نویسندگان
1 استادیار. گروه جغرافیا، دانشگاه پیام نور، تهران ، ایران
2 کارشناس ارشد گروه جغرافیا ، دانشگاه پیام نور ،شهرکرد ،ایران
3 استادیار گروه کشاورزی دانشگاه پیام نور،تهران،ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Issue: Today, environmental crises have threatened the lives of humankind in a worrying way, in so far as it threatens the lives of humans and other organisms on the planet. A quick look at the environmental situation in recent decades suggests that human activities and behaviors have been the most effective and important causes of environmental changes. Meanwhile, the most effective way to protect the environment is to evaluate people's behavior and performance, in reaching the foundations of sustainable life.
Purpose: The purpose of this study was to analyze the assessment of nomads’ environmental behaviors before and after the implentation of the JICA project in the Bazoft sector.
Methodology: This is an applied research, with a descriptive-analytical method. Library information and field studies have been used to collect information. The statistical population of this research consisted nomad groups; also local administrators (of village managers, and Islamic Council members), residing in the five villages studied: Tabarok-e-Sofla, Gaazestan, Maazereshteh, Dorak-e-Sofla, and Tarom; where the JICA project was implemented. Based on the population of the nomadic households residented in these five villages, 210 households were selected and completed the questionnaire; while, a sample of 15 officials was selected in total. To analyze the data, Descriptive statistical tests, also tests such as U-man-Whitney, Kruskal-Wallis test, and Wilcoxon test were used.
Results: results showed that the environmental behavior of nomads, had improved (3.46) significantly after the implementation of the JICA plan, compared with the average of the nomadic environmental behaviors before the implementation of the JICA scheme (1.9). Results also showed that there was a significant difference in the social and cultural environmental-behaviors of the nomads of the villages, before and after the implementation of the JICA scheme.
Innovation: In the present article, nomads’ environmental behaviors, before and after the implementation of the JICA Plan, has been evaluated and evaluated for the first in the country.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
امروزه بحران‌های زیست‌محیطی به طرز نگران‌کننده‌ای زندگی انسان را تهدید کرده است؛ تا حدی که حیات انسان و سایر موجودات کرة خاکی را به مخاطره انداخته است. رفتارهای غیرمسئولانة انسان، استفادة بی‌رویه از انرژی در منازل، استفاده از تولیدات یک‌بار مصرف، استفاده از وسایل نقلیة شخصی، استفاده از انواع آفت‌کش‌ها، دفع مواد زائد به روش غیربهداشتی و جمع‌آوری و تفکیک‌نکردن به‌منظور بازیافت، افکار جهان را به طرز نگران‌کننده‌ای به خود معطوف کرده و حساسیت شدیدی به محیط زیست در سطح جهانی به وجود آورده است (صالحی و امامقلی، 1391: 14). از سوی دیگر، حفظ محیط زیست، یکی از مهم‌ترین مسائلی است که دنیای امروز با آن روبه‌روست. این مسئله یکی از دغدغه‌های همیشگی در بیشتر کشورهای در حال توسعه بوده است. به زعم جامعه‌شناسان محیط زیست تعامل میان انسان و محیط زیست متأثر از عوامل اجتماعی و فرهنگی مختلفی است. یکی از راهکارهای اجتناب از آسیب‌رساندن به محیط زیست و جلوگیری از تخریب آن، تغییر رفتار انسان‌ها به سمت و سوی ابعاد طبیعت‌گرایانه است. (نصرتی‌نژاد و همکاران، 1395: 4)؛ از این رو در قرن حاضر رفتارهای زیست‌محیطی انسان، به‌منزلة یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین عوامل بر محیط زیست توجه بسیاری از جامعه‌شناسان محیط زیستی را به خود جلب کرده است (Dunlap & Jones, 2002: 486).
واکاوی ادبیات مربوط به موضوع نشان می‌دهد رفتار زیست‌محیطی، اصولاً رفتاری است که فرد در برخورد با محیط زیست از خود بروز می‌دهد. افراد هر اجتماعی برحسب شرایط و مقتضیات خاص اجتماعی، فرهنگی و شخصیتی خود برخورد متفاوتی با محیط زیست دارند. این رفتارها ممکن است کاملاً مثبت، محیط‌گرایانه و مسئولانه یا برعکس کاملاً منفی و مخالف محیط زیست باشد. منظور از رفتار محیط‌گرایانه، رفتاری است که آگاهانه به دنبال کاهش اثر منفی کنش فرد بر جهان طبیعی و ساخته‌شده به دست انسان باشد؛ ازجمله کاهش مصرف انرژی و منابع، استفاده از مواد غیرسمی، کاهش تولید مواد زائد (Kollmuss & Agyeman, 2002: 14). از سوی دیگر کنش‌ها و رفتارهای زیست‌محیطی ضمن اینکه بر بیشتر مسائل و تهدیدات زیست‌محیطی تأثیر می‌گذارند، خود نیز از عواملی تأثیر می‌پذیرند (Dunlap & Jones, 2002: 487)؛ از این رو پژوهشگران جامعه‌شناسی زیست‌محیطی ازجمله دانلپ و ون لیر[1] (1987) عوامل تأثیرگذار بر رفتارهای زیست‌محیطی ازجمله متغیرهای جمعیت‌شناختی (سن، جنس، طبقة اجتماعی، محل سکونت، وضعیت تأهل، تعداد فرزندان و سن فرزندان)، گرایش سیاسی، ایدئولوژی سیاسی، عملکرد زیست‌محیطی ملت‌ها، آگاهی زیست‌محیطی و عقیدة دینی را بررسی کرده‌اند (Dunlap & Van Liere, 1987: 56). جامعه‌شناسان تلاش می‌کنند عوامل مؤثر بر گرایش انسان در حفظ محیط زیست را شناسایی کنند؛ زیرا با شناخت این عوامل امکان ارائة راه‌حل‌هایی برای تغییر رفتار مخرب و تشویق به رفتارهای مثبت محیطی میسر می‌شود (واقفی و حقیقتیان، 1393: 9).
به‌هرحال باید پذیرفت بحران جهانی محیط زیست پیش روی ماست و در عصر حاضر به‌طوری بی‌سابقه فعالیت‌های انسانی، تبادل ماده و انرژی و زیرمجموعه‌های اقتصادی وابسته را فراگرفته است؛ به همین دلیل نظرگاه توسعة پایدار اهمیتی بسزا دارد تا بتوان در عین اجرای برنامه‌های توسعه، حفظ محیط زیست، جلوگیری از تخریب اکولوژیک محیط و امکان ایجاد پالایش و بازسازی محیط زیست را در برنامه‌ها مدنظر قرار داد (جعفرنیا و جلیلوند، 1389: 2). مطالعات پژوهشگران حاکی است مشارکت گستردة مردم و تغییر در نگرش و رفتار افراد، یکی از شناخته‌شده‌ترین لازمه‌های هر برنامة مدیریت پایداری است. اصولاً مدیریت پایدار و نیز کیفیت محیط زیست وابسته به این است که آیا افراد علاقه‌ای به کمک در حفاظت از منابع دارند یا نه. دانستن طرز تفکر مردم، چگونگی درک آنان از منابع طبیعی و تمایل آنها به انواع اقدامات لازم برای حفاظت از محیط زیست به‌منظور حل مسائل و بحران‌های محیط زیستی و دستیابی به تغییرات ضروری است (Katuwal, 2012: 5)؛ از این رو اجرای طرح‌های جامع به‌منظور جلب مشارکت مردم برای کاهش یا جلوگیری از آثار رفتار مخرب آنها بر محیط زیست و نیز حفاظت از منابع طبیعی موجود پیرامونی خویش و درنهایت سنجش آثار و پیامدهای اجرای اینگونه طرح‌ها بر نوع و نحوة تغییر رفتار آنها در قبال محیط زیست به‌ویژه در مناطق روستایی و عشایری، امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است؛ این در حالی است که در ایران نیز همراه با بروز چالش‌های فراوان زیست‌محیطی به‌ویژه در حوزه‌های روستایی و عشایری و مناطق کوهستانی و جنگلی کشور، طرح‌ها و برنامه‌های زیادی برای جلوگیری از تخریب بیشتر محیط زیست و اصلاح نگرش و رفتار مردم به اجرا درآمده است؛ طرح مدیریت مشارکتی جنگل و مرتع (جایکا) ازجملة این طرح‌هاست که با همکاری آژانس بین‌المللی همکاری‌های کشور ژاپن و ادارة کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان چهارمحال و بختیاری در سال 1389 شروع به کار کرد. جایکا با عنوان پروژة مدیریت مشارکتی جنگل و مرتع در پنج روستای عشایری بخش بازفت (شامل تبرک سفلی، گزستان، مازه‌رشته، دورک سفلی و طارم) اجرا شد. از مهم‌ترین چالش‌های محیط زیستی منطقة بازفت، تخریب جنگل‌ها و مراتع، قاچاق چوب و زغال، تخریب سرزمین، جنگل‌زدایی و کاهش تنوع زیستی است. نبود اقدامات یکپارچة مشارکتی مدیریت پایدار زمین و جنگل ازجمله دلایل عمدة شروع این پروژه است. درحقیقت جایکا با هدف حفاظت از منابع طبیعی، پروژة پنج‌سالة (ژوئیة 2010 تا ژوئیة 2015) مدیریت مشارکتی جنگل‌ها و مراتع استان چهارمحال و بختیاری را با استفاده از ابتکار و نظر ساکنان محلی و معرفی معیشت جایگزین برای آنها به‌منظور کم‌کردن آثار منفی زیست‌محیطی بر جنگل‌ها و مراتع در بخش بازفت شهرستان کوهرنگ اجرا کرده است. کاهش فرسایش خاک، بهبود پوشش گیاهی، افزایش محصولات مرتبط، بهبود معیشت مردمی، کاهش خطرات سیل و حفظ منابع آب ازجمله مهم‌ترین راهکارهای مدیریت جامع حوضة آبخیز در حین اجرای پروژة جایکا بوده است. در این راستا برگزاری دوره‌های آموزشی برای جوامع محلی، بهبود فنون حفظ آب و خاک، جلوگیری از تخریب جنگل و مرتع، کاشت گونه‌های اقتصادی، بهبود فعالیت‌های معیشتی پیش‌برندة حفاظت از آب، خاک، جنگل و ارزشیابی و پایش فعالیت‌ها، از دیگر اقدامات و فواید مهم اجرای این پروژة مهم بین‌المللی در این استان است. اهداف اصلی این پروژه، حفاظت از جنگل‌ها و مراتع حوزه و افزایش درآمد محلی در روستاهای هدف بود و در کنار آن نیز تغییر رفتار و نگرش عشایر منطقه به محیط زیست پیرامون خویش به‌منزلة یکی از اهداف جنبی پیگیری می‌شد (گزارش طرح جایکا، 1394: 54).
