بیان مسئله

انسان برای تسلط بر طبیعت، فرار از ناامنی و تهدید، تأمین نیازهای اساسی خود و برای دست‌یابی به امنیت و احساس ایمنی، زندگی اجتماعی را برگزید. وانگهی به موازات گسترش اجتماعات و با پیچیده‌تر شدن تعاملات اجتماعی، وارد روابط گوناگونی شد که عرصه‌های زندگی را تحت عناوین اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و... از هم متمایز کرده و امنیت او را تحت‌الشعاع قرار داد. بدین ترتیب، بشر با تجمع و تشکیل جامعه، بستری نو برای تهدید امنیت خود فراهم آورد که از زندگی جمعی او ناشی می‌شد؛ او که برای فرار از ناامنی و دستیابی به احساس امنیت، جامعه را تشکیل داده بود، به زودی دریافت که این بار امنیت نه تنها از سوی طبیعت و عوامل طبیعی، بلکه از سوی انسان‌ها و عوامل گوناگون اجتماعی، اقتصادی و سیاسی نیز تهدید می‌شود (نبوی و همکاران، 1389؛ 74).

با گسترده و پیچیده‌تر شدن لایه‌های زندگی، امنیت نیز به طبع آن مفهوم پیچیده‌تری پیدا کرده است. امنیت مفهومی است متشکل از دو بعد ذهنی و عینی است. از بعد عینی، امنیت اجتماعی به معنای ایجاد شرایط و موقعیت ایمن برای افراد جامعه و از بعد ذهنی، به معنای احساس امنیت می‌باشد. بر این اساس امنیت، ارتباط مستقیمی با ذهنیت و ادراک مردم دارد. اگر مردم جامعه‌ای احساس کنند که پدیده امنیت کمرنگ شده و یا کاهش یافته است، ممکن است در مرحله اول آن را فقط به عنوان یک واقعیت ذهنی تلقی کنند، اما در مرحله بعد و به نحو ناخودآگاه به عنوان پدیده‌ای بیرونی تجلی خواهد یافت (نبوی و همکاران، 1389؛ 77). به عبارت دیگر احساس امنیت، فرآیند روانی- اجتماعی ناشی از افکار عمومی و نگرش جامعه به امنیت و درک هر فردی از شرایط اجتماعی است. بر این اساس شکل گیری احساس امنیت از لحاظ روان شناختی معطوف به شرایط اجتماع، کنش‌ها و حوادث آن از یک سو و از سوی دیگر نوع برداشت و سطوح ادراکی در ساختار فرهنگی است (بمانیان، 1388؛ 25).

 به عقیده بسیاری از کارشناسان، وجود امنیت در یک جامعه به همان اندازه مهم است که احساس امنیت در آن جامعه و چه بسا احساس امنیت در جامعه مهم‌تر از وجود امنیت است؛ چرا که واکنش‌های فرد در جامعه بستگی به میزان دریافت و ادراک او از امنیت دارد. بر این اساس تا زمانی که از نظر فرد، امنیت در جامعه وجود نداشته باشد، احساس امنیت نیز نخواهد کرد (نوروزی و فولادی سپهر، 1388؛ 132). اگر مردم، فضایی را به دلیل عدم راحتی و یا ترس استفاده نکنند، عرصه عمومی از بین می‌رود و ترس یا احساس ناامنی، یکی از مهم‌ترین عوامل تهدید کننده حضور مردم در فضاهای عمومی است (زنگی آبادی، زنگنه، 1390). ناامنیِ مکان‌ها و فضاهای عمومی، نشاط و سلامتی را در زندگی روزمره مختل می‌کند و با ایجاد مانع بر سر راه رشد فرهنگی و مشارکت عمومی، هزینه‌های زیادی را بر جامعه تحمیل می‌نماید (کارمونا[1]،‌ 2003؛ 119).

ترس و ناامنی در طی زمان تأثیرات مخرب و منفی بر کیفیت زندگی دارد و منجر به مراقبت و محافظت غیر ضروری مردم از خودشان شده و آن‌ها را از فعالیت‌های اجتماعی می‌دارد و سطح بی اعتمادی به دیگران را افزایش می‌دهد و در نهایت باعث کاهش و رکود کارکردهای اقتصادی و اجتماعی جامعه می‌شود (دانگس[2]، 2000؛ 597).

