌های ارزشمند است. این امر طی فرایندی منعطف و پویا با جامع‌نگری به ابعاد تاریخی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و طبیعی، کیفیات محیطی را در ابعاد یادشده و پایداری محیط تقویت می‌کند (مولایی و پیربابایی، 1395: 101). «زمینه‌گرایی»، بینشی فلسفی است که هر رویدادی را به‌مثابة عملی جدایی‌ناپذیر از زمینة موجود و تاریخی مستمر و مداوم می‌داند و در رویکردی کارکردی و بنیادگرایانه در ارتباط با حقیقت و معنا در نظر گرفته می‌شود. ریشة استعاری زمینه‌گرایی «عمل در زمینه»[9] است. ملاک و معیار حقیقی زمینه‌گرایی «کار موفق یا عمل مؤثر» است (J.Fox, 2008: 55-66).
تحلیل زمینه‌گرا نیز مطالعة مسائل شهری در هر مقیاسی است؛ به‌طوری که نشاندهندة نحوة تأثیر یا تأثر از زمینة کلانتر شهری باشد (رابرتز و گرید، 1390: 253). زمینه‌گرایی، یکی از دیدگاه‌های رایج در شهرسازی است که زمینه را به‌مثابة رویداد تاریخی می‌پندارد. زمینه‌گرایی نخست به ابعاد صرفاً کالبدی توجه داشت؛ اما به‌تدریج به ابعاد انسانی گرایید و حوزة مطالعة خود را به ابعاد فرهنگی‌اجتماعی جامعه گسترش داد. زمینه‌گرایان معتقدند اجزای کالبدی شهر زیر پوشش نیروها یا ویژگی‌های درونی خود نیستند؛ بلکه به محیط و مجموعة پیرامون آن وابسته هستند؛ از این رو جست‌وجوی خواص و ابعاد پدیده‌ها و توجه به جوهر آنها بدون توجه به بعد زمان و زمینه‌ای که در آن قرار دارند، امکان‌پذیر نیست (تولایی، 1380: 34-43).
برخی طراحان شهری گونه‌های شهری را «بافت شهری» می‌دانند و تشابهی بین پس‌زمینة یک ساختار شهری و تاروپود یکپارچه می‌بینند. همچنین گونه‌های شهری و بافت بدن را برای تعیین ویژگی‌های آن و ریخت‌شناسی شهری مقایسه می‌کنند (رابرتز و گرید،1390: 35). مفهوم گونه، ایدة فرهنگ را به میان می‌آورد. ساختمان‌ها، ترکیب مناطق و فضاهای شهری دراثر روابط آیینی بین اعضای یک جامعه در دورة زمانی خاصی شکل می‌گیرند و با مفاهیم درونی خود نشاندهندة ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی منطقه یا قشری از جامعه‌اند (رابرتز و گرید، 1390: 37). اصل شخص ثانی نیز که ادموند بیکن مطرح کرده است، بر لزوم توجه به احترام طراح به طرح‌ها و آثار موجود معماران اولیه در محدودة طراحی تأکید می‌کند (بیکن، 1376: 108). به بیان ساده‌تر شخص ثانی (طراح دوم) به‌مثابة شخص تازه‌واردی است که به جمعی وارد می‌شود و به آداب، رسوم و سنن جمع احترام می‌گذارد.
زمینه‌گرایان معتقدند نگرش به ساختار ذهنی و عینی در شهر (زمینه) به‌مثابة رویدادی تکاملی در ابعاد کالبدی، تاریخی، اجتماعی و فرهنگی، عامل انسجام‌دهنده در شهر قلمداد می‌شود. زمینه‌گرایی که کالبد را عامل انسجام‌دهنده می‌داند، در پی یافتن الگوهای فراگیری است که امکان روابط متقابل توده و فضا را فراهم و روابط علی و معلولی و ساختارهای ارتباطی را در شهر تبیین کند (ماجدی و زرآبادی، 1389: 1-22). همچنین نظریه‌پردازان زمینه‌گرا این موضوع را در سه بعد کالبدی، تاریخی و اجتماعی‌فرهنگی بررسی می‌کنند.
حسن فتحی در همکاری با شرکت دوکسیادیس[10] بر نظریة اکیستیکس[11] برگرفته از واژة "oikos" (اُیکُوس) یونانی به معنی خانه و اهمیت علم سکونتگاه‌های انسانی تأکید می‌کند. در این نظریه، مطالعة نظام‌های اقتصادی، اجتماعی، فنی و تکنیکی، فرهنگی، سیاسی و مدیریتی در توسعة سکونتگاه‌ها و توجه به آنها ضروری است
(Fathy‚ 1973: 21-34).
شکل- 1: دیاگرام دوکسیادیس؛ اکیستیکس و توسعه؛ نمایش ابعاد و جنبه‌های چندگانة توسعة سکونتگاه‌ها (Fathy, 1973)
رقابت‌پذیری، موضوعی محوری و مهم است که از آن به‌مثابة ابزاری برای رسیدن به رشد مطلوب اقتصادی و توسعة پایدار یاد می‌شود. ارزیابی جایگاه و شناخت عوامل رقابت‌پذیری اقتصادی کلان‌شهرها، ضمن آشکارسازی توان‌ها، نیازها و محدودیت‌های اقتصادی، برنامه‌ریزی برای رقابت‌پذیری کلان‌شهرها را در آینده آسان می‌کند (علی‌اکبری و همکاران، 1397: 13-15).
ازنظر سازمان توسعه و همکاری اقتصادی[12]، رقابت‌پذیری معیاری برای ارزیابی وضعیت اقتصادی کشورهاست که درآمد شهروندان را افزایش و نیز خدمات و محصولاتی ارائه می‌دهد که آزمون بازارهای بین‌المللی را گذرانده باشد (داداش‌پور و احمدی، 1389: 54). رقابت‌پذیری اقتصادی شهرها باید به اهداف و کیفیات ملموسی منجر شود که عبارت‌اند از: ارتقای شاخص رقابت‌پذیری شهری، بهبود محیط اقتصادی شهری، هماهنگ‌کردن و تعامل مثبت اقتصادی با جریان جهانی مبتنی بر مجموعه‌ای از رویکردهای نظری پشتیبان به‌منظور بهبود شاخص رقابت‌پذیری شهری (دلبری، 1393: 1-13). رقابت‌پذیری شهری، توانایی یک شهر در تولید و ایجاد بازار برای تولیدات (کالاها و خدمات) با ارزش مناسب (نه الزاماً با کمترین قیمت) در رقابت با تولیدات رقابتی سایر مناطق شهری است. رقابت‌پذیری شهری به ویژگی‌های اقتصاد شهری اطلاق می‌شود که ضمن تولید خدمات و محصولات با ارزش برای شهروندان خود، از اقتصاد مبتنی بر صادرات پشـتیبانی می‌کند و کیفیت و استانداردهای زندگی شهروندان را افزایش می‌دهد (علی‌اکبری و همکاران، 1397: 15).
توجه به هویت در برندسازی شهری، امری ضروری است. توجه به اینکه اساس و مؤلفه‌های هویتی شهر چیست و می‌خواهیم مخاطب چه تفسیری از آن داشته باشد، بدون میزان پذیرفته‌ای از شفافیت در مرحلة نخستین شکل‌گیری برند، به ایجاد برند شهری شفاف و موفقی منجر نخواهد شد؛ بلکه درنهایت با مجموعه‌ای غیرمنسجم از زیربرندها مواجه خواهیم بود که هرکدام اطلاعات مرتبط به خود را ارائه می‌کنند یا حتی بدتر از این ممکن است هیچ برند شهری هوشیارانه‌ای ایجاد نشود که در این صورت سرنوشت وجهة شهر تماماً در دستان جهانی بی‌تفاوت یا خصمانه خواهد بود (دینی، 1392: 93-192).
سیمون انهالت (2007) در کتاب هویت رقابتی، مبانی هویتی و ابعاد فرهنگی، اجتماعی، ورزشی و رویدادهای شهری و محیطی را در رقابت‌پذیری شهری و منطقه‌ای ارائه کرده است. وی در این کتاب بر مشارکت مردم، گردشگری شهری و منطقه‌ای و وجهة شهر و منطقه در تصویر ذهنی مردم تأکید دارد (Anholt, 2007: 1-12).