مطالعات طرح جایکا نشان می‌دهد اگرچه پتانسیل زیاد در منطقة بازفت و بسیاری از زیرساخت‌های دولتی گسترش کار را برای کشاورزان به وجود آورده، ولی هنوز بهبود چشمگیری در شیوة زندگی سکنه و شرایط جنگل‌ها و مراتع رخ نداده و در این طرح برخلاف بهبود نسبی وضعیت عشایر بخش بازفت در برخورداری از خدمات، بسیاری از انتظارات منطقی سکنه برآورده نشده است (همان: 9)؛ ولی در عین حال اقدامات و برنامه‌های اجراشده تا حدود زیادی باعث تغییر نگرش و دانش زیست‌محیطی عشایر و پیرو آن تغییر رفتار محیط‌گرایانة عشایر منطقه شده است؛ بنابراین با عنایت به اینکه بررسی وضعیت گذشته و حال رفتار عشایر و تجزیه و تحلیل پتانسیل‌های زیست‌محیطی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مردم محلی در چشم‌انداز آینده بسیار مفید است، از این رو پژوهش حاضر با هدف سنجش رفتارهای زیست‌محیطی عشایر پیش و پس از اجرای طرح جایکا در بخش بازفت تلاش دارد ضمن پاسخگویی به پرسش‌های کلیدی زیر، تأثیرات طرح جایکا را بر رفتارهای زیست‌محیطی عشایر منطقه بررسی کند.
1- تفاوت معناداری در رفتارهای اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی عشایر روستاهای مطالعه‌شده پیش و پس از اجرای طرح جایکا وجود دارد؟
2- تفاوت معناداری بین روستاهای مطالعه‌شده به‌لحاظ رفتارهای زیست‌محیطی عشایر پس از اجرای طرح جایکا وجود دارد؟
3- بین ویژگی‌های جمعیت‌شناختی عشایر (سن، جنسیت و تحصیلات) با رفتارهای زیست‌محیطی در پیش و پس از اجرای طرح جایکا رابطة معناداری وجود دارد؟
پیشینة پژوهش
نصرتی‌نژاد و همکاران (1395) رفتار زیست‌محیطی شهروندان تهرانی را تبیین جامعه‌شناختی کردند. روش انجام این پژوهش از نوع پیمایشی و نمونة آماری، 385 نفر از شهروندان ساکن در مناطق 22گانة تهران بوده است. نتایج پژوهش نشان داد میزان آگاهی، نگرش و رفتار زیست‌محیطی شهروندان تهران در حد متوسط و رو به زیاد است. همچنین یافته‌ها نشان داد رابطة مثبت و معناداری بین نگرش و آگاهی زیست‌محیطی با رفتار آن وجود دارد. همچنین نتایج مدل معادلة ساختاری نشان داد درمجموع دو متغیر نگرش و آگاهی زیست‌محیطی توانسته‌اند 6درصد از واریانس رفتار زیست‌محیطی را تبیین کنند.
واقفی و حقیقتیان (1393) تأثیر سرمایة فرهنگی (بعد نهادینه) را بر رفتارهای اجتماعی‌زیست‌محیطی با رویکرد توسعة پایدار شهری شیراز بررسی کردند. نمونة پژوهش 385 نفر از افراد بالای 18 سال ساکن شهر شیراز بودند. داده‌های پیمایشی با پرسش‌نامة ساختاریافته، گردآوری و با استفاده از نرم‌افزار SPSS تجزیه و تحلیل شدند. نتایج تحلیل نشان داد بین جنس، پایگاه اقتصادی- اجتماعی، وضعیت تأهل و رفتارهای اجتماعی‌زیست‌محیطی، رابطة معناداری وجود دارد و رابطة بین سرمایة فرهنگی (بعد نهادینه‌شده) و رفتارهای اجتماعی‌زیست‌محیطی تأیید شد.
واقفی و حقیقتیان (1394) در پژوهشی دیگر نقش سرمایة فرهنگی را در رفتارهای اجتماعی‌زیست‌محیطی در شهر شیراز بررسی کردند. نمونة پژوهش را 385 نفر از افراد بالای 18 سال ساکن شهر شیراز تشکیل می‌دادند. نتایج به‌دست‌آمده نشان داد سرمایة فرهنگی 15درصد از تغییرات متغیر وابسته یعنی رفتارهای اجتماعی‌زیست‌محیطی را تبیین می‌کند.
قادری و همکاران (1394) عوامل اجتماعی مؤثر بر رفتار زیست‌محیطی را در شهرستان مریوان بررسی کردند. پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده و به روش تصادفی چندمرحله‌ای خوشه‌ای و با استفاده از پرسش‌نامة استاندارد 400 نفر از افراد بالای 18 سال شهر مریوان را بررسی کرده است. نتایج پژوهش نشان داد بین پارادایم نوین اکولوژیکی با رفتار بازیافت رابطة معنادار و مثبتی وجود دارد؛ همچنین بین نگرش به بازیافت و رفتار بازیافت رابطة معنادار و مثبتی به دست آمده است. یافته‌ها نشان داد بین سن، وضعیت تأهل و تحصیلات با رفتار بازیافت پاسخگو رابطة معناداری وجود ندارد؛ اما بین جنسیت، درآمد و نوع شغل با رفتار بازیافت رابطة معناداری به دست آمد. نتایج تحلیل رگرسیونی نیز نشان داد 19درصد از واریانس متغیر وابسته با متغیرهای مستقل (نگرش به بازیافت و پارادایم نوین اکولوژیکی) تبیین شده است.
عمید (1390) نقش آموزش‌های زیست‌محیطی را در ارتقای آگاهی عشایر اسکان‌یافتة شهرستان اندیمشک با تأکید بر استفادة بهینه از منابع انرژی بررسی کرد. جامعة آماری در این پژوهش خانوارهای عشایر قلعه‌مختار مستقر در شهرستان اندیمشک هستند که با استفاده از نمونه‌گیری تصادفی ساده برگزیده و از بین 2100 خانوار، 325 نفر با فرمول کوکران برای پاسخگویی به پرسش‌نامة تدوین‌شده انتخاب شدند. نتیجه حاکی از ارتباط مثبت بین آموزش‌های انجام‌شده و ارتقای آگاهی زیست‌محیطی و رفتار درست عشایر بود.
خوشفر و همکاران (1389) پژوهشی را با عنوان «بررسی رفتار مردم نسبت به محیط زیست (مطالعة موردی: مناطق شهری و روستایی استان گلستان)» انجام دادند. هدف این پژوهش، بررسی رابطة دانش زیست‌محیطی و رفتار زیست‌محیطی و روش پژوهش پیمایشی بود. نتایج نشان داد تحصیلات با رفتارهای زیست‌محیطی رابطة معناداری دارد.
استنفورد[2] (2016) در پژوهشی طرح مشارکتی در تشویق سفرهای پایدار را در پارک ملی در محیط روستایی بررسی کرد. این پژوهش بر معرفی روش‌هایی نوین در حمل‌ونقل پایدار و کاهش آثار زیست‌محیطی گردشگری تمرکز دارد. بر اثر این پژوهش بسیاری از سازمان‌ها به تغییر و توسعة محیط سازمانی تشویق شدند. در این پژوهش روش‌هایی برای جایگزینی سفر با خودرو در سه پارک ملی در انگلستان و حفظ محیط زیست پیاده‌سازی شد. نتایج این پژوهش نشان‌دهندة سودمندی پروژه‌های مشارکتی برای ایجاد نظریه‌های بهتر و راحتی و فهم اجرای مدیریت مشارکتی در سراسر جهان است.