استان ایلام یکی از استان‌های مرزی کشور است که در دوران جنگ تحمیلی،‌ شهرها و روستاهای آن متحمل خسارت‌های زیادی شده‌اند. مرز طولانی این استان با کشور عراق و وجود بازارهای مناسب در کشور همسایه و نیز مسیر پرتردد کاروان‌های زیارتی کشور به عتبات عالیات، فرصت ارزشمندی را برای رونق مجدد اقتصاد و سرمایه‌گذاری در این استان فراهم آورده است. هرچند شاخص‌های امنیتی این استان نسبت به سایر استان‌ها، در وضعیت نامناسب و یا بحرانی نیست (جربانی،‌ 1389؛ 106- نورایی و صیدی، 1389؛ 106)، اما احساس امنیت می‌تواند موفقیت طرح‌های توسعه و جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی را با مشکل جدی مواجه نماید. روستاها به مثابه یک موقعیت زیستی که دربردارنده حجم متراکمی از افراد گوناگون است در صورتی قادر به ایفای کارکردهای ویژه خود خواهند بود که امنیت در نزد ساکنان آن در حد قابل قبولی ارزیابی شود. به همین دلیل بعد از گذشت بیش از دو دهه از پایان جنگ تحمیلی، در این مطالعه سعی شد، احساس امنیت روستاییان با استفاده از تکنیک‌های آمار فضایی مورد بررسی قرار گیرد و به منظور تقویت احساس امنیت، عوامل موثر بر آن شناسایی شوند. بر این اساس هدف مطالعه حاضر ارزیابی و پهنه بندی احساس امنیت روستاییان استان ایلام و بررسی عوامل موثر بر آن می‌باشد.

مبانی نظری

مفهوم امنیت

ریشه امنیت از زبان عربی گرفته شده و تقریباً با مفهومی یکسان در زبان فارسی مورد استفاده قرار می‌گیرد. امنیت از کلمه «امن» به معنی آرامش یافتن، بیمناک نبودن و نترسیدن است و در فرهنگ معین به معنی ایمن شدن و در امان بودن تعریف شده است. امنیت مصونیت از تصرف و تعرض اجباری بدون رضایت است. در مورد افراد به معنی نداشتن هراس و بیم به آزادی‌های مشروع می‌باشد (مدیری، 1389؛ 14). در فرهنگ آکسفورد امنیت[3]، شرایطی که در آن یک موجود در معرض خطر نبوده یا از خطر محافظت شود، تعریف شده است (پوریان، 1389، 167). گیدنز امنیت را موقعیتی می‌داند که در آن با یک رشته خطرهای خاص مقابله یا به حداقل رسانده شده باشد. او احساس امنیت را میزان آسودگی و آرامش مردم در خانه‌های خود و یا قدم زدن در کوچه و خیابان شهر در طول شبانه روز بدون احساس ترس تعریف می‌کند (شاه آبادی و ترکان، 1390؛ 134).

از سوی دیگر می‌بایست میان ترس و خطر، یا احساس امنیت کردن و در امان بودن تفاوت قائل شد. از نظر علمی درک اثرات جرم، یعنی ترس از وقوع جرم به اندازه خود آن، یعنی خطرهای آماری حاصل از وقوع جرم اهمیت دارد. واکنش نسبت به ترس از قربانی شدن، باعث می‌شود که بسیاری از مردم، از خطرات دوری کنند یا حداقل میزان در معرض خطر قرار گرفتن خود را کاهش دهند، که این خود می‌تواند منجر به عدم حضور مردم نه تنها در یک مکان خاص بلکه در بیشتر فضاهای عمومی شود (کارمونا، 2003؛ 119).