رقابت‌پذیری ازجمله موضوعات مهمی است که طی سال‌های اخیر در ادبیات مدیریت شهری بر آن تأکید و در این‌باره چشم‌اندازهای متفاوتی نسبت به عوامل تعیین‌کنندة رقابت‌پذیری ارائه شده است (KhodadadMehri, 2006: 189-212).
مفهوم رقابت‌پذیری و ابعاد آن به‌مثابة نقشة راهی عمل می‌کند که کلید رهایی کشورها از دام توسعه‌نیافتگی است؛ یکی از ویژگی‌های شاخص شرکت‌های موفق، برخورداری از قابلیت‌های رقابت‌پذیری است که بیش از هر چیز، از داشتن دیدگاه‌های جدید دربارة آن نشئت می‌گیرد (Ambashta & Momaya‚ 2004: 46-58).
رقابت‌پذیری، مفهومی چند بعدی است که در تعیین آن عوامل مختلفی سهیم هستند و در سطوح سه‌گانة بین‌المللی، ملی و بنگاه‌ها امکان بررسی و مطالعه دارد؛ به این مفهوم که هر شرکتی به بهترین شکل ممکن، منابع دردسترس اعم از سرمایه، نیروی کار و فناوری را تلفیق و محصولاتی مشتری‌پسند یا خدماتی مناسب به بازار عرضه کند، از موفقیت بیشتری در فضای رقابتی برخوردار خواهد بود (Abbasi & RahimiKoloor‚ 2010: 248-255).
شاخص‌های رقابت‌پذیری جهانی در 12 رکن رقابت‌پذیری به شرح زیر دسته‌بندی می‌شوند: 1- نهادها؛
2- زیرساخت؛ 3- ثبات اقتصاد کلان؛ 4- بهداشت و آموزش ابتدایی (چهار رکن اول به‌مثابة الزامات اساسی در اقتصادهای عامل‌محور در مرکز توجه قرار می‌گیرند)؛ 5- آموزش‌های عالی و حرفه‌ای؛ 6- کارایی بازار کالا؛
7- کارایی بازار نیروی کار؛ 8- توسعة بازار مالی؛ 9- آمادگی تکنولوژی؛ 10- اندازة بازار؛ 11- شکوفایی کسب و کار و 12- نوآوری (دو رکن آخر به‌مثابة ارتقادهندة کارایی در اقتصادهای کارایی‌محور در مرکز توجه قرار می‌گیرند) (Schwab & Porter, 2008: 5 Schwab, 2013: 9;).
به زعم سیمون انهالت (2007) ابعاد هویت رقابتی عبارت‌اند از: گردشگری، برندها، مردم، سیاست‌ها، فرهنگ و سرمایه‌گذاری (Anholt, 2007: 26). وی همچنین برای برند شهری ابعاد شش‌گانه‌ای را مطرح می‌کند: 1- وجهه و جایگاه جهانی شهر: دربارة جایگاه شهر در عرصة جهانی و میزان اثرگذاری آن بر حوزه‌های فرهنگی، علمی، اقتصادی و سایر رویدادهای جهانی است؛ 2- مکان: پرسش از مردم دربارة زیبایی شهر، آسایش و راحتی و... ؛
3- قابلیت‌ها: شامل فرصت‌های آموزشی و دانشگاهی، کسب و کار و مهاجرت و... ؛ 4- مردم شهر که شهر را می‌سازند و ویژگی‌های هویتی در حوزة زبان و فرهنگ و اجتماعات منسجم و گوناگون دارند. از مردم دربارة رابطة گرم و صمیمی یا سرد و خشن با مسافران و گردشگران و نیز کیفیت میزبانی از آنها پرسیده می‌شود؛ 5- پیش‌نیازها: در این بخش از مردم دربارة چگونگی درک کیفیت‌های بنیادی شهر و نیز رضایت آنها از مسکن مطلوب و مقرون به‌صرفه و دیدگاهشان دربارة استانداردهای عمومی و امکانات رفاهی از قبیل مدارس، بیمارستان‌ها، حمل و نقل عمومی، امکانات ورزشی و... پرسیده می‌شود. در رتبه‌بندی شهرهای رقابت‌پذیر، لندن در صدر فهرست برندهای شهری و پس از آن پاریس، سیدنی، رم و بارسلونا قرار دارند؛ 6- نبض‌ها[13]: جذابیت یک سبک زندگی شهری، بخش مهمی از تصویر هر شهر است. در این بخش ما کشف می‌کنیم مردم شهرها را چگونه تصور می‌کنند؛ همچنین از مردم می‌پرسیم چگونه دربارة یافتن چیزهای جالب فکر می‌کنند و برای این امر، هر دو گروه گردشگران و ساکنان بررسی می‌شوند (Anholt, 2007: 59-62).
رقابت‌پذیری زمینه‌گرا و مزایای رقابتی زمینه‌ای
زمینه‌ها به‌مثابة مجموعه‌ای از عناصر ذاتی پدیده‌ها، تجلی‌گر هویت آنها هستند. زمینه‌های شهرها و مناطق برخاسته از ابعاد سازندة مکانی، زمانی، فرهنگی، اجتماعی و سایر مؤلفه‌های وجودی است. این زمینه‌ها، معرف هویت پویای شهرها و مناطق در گذر زمان و مکان و وجه تمایز آنها محسوب می‌شوند. شناخت زمینه‌های ارزشمند هویتی شهرها و مناطق برای توانمندسازی و پایداری و تمرکز و تأکید بر آنها به ارتقای رقابت‌پذیری آنها کمک می‌کند؛ به بیان دیگر زمینه‌ها محل رشد، ترقی و قدرت رقابتی شهرها و مناطق هستند.
مزیت رقابتی[14]، مفهومی پویاست که با پیوستگی اقتصادی و به‌روزرسانی اجتماعی یک شهر و بازآفرینی شهری در ارتباط با احیای صنایع قدیمی مرتبط است (نصیری و همکاران، 1396: 36-39).
ازنظر بارنی[15] مزایای رقابتی برای اثربخشی یک منبع یا قابلیت باید چهار ویژگی راهبردی داشته باشند: باارزش‌بودن، نایاب‌بودن، تقلیدپذیرنبودن و سازماندهی‌داشتن[16] (شکوهی و همکاران، 1397: 18). درحقیقت مزیت رقابتی شهر در ارتباط با سطح بهره‌وری آن مشخص می‌شود. گرایش به باقی‌ماندن نابرابری‌های فضایی در بهره‌وری و رفاه در طول زمان‌های طولانی بر اهمیت اقتصادهای متراکم در مزیت رقابتی تأکید دارد. اقتصادهای متراکم مرکب از صرفه‌جویی‌های شهری (مزایای بهره‌وری اندازه و تراکم بازار شهری) و صرفه‌جویی‌های محلی (منافع بهره‌وری از تمرکز صنایع شهری خصوصی) هستند. صرفه‌جویی‌های شهری در رقابت‌پذیری شهرهای بزرگ و صرفه‌جویی‌های محلی در رقابت‌پذیری شهرهای متوسط و کوچک و همچنین در خوشه‌های صنعتی خصوصی مهم‌اند (نصیری و همکاران، 1396: 36-39).
ازنظر پورتر[17] مزیت رقابتی پایدار در یک اقتصاد جهانی تا حد زیادی منطقه‌ای و محلی است (داداش‌پور و احمدی، 1389: 60). این مزایای رقابتی محلی در شهرها و مناطق، همان زمینه‌های ارزشمند بومی هستند که نیازمند برنامه‌ریزی معطوف به زمینه‌های هویتی است و با روش‌های نوآورانه، رفع موانع سیاسی و قانونی، ایجاد صرفة اقتصادی و ارتقای کیفیات محصول و برندسازی در مقیاس‌های منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی به بهبود وضعیت رقابت‌پذیری کمک می‌کند.