سالدیوا و همکاران[3] (2016) در پژوهشی محیط سازمانی و توسعة مشارکت سازمانی را در حوزة حفاظت از محیط زیست منطقة سامرا تجزیه‌وتحلیل کردند. راهکار مشارکت‌های دولتی روشی مؤثر در ایجاد پلت‌فرم کاری در توسعة زیرساخت‌ها و پروژه‌های محیطی‌اجتماعی است و موجب راه‌اندازی مسائل زیست‌محیطی و فعال‌سازی در منطقة سامراست. نتایج پژوهش نشان می‌دهد اجرای پروژه‌های مشارکتی در حوزة حفاظت از محیط زیست موجب شکل‌گیری بهتر محیط زیستی منطقه می‌شود و برای متخصصان منطقه‌ای و حوزه‌ای نیز مفید است.
تنگبرگ و همکاران[4] (2016) پژوهشی دربارة نقش مدیریت مشارکتی پایدار در چین و ارزیابی مشارکت 10ساله انجام دادند. مدیریت مشارکتی در چین، برنامه‌ای در چهارچوب برنامه‌ریزی مبارزه با تخریب اراضی و نابودی اکوسیستم و مدیریت یکپارچة محیط زیست است. در این پژوهش رویکردهای مشارکتی برای تدوین اقداماتIEM و مدیریت پایدار زمین در جمهوری چین در 10 سال بررسی می‌شود. برنامه‌های مشارکت موجب تأمین مالی طرح‌های جبران زیست‌محیطی و حفظ و افزایش وجوه مالی زیست‌محیطی و نظارت و ارزیابی بهتر و چندمنظورة تصمیم‌گیری در سطح ملی است.
چن و چای[5] (2011) در پژوهشی با عنوان «تأثیر عوامل اجتماعی- جمعیتی و نگرشی به رفتارهای زیست‌محیطی شهری در چین» بیان می‌کنند چین فعلی با چالش‌های زیست‌محیطی مختلفی روبه‌روست و به مدیریت اطلاعات زیست‌محیطی نیاز دارد. پژوهش نشان داد زن‌بودن، جوان‌بودن، تحصیلات زیاد، مجردبودن و شاغل‌بودن احتمال مشارکت در رفتارهای زیست‌محیطی را افزایش می‌دهد.
بدروس[6] (2007) در مطالعه‌ای با عنوان «نگرانی زیست‌محیطی و رفتارهای طرفدار محیط زیست: رابطة بین دانش، نگرش‌ها و رفتارها با بهره‌گیری از نمونة ملی نظرسنجی عمومی اجتماعی در سال 2000»، رابطة نگرانی زیست‌محیطی و رفتار طرفداری محیط زیست را در 1160 پاسخگو بررسی کرد. نتایج نشان داد نگرانی زیست‌محیطی در سطح شخصی بهترین پیش‌بینی‌کنندة خاص رفتارهای طرفدار محیط زیست است؛ اما دانش اثر کمی دارد و بیشتر متغیرهای اجتماعی- جمعیتی با نگرانی‌های زیست‌محیطی یا رفتارهای طرفدار محیط زیست ارتباط معناداری ندارند.
مبانی نظری پژوهش
محیط زیست و منابع طبیعی از ثروت‌های حائز اهمیت برای نسل‌های کنونی و آینده است که نقش بسیار مهمی در تعادل بوم‌شناختی، درآمدزایی و توسعة روستایی و عشایری دارد. امروزه به دلایل مختلف ازجمله خشکسالی‌های پی‌درپی، مشکل فرسایش بادی و شوری خاک، تخریب زمین‌ها بر اثر استفادة بی‌رویه از عرصه‌های طبیعی و بهره‌برداری‌های نامناسب، سرعت تخریب و بهره‌برداری بسیار بیشتر از روند تجدید و احیای این منابع است و همین مسئله باعث نابودی سطوح گسترده‌ای از منابع و شکنندگی عرصه‌های وسیع‌تر محیط زیست شده است؛ از این رو حفاظت و بهره‌برداری پایدار از این منابع ارزشمند اهمیت ویژه‌ای دارد (قادری و همکاران، 1394: 23).
آنچه ما را احاطه کرده، آنچه ما بر آن اثر می‌گذاریم و آنچه ما را متأثر می‌سازد، تشکیل‌دهندة محیط زیست ماست. بر این اساس همسایة ما، خانة ما و کوچه، خیابان و... به همان اندازه به محیط زیست ما تعلق دارند که جنگل‌ها و پرندگان، قسمتی از محیط زیست ما را تشکیل می‌دهند؛ همچنین خورشید، ماه، سیارات، آب‌وهوا، همه و همه، عوامل و بخش‌هایی از محیط زیست ما هستند (میرابراهیمی، 1389: 6).
محیط زیست انسان عبارت است از مجموعه عوامل طبیعی و مصنوعی و اجتماعی که در اطراف او وجود دارند و بر زندگی‌اش تأثیر می‌گذارند و از او تأثیر می‌پذیرند و به سه بخش کلی تقسیم می‌شود (سعیدنیا، 1388: 17).
دربارة مفهوم حفاظت نخستین‌بار در سال 1913 کنفرانس بین‌المللی حفاظت از منابع طبیعی و پس از 35 سال در سال 1948 «اتحادیة جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN)» تشکیل شد. از آن زمان تاکنون هر سال در سطوح قاره‌ای و جهانی، کنفرانس‌هایی به‌منظور تعیین سیاست‌های مشترک برای حفاظت از منابع طبیعی کشورها تشکیل می‌شود (برخوردار، 1387: 15). از سوی دیگر محیط و طبیعت جزو پدیده‌های متأثر از رفتارهای مستقیم و غیرمستقیم مردان و زنان است و تفکر، رفتار و بینش این دو جنس بر چگونگی و کیفیت محیط زیست مؤثر خواهد بود (صالحی و همکاران، 1395: 155).
رفتار زیست‌محیطی، رفتارهای افراد در محیط خانه، محل کار و شهر است که با توجه به ملاحظات زیست‌محیطی و با نیت زیست‌محیطی انجام می‌شود. به عقیدة لی و همکاران[7] (1998) از لحاظ مفهومی، رفتار محیط زیستی به اعمال واضح و قابل مشاهده اشاره دارد که توسط فرد و در پاسخ به محیط زیست انجام می‌شود. بررسی نگرش و رفتارهای زیست‌محیطی از این رو اهمیت دارد که با انجام آنها به این پرسش پاسخ داده می‌شود که تا چه میزان باورهای زیست‌محیطی به بروز رفتارهای متناسب با آنها می‌انجامد (مختاری ملک‌آبادی و همکاران، 1393: 3).
رفتار زیست‌محیطی، رفتاری است که فرد در برخورد با محیط زیست از خود بروز می‌دهد. افراد هر اجتماعی برحسب شرایط و مقتضیات خاص اجتماعی، فرهنگی و شخصیتی خود برخورد متفاوتی با محیط زیست دارند. این رفتارها ممکن است کاملاً مثبت، محیط‌گرایانه و مسئولانه یا برعکس کاملاً منفی و مخالف محیط زیست باشد. منظور از رفتار محیط‌گرایانه، رفتاری است که آگاهانه به دنبال کاهش اثر منفی کنش فرد بر جهان طبیعی و ساخته‌شده به دست انسان باشد (ازجمله کاهش مصرف انرژی و منابع، استفاده از مواد غیرسمی، کاهش تولید مواد زائد). رفتارهای زیست‌محیطی مسئولانه، مجموعه‌ای از کنش‌های افراد جامعه در مواجهه با محیط زیست است که طیف وسیعی از احساسات، تمایلات و آمادگی‌های خاص را برای رفتار در مواجهه با محیط زیست شامل می‌شود (Kollmuss & Agyeman, 2002: 8)؛ این در حالی است که دستیابی به تغییرات رفتاری در ارتباط با موضوعی خاص نیز در ابتدا نیازمند ایجاد تغییر در نگرش افراد به همان موضوع است. برخورد مناسب و منطقی با محیط زیست، مسئله‌ای است که با رفتار انسان ارتباط می‌یابد (نصرتی‌نژاد و همکاران، 1395: 4)؛ به بیان دیگر رفتار زیست‌محیطی افراد عموماً براساس اندیشه‌ها و نگرش‌های آنان شکل می‌گیرد و هرگونه تغییر در رفتارهای پایدار مستلزم تغییرات ابتدایی در نگرش‌هاست؛ بنابراین نگرش افراد به محیط زیست از عوامل مهم تعیین‌کنندة رفتار زیست‌محیطی آنها به شمار می‌آید (قادری و همکاران، 1394: 7).