از نظری موضوعی امنیت دارای ابعاد متعددی است که از آن جمله می‌توان به امنیت اجتماعی، جانی، مالی و اخلاقی اشاره کرد (بمانیان، محمودنژاد، 1388، 22). امنیت اجتماعی توانایی گروه‌های مختلف صنفی، قومی، محلی و غیره در حفظ هستی و هویت خود است. به عبارت دیگر حالت فراغت از تهدید هویت جمعی و گروهی را امنیت اجتماعی می‌گویند (گروسی و همکاران، 29:1386). منظور از امنیت جانی، از بین بردن هرگونه تهدیدی که بر علیه جان انسان‌ها وجود داشته باشد. بنابراین شرایط امنیت جانی شرایطی است که هیچ گونه تهدیدی بر علیه جان افراد جامعه وجود نداشته باشد. منظور از امنیت مالی این است که دارایی و اموال افراد تا چه حد در امنیت می‌باشد و این دارایی‌ها مورد تهدید قرار نمی‌گیرند (نبوی و همکاران، 1389؛ 76).

امنیت اخلاقی (ناموسی) تضمین اصول و الگوهای اخلاقی در روابط و مناسبات افراد می‌باشد. معرف‌های امنیت اخلاقی شامل سپردن سرمایه به فرد دیگری جهت سرمایه گذاری، کمک به سرنشینان اتومبیلی که در شب، در خیابان خراب شده یا صدمه دیده است، برقراری ارتباط دوستی با افراد غریبه، دعوت افراد غریبه به منزل و انجام معاملات مهم به تنهایی تعریف شده است (حسینی نثار و قاسمی،1391؛ 3).

احساس امنیت

هر یک از افراد جامعه اعم از غنی و فقیر به طور نسبی در معرض تهدیدات مختلفی از جمله تهدیدات طبیعی (مانند زلزله، قحطی، سیل)، تهدیدات فیزیکی یا جسمی (درد، صدمه و مرگ)، تهدیدات اقتصادی (سرقت یا تخریب اموال، عدم اشتغال)، تهدیدات حقوقی (زندانی شدن، فقدان آزادی بیان)، تهدیدات موقعیتی (از دست دادن شغل، تنزل رتبه)، تهدیدات اجتماعی (نبود اعتماد، فقدان تعهد، از دست دادن آبرو و ارزش‌های اخلاقی) و تهدیدات فرهنگی (عدم دسترسی به دانش و معرفت، تضعیف الگوهای فکری – رفتاری) قرار می‌گیرند (بوزان، 1378؛ 86). اما در مجموع امنیت دارای دو بعد عینی و ذهنی است. امنیت در مفهوم عینی آن فقط تهدید علیه ارزش‌ها و در مفهوم ذهنی به فقدان احساس ترس از این که چنین ارزش‌هایی مورد حمله قرار خواهد گرفت، می‌باشد (بوزان، 1378؛ 86- حسنوند، 1391؛ 64). بوزان نقطه آغازین امنیت را ذهنی و مبتنی بر تصمیم بازیگران معرفی می‌کند. به اعتقاد او مسئله امنیت در اجتماع شناخته می‌شود، زیرا بازیگران می‌توانند به آن رجوع کنند و برخی پدیده‌ها را به عنوان تهدید نگاه کنند (نبوی، 1389؛ 93- ابراهیمی، 1386؛ 446).

احساس امنیت[4] موضوعی روان‌شناختی است. انسان با شنیدن خبری در زمینه‌های گوناگون و یا مشاهده رفتار یا رخدادی که مستقیم یا غیرمستقیم با تعلقات و منافع مادی و معنوی وی در تضاد بوده و به نوعی خاطرجمعی، اطمینان، ایمنی، آسودگی و آرامش قلبی او را تحت تأثیر قرار داده و ذهن او را درگیر کرده، روبرو می‌شود در چنین شرایطی احساس ناامنی به وی دست خواهد داد. به عبارت دیگر احساس امنیت عبارت از احساس آزادی نسبی از خطر که این وضع خوشایندی در افراد جامعه ایجاد و فرد در آن احساس آرامش جسمی و روحی می‌کند (ساروخانی، هاشم نژاد، 1390؛ 85).