امروزه توسعة شهرها از مسیر رقابت با شهرها و مناطق همتا می‌گذرد. توان مالی شهرها و مناطق و کسب درآمد زیاد نیازمند توسعة رقابتی شهری و منطقه‌ای است؛ زیرا گردش چرخ‌های اقتصاد هر شهر و منطقه‌ای اعم از پروژه‌های شهری و آبادانی شهر و فضاهای شهری و امکانات مربوط و بنیة مالی شهروندان با قدرت رقابتی شهر گره خورده است. در دورة معاصر مزایای رقابتی طبیعی، تاریخی، صنعتی، جغرافیایی، ورزشی، علمی و تجاری و... ، هر کدام حوزه‌ای گسترده محسوب می‌شوند که بعضی شهرهای رقابت‌پذیر در یک یا چندین مورد از آنها از مزیت رقابتی برخوردارند.
روش‌شناسی پژوهش
رقابت‌پذیری شهری در صورتی که با ریشه‌ها و اصالت‌های شهر و منطقه توأم باشد، مزایای رقابتی شهر و منطقه را تضمین خواهد کرد و آینده‌ای ماندگار و توسعه‌ای پایدار رقم خواهد زد. در این زمینه برندسازی معطوف به اصالت شهر، رویکردی راهبردی و باهویت است و از ظرفیت‌های زیادی در توانمندسازی شهر و شهروندان برخوردار است. رابطة بین هویت، زمینه‌گرایی و رقابت‌پذیری هویتی در قالب دیاگرام زیر جالب توجه است.
شکل- 2: ابعاد، مزایا و برندهای رقابت‌پذیری زمینه‌گرای استفاده‌شده در پژوهش (نگارنده)
پژوهش میدانی به‌طور موردی در شهر تبریز انجام شده است. برای انجام پژوهش نخست با روش پژوهش توصیفی و تحلیلی و شیوة مطالعة کتابخانه‌ای و اسنادی، زمینه‌ها و مزایای رقابت‌پذیری شهر تبریز استخراج و دسته‌بندی شدند. سپس براساس زمینه‌ها و شاخص‌های ارزیابی، گویه‌های سنجش اولویت آنها ازنظر متخصصان و خبرگان در چهار بخش تنظیم شد که براساس جدول‌های (1) تا (5) عبارت‌اند از: الف) مهم‌ترین عوامل مؤثر بر رقابت‌پذیری شهر تبریز که برای 30 زمینه و مزیت رقابتی در پرسش‌نامه ارزیابی شدند. پرسش‌نامه به‌صورت جدولی متشکل از مزایا و شاخص‌ها بود که ستون اول، مزایای 30گانه (مانند بازار تاریخی تبریز، مقبرةالشعرا، باغ ائل‌گلی، فرش تبریز و...) و ردیف اول، شاخص‌های رقابت‌پذیری براساس جدول (1) (اصالت، وجهه و شهرت جهانی، زیرساخت‌های سیاسی‌قانونی و...) بود که پرسش‌شوندگان به عوامل مؤثر بر هر مزیت رقابتی، امتیازی از 1 تا 5 داده‌اند؛ ب) مهم‌ترین موانع پیش روی رقابت‌پذیری هویت‌محور شهر و منطقة تبریز برمبنای جدول (1)؛
ج) مناسب‌ترین زمینه‌های برندسازی هویتی شهر و منطقة تبریز برمبنای جدول 1؛ د) مهم‌ترین راهبردهای ارتقای رقابت‌پذیری هویت‌محور شهر و منطقة تبریز برمبنای جدول (1). پرسش‌نامه‌های یادشده بین مدیران و متخصصان به تعداد 30 نفر به روش دلفی در شهر تبریز توزیع و سپس تحلیل شد.
جدول- 1: عوامل، موانع، فرصت‌ها و راهبردهای رقابت‌پذیری هریک از زمینه‌های رقابتی شهر تبریز
استفاده‌شده در پژوهش (منبع: نگارنده)
|
عوامل مؤثر بر رقابت‌پذیری |
اصالت، وجهه و شهرت جهانی |
زیرساخت‌های سیاسی‌قانونی |
صرفه/سود اقتصادی (امکان صادرات و ارزآوری) |
کیفیت محصول/ مکان |
تسهیلات و خدمات |
زیرساخت‌های دسترسی |
برندسازی رسانه‌ای شبکه‌های مجازی، تلویزیون |
خلاقیت و نوآوری |
بازآفرینی شهری و مکان‌سازی |
مشارکت NGOها |
لوگوی باهویت (تصویرسازی) |
|
|
|
موانع رقابت‌پذیری |
موانع سیاسی و قانونی |
نبود زیرساخت‌های گردشگری (دسترسی، رفاهی و خدماتی) |
کیفیت کم کالا و مکان |
استفاده‌نکردن از ابزارهای نوین اینترنتی و رسانه‌ای |
نبود مشارکت مردمی و سمن‌ها |
نبود زیرساخت‌های رویدادمداری و برگزاری رویدادهای علمی و هنری ورزشی و ... |
واردات بی‌رویه و تبلیغات کالاها و مکان‌های خارجی و غیربومی |
نبود صرفة اقتصادی |
آشنانبودن با عوامل دخیل، نبود نگاه تخصصی و آموزش برندسازی، نبود اولویت‌دهی به هویت بومی |
نبود لوگوهای باهویت |
|
||
|
فرصت‌های رقابت‌پذیری |
مکان‌های تاریخی |
کالاهای اصیل |
مراکز علمی و پژوهشی |
باشگاه تراکتورسازی و ورزشگاه یادگار امام |
باغ‌های تاریخی (ائل‌گلی و...) |
فضاهای شهری (پیاده‌راه تربیت، میدان‌ها و...) |
موسیقی، شعر و ادب آذری |
نامداران علمی، ورزشی، هنری و مذهبی |
بناها، مکان‌های یادمانی و المان‌های شهری زیبا |
مراکز درمانی (کلینیک‌ها، بیمارستان‌ها و مطب‌ها) |
|
||
|
راهبردهای رقابت‌پذیری |
تسهیل فضای سیاسی و قانونی |
تأمین امکانات گردشگری (دسترسی، رفاهی و خدماتی) |
ایجاد صرفة اقتصادی |
ارتقای کیفیت کالاهای اصیل و مکان‌سازی |
استفاده از ابزارهای نوین اینترنتی و رسانه‌ای |
جلب مشارکت مردمی و سمن‌ها |
استفاده از هنر سینما و موسیقی در معرفی و برندسازی کالاها، مکان‌ها و خدمات اصیل بومی |
مدیریت واردات و اعمال مالیات بر کالاهای خارجی و غیربومی |
رویدادمداری و میزبانی از جشنواره‌ها، کنفرانس‌ها و مسابقات ورزشی، هنری، علمی و فرهنگی ملی و بین‌المللی |
فرهنگ‌سازی و تعمیق هویت بومی منطقه‌ای |
تصویرسازی و طراحی لوگوهای باهویت |
تأسیس و ارتقای شرکت‌ها و مؤسسات تخصصی ویژة کالاهای اصیل بومی |
تأسیس خانه‌های برند کالاها و مکان‌های اصیل |
معرفی منطقة پژوهش
شهر تبریز، یکی از شش شهر فرهنگی مهم کشور است و بناهای تاریخی، باستانی و مذهبی متعددی دارد. در این شهر 1800 مکان با ارزش تاریخی و فرهنگی در فهرست آثار ملی استان آذربایجان شرقی ثبت شده است. (حسین‌زادة دلیر و قربانی گلزاری، 1394: 29؛ تقوایی و مبارکی، 1389: 70).
مجموعة بازار تاریخی تبریز به‌مثابة یک میراث فرهنگی و اثر جهانی در فهرست میراث فرهنگی یونسکو ثبت شده است. همچنین عناصر و مجموعه‌های مهم هویتی و رقابت‌پذیری در زمینه‌های مذهبی، فرهنگی، اجتماعی، فضایی‌کالبدی، اقتصادی، طبیعی و هنری بسیاری در شهر تبریز وجود دارند که در زمرة ظرفیت‌های این شهر مطرح می‌شوند. بعضی از این ظرفیت‌ها در مقیاس‌های فراشهری نیز از عملکرد و شهرتی جهانی برخوردارند.