مطالعات سیرز[8] (1985) نشان می‌دهد چهار سطح تغییر در فرد وجود دارد؛ ابتدا دانش می‌یابد تغییر پیدا کند (آموزش)، این تغییر در دانش موجب تغییر نگرش و تغییر نگرش موجب تغییر رفتار فردی و تغییر رفتار فردی موجب تغییر رفتار گروهی می‌شود؛ به این ترتیب تغییر نگرش فرد نسبت به دانش فردی وی به زمان بیشتری نیاز دارد. تغییر نگرش فرد بر رفتار وی و درنهایت بر رفتار گروهی (اجتماعی و سازمانی) وی تأثیر می‌گذارد (واقفی و حقیقتیان، 1394: 5).
افزون بر این پژوهشگران چندین دسته‌بندی از مجموعه عوامل مؤثر بر رفتار زیست‌محیطی ارائه کرده‌اند؛ استرن[9] (2000) چهار نوع متغیر مؤثر بر رفتار زیست‌محیطی را مطرح می‌کند:
1- عوامل نگرشی شامل هنجارها، باورها و ارزش‌ها: این عوامل زمینة عمومی را برای نیت زیست‌محیطی فراهم می‌کنند که آن هم به نوبة خود بر تمامی رفتارهای زیست‌محیطی فرد تأثیر می‌گذارد.
2- عوامل زمینه‌ای: شامل تأثیرات بین فردی، انتظارات اجتماع، تبلیغات، قوانین حکومتی، سایر عوامل قانونی و نهادی، هزینه‌ها و انگیزه‌های گذرا، دشواری فیزیکی بعضی رفتارها، قابلیت‌ها و محدودیت‌های فراهم‌شده با تکنولوژی و محیط مصنوع، میزان دسترسی به امکانات لازم برای رفتارها و ویژگی‌های مختلف زمینة وسیع اجتماعی، اقتصادی و سیاسی.
3- قابلیت‌های شخصی: شامل دانش و مهارت، داشتن وقت کافی برای انجام رفتار، قابلیت‌های اجتماعی، متغیرهای جمعیت‌شناختی نظیر سن، تحصیلات، نژاد و درآمد که معرف‌های خوبی برای این قابلیت‌های شخصی هستند.
4- عادت‌کردن: عادت به روش عملکرد استاندارد، یک عامل کلیدی مؤثر بر رفتار معنادار و سازمان‌یافتة زیست‌محیطی است (مختاری ملک‌آبادی و همکاران، 1393: 19).
بدین ترتیب رفتار زیست‌محیطی متأثر از دامنة گسترده‌ای از عوامل است و کمتر پژوهشی یافت می‌شود که تمامی متغیرها را بررسی کرده باشد. از سوی دیگر پاسخ به این پرسش که چرا افراد عمل محیط‌گرایانه انجام می‌دهند و چه عواملی مانع رفتارهای محیط‌گرایانه می‌شود، کمی پیچیده است. چهارچوب‌های نظری و مدل‌های مختلفی برای تبیین رفتارهای زیست‌محیطی در پژوهش‌های مختلف به کار برده شده است. در این مدل‌ها و نظریه‌ها به عوامل مختلفی برای تبیین رفتارهای زیست‌محیطی اشاره شده است. در قدیمی‌ترین مدل‌ها که به مدل قدیمی و خطی رفتار محیط‌گرایانه معروف است، رابطة بین متغیرها خطی است؛ بدین‌صورت که دانش زیست‌محیطی به پیدایش نگرش زیست‌محیطی منجر می‌شود؛ به‌طوری‌که فرد با آگاهی زیست‌محیطی و توجهات زیست‌محیطی بیشتر درنهایت رفتاری معطوف به محیط زیست انجام می‌دهد (نواح و فروتن‌کیا، 1390: 7).
درمجموع هدف نهایی نظریه‌های حفاظت محیط زیست دربارة محیط اجتماعی، توسعه و افزایش آگاهی‌های زیست‌محیطی در سطح جامعه و نیز تقویت فرهنگ زیست‌محیطی در سطوح مختلف اجرایی است. به نظر می‌رسد درک ماهیت رفتار فرد در گرو شناخت نگرش‌های فرد به آن موضوع است و باید از نگرش‌ها و رفتارهای زیست‌محیطی افراد آگاهی یافت (خوشفر و همکاران، 1389: 3)؛ بنابراین با عنایت به اینکه عموماً نتایج حاصل از پژوهش‌های زیست‌محیطی در کشورهای مختلف، متفاوت است و قابلیت تعمیم در سطح جهانی را ندارند، از این رو نیاز به انجام پژوهشی مستقل در داخل کشور و ارائة راهکار در این زمینه، ضروری به نظر می‌رسد. از سوی دیگر پرداختن به مسئلة رفتارهای اجتماعی زیست‌محیطی و مقایسة سنجش رفتارهای زیست‌محیطی افراد پیش و پس از اجرای طرح‌های زیست‌محیطی، امری نسبتاً جدید است و از این رو پژوهش حاضر رفتار زیست‌محیطی عشایر را پیش و پس از اجرای طرح جایکا در منطقة بازفت بررسی کرده و سنجیده است.
روش‌شناسیپژوهش
پژوهش حاضر به‌لحاظ هدف، کاربردی و ازنظر ماهیت و روش، توصیفی- تحلیلی مبتنی بر پیمایش است. برای گردآوری اطلاعات از دو روش اسنادی- کتابخانه‌ای و میدانی و با توجه به ماهیت پژوهش حاضر از ابزار پرسش‌نامه استفاده شده است. در این پژوهش از یک پرسش‌نامه با پرسش‌های بسته برای گردآوری اطلاعات استفاده شد. در بخش اول پرسش‌نامه مشخصات پاسخ‌دهندگان و در بخش دوم پرسش‌های عمومی با استفاده از طیف 5 گزینه‌ای لیکرت با 7 پرسش، پرسش‌های مربوط به اقدامات طرح جایکا در حفاظت از محیط زیست (جنگل و مرتع) با 21 پرسش، پرسش‌های مربوط به سنجش رفتارهای زیست‌محیطی عشایر (پیش و پس از اجرای طرح جایکا) با 37 پرسش سنجیده شد.
جدول 1- برآورد پایایی پرسش‌نامه با نرم‌افزار SPSS(منبع: یافته‌های پژوهش،1397)
|
مؤلفه |
تعداد پرسش |
ضریب آلفای کرونباخ |
|
اقدامات طرح جایکا در حفاظت از محیط زیست |
21 |
794/0 |
|
رفتارهای محیط زیستی عشایر |
74 |
786/0 |
جامعة آماری این پژوهش دو گروه بوده‌اند؛ گروه اول شامل عشایر ساکن در 5 روستا (تبرک سفلی، گزستان، مازه‌رشته، دورک سفلی و طارم) که طرح جایکا در آنها اجرا شده است. از بین روستاهای انتخاب‌شده براساس کل جمعیت خانوار ساکن در این 5 روستا با استفاده از فرمول تصحیح خانوارها پرسش‌نامه را تکمیل کردند. تعداد خانوار براساس سرشماری سال 1395 در روستای تبرک سفلی، گزستان، مازه‌رشته، دورک سفلی و طارم به ترتیب 61، 54، 187، 113 و 27 خانوار بوده است. افزون بر این افراد نمونه به روش نمونه‌گیری تصادفی انتخاب شدند و سپس از بین روستاهای انتخاب‌شده براساس کل جمعیت خانوار عشایر ساکن در این 5 روستا با استفاده از فرمول تصحیح 206 پرسش‌نامه را سرپرستان خانوار و 15 پرسش‌نامه را مدیران روستایی (دهیار و شورای اسلامی) تکمیل کردند.
نمونة آماری برای روستای تبرک سفلی با 113 خانوار، گزستان با 187، مازه‌رشته با 54، دورک سفلی با 61 و طارم با 27 خانوار به ترتیب برابر با 28، 25، 87، 53 و 13 است.
گروه دوم شامل مسئولان محلی متشکل از دو نفر از اعضای شورای روستا و یک دهیار در هر روستا بود. با توجه به تعداد کم این جامعة آماری، نمونه‌گیری انجام نشد؛ بلکه به‌صورت تمام سرشماری درمجموع 15 پرسش‌نامه تکمیل شد. درنهایت برای تجزیه و تحلیل داده‌ها آزمون‌های آماری توصیفی و آزمون‌های استنباطی همچون یومن- ویتنی، کروسکال- والیس و ویلکاکسون به کار رفت.
معرفی منطقة پژوهش
منطقة بازفت در موقعیت ریاضی حداقل 29 دقیقه و 49 درجه، حداکثر 26 دقیقه و 50 درجة طول شرقی و حداقل 59 دقیقه و 31 درجه، حداکثر 49 دقیقه و 32 درجة عرض شمالی و ارتفاع 2285 متری از سطح دریا واقع شده است؛ همچنین این منطقه با مساحت حدود 53000 هکتار در 180 کیلومتری غرب شهرکرد واقع شده است. بازفت در شمال و شمال غرب استان قرار گرفته و یکی از آخرین زیستگاههای تابستانی در عشایر بختیاری است (استانداری چهارمحال و بختیاری، 1395). میانگین بارش در بازفت سالیانه 969.7 است که در مناطق کوهستانی مانند زردکوه و کوه‌سفید به بیش از 1500 میلیمتر می‌رسد و به‌طور عمده از ماه مهر تا آذر اتفاق می‌افتد. حداقل ماهیانه و حداکثر دما در دی‌ماه 20- و مردادماه 30 ثبت شده است. میانگین رطوبت سالیانه حدود 60درصد است که از آن 25– 70 درصد ظرف یک سال است (ادارة هواشناسی استان، 1393).