احساس امنیت به احساس روانی شهروندان از عوامل تهدیدکننده جرم بر می‌گردد و ممکن است میزان احساس ناامنی فرد با واقعیت خارجی میزان عوامل تهدیدکننده مطابقت نداشته باشد یا بر عکس، متناسب با میزان و اثر عوامل تهدیدکننده، میزان احساس ناامنی فرد نیز در نوسان باشد. بنابراین در جامعه‌ای که امنیت وجود دارد، ضرورتاً احساس امنیت ممکن است وجود نداشته باشد، چرا که احساس امنیت از عواملی مانند ذهنیت مردم از جامعه مورد مطالعه نشأت می‌گیرد (نوروزی و فولادی سپهر، 1388؛ 144). به عنوان مثال بر اساس مطالعات نرخ قتل در ایران 6/3 در صد هزار نفر است، اما در بسیاری از کشورهای اروپایی و امریکایی، نرخ قتل، 20 در صد هزار نفر است یا نرخ سرقت منازل در ایران 2 در هزار و در انگلیس 20 در هزار می‌باشد. این مقایسه نشان می‌دهد ضریب امنیت در ایران بالاتر از ضریب امنیت در انگلستان است، اما احساس امنیت شهروندان ایرانی کمتر از احساس امنیت شهروندان انگلیسی است (کاهه، 1384؛ 134).

وجود امنیت و احساس امنیت هر دو مهم و جدی ارزیابی می‌شوند هر چند برخی معتقدند احساس امنیت بر وجود امنیت مقدم است. نیاز به احساس امنیت (یا احساس ایمنی) از نیازهای اساسی آدمی است و در سلسله نیازهای آدمی بلافاصله بعد از نیازهای فیزیولوژی قرار می‌گیرد و تنها با برآورده شدن این نیاز است که نیازهای والاتر و متعالی‌تر (نیاز به خلاقیت، خودیابی، ...) مجال ظهور و رشد می‌یابند و به خطر افتادن این نیاز و عدم تحقق آن، موجب بازگشت افراد به سطوح ابتدایی‌تر رشد و تحوّل شخصیت می‌گردد (الیاسی، 1386؛ 4).

احساس امنیت، موجب اعتماد به نفس شهروندان می‌شود و در نتیجه این سرمایه انسانی، قادر خواهد بود در توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی نقش شایسته‌ای را ایفا نماید. در همین حال احساس امنیت در شهروندان موجب اعتماد به کارگزاران نظام شده و امکان مشارکت هر چه بیشتر آنان را برای کمک به ایجاد امنیت فراهم خواهد کرد. متقابلاً کاهش احساس امنیت باعث بی اعتمادی، رواج بدبینی، شایعه و عدم مشارکت و همکاری در برنامه‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و امنیتی کشور شده و این روند بستر مناسبی برای آشفتگی اجتماعی و تهدید امنیت داخلی خواهد شد (رجبی‌پور، 1384؛ 102-اسچایدر[5]، 2003؛ 363).

ابعاد احساس امنیت

براى احساس امنیت، در مطالعات مختلف ابعاد و مؤلفه‌های متعددى تعریف شده است. دلاور و جهانتاب، ابعاد احساس امنیت را شامل چهار بعد «احساس امنیت جانى»، «احساس امنیت اقتصادى (فردى و عمومى)»، «احساس امنیت ناموسى» و «احساس امنیت اجتماعى» معرفی می‌کنند (دلاور، جهانتاب، 1390؛ 80). جمالی و شایگان در مطالعه خود برای ارزیابی احساس امنیت از سه شاخص احساس امنیت جانی، احساس امنیت مالی و احساس امنیت عاطفی استفاده کردند (جمالی و شایگان، 1390؛ 104) همچنین حسنوند برای سنجش احساس امنیت از سه شاخص احساس امنیت مالی، جانی و اجتماعی استفاده نمود (حسنوند، 1390؛ 70). در مجموع در اغلب مطالعات سه بعد احساس امنیت اجتماعی، اقتصادی و جانی مورد توجه قرار گرفته است.