بیشتر شهرهای خوب و معتبر جهان، مراکزی با هویت تاریخی و ارزش‌های امروزی دارند که از این مراکز، هم ساکنان آن شهر و هم مردم آن کشور یا حتی کشورهای دیگر (به‌مثابة گردشگر) بهره‌مند می‌شوند. این بهره‌مندی به رونق اقتصادی و اعتبار فرهنگی آنجا می‌انجامد (سعیدنیا، 1378: 34). دسترسی نامطلوب، شلوغی، ازدحام و آلودگی‌های صوتی و هوا، کمبود فضای سبز در بعضی معابر و خیابان‌های بخش مرکزی شهر، رعایت‌نکردن سلسله‌مراتب دسترسی، کمبود پارکینگ‌های مناسب و نفوذناپذیری معابر و بافت‌های تاریخی و مرکزی شهرها، از مشکلات مهم شهر تبریز محسوب می‌شود. استفاده‌نکردن درست از ابزارها و زیرساخت‌های مجازی در آگاهی‌سازی و تبلیغات و برندسازی فضاها، بناها و محصولات شهر تبریز، از دیگر ضعفهای رقابت‌پذیری هویتی شهر تبریز محسوب می‌شود. کیفیت کم محیطی، رفاهی و خدماتی مراکز اقامتی و میهمانسراها در بافت قدیمی شهر و نوسازی و تجهیز نکردن آنها، از دیگر مسائل پیش روست (حسین‌زادة دلیر و قربانی گلزاری، 1394: 27).
تبریز پس از شهر تهران، دومین شهر صنعتی کشور است. تشدید آلودگی هوای شهر تبریز درنتیجة صنعتی‌شدن و افزایش جمعیت و مهاجرپذیری این شهر که پس از تهران، آلوده‌ترین شهر کشور است (حسین‌زادة دلیر و قربانی گلزاری، 1394: 28)، تهدیدی جدی برای توسعة گردشگری شهر تبریز محسوب می‌شود. بافت تاریخی و باستانی بیان‌کنندة هویت یک شهر است. در بافت تاریخی تبریز، تخریب بازارچة سمارسازان و درب باغمیشه و احداث مصلی در مجاورت ارگ علی‌شاه از نمونه‌های بی‌توجهی به بناهای تاریخی است. همچنین نبود زیرساخت‌های حمل‌ونقلی مطلوب در منطقة آذربایجان شرقی و وجود راه‌های غیرایمن و غیراستاندارد (مانند جادة ارتباطی اهر- تبریز و میانه- تبریز) از تهدیدات مهم توسعة گردشگری پایدار تبریز به شمار می‌آید (همان).
پیشینة تاریخی تبریز
دربارة قدمت تبریز نظرات گوناگونی مطرح شده است؛ تا آنجا که برخی پژوهشگران پیدایش آن را از زمان مادها دانسته‌اند. مینورسکی[18] وجه تسمیة تبریز را با کوه‌های آتشفشانی سهند مرتبط دانسته و نام‌گذاری شهر را به پیش از دورة ساسانی و شاید اشکانی نسبت داده است. حمدالله مستوفی در نزهةالقلوب (730ق/1340م)، بنای تبریز (175ق/791م) را به زبیده خاتون، همسر هارون‌الرشید، نسبت داده که شاید ناشی از آن باشد که پس از مصادرة املاک امویان، این بخش از آذربایجان به زبیده رسیده است؛ لیکن آشکار است که تبریز تا پیش از برگزیده‌شدن به پایتختی ایلخانان در عهد اباقاخان و پسرش، سلطان محمود غازان‌خان (694ق/1295م)، یکی از شهرهای نه‌چندان بزرگ آذربایجان به شمار می‌رفته است؛ زیرا شرایط منطقه‌ای و بین‌المللی برای تبدیل آن به شهری بزرگ تا آن زمان مهیا نشده بود. کثرت وقوع زمین‌لرزه و شدت ویرانگریآن، یکی از ویژگی‌های تبریز به شمار می‌رود؛ اما پس از هریک از زمین‌لرزه‌های مهیب، تبریز بار دیگر زندگی را از نو آغاز کرده است (صفامنش و همکاران، 1380: 34).
در عهد غازان‌خان، تبریز به اوج شکوفایی و رونق خود رسید و به یکی از مهم‌ترین کانون‌های سیاسی‌بازرگانی آن روزگار تبدیل شد که در این رابطه تحولات پس از حملة مغول به ایران تأثیر فراوانی داشته است. با مرکزیت‌یافتن مراغه در زمان هلاکوخان و انتخاب تبریز به پایتختی ایلخانان، رشد مدنیت در اطراف دریای سیاه، ارتباط بازرگانی میان شرق و غرب و تناسب آن، تبریز که بر سر راه شرق به غرب بود، اهمیت یافت.
راه بازرگانی معروف جادة ابریشم که تا پیش از این دوره از ری به زنجان و از آنجا به اردبیل و سپس قفقاز می‌رفت، از راه میانه و اوجان به تبریز وصل شد و با عبور از مرند و خوی به قلمرو امپراتوری عثمانی رسید و از استانبول به عثمانی وصل شد. به این ترتیب تبریز به یکی از مهم‌ترین کانون‌های واقع بر سر شاهراه بازرگانی پراهمیتی تبدیل شد که از شرق به چین و از غرب و شمال غرب به عثمانی و اروپا وصل می‌شد و شاخة جنوبی آن نیز به بغداد، مرکز حکومت اسلامی آن روزگار، می‌رسید. در سایة دادوستد رونق‌یافته در جادة ابریشم، گسترش شهر به حدی رسید که طول بارو شهر، که در سدة پنجم به استناد سفرنامة ناصرخسرو 6000 گام بود، در دورة حکومت غازان‌خان 25000 و به روایتی 54000 گام (چهارونیم‌فرسنگ) با ده گز پهنا شد. این بارو بی‌تردید مجموعه‌های پیرامونی شهر تبریز، ربع رشیدی و شنب‌غازان و باغ‌ها و بوستان‌های گستردة واقع در حد فاصل این دو مجموعه و شهرمرکزی تبریز را دربرمی‌گرفته است.
تبریز در دورة قاجاریان، ولیعهدنشین این سلسله بود و ولیعهدان سلسلة قاجار در این شهر اقامت می‌گزیدند. شهر تبریز از دورة فتحعلی‌شاه از یک سو به دلیل اقامت ولیعهد قاجاری در آن و از سوی دیگر به دلیل نزدیکی به قفقاز، گرجستان و عثمانی، به کانون مبادلات فرهنگی و اقتصادی میان ایران و کشورهای همسایة شمالی و شمال غربی بدل شد. گذشته از آن با وقوع جنگ‌های ایران و روس، تبریز اهمیت سیاسی و نظامی یافت و گذشته از دولت ایران، از سوی قدرت‌های خارجی آن دوره یعنی انگلستان، روسیه، فرانسه و عثمانی در مرکز توجه قرار گرفت. از این زمان عباس میرزا با استقرار در تبریز، برنامة ساماندهی ارتش ایران را به شیوة غربی آغاز کرد. وی جبه‌خانه و کارخانة توپ‌ریزی را راه انداخت که این مقدمة پاگرفتن صنایع جدید و ارتباط بیشتر با قفقاز و گرجستان و استانبول شد. بدین ترتیب شهر تبریز از این زمان تا پایان قاجاریه به‌مثابة مهم‌ترین شهر کشور پس از تهران مطرح شد و در نیمة دوم حکومت قاجاریه و در جریان انقلاب مشروطیت به‌مثابة شهری پیشرو در آزادی‌خواهی نامی بلند یافت (صفامنش و همکاران، 1376: 35-36).
تجزیه و تحلیل یافته‌های پژوهش
توسعة شهر تبریز به‌مثابة یکی از شهرهای بزرگ ایران با قوت‌ها، ضعف‌ها، فرصت‌ها و تهدیدات گوناگونی از نگاه توسعة رقابت‌پذیری هویتی و زمینه‌گرا همراه بوده است. شتاب گسترش شهری و بارگذاری‌های بیش از حد صنعتی، ساختمانی و جمعیتی موجب بروز مسائلی در ابعاد مختلف زیست‌محیطی، اجتماعی، فضایی و کالبدی شده و زمینه‌های هویتی شهر تبریز را تضعیف کرده است.