در استان بیشترین عرصة جنگلی شهرستان در بخش بازفت است. جنگل‌های موجود در منطقة بازفت عمدتاً از گونة بلوط ایرانی است که به‌طور پراکنده در بیشتر نقاط شهرستان دیده می‌شود. بازفت ازنظر منابع آبی، یکی از غنی‌ترین مناطق کشور به شمار می‌آید. کوههای مرتفع منطقه، محل ذخیرة آب‌های روان دائمی و منشأ و سرچشمة شبکة آب‌های جاری دائمی و فصلی است؛ آب‌های بخش شرقی استان که از کوهساران شمال شرقی سرچشمه می‌گیرندو شامل تونل‌های 1 و 2 کوهرنگ، چشمه دیمه، نعل اشکنات و آب خربه است، زاینده‌رود و آب‌های شمال غربی، غرب و جنوب غربی استان رود کارون را پدید می‌آورند که به سمت غرب جریان می‌یابد (ادارة کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان، 1395).
شکل 1- نقشة موقعیت جغرافیایی شهرستان بازفت در کشور و استان چهارمحال و بختیاری
یافته‌های پژوهش
یافته‌های توصیفی مربوط به مشخصات پاسخگویان نشان می‌دهد از مجموع 206 نفر از عشایر مدنظر، 140 نفر معادل 68درصد مرد و 66 نفر معادل 32درصد زن و از بین 15 نفر مسئول، تمامی افراد مرد بودند. از میان 206 نفر گروه عشایر، 52 نفر (2/25درصد) مجرد و 154 نفر (8/74درصد) متأهل و در بین مسئولان نیز 9 نفر (60درصد) مجرد و 6 نفر (40درصد) متأهل بودند. به‌لحاظ گروههای سنی در گروه عشایر از میان 206 نفر، بیشترین فراوانی با 96 نفر (6/46درصد) در گروه سنی 26 تا 35 سال و کمترین فراوانی با 3 نفر (5/1درصد) در گروه سنی 66 سال به بالا قرار داشتند. در بین مسئولان نیز کمترین فراوانی با 1 نفر (7/6) در گروه سنی 15 تا 25 سال و بیشترین فراوانی با 7 نفر (6/46 درصد) در گروه سنی 26 تا 35 سال قرار داشتند. ازنظر وضعیت تحصیلات در گروه عشایر تعداد 59 نفر (6/28درصد) بی‌سواد، 127 نفر (4/61درصد) دیپلم، 11 نفر (3/5درصد) فوق دیپلم، 7 نفر (4/3درصد) لیسانس و 2 نفر (1درصد) فوق لیسانس بودند. در بین مسئولان نیز تعداد 9 نفر (60درصد) دیپلم، 3 نفر (20درصد) فوق دیپلم و 3 نفر (20درصد) نیز لیسانس داشتند.
افزون بر این یافته‌های توصیفی سنجش رفتارهای زیست‌محیطی از دیدگاه عشایر در پیش و پس از طرح جایکا در جدول 2 نشان داد میانگین کلی نظرات عشایر درزمینة رفتارهای زیست‌محیطی عشایر در پیش از اجرای طرح جایکا 02/2 بوده که در پس از طرح جایکا به 49/3 افزایش یافته است. همان‌طور که ملاحظه می‌شود بین میانگین رفتارهای زیست‌محیطی در پیش و پس از اجرای طرح جایکا اختلاف زیادی وجود دارد و میانگین کلی رفتارهای زیست‌محیطی عشایر پس از اجرای طرح به مراتب بیشتر از رفتارهای زیست‌محیطی عشایر پیش از اجرای طرح است.
جدول 2- یافته‌های توصیفی مربوط به گویه‌های سنجش رفتارهای زیست‌محیطی از دیدگاه عشایر
|
پیش از اجرای طرح جایکا |
گویه‌های سنجش رفتارهای زیست‌محیطی عشایر |
پس از اجرای طرح جایکا |
||||||||||
|
میانگین |
بسیار کم |
کم |
متوسط |
زیاد |
بسیار زیاد |
بسیار کم |
کم |
متوسط |
زیاد |
بسیار زیاد |
میانگین |
|
|
|
|
|
|
|
|
مسئولیت‌پذیربودن دربرابر محیط زیست |
|
|
|
|
|
|
|
11/2 |
57 |
92 |
43 |
4 |
10 |
پاک‌سازی داوطلبانة محیط زیست (جنگل‌ها و مراتع) |
8 |
15 |
78 |
84 |
21 |
46/3 |
|
08/2 |
53 |
93 |
54 |
2 |
4 |
حفظ منابع زیست‌محیطی برای نسل‌های آینده |
1 |
7 |
89 |
69 |
40 |
68/3 |
|
09/2 |
58 |
91 |
42 |
9 |
6 |
علاقه به کشت گونه‌های گیاهی در حال انقراض |
- |
17 |
92 |
61 |
36 |
56/3 |
|
04/2 |
65 |
82 |
49 |
5 |
5 |
اهمیت‌دادن به حفاظت از اکوسیستم گونه‌های گیاهی و جانوری |
2 |
18 |
106 |
50 |
30 |
42/3 |
|
96/1 |
64 |
99 |
31 |
11 |
1 |
درک خطر تخریب جنگل‌ها و مراتع در آینده برای زندگی عشایر |
- |
17 |
95 |
48 |
46 |
59/3 |
|
|
|
|
|
|
|
یادگیری و آموزش مسائل محیط زیستی |
|
|
|
|
|
|
|
15/2 |
43 |
97 |
60 |
3 |
3 |
اهمیت آموزش مسائل زیست‌محیطی |
3 |
15 |
84 |
73 |
31 |
94/3 |
|
02/2 |
52 |
102 |
38 |
10 |
4 |
مطالعة کتب و نشریات زیست‌محیطی |
4 |
17 |
95 |
65 |
25 |
43/3 |
|
06/2 |
56 |
96 |
43 |
8 |
3 |
تمایل به حضور در جلسات محلی برای حفظ محیط زیست |
2 |
15 |
97 |
60 |
32 |
51/3 |
|
05/2 |
58 |
86 |
55 |
6 |
1 |
انتقال دانش زیست‌محیطی خود به دیگران |
- |
15 |
85 |
70 |
36 |
61/3 |
|
86/1 |
77 |
90 |
32 |
5 |
2 |
ملزم‌کردن خود به شرکت در جلسات و دوره‌های آموزشی ادارة منابع طبیعی |
2 |
28 |
105 |
38 |
33 |
34/3 |
|
10/2 |
56 |
93 |
41 |
11 |
5 |
مشارکت جامعة عشایری در حفظ محیط زیست |
1 |
14 |
86 |
64 |
41 |
63/3 |
|
|
|
|
|
|
|
رفتار و مشارکت فردی در حفاظت از محیط زیست |
|
|
|
|
|
|
|
12/2 |
46 |
96 |
57 |
6 |
1 |
تمایل به کاشت درختان در منطقه |
5 |
8 |
86 |
91 |
16 |
51/3 |
|
05/2 |
50 |
102 |
49 |
4 |
1 |
استفاده از وسایل بازیافتی |
3 |
10 |
79 |
91 |
23 |
58/3 |
|
07/2 |
47 |
104 |
49 |
6 |
- |
تلاش برای حفظ محیط زیست |
- |
12 |
80 |
81 |
33 |
65/3 |
|
12/2 |
49 |
98 |
45 |
12 |
2 |
استفاده‌نکردن از چوب‌های درختان جنگلی برای تهیة هیزم زغال و سوخت |
3 |
23 |
79 |
73 |
28 |
48/3 |
ادامه جدول 2- یافته‌های توصیفی مربوط به گویه‌های سنجش رفتارهای زیست‌محیطی از دیدگاه عشایر
|
پیش از اجرای طرح جایکا |
گویه‌های سنجش رفتارهای زیست‌محیطی عشایر |
پس از اجرای طرح جایکا |
||||||||||
|
میانگین |
بسیار کم |
کم |
متوسط |
زیاد |
بسیار زیاد |
بسیار کم |
کم |
متوسط |
زیاد |
بسیار زیاد |
میانگین |
|
|
95/1 |
64 |
102 |
29 |
8 |
3 |
استفاده از کودهای آلی و سبز به جای کودهای شیمیایی |
1 |
28 |
92 |
50 |
35 |
38/3 |
|
04/2 |
54 |
110 |
28 |
8 |
6 |
نسوزاندن باقی‌ماندة ساقه (کاه و کُلَش) پس از برداشت محصولات |
9 |
21 |
86 |
51 |
39 |
43/3 |
|
94/1 |
71 |
94 |
26 |
8 |
7 |
نریختن زباله‌های خانگی خود در جنگل، مرتع و مزرعه یا اطراف آن |
2 |
15 |
100 |
56 |
33 |
50/3 |
|
08/2 |
58 |
88 |
50 |
5 |
5 |
برپانکردن آتش در طبیعت با بی‌احتیاطی یا استعمال‌نکردن دخانیات |
5 |