احساس امنیت اجتماعی نوعی ذهنیت و جهت گیری روانی مثبت (رضایت بخش، قانع کننده، آرامش بخش) شهروندان نسبت به عدم تأثیرگذاری حضور و بروز رویدادها و وقایع ضد امنیتی (تهدیدها) در شرایط فعلی و آتی در حوزه‌های امنیت اجتماعی محسوب می‌شود. احساس امنیت مالی عبارت است از تضمین دارایى‌ها و ثروت از سرقت و دزدی و اطمینان خاطری که از تأمین نیازهای مادی و مالی حاصل می‌شود (جمالی و شایگان، 1390؛ 104). احساس امنیت مالی زمانی برقرار می‌شود که فرد احساس کند که مال او از تعرض مصون و در امان است.

احساس امنیت جانی عبارت است از ذهنیت مثبت فرد نسبت به تضمین امنیت جسم و جان افراد در مقابل خطرات و آسیب‌هایی که مانع ادامه حیات آنان شود (نویدنیا، 1386؛ 62 ). احساس امنیت جانی زمانی ایجاد می‌شود که فرد احساس کند جان افراد از هرگونه تعرض و تهدید در امان است (حسنوند، 1390؛ 70).

عوامل موثر بر احساس امنیت

بدون شناخت عوامل مؤثر و مرتبط با احساس امنیت در افراد، تأمین امنیت اجتماعی و نظم عمومی در سطح جوامع امکان‌پذیر نخواهد شد. شناخت این عوامل در ایجاد احساس امنیت اجتماعی، از پیش شرط‌های اساسی در برنامه‌ریزی جهت ارتقاء سطح امنیت اجتماعی می‌باشد. در برخی از مطالعات مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار در احساس امنیت سه عامل آسیب پذیرى، تجربه جرم و محیط اجتماعى و فیزیکى محلى شناخته شده است (حسینی، 1387، 8- دلاور و جهانتاب، 1390؛ 79). از طرف دیگر برخی صاحب‌نظران مهم‌ترین عوامل موثر بر احساس امنیت را در سه گروه عوامل آسیب‌پذیری، سرمایه اجتماعی و عوامل روان‌شناختی (نگرش به پلیس) گروه‌بندی می‌کنند (حسنوند و حسنوند، 1390؛ 68). در این مطالعه عوامل تبیین کننده احساس امنیت در چهار گروه کلی شامل عامل خصوصیات فردی، عامل تجربه جرم، عامل محیط فیزیکی و عامل محیط اجتماعی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

عامل خصوصیات فردی

بر اساس نظریه فشار اجتماعی که رفتارهای انحرافی را نتیجه فشارهایی می‌داند که بعضی از مردم را وادار به کج‌روی و بروز ناامنی می‌کند، تأثیر شرایط محیطی بر روی ابعاد امنیت اجتماعی یعنی امنیت جانی، امنیت مالی و غیره یکسان و یک جهت نیست. پایه این نظریه را اعتقاد به این مسئله تشکیل می‌دهد که عوامل و ویژگی‌های فردی به خصوص طبقه اجتماعی، تعیین کننده میزان احساس امنیت است (شاه آبادی، 90؛ 138). افرادی که خود را بیشتر آسیب پذیر می‌دانند به مراتب بیشتر از بقیه احساس ناامنی می‌کنند. احساس آسیب پذیری با کاهش کنترل فرد بر اوضاع، احساس ناامنی را به دنبال می‌آورد. معمولاً خصوصیات فردی و پایگاه اجتماعی و اقتصادی افراد در احساس آسیب پذیری نقش مهم‌تری دارند.