یکی از ابنیة کهن و بزرگ تبریز که بی‌شک در زمرة شاهکارهای معماری اسلامی به شمار می‌رود، ارگ علی‌شاه یا مسجد علی‌شاه است. دربارة تاریخ بنای ارگ، مورخان و سیاحان از دورة ایلخانی تا به امروز بر یک نظرند که ساخت آن را تاج‌الدین علی‌شاه جیلانی، وزیر سلطان ابوسعید ایلخانی، در سال 716 شروع کرده، ولی به دلیل مرگ بانی بنا ناتمام مانده است تا اینکه بازماندگان وی ساختمان آن را در سال 724 به اتمام رساندند. چنانکه از توصیف این بنای بزرگ در بیشتر سفرنامه‌ها و تواریخ برمی‌آید مسجد علی‌شاه در زمان آبادانی مزین به کاشی، ازارة سنگی و ستون‌های مرمر و کتیبه و گچبری بوده است.
مجموعة بازار تبریز، یکی از بازارهای بزرگ تاریخی و زیبای ایران و خاورمیانه (با 27 هکتار مساحت و 5760 متر طول راسته‌ها) به شمار می‌رود. سبک معماری و آرایش مغازه‌ها، بسیاری از تیمچه‌ها، کاروانسراها، دالان‌ها و راسته‌ها، انواع مشاغل و حرف و وجود تعداد بسیاری مدرسه و مسجد که در کنار سرا‌های بازرگانی قرار گرفته‌اند، این بازار تاریخی را به نمونه‌ای عالی از یک مرکز مهم تجاری اسلامی و شرقی مبدل ساخته است. ازلحاظ قدمت نیز بازار تبریز، یکی از قدیمی‌ترین بازارهای ایران در دورة پس از اسلام به شمار می‌آید. براساس کتیبه‌ها و نوشته‌های تاریخی، تبریز که در مسیر کاروان‌های بزرگ آسیای دور و اروپا قرار داشته است، طی ادوار متوالی بازار داد و ستد و معاملة ادویة مالزی، سنگ‌های قیمتی هندوستان، سیمان مالایا، شال‌های بافت کشمیر، فیروزة نیشابور، گلاب و عطر کاشان و شیراز، ابریشم گیلان، اسلحة گرجستان و شام و سایر کالاهای بازرگانی بوده است. پارچه‌های گرانبها و مرغوب و فرش‌های عالی و ابریشمی نیز از صادرات مهم تبریز محسوب می‌شده و این شهر مرکز مبادلة پارچه‌های ابریشمی چین به اروپا و اجناس کشورهای اروپایی به خاور دور بوده است.
جاذبه‌های گردشگری و زمینه‌های هویتی بسیاری در شهر و منطقة تبریز وجود دارد که بررسی و بحث دربارة تمام آنها امکان‌پذیر نیست. در جدول (2) زمینه‌های هویتی و رقابتی در این منطقه مطالعه و بررسی شده است. در این جدول سعی بر این بوده است بیشتر این زمینه‌ها و ظرفیت‌ها به نمایش گذاشته شود.
جدول- 2: هویت و زمینه‌های هویتی منطقة تبریز (منبع: نگارنده)
|
هویت و زمینه‌های هویتی |
زمینه |
مزایای رقابتی منطقة تبریز |
تصاویر |
|
|
تاریخی |
بناهای تاریخی |
مکان‌های جذاب و هویتی تبریز |
||
|
خانه‌های تاریخی |
علوی، علی مسیو، امیرپرویز، امیر فاطمی، بلورچیان، حیدرزاده، ختایی، کلانتری، کوچه مشکیان، کمپانی، لاله‌ای، مجتهدی، نیکدل، پروین اعتصامی، شربت اوغلی، ثقة‌الاسلام، سرخه‌ای، اسناد ملی، بهنام، صدقیانی، گنجه‌ای‌زاده، فتحی، شهریار، زمانی و... |
|||
|
حمام‌های تاریخی |
نظافت، مهدی‌خان، خان، چرنداب، بهار، سرهنگ، نخست، نوبر، شهریار، نوبهار و... |
|||
|
مساجد و بقاع تاریخی |
امامزاده حمزه (ع)، بقعة عون‌بن‌علی (ع)، مسجد جامع تبریز، مسجد مقبره، مسجد کبود، مسجد استاد و شاگرد، مسجد اوچ گوزلی، مسجد حسن پادشاه، مسجد دال زال، مسجد سفید، مسجد پل سنگی، بقعة صاحب‌الامر، کلیسای ارامنة مریم مقدس، مدرسة علمیة صادقیه و اکبریه (واقع در بازار تاریخی تبریز)، وادی رحمت تبریز، مقبرة دو کمال، مقبرةالشعرا |
|||
|
مدارس تاریخی |
حاج صفرعلی، فردوسی، دارالفنون، اکبریه، دانشسرا، توحید، رشدیه، انوشیروان |
|||
|
پل‌های تاریخی |
قاری، آجی‌چای (تلخ‌رود)، سنگی، ونیار، لیلان، خداآفرین، دختر، پنج چشمه، لیقوان، شاه‌عباس، مردق، شهر چای میانه، بیلانکوه |
|||
|
طبیعی |
رودخانه‌ها |
تلخه‌رود (آجی‌چای)، مهران‌رود (قوری‌چای)، آب شور، آق‌چای، ارس، خداآفرین‌چای، دیزج‌چای، زنوزچای، دره‌رود، زنگول‌چای، سردرودچای، صوفی‌چای، شهرچای، سیل‌چای، فاضل‌گلی، قزلچه‌چای، قطورچای، کلیبرچای، گرمی‌چای، ملک کیان، میانه‌چای، مردوق‌چای، لیقوان‌چای، ورزقان‌چای و... |
||
|
کوهستان‌ها |
میشو داغ و مورو (مرو) داغ، بزغوش، عون‌بن‌علی، سهند، قافلان، سلطان (داغی)، آلاداغلار (کوه‌های رنگی) و... |
|||
|
باغ‌ها |
وزیر، صدر، خانه‌باغ کلانتر، ائل‌گلی، باغ‌شمال، خلعت‌پوشان، صاحب‌آباد، باغلارباغی، فتح‌آباد |
|||
|
آبگرم‌های درمانی |
گرگه، لیقوان، کندوان، کریم، ساری‌سو، گشایش، صوفیان، گله‌بان، قلعه کندی، حمام، اردهال، الله‌حق، گوی‌دره، بستان‌آباد و... |
|||
|
فرهنگی |
غذاها، شیرینی‌ها و خوراکی‌ها |
کوفته‌تبریزی، خورشت هویج، کوکوی لوبیاسبز، دویماج، آش ماست، دلمة برگ مو، شوربای تره، آش اوماج، آش گوجه‌فرنگی، نان فطیر، شیرینی قرابیه، نان اسکو، کباب بناب، باسلوق مراغه، پنیر لیقوان و... |
||
|
اجتماعی |
سنن، مراسم، آیین‌ها و... |
سنن عزاداری و جشن‌ها در اماکن مذهبی (به‌ویژه در تیمچه‌های مظفریه، تیمچه‌های حاج شیخ کاظم اول، دوم و سوم، تیمچه و سرای امیر و...) |
||
|
هنری |
صنایع دستی |
قالی‌بافی، گلیم‌بافی، چاپ‌های سنتی، رودوزی‌ها و بافتنی‌ها، طراحی سنتی و نگارگری، پارچه‌بافی، نقره‌سازی، سفالگری، سوزن‌دوزی، سبدبافی، ساز سنتی (عاشیق)، نگارگری، تراش سنگ و... |
||
|
|
ورزشی |
|
فوتبال و مجموعة تیم تراکتورسازی، ورزشگاه یادگار امام، زمینة قوی تکواندو در شهر میانه و... |
|
|
|
اقتصادی |
|
تولید و صادرات فرش و چرم و شیرینی‌ها |
|
بررسی مزایای رقابتی و عوامل مؤثر بر رقابت‌پذیری شهر تبریز
براساس گزارش سازمان ملل، شهر تبریز در رقابت‌پذیری شهر در رتبه‌بندی جهانی، رتبة 505 را دارد[19]
(Pengfei et al., 2017: 3-14). همچنین در پژوهش دیگری رتبة رقابت‌پذیری اقتصادی شهر تبریز در وضعیت نسبتاً برخوردار از شاخص‌های رقابت‌پذیری اقتصادی بیان شده است (نظم‌فر و همکاران، 1396: 35). این رتبه‌بندی حاکی از آن است که با وجود برخورداری شهرها و مناطق ایرانی از قابلیت‌های ارزشمند رقابت‌پذیری و برندسازی در ابعاد مختلف هویتی، استفادة چندانی از آنها درزمینة توسعة شهری و منطقه‌ای نشده است.