7 |
92 |
59 |
43 |
62/3 |
|
|
|
|
|
|
|
همکاری با سازمان‌های محیط زیستی |
|
|
|
|
|
|
|
91/1 |
65 |
99 |
39 |
1 |
2 |
همکاری با مأموران منابع طبیعی درزمینة حفاظت از جنگل‌ها و مراتع |
4 |
16 |
123 |
33 |
30 |
33/3 |
|
94/1 |
73 |
88 |
35 |
5 |
5 |
همکاری با دستگاههای اجرایی در اجرای طرح‌های محیط زیستی و حفاظت از جنگل و مرتع |
3 |
19 |
82 |
62 |
40 |
56/3 |
|
03/2 |
66 |
86 |
43 |
3 |
8 |
همکاری در اطلاع‌رسانی به ادارة منابع طبیعی |
4 |
20 |
82 |
68 |
32 |
45/3 |
|
03/2 |
64 |
84 |
47 |
9 |
2 |
هماهنگی با کارشناسان جنگلبانی و منابع طبیعی برای پیشگیری از ایجاد آتش‌سوزی در جنگل‌ها |
6 |
13 |
99 |
53 |
35 |
42/3
|
|
98/1 |
65 |
93 |
40 |
3 |
5 |
کمک و همکاری در خاموش‌کردن آتش در جنگل‌ها و مراتع |
3 |
22 |
86 |
69 |
26 |
45/3 |
|
20/2 |
38 |
107 |
48 |
7 |
6 |
احترام جامعة عشایری به قوانین برای چرای دام در مراتع |
1 |
16 |
87 |
67 |
35 |
40/3 |
|
98/1 |
56 |
104 |
41 |
3 |
2 |
همکاری با قرقبان‌های محلی |
7 |
18 |
100 |
54 |
27 |
37/3 |
|
91/1 |
74 |
87 |
36 |
8 |
1 |
نگهبانی از جنگل‌ها و مراتع احیاشده |
3 |
18 |
107 |
47 |
31 |
41/3 |
|
|
|
|
|
|
|
جلوگیری از تخریب محیط زیست |
|
|
|
|
|
|
|
12/2 |
42 |
108 |
45 |
10 |
1 |
تلاش برای جلوگیری از قطع درختان |
6 |
12 |
81 |
96 |
11 |
45/3 |
|
02/2 |
59 |
95 |
43 |
5 |
4 |
جلوگیری از قاچاق چوب توسط هر فردی |
1 |
26 |
82 |
66 |
31 |
48/3 |
|
95/1 |
68 |
96 |
31 |
7 |
4 |
جلوگیری از چرای بی‌رویة دام‌ها در مراتع |
1 |
17 |
86 |
93 |
39 |
59/3 |
|
00/2 |
56 |
109 |
31 |
5 |
5 |
جلوگیری از تخریب خاک و قطع بوته‌های گیاهی توسط ماشین‌آلات سنگین |
- |
15 |
105 |
49 |
37 |
52/3 |
|
89/1 |
65 |
105 |
31 |
4 |
1 |
جلوگیری از ورود غیرمجاز دام‌ها به مراتع و جنگل‌ها |
3 |
19 |
100 |
51 |
33 |
44/3 |
|
89/1 |
76 |
86 |
37 |
5 |
2 |
قطع‌نکردن درختان و جلوگیری از قطع درختان توسط دیگران |
7 |
3 |
112 |
49 |
35 |
44/3 |
|
94/1 |
72 |
89 |
34 |
8 |
3 |
بیرون‌کردن افراد سودجو از عرصه‌های منابع طبیعی |
7 |
8 |
107 |
42 |
42 |
50/3 |
|
98/1 |
63 |
93 |
42 |
6 |
2 |
برخورد با افرادی که قصد تخریب جنگل و تبدیل آن را به زمین زراعی دارند |
6 |
20 |
94 |
58 |
28 |
39/3 |
|
97/1 |
62 |
99 |
35 |
8 |
2 |
جلوگیری از تخریب زمین‌ها و مراتع ملی |
8 |
19 |
103 |
46 |
30 |
34/3 |
|
02/2 |
میانگین کلی رفتار زیست‌محیطی عشایر |
49/3 |
||||||||||
منبع: یافته‌های پژوهش، 1397
همچنین یافته‌های توصیفی مربوط به سنجش رفتارهای زیست‌محیطی عشایر از دیدگاه مسئولان در پیش و پس از طرح جایکا در جدول 3 نشان داده شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد میانگین کلی نظرات مسئولان درزمینة رفتارهای زیست‌محیطی عشایر در پیش از اجرای طرح جایکا 9/1 بوده که در پس از طرح جایکا به 46/3 افزایش یافته است. همان‌طور که ملاحظه می‌شود ازنظر مسئولان بین میانگین رفتارهای زیست‌محیطی در پیش و پس از اجرای طرح جایکا اختلاف زیادی وجود دارد و میانگین کلی رفتارهای زیست‌محیطی عشایر پس از اجرای طرح بیشتر از رفتارهای زیست‌محیطی عشایر پیش از اجرای طرح است و این نشان می‌دهد ازنظر مسئولان اجرای طرح جایکا تأثیر مثبتی بر رفتار زیست‌محیطی عشایر داشته است.
جدول 3- یافته‌های توصیفی مربوط به گویه‌های سنجش رفتارهای زیست‌محیطی عشایر از دیدگاه مسئولان
|
پیش از اجرای طرح جایکا |
گویه‌های سنجش رفتارهای زیست‌محیطی عشایر |
پس از اجرای طرح جایکا |
||||||||||
|
میانگین |
بسیار کم |
کم |
متوسط |
زیاد |
بسیار زیاد |
بسیار کم |
کم |
متوسط |
زیاد |
بسیار زیاد |
میانگین |
|
|
|
|
|
|
|
|
مسئولیت‌پذیربودن دربرابر محیط زیست |
|
|
|
|
|
|
|
8/1 |
7 |
4 |
4 |
- |
- |
پاک‌سازی داوطلبانة محیط زیست (جنگل‌ها و مراتع) |
- |
1 |
12 |
2 |
- |
06/3 |
|
86/1 |
3 |
11 |
1 |
- |
- |
حفظ منابع زیست‌محیطی برای نسل‌های آینده |
- |
- |
8 |
6 |
1 |
53/3 |
|
8/1 |
4 |
10 |
1 |
- |
- |
علاقه به کشت گونه‌های گیاهی در حال انقراض |
- |
2 |
4 |
7 |
2 |
6/3 |
|
8/1 |
5 |
9 |
- |
1 |
- |
اهمیت‌دادن به حفاظت از اکوسیستم گونه‌های گیاهی و جانوری |
- |
1 |
7 |
6 |
1 |
46/3 |
|
53/1 |
7 |
8 |
- |
- |
- |
درک خطر تخریب جنگل‌ها و مراتع در آینده برای زندگی عشایر |
- |
1 |
6 |
8 |
- |
46/3 |
|
|
|
|
|
|
|
یادگیری و آموزش مسائل محیط زیستی |
|
|
|
|
|
|
|
2 |
4 |
7 |
4 |
- |
- |
اهمیت آموزش مسائل زیست‌محیطی |
- |
2 |
8 |
3 |
2 |
33/3 |
|
86/1 |
2 |
13 |
- |
- |
- |
مطالعة کتب و نشریات زیست‌محیطی |
- |
2 |
5 |
6 |
2 |
53/3 |
|
8/1 |
4 |
10 |
1 |
- |
- |
تمایل به حضور در جلسات محلی برای حفظ محیط زیست |
- |
1 |
6 |
6 |
2 |
6/3 |
|
73/1 |
4 |
11 |
- |
- |
- |
انتقال دانش زیست‌محیطی خود به دیگران |
- |
- |
8 |
5 |
2 |
6/3 |
|
13/2 |
2 |
9 |
4 |
- |
- |
ملزم‌کردن خود به شرکت در جلسات ادارة منابع طبیعی |
- |
1 |
5 |
8 |
1 |
6/3 |
|
8/1 |
4 |
10 |
1 |
- |
- |
مشارکت جامعة عشایری در حفظ محیط زیست |
- |
- |
6 |
8 |
1 |
66/3 |
|
|
|
|
|
|
|
رفتار و مشارکت فردی در حفاظت از محیط زیست |
|
|
|
|
|
|
|
2 |
4 |
7 |
4 |
- |
- |
تمایل به کاشت درختان در منطقه |
- |
- |
9 |
6 |
- |
4/3 |
|
06/2 |
4 |
6 |
5 |
- |
- |
استفاده از وسایل بازیافتی |
- |
2 |
8 |
5 |
- |
2/3 |
|
06/2 |
4 |
7 |
3 |
1 |
- |
تلاش برای حفظ محیط زیست |
1 |
2 |
7 |
3 |
2 |
2/3 |
|
06/2 |
3 |
9 |
2 |
1 |
- |
استفاده‌نکردن از چوب‌های درختان جنگلی برای تهیة هیزم و زغال و سوخت
|
- |
2 |
9 |
3 |
1 |
2/3 |
ادامه جدول 3- یافته‌های توصیفی مربوط به گویه‌های سنجش رفتارهای زیست‌محیطی عشایر از دیدگاه مسئولان
|
پیش از اجرای طرح جایکا |
گویه‌های سنجش رفتارهای زیست‌محیطی عشایر |
پس از اجرای طرح جایکا |
||||||||||
|
میانگین |
بسیار کم |