با توجه به یافته‌های آماری جدول بالا درزمینة اولویت‌دهی پرسش‌شوندگان (مدیران و متخصصان) به عوامل مؤثر بر رقابت‌پذیری و برندسازی هویتی تبریز، خلاصة این داده‌ها به‌طور کلی و برای مجموع عوامل در نمودار زیر شایان ملاحظه است. درمجموع عوامل «خلاقیت و نوآوری» و «اصالت، وجهه و شهرت جهانی»، بیشترین امتیاز را داشته‌اند.
شکل- 3: میانگین امتیازات نظرسنجی از متخصصان و مدیران دربارة عوامل مؤثر بر رقابت‌پذیری و برندسازی هویتی
برنامه‌ها، پروژه‌ها، اقدامات و رویدادهای منطقه و شهر تبریز در دهه‌های اخیر از حیث سازگاری با زمینه‌ها و تأثیرگذاری بر رقابت‌پذیری هویتی شایستة بررسی است. این برنامه‌ها، پروژه‌ها، اقدامات و رویدادها را بیشتر سازمان‌ها و نهادهای مختلف به‌ویژه شهرداری، سازمان میراث فرهنگی، استانداری و فرمانداری، سازمان راه و شهرسازی، شرکت عمران و بهسازی شهری، وزارت صنایع و معادن، کارخانه‌های دولتی و خصوصی، سازمان راه‌آهن، دانشگاه‌ها، سرمایه‌گذاران خصوصی، بانک‌ها و... انجام می‌دهند. در حوزة صنعتی وجود مزیت نسبی در
13 رشته فعالیت صنعتی استان حائز اهمیت است که عبارت‌اند از: چرم‌سازی، صنایع غذایی و آشامیدنی، تولید مبلمان و چوب و محصولات چوبی، قطعه و مجموعه‌سازی، ماشین‌سازی و شیمیایی، وجود مراکز آموزش فنی و حرفه‌ای مجهز و مراکز آموزش فنی شرکت‌های بزرگ صنعتی، وجود صنایع مادر پیشرفته، شهرک‌های تخصصی مانند سرمایه‌گذاری خارجی، فناوری قطعات خودرو، مصالح ساختمانی تبریز و سرامیکی مرند و همچنین واحدها و تشکل‌های صنعتی و صنایع تبدیلی.
بررسی ارتباط این برنامه‌ها، پروژه‌ها، اقدامات و رویدادها با ابعاد زمینه‌های هویتی و رقابت‌پذیری هویتی نشان می‌دهد بعضی سازگاری نسبی با زمینه‌های هویتی داشته و بعضی نیز به‌طور نسبی یا کامل با زمینه‌های هویتی ناسازگار بوده‌اند؛ برای نمونه ثبت جهانی بازار تاریخی تبریز، توسعة کمی و کیفی دانشگاه هنر اسلامی تبریز، برنامة تبریز 2018 پایتخت گردشگری جهان اسلام، ازجمله برنامه‌ها و اقدامات سازگار با زمینه‌های هویتی بوده است. درمقابل احداث بی‌رویة پاساژها (مجتمع‌های تجاری ولی امر (عج)، گل شرق، ترلان، برلیان، سون استار، آذربایجان و مجتمع ورزشی جنب لاله پارک SMP)، پروژة عتیق تبریز، رشد بی‌رویة شهرک‌های خاوران و شهریار، گسترش واحدهای صنعتی بسیار ناسازگار با زمینه‌های هویتی بوده است؛ زیرا تشدید آلودگی‌های زیست‌محیطی، آسیب‌پذیری دربرابر بحران‌های طبیعی و مصنوع، تضییع حقوق ساکنان و...، از مهم‌ترین پیامدهای برنامه‌های یادشده بوده است؛ به‌طوری که بعضی از این حوزه‌های صنعتی سازگار با زمینه‌های هویتی و بعضی ناسازگار با زمینه‌های هویتی‌اند. جدول زیر مهم‌ترین برنامه‌ها، اقدامات، پروژه‌ها و رویدادهای اخیر شهر تبریز و ارتباط آنها را با رقابت‌پذیری هویتی نشان می‌دهد.
جدول- 3: بررسی برنامه‌ها، پروژه‌ها و اقدامات اخیر شهر و منطقة تبریز و ارتباط آنها با رقابت‌پذیری هویتی
(منبع: نگارنده)
|
برنامه، پروژه/ اقدامات شهر/ منطقة تبریز |
ارتباط و همسویی با زمینه‌های هویتی |
تأثیرگذاری بر رقابت‌پذیری هویتی |
||
|
سازگاری با زمینه‌ها |
ناسازگاری با زمینه‌ها |
حوزة تأثیرات مثبت |
حوزة تأثیرات منفی |
|
|
مرمت و ثبت جهانی بازار تاریخی تبریز |
زمینة تاریخی و فرهنگی |
- |
گردشگری، برندسازی مکان تاریخی، درآمدزایی |
- |
|
برنامة تبریز 2018 (پایتخت گردشگری جهان اسلام) |
زمینة تاریخی و فرهنگی |
- |
گردشگری، رویدادمداری، تجاری، برندسازی شهری |
|
|
احداث پروژة متروی تبریز |
تاریخی، فضایی‌کالبدی |
کالبدی، فرهنگی، تاریخی |
- |
تضعیف بناهای تاریخی، طراحی ایستگاه‌های بی‌هویت |
|
راه‌اندازی خطوط اتوبوس BRT |
فضایی‌کالبدی، زیست‌محیطی |
فضایی‌کالبدی |
زیرساخت‌های دسترسی و گردشگری، حمل‌ونقل عمومی |
اجرای غیراستاندارد، مقیاس غیرانسانی، تضعیف ایمنی |
|
احداث پروژة میدان آذربایجان |
- |
کالبدی، فرهنگی، تاریخی |
- |
نگرش صرفاً ترافیکی، میدان بی‌هویت |
|
احداث اطلس پارک |
- |
فضایی‌کالبدی، فرهنگی، تاریخی |
- |
مکان‌یابی نامناسب، الگوی غیربومی، مصرف‌گرایی، رکود بازار و خرده‌فروشی |
|
پاساژهای جدید درحال احداث |
- |
- |
||
|
احداث پارک‌های دومنظورة عباس میرزا و پارک بزرگ آذربایجان |
زمینة طبیعی |
|
زیست‌محیطی، زیرساخت شهری |
|
|
احداث برج تجارت جهانی |
- |
تاریخی، کالبدی، اقتصادی، اجتماعی |
- |
مکان‌یابی نامناسب، الگوی غیربومی، مصرف‌گرایی، رکود بازار و خرده‌فروشی |
|
احداث مرکز خرید لاله پارک |
|
- |
||
|
احداث برج بلور تبریز و برج شهر |
- |
- |
||
|
اجرای پارک جنگلی عینالی |
زمینة طبیعی |
- |
زیست‌محیطی، فضایی‌کالبدی |
- |
|
بین‌المللی‌شدن فرودگاه شهید مدنی |
زمینة فضایی |
- |
زیرساخت‌های دسترسی و گردشگری |
- |
|
خصوصی‌سازی باشگاه تراکتورسازی |
زمینة ورزشی و اجتماعی |
- |
اجتماعی، فرهنگی، ورزشی |
- |
|
احداث کارخانة ایران‌خودروی آذرشهر |
|
زیست‌محیطی، کالبدی، فرهنگی |
- |
صنعت مونتاژ ناپایدار |
|
پروژة در حال احداث راه‌آهن تبریز - میانه |
زمینة فضایی |
|
زیرساخت‌های دسترسی و گردشگری |
|
|
جشنواره‌های ربع رشیدی |
زمینة تاریخی و اقتصادی |
|
فناوری، رویدادمداری، تجاری‌سازی، کارآفرینی |
|
|
جشنواره‌های اکسپو |
زمینة اقتصادی |
|
|
|
|
نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب |
زمینة علمی |
|
رویدادمداری |
|
|
پروژه‌های شهر جدید شهریار و خاوران |
|
فضایی‌کالبدی، فرهنگی و اجتماعی |
|
گسترش بی‌رویة شهر، ساخت‌وساز بی‌هویت |
|
توسعة کمی و کیفی دانشگاه هنر اسلامی تبریز |
زمینة تاریخی و علمی |
|
بازآفرینی، رویدادمداری، تجاری‌سازی، کارآفرینی |
|
|
پروژة عتیق تبریز |
|
تاریخی، کالبدی، اقتصادی، اجتماعی |
|
تضییع حقوق مردم، ساخت‌وساز بی‌هویت |
|
احداث مراکز درمانی متعدد |
علمی، اقتصادی |
فضایی‌کالبدی |
گردشگری سلامت، درآمدزایی |
مکان‌یابی و ترافیک نامناسب |
|
گسترش واحدهای صنعتی (بیش از 4500 واحد صنعتی در تبریز و 7600 واحد صنعتی در استان آذربایجان شرقی) |
زمینة صنعتی و علمی |
زیست‌محیطی، فرهنگی |
|
تضعیف محیط زیست، آلودگی هوا، بی‌عدالتی، صنایع آسیب‌پذیر |
با توجه به تحلیل آماری پاسخ‌های پرسش‌شوندگان (مدیران و متخصصان) دربارة اولویت‌دهی به موانع پیش روی رقابت‌پذیری و برندسازی هویتی شهر تبریز، میانگین نتایج این داده‌ها در نمودار زیر دیده می‌شود. درمجموع موانع «آشنانبودن با عوامل دخیل، نبود نگاه تخصصی و آموزش برندسازی، نبود اولویت‌دهی به هویت بومی» و «موانع سیاسی و قانونی»، در اولویت بوده‌اند.
شکل- 4: مهم‌ترین موانع پیش روی رقابت‌پذیری هویتی شهری و منطقه‌ای تبریز
با توجه به تحلیل آماری پاسخ‌های پرسش‌شوندگان (مدیران و متخصصان) دربارة اولویت‌دهی به مناسب‌ترین زمینة رقابت‌پذیری و برندسازی هویتی شهر تبریز، میانگین نتایج این داده‌ها در نمودار زیر دیده می‌شود. درمجموع زمینه‌های «مکان‌های تاریخی (بازار تاریخی، خانه‌های تاریخی و...)» و «کالاهای اصیل (کفش، چرم، فرش، شیرینی‌ها و غذاها)» و «باشگاه تراکتورسازی و ورزشگاه یادگار امام»، در اولویت بوده‌اند.
شکل- 5: مناسب‌ترین زمینة برندسازی رقابت‌پذیری هویتی شهری و منطقه‌ای تبریز
با توجه به تحلیل آماری پاسخ‌های پرسش‌شوندگان (مدیران و متخصصان) دربارة اولویت‌دهی به راهبردهای ارتقای رقابت‌پذیری و برندسازی هویتی تبریز، میانگین نتایج این داده‌ها در نمودار زیر دیده می‌شود. درمجموع زمینه‌های «تسهیل فضای سیاسی و قانونی» و «صرفة اقتصادی» و «تأمین امکانات گردشگری (دسترسی، رفاهی و خدماتی)»، در اولویت بوده‌اند.
شکل- 6: راهبردهای ارتقای رقابت‌پذیری هویتی شهری و منطقه‌ای تبریز
نتیجه‌گیری و پیشنهادها
شهرهای رقابت‌پذیر از ویژگی‌های برجسته‌ای برخوردارند که ریشه در مزایای رقابتی زمینه‌ای آن شهر و منطقه دارد. چنانچه در برنامه‌های توسعة ملی، منطقه‌ای، شهری و محلی بر این مزایا تمرکز و تأکید شود، شهر و مناطقی توانمند ازلحاظ اقتصادی و اجتماعی پدید خواهد آمد؛ در غیر این صورت شهرها و مناطق و جامعة ملی با نااستواری و تزلزل اجتماعی و معیشتی مواجه خواهند بود. تجارب موفق جهانی نیز حاکی از این نکته است که نیل به اهداف رقابت‌پذیری پایدار نیازمند برنامه‌های جامع و تخصصی از کلان تا خرد در تمامی زمینه‌هاست. بر این اساس وظیفة برنامه‌ریزان توسعه، تمرکز بر تقویت شاخص‌های مربوط و استمرار آنهاست که عبارت‌اند از:
ü اصالت، وجهه و شهرت جهانی: بهره‌گیری از ظرفیت‌های واقعی و مجازی در معرفی و تبلیغ هنرمندانة محصول و مکان‌های منحصربه‌فرد و برندسازی آنها؛
ü زیرساخت‌های سیاسی‌قانونی: بهره‌گیری از رویکردهای دیپلماسی شهری، دیپلماسی اقتصادی، دیپلماسی ورزشی و فرهنگی و علمی، عقد تفاهم‌نامه‌ها و قراردادهای مشترک بین دولت‌ها و مناطق در تسهیل سیاسی و قانونی؛
ü صرفه/ سود اقتصادی (امکان صادرات و ارزآوری): تقویت صرفة اقتصادی، ارائة تسهیلات حمایتی و تشویقی و نیز کنترل واردات محصولات مشابه و اعمال محدودیت‌های مالیاتی و گمرکی؛
ü کیفیت محصول/ مکان، تسهیلات و خدمات: بهره‌گیری از متخصصان ویژة هر محصول، احداث خانة برندهای هر محصول و اخذ گواهی کیفیت بین‌المللی برای کالاها و مکان‌ها؛
ü زیرساخت‌های دسترسی: بهبود کیفیت و تنوع راهها و وسایل دسترسی و سامانه‌های حمل‌ونقل عمومی و ملزومات مربوط؛
ü برندسازی رسانه‌ای (شبکه‌های مجازی، تلویزیون): بهره‌گیری از فرصت فضاهای رسانه‌ای و مجازی؛
ü خلاقیت و نوآوری: بهره‌گیری از شیوه‌های خلاقانه در تولید و عمل‌آوری، تنوع، ارائه، تبلیغ و صادرات محصول؛
ü بازآفرینی شهری و مکان‌سازی: خلق فضاهای شهری جذاب و خاطره‌انگیز برای گردشگران و سرمایه‌گذاران؛
ü مشارکت سازمان‌های مردم‌نهاد: توجه به مطالبات، نظرات و حقوق ذی‌نفعان و ذی‌مدخلان و سمن‌ها؛
ü لوگوی باهویت (تصویرسازی): طراحی لوگوها و نمانام‌های باهویت برای هر محصول و مکان و ثبت آنها.