کم |
متوسط |
زیاد |
بسیار زیاد |
بسیار کم |
کم |
متوسط |
زیاد |
بسیار زیاد |
میانگین |
|
|
93/1 |
4 |
7 |
4 |
- |
- |
استفاده از کودهای آلی و سبز به جای کودهای شیمیایی |
- |
1 |
6 |
6 |
2 |
6/3 |
|
2 |
3 |
9 |
3 |
- |
- |
نسوزاندن باقی‌ماندة ساقه پس از برداشت محصولات |
- |
- |
9 |
4 |
2 |
53/3 |
|
06/2 |
3 |
8 |
4 |
- |
- |
نریختن زباله‌های خانگی خود در جنگل، مرتع، مزرعه و... |
- |
2 |
4 |
8 |
1 |
53/3 |
|
2 |
4 |
7 |
4 |
- |
- |
برپانکردن آتش در طبیعت یا استعمال‌نکردن دخانیات |
- |
2 |
5 |
6 |
2 |
53/3 |
|
|
|
|
|
|
|
همکاری با سازمان‌های محیط زیستی |
|
|
|
|
|
|
|
2 |
3 |
9 |
3 |
- |
- |
همکاری با مأموران منابع طبیعی درزمینة حفاظت از جنگل‌ها و مراتع |
- |
- |
4 |
9 |
2 |
86/3 |
|
8/1 |
5 |
8 |
2 |
- |
- |
همکاری با دستگاههای اجرایی در اجرای طرح‌های محیط و حفاظت از جنگل و مرتع |
- |
1 |
6 |
6 |
2 |
6/3 |
|
93/1 |
5 |
9 |
1 |
- |
- |
همکاری در اطلاع‌رسانی به ادارة منابع طبیعی |
- |
1 |
4 |
7 |
3 |
8/3 |
|
2 |
2 |
12 |
1 |
- |
- |
هماهنگی با کارشناسان جنگلبانی و منابع طبیعی برای پیشگیری از آتش‌سوزی در جنگل‌ها |
- |
2 |
6 |
7 |
- |
33/3 |
|
73/1 |
6 |
7 |
2 |
- |
- |
احترام جامعة عشایری به قوانین برای چرای دام در مراتع |
- |
2 |
5 |
7 |
1 |
46/3 |
|
2 |
3 |
9 |
3 |
- |
- |
همکاری با قرقبان‌های محلی |
- |
1 |
3 |
10 |
1 |
73/3 |
|
73/1 |
7 |
5 |
3 |
- |
- |
نگهبانی از جنگل‌ها و مراتع احیاشده |
- |
2 |
6 |
5 |
2 |
46/3 |
|
|
|
|
|
|
|
جلوگیری از تخریب محیط زیست |
|
|
|
|
|
|
|
2 |
5 |
5 |
5 |
- |
- |
تلاش برای جلوگیری از قطع درختان |
- |
1 |
12 |
2 |
- |
06/3 |
|
93/1 |
2 |
12 |
1 |
- |
- |
جلوگیری از قاچاق چوب توسط هر فردی |
- |
3 |
4 |
6 |
2 |
46/3 |
|
66/1 |
5 |
10 |
- |
- |
- |
جلوگیری از چرای بی‌رویة دام‌ها در مراتع |
- |
- |
7 |
8 |
- |
26/3 |
|
66/1 |
6 |
8 |
1 |
- |
- |
جلوگیری از تخریب خاک و قطع بوته‌های گیاهی توسط ماشین‌آلات سنگین |
- |
2 |
5 |
8 |
- |
4/3 |
|
93/1 |
4 |
8 |
3 |
- |
- |
جلوگیری از ورود غیرمجاز دام‌ها به مراتع و جنگل‌ها |
- |
1 |
5 |
8 |
1 |
6/3 |
|
2 |
3 |
9 |
3 |
- |
- |
قطع‌نکردن درختان و جلوگیری از قطع درختان توسط دیگران |
- |
2 |
4 |
8 |
1 |
53/3 |
|
2 |
5 |
6 |
3 |
1 |
- |
بیرون‌کردن افراد سودجو از عرصه‌های منابع طبیعی |
- |
3 |
3 |
7 |
2 |
53/3 |
|
73/1 |
4 |
7 |
4 |
- |
- |
برخورد با افراد تخریب‌کنندة جنگل و تبدیل آن به زمین زراعی |
- |
2 |
4 |
7 |
2 |
6/3 |
|
13/2 |
2 |
12 |
1 |
- |
- |
جلوگیری از تخریب زمین‌ها و مراتع ملی |
- |
1 |
3 |
9 |
2 |
8/3 |
|
9/1 |
میانگین کلی رفتارهای زیست‌محیطی عشایر |
46/3 |
||||||||||
منبع: یافته‌های پژوهش، 1397
سنجش رفتارهای زیست‌محیطی بین روستاهای مطالعه‌شده پیش و پس از اجرای طرح جایکا
به‌منظور بررسی و تبیین معناداری تفاوت مؤلفه‌های رفتار زیست‌محیطی عشایر بین روستاهای مطالعه‌شده از آزمون ناپارامتریک کروسکال- والیس استفاده شده است. نتایج این آزمون در جدول 5 آورده شده است. همان‌طور که دیده می‌شود در بعضی ابعاد و مؤلفه‌های زیست‌محیطی بین روستاهای مطالعه‌شده تفاوت معناداری وجود دارد؛ برای نمونه سطح معناداری برای ابعاد اقتصادی و کالبدی- زیرساختی به ترتیب برابر با 000/0 و برای ابعاد اجتماعی-فرهنگی و زیست‌محیطی به ترتیب برابر با 854/0 و 869/0 به دست آمده است. این بدان معناست که با توجه به اینکه سطح معناداری برای مؤلفه‌های اقتصادی و کالبدی- زیرساختی کمتر از 05/0 به دست آمده است، بین روستاهای مطالعه‌شده تفاوت معناداری در سطح 5درصد وجود دارد؛ این در حالی است که سطح معناداری برای مؤلفه‌های اجتماعی- فرهنگی و زیست‌محیطی بیش از 05/0 به دست آمده است؛ بنابراین بین روستاهای مطالعه‌شده و مؤلفه‌های اجتماعی- فرهنگی و زیست‌محیطی ازنظر عشایر و مسئولان تفاوت معناداری در سطح 5درصد وجود ندارد.
جدول 6- نتایج آزمون کروسکال- والیس برای سنجش رفتارهای زیست‌محیطی در بین روستاهای مطالعه‌شده
|
(مردم) Test Statisticsa,b |
||||
|
|
اقتصادی |
اجتماعی- فرهنگی |
زیست‌محیطی |
کالبدی- زیرساختی |
|
Chi-Square |
22.370 |
1.342 |
1.235 |
19.395 |
|
df |
4 |
4 |
4 |
4 |
|
Asymp. Sig. |
0.000 |
0.854 |
0.867 |
0.001 |
|
(مسئولان)Test Statisticsa,b |
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
اقتصادی |
زیست‌محیطی |
اجتماعی- فرهنگی |
کالبدی- زیرساختی |
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Chi-Square |
0.736 |
2.002 |
1.390 |
7.533 |
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
df |
4 |
4 |
4 |
4 |
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Asymp. Sig. |
0.947 |
0.735 |
0.846 |
0.110 |
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
منبع: یافته‌های پژوهش، 1397
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
سنجش رفتارهای زیست‌محیطی به‌لحاظ ویژگی‌های جمعیت‌شناختی عشایر (سن، جنسیت و تحصیلات) پیش و پس از اجرای طرح جایکا
به‌منظور بررسی و تبیین رفتارهای زیست‌محیطی و ویژگی‌های جمعیت‌شناختی عشایراز آزمون کروسکال- والیس استفاده شد. جداول 7 تا 9 نتایج آزمون کروسکال- والیس را به ترتیب برای سن، جنسیت و تحصیلات با رفتارهای زیست‌محیطی در پیش و پس از اجرای طرح جایکا نشان می‌دهند. همان‌طور که دیده می‌شود بین هیچ‌کدام از ویژگی‌های جمعیت‌شناختی عشایر (سن، جنسیت و تحصیلات) و مسئولان با رفتارهای زیست‌محیطی در پیش و پس از اجرای طرح جایکا با توجه به اینکه سطح معناداری بیش از 05/0 به دست آمده است، تفاوت معناداری وجود ندارد؛ بنابراین نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد تفاوت معناداری بین ویژگی‌های جمعیت‌شناختی عشایر (سن، جنس و تحصیلات) با رفتارهای زیست‌محیطی در پیش و پس از اجرای طرح جایکا وجود ندارد.