به‌طور کلی مزایای رقابتی باهویت و ظرفیت‌های برندسازی تبریز به شرح جدول زیر است:
جدول- 4: ابعاد زمینه‌گرایی هویتی در رقابت‌پذیری شهر تبریز (منبع: نگارنده)
|
زمینه‌ها |
مصادیق و نمودهای زمینه‌ای |
مسائل پیش رو در رقابت‌پذیری زمینه‌محور |
فرصت‌های رقابت‌پذیری |
|
تاریخی |
موزه‌های تاریخی و تخصصی؛ محوطه‌های باستانی؛ پیشینة تاریخی از دوره‌های ایلخانی، قره‌قویونلوها، قاجار و پهلوی؛ آثار و بناهای تاریخی |
تضعیف هویت تاریخی تبریز با ساخت‌وسازهای بی‌هویت؛ تخریب باغ‌ها، بناها و بافت‌های تاریخی تبریز |
برندسازی مکان‌های معماری، تاریخی، فرهنگی‌علمی و ورزشی شهر تبریز، میزبانی از رویدادهای علمی، فرهنگی، هنری و ورزشی ملی و بین‌المللی، توسعة جامع زیرساخت‌های گردشگری منطقه‌ای به‌ویژه راهها و خدمات رفاهی، بازآفرینی بافت‌ها و بناها و خانه‌های تاریخی تبریز برای گردشگران، توسعة کمی و کیفی متنوع مکان‌های اقامتگاهی و برندسازی آنها، راهبرد استقبال‌مداری شهر تبریز با طراحی ورودی‌های یادمانی و تبلیغات و برندسازی، احداث خانة ویژة برند برای هر کدام از کالاهای منحصربه‌فرد چرم و کفش تبریز، فرش تبریز، پنیر لیقوان، شیرینیهای تبریز، باغ‌های تاریخی تبریز، مکان‌های معماری و فضاهای شهری تبریز، ایجاد خانه‌ها و محافل اجتماعی و فرهنگی و هنری شعر و ادب و موسیقی بومی، توسعة فضاهای سبز باکیفیت، رفع موانع قانونی و بهبود وجهة سیاسی ایران و تبریز در سطوح ملی و بین‌المللی، ساماندهی کالبدی و کارکردی شهر تبریز و پیرامون آن، توسعة فناوری‌های سبز و هوشمند و به‌روزرسانی کیفی زیرساخت‌های صنعتی با تقویت قدرت رقابت با رقبا و احترام به زمینه‌ها، طراحی لوگوی خلاقانه و تبلیغات رسانه‌ای برندسازی مکان و کالا، جلب همکاری و مشارکت مردمی در رقابت‌پذیری و برندسازی، جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی در خلق و تقویت مزایای رقابتی و به‌ویژه گردشگری، برندسازی و ارتقای توان رقابتی باشگاه ورزشی تراکتورسازی، تعریف چشم‌انداز رقابتی تبریز مبتنی بر مزایای رقابتی طبیعی، تاریخی و فرهنگی و... |
|
جغرافیایی |
واقع‌شدن در منطقة نزدیک مرز آذربایجان و ارمنستان؛ رودخانه‌های سیمینه‌رود و زرینه‌رود و آجی‌چای |
نبود توازن منطقه‌ای در پراکنش صنایع، امکانات و زیرساخت‌ها؛ استفادة ضعیف از بازارهای بین‌المللی |
|
|
اجتماعی و فرهنگی |
زبان آذری، غذاهای منحصربه‌فرد، شیرینی‌ها، فرش، صنایع دستی، سنن عزاداری، جشن‌ها و اعیاد |
تضعیف گویش آذری در بین نسل‌های جدید، گسترش پاساژها و مصرف‌گرایی، کم‌توجهی به هویت و زمینة اجتماعی و فرهنگی در برنامه‌ریزی و طراحی شهری |
|
|
اعتقادی و مذهبی |
هویت شیعه و اقلیت‌های ارامنه، امامزاده حمزه (ع)، آرامگاه دو کمال، حوزه‌های علمیه، آیین‌های مذهبی |
کم‌توجهی به هویت و زمینة مذهبی در برنامه‌ریزی و طراحی شهری، گسترش مادی‌گرایی در جامعه |
|
|
اقتصادی‌تجاری |
بازار تبریز مرکز مهم تجارت ملی و بین‌المللی، تولید محصولات فرش، کفش و چرم و لبنیات، شیرینی‌ها و... |
تضعیف جایگاه بازار تاریخی تبریز با احداث پاساژها و مراکز خرید، رکود کفش و چرم و فرش تبریز در بازارهای داخلی و جهانی به دلیل رکود واردات بی‌رویه، مشکلات مالی و نبود برنامة جامع |
|
|
فضایی‌کالبدی |
مکان‌های تفریحی مانند بازار تاریخی، مقبرةالشعرا، خانه‌های تاریخی و... |
نبود برندسازی برای مکان‌های تاریخی، فرسودگی و تخریب بناهای ارزشمند |
|
|
طبیعی‌زیست‌محیطی |
نزدیکی به قلة سهند، آب‌وهوای سرد در زمستان و نسبتاً خنک در فصل بهار و تابستان، باغ ائل‌گلی، باغ‌های تاریخی |
آلودگی هوا، تغییر اقلیم، کمبود بارش، سواره‌مداری در جامعه، کاهش تاب‌آوری طبیعی در جامعه |
|
|
سیاسی‌حقوقی |
دارالسلطنه و ولیعهدنشینی در دورة قاجار، کنسولگری ترکیه و آذربایجان |
وجهة منفی در منطقه و جهان، پیامدهای منفی تحریم‌ها، محدودیت‌های قانونی |
|
|
علمی |
وجود دانشگاه‌های تبریز، هنر اسلامی، صنعتی سهند تبریز، حوزه‌های علمیه |
استفاده‌نکردن از موقعیت برتر علمی در ارتقای مزایای رقابتی و میزبانی کنفرانس‌های جهانی و رویدادهای علمی، فرهنگی و هنری |
|
|
فناوری |
کارخانه‌های تراکتورسازی، شیرین‌عسل، ایدم، موتوژن و... |
بازدهی نسبتاً ناموفق کارخانه‌ها به دلایل اقتصادی، فنی و فرسودگی و ناتوانی در رقابت |
|
|
ورزشی |
باشگاه‌های ورزشی پرطرفدار تراکتورسازی، شهرداری، ماشین‌سازی و... |
افت رتبة باشگاه تراکتورسازی، حمایت‌نکردن از سرمایة اجتماعی هواداران |
به‌طور کلی پیشنهادهای پژوهش حاضر به شرح زیر ارائه می‌شود:
مزایای رقابتی در ابعاد مختلف عبارت‌اند از: زمینه‌های طبیعی و زیست‌محیطی (آب‌ها، جنگل‌ها، باغ‌ها و پارک‌های ملی و شهری، کوه‌ها و تپه‌ها، محصولات طبیعی، صنایع طبیعی و...)، جغرافیایی (موقعیت منحصربه‌فرد جغرافیایی، اقلیم مساعد و...)، تاریخی (محوطه‌های باستانی، آثار تاریخی، موزه‌ها و پیشینة تاریخی)، فضایی‌کالبدی (آثار معماری، فضاهای شهری منحصربه‌فرد و مکان‌های خاطره‌انگیز و جذاب)، مذهبی (مساجد، حرم‌های مطهر و...)، فرهنگی (غذاها، خوراکی‌ها و شیرینیهای بومی و اصیل هر منطقه، آیین‌ها و رسوم و رویدادهای سنتی بومی و اصیل هر منطقه)، اجتماعی (رویدادهای سنتی، نمایشگاهها و...)، اقتصادی (کانون‌ها و مراکز تجارت و تولید)، علمی (رویدادها و مراکز علمی و فناوری) و ورزشی (رویدادها و مراکز ورزشی و سنن بومی و اصیل ورزشی).
سنجش عوامل بالا در ارزیابی رقابت‌پذیری هر شهر و منطقه‌ای با نظرسنجی و پرسش از متخصصان و مدیران ذی‌ربط امکان‌پذیر است؛ چنانچه ارزیابی این امر در شهر تبریز، وضعیت رقابت‌پذیری نسبی این شهر را نشان دهد. تأثیرگذارترین عوامل، مهم‌ترین عوامل و موانع و فرصت‌های ارتقای رقابت‌پذیری نیز استخراج شد.
[1] contexere
[2] Mario Botta
[3] Meta SWOT
[4] VIRO
[5] Simon Anholt
[6] Kate Dinnie
[7] Porter
[8] Pengfei & et al
[9] Act-in-Context
[10] Doxiadis
[11] Ekistics
[12] OECD (Organization for Economic Co-operation and Development)
[13] The pulse
[14] Competitive advantage
[15] Bareny
[16] VRIO )Valuble, Rare, Inimitable, Organize(
[17] Porter
[18] Vladimir Minorsky
[19] رتبة رقابت‌پذیری سایر شهرهای ایران عبارت‌اند از: تهران 392، شیراز 414، اصفهان 483، کیش 499 و مشهد 501.
)