جدول 7- نتایج آزمون کروسکال- والیس برای سن و رفتارهای زیست‌محیطی در پیش و پس از اجرای طرح جایکا
|
(عشایر)Test Statisticsa,b |
||||||||||||
|
|
اقتصادی |
اجتماعی-فرهنگی |
زیست‌محیطی |
کالبدی-زیرساختی |
رفتار زیست‌محیطی پیش از طرح |
رفتار زیست‌محیطی پس از طرح |
||||||
|
خی‌دو |
3.061 |
4.335 |
3.858 |
4.229 |
1.696 |
9.045 |
||||||
|
درجة آزادی |
5 |
5 |
5 |
5 |
5 |
5 |
||||||
|
سطح معناداری |
0.691 |
0.502 |
0.570 |
0.517 |
0.889 |
0.107
|
||||||
|
(مسئولین)Test Statisticsa,b |
||||||||||||
|
|
اقتصادی |
اجتماعی-فرهنگی |
زیست‌محیطی |
کالبدی-زیرساختی |
رفتار زیست‌محیطی پیش از طرح |
رفتار زیست‌محیطی پس از طرح |
||||||
|
خی‌دو |
4.308 |
2.483 |
6.343 |
4.174 |
2.313 |
2.313 |
||||||
|
درجة آزادی |
3 |
3 |
3 |
3 |
3 |
3 |
||||||
|
سطح معناداری |
0.230 |
0.437 |
0.095 |
0.243 |
0.510 |
0.510 |
||||||
منبع: یافته‌های پژوهش، 1397
جدول 8- نتایج آزمون کروسکال- والیس برای جنسیت و رفتارهای زیست‌محیطی در پیش و پس از اجرای طرح جایکا
|
(مردم)Test Statisticsa,b |
||||||
|
|
اقتصادی |
اجتماعی-فرهنگی |
زیست‌محیطی |
کالبدی-زیرساختی |
رفتار زیست‌محیطی پیش از طرح |
رفتار زیست‌محیطی پس از طرح |
|
خی‌دو |
0.007 |
1.653 |
0.291 |
0.896 |
1.294 |
1.004 |
|
درجة آزادی |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
سطح معناداری |
0.934 |
0.198 |
0.645 |
0.344 |
0.255 |
0.316 |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1397
جدول 9- نتایج آزمون کروسکال- والیس برای تحصیلات و رفتارهای زیست‌محیطی در پیش و پس از اجرای طرح جایکا
|
(مردم)Test Statisticsa,b |
||||||||||||
|
|
اقتصادی |
اجتماعی-فرهنگی |
زیست‌محیطی |
کالبدی-زیرساختی |
رفتار زیست‌محیطی پیش از طرح |
رفتار زیست‌محیطی پس از طرح |
||||||
|
خی‌دو |
0.970 |
4.063 |
5.206 |
0.236 |
1.242 |
5.318 |
||||||
|
درجة آزادی |
4 |
4 |
4 |
4 |
4 |
4 |
||||||
|
سطح معناداری |
0.914 |
0.398 |
0.263 |
0.994 |
0.871 |
0.256 |
||||||
|
(مسئولان)Test Statisticsa,b |
||||||||||||
|
|
اقتصادی |
اجتماعی-فرهنگی |
زیست‌محیطی |
کالبدی-زیرساختی |
رفتار زیست‌محیطی پیش از طرح |
رفتار زیست‌محیطی پس از طرح |
||||||
|
خی‌دو |
0.023 |
3.032 |
1.816 |
0.812 |
4.597 |
4.597 |
||||||
|
درجة آزادی |
2 |
2 |
2 |
2 |
2 |
2 |
||||||
|
سطح معناداری |
0.989 |
0.220 |
0.403 |
0.666 |
0.100 |
0.100 |
||||||
منبع: یافته‌های پژوهش، 1397
نتیجه‌گیری
امروزه رفتارهای زیست‌محیطی انسان، یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین عوامل بر محیط زیست، توجه بسیاری از جامعه‌شناسان محیط زیستی را به خود جلب کرده است. کنش‌ها و رفتارهای زیست‌محیطی ضمن اینکه بر بیشتر مسائل و تهدیدات زیست‌محیطی تأثیر می‌گذارند، خود نیز از عوامل بسیاری تأثیر می‌پذیرند. از سوی دیگر وقایع و رخدادهای تلخ در حوزۀ محیط زیست در سال‌های اخیر، بر نگرانی‌ها و بیم‌ها برای زیست‌بوم افزوده است. مشکلات محیط زیستی جهانی درزمینة منابع طبیعی، آلودگی هوا، آب، خاک، ازبین‌رفتن تنوع زیستی، انقراض موجودات و افزایش حوادث طبیعی، زندگی مردم جهان را با چالش‌های جدید و جدی مواجه کرده است؛ چالش‌هایی که از فعالیت‌های انسانی در نقاط مختلف کرة زمین متأثر بوده است. کشور ما نیز از این چالش‌ها، معضلات و نگرانی‌ها مصون نبوده است. آنچه در قرن حاضر اهمیت دارد، حفظ محیط زیست و افزایش فرهنگ زیست‌محیطی در میان جمعیت روستایی و عشایری است. اگر رفتار زیست‌محیطی جوامع انسانی اعم از روستایی، عشایری و شهری بهبود یابد، محیط زیست سالم‌تری هم برای مردم و هم برای آیندگان خواهیم داشت. بر این مبنا، در ایران نیز از ماه آگوست سال 2010، یک تیم از آژانس بین‌المللی همکاری‌های ژاپن و ادارة کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان چهارمحال و بختیاری مشترکاً پروژة مدیریت مشارکتی جنگل و مرتع را در 5 روستای بخش بازفت واقع در حوضة کارون بالا اجرا کردند که از اهداف اصلی آن، حفاظت از جنگل‌ها و مراتع حوضه، افزایش درآمد مردم محلی و تغییر نگرش و رفتار زیست‌محیطی عشایر در روستاهای هدف مطالعه بوده است. نتایج میدانی پژوهش نیز نشان‌دهندة تأثیرات مثبت طرح جایکا بر بهبود رفتار زیست‌محیطی عشایر از دیدگاه عشایر و مسئولان بود؛ برای نمونه مجموع میانگین مربوط به اقدامات 13گانة طرح جایکا در حفاظت از محیط زیست (جنگل و مرتع) از دیدگاه مسئولان برابر با 35/3 بوده است؛ با توجه به اینکه این میانگین از میانگین فرضی 3 بیشتر است، بنابراین اقدامات طرح جایکا در حفاظت از محیط زیست (جنگل و مرتع) از دیدگاه مسئولان تا حدودی مثبت بوده است. همچنین میانگین کلی سایر ابعاد نیز به ترتیب در بعد اقتصادی برابر با 99/2، در بعد اجتماعی 01/3، زیست‌محیطی 23/3 و بعد کالبدی- زیرساختی 32/3 به دست آمده است. همان‌طور که دیده می‌شود در بعد اقتصادی میانگین کمتر از 3 و در سایر ابعاد بیش از حد متوسط به دست آمده است. همچنین مشخص شد بین میانگین رفتار زیست‌محیطی عشایر در پیش از اجرای طرح جایکا رابطة معناداری در سطح 5درصد وجود دارد که نشان‌دهندة تأثیر مثبت این طرح در راستای رسیدن به اهداف مدنظر ازجمله حفاظت از جنگل‌ها و مراتع منطقة بازفت بود.
با بررسی نتایج پژوهش حاضر و مقایسة نتایج با مطالعات گذشته می‌توان گفت نتایج این پژوهش با نتایج پژوهش‌های نصرتی‌نژاد و همکاران (1395)، صالحی و همکاران (1395)، قادری و همکاران (1394)، همتی و شبیری (1394) و عمید (1390) همسو و موافق و با پژوهش‌های حاجی‌زادة میمندی و همکاران (1394) و امامقلی (1390) مخالف و متفاوت است.
درمجموع مؤلفه‌های مطالعه‌شده شامل اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی، زیست‌محیطی و کالبدی- زیرساختی، در پس از اجرای طرح نسبت به پیش از آن شاهد افزایش چشمگیر بوده‌ایم؛ اما اجرای اینگونه طرح‌ها هم خالی از اشکال نیست و امید است از نتایج این مطالعه برای اجرای طرح جایکا در مناطق دیگر استفاده شود؛ از این رو پیشنهاد می‌شود با جلب مشارکت مردم محلی، مسائل زیست‌محیطی و نحوة حفاظت از جنگل‌ها و مراتع در روستاها به روستاییان آموزش داده شود و با اجرای پروژه‌های کوچک مانند خیاطی، کشت سبزی‌های کوهی، زنبورداری و... در روستاها ضمن توانمندسازی عشایر، اشتغال و درآمد خانوارهای عشایر بهبود یابد.
)