پایگاه اقتصادی و اجتماعی افراد: پایگاه اجتماعی افراد در بروز احساس آن‌ها نیز تأثیرگذار است. برخی از صاحب نظران معتقدند که هر چه پایگاه انسان در یک گروه اجتماعی بالاتر باشد، میزان ابراز احساس‌های منفی در پی نارضایتی و عدم موافقت با رویدادهای درون گروه کاهش می‌یابد. به عبارت دیگر هر چه مقام و مسئولیت یک فرد در یک نظام اجتماعی بالاتر باشد، او با اینکه از وضعیت موجود احساس نارضایتی می‌کند، اما این احساس نارضایتی را گاه به منظور حفظ همبستگی گروهی و گاه برای حفظ موقعیت خود، کمتر ابراز می‌نماید؛ (رفیع‌پور، 1375؛ 20 -نبوی و همکاران، 1389؛ 94). همچنین هر چه فرد از لحاظ اقتصادی و رفاهی در وضعیت مناسبی قرار داشته باشد میزان احساس امنیت این افراد نیز بالاتر رفته و هر چه فرد به لحاظ اقتصادی و نیازهای کمی و کیفی زندگی‌اش ناتوان باشد و احساس آسیب پذیری بیشتری را احساس کند، فرد به لحاظ داشتن احساس امنیت در سطح پایین‌تری قرار دارد (زنگی آبادی و زنگنه، 1389؛ 47 و شاه‌آبادی و ترکان، 1390؛ 137).

جنسیت افراد: بررسی تفاوت بین جنست و میزان احساس امنیت شهروندان نشان می‌دهد که مردان نسبت به زنان از احساس امنیت بالاتری برخوردار هستند. معمولاً احساس آسیب پذیری و به دنبال آن احساس ناامنی در زنان بیشتر از مردان است. این امر به سبب دو عامل اساسی است. اول اینکه قدرت جسمانی زنان برای دفاع از خود پایین‌تر است و دوم اینکه غیر از تهدیدهای بالقوه‌ای که زنان در آن‌ها با مردان مشترکند، از تهدید تجاوز نیز رنج می‌برند (حسنوند و حسنوند، 1390؛ 63).

سن افراد:

افراد کهن‌سال و کودکان، ممکن است با احتمال کمتری در معرض جرم قرار گیرند، اما به دلیل ضعف جسمانی و ناتوانی در دفاع از خود احساس امنیت کمتری دارند (کیلیاس و کلریسی[6]، 2000؛ 438). بر اساس پژوهشی که در بین شهروندان شهر مراغه صورت گرفت، بیشترین احساس امنیت در گروه سنی 50-60 با میانگین 71/3 و کمترین احساس امنیت در گروه سنی 61-70 با میانگین 65/2 بوده است (موسوی، میرنجف، همکاران، 1387؛ 46).

احساس محرومیت نسبی: پایین بودن احساس محرومیت نسبی عاملی است که فرد را بیشتر به طرف مشارکت در تأمین امنیت سوق می‌دهد. هم چنین احساس محرومیت نسبی، تأثیر معکوسی بر احساس امنیت اجتماعی افراد دارد. یعنی با افزایش این عامل، احساس امنیت اجتماعی فرد کاهش می‌یابد و بالعکس. (نبوی و همکاران، 1389؛ 93).

عامل تجربه جرم

این عامل خود شامل دو نوع «تجربه جرم»، اعم از مستقیم (به عنوان قربانى) و غیر مستقیم (از طریق دوستان، تماس‌های اجتماعى و یا رسانه اى) می‌باشد.

تجربه مستقیم جرم: یکی از مهم‌ترین متغیرهای موثر بر احساس ناامنی تجربه مستقیم جرم می‌باشد. تجربه مستقیم جرم حالتی است که فرد به عنوان قربانی در معرض جنایت واقع ‌شوند. در چنین حالتی احساس امنیت فرد به شدت کاهش می‌یابد و در برخی موارد می‌تواند منجر به آسیب‌های روحی و روانی برای قربانی شود.

عملکرد رسانه ها:

موضوع رسانه و احساس امنیت از دو بعد قابل طرح است: نخست؛ تأثیر مستقیم و غیرمستقیم رسانه بر امنیت فردى و اجتماعى از طریق آموزش، اطلاع رسانى، بسیج رسانه اى و ساخت برنامه هاى سرگرم کننده با موضوع امنیت و سپس تأثیر سطح امنیت موجود و مطلوب جامعه بر کارکرد رسانه است. بدون شک رسانه‌ها با تحولاتی که در جنبه‌های مختلف از بعد فن آوری تجهیزاتی حجم و روش داشته‌اند به عنوان حاملان و منتقل کنندگان پیام می‌توانند در ساخت فرهنگ عمومی، باورها و افکار عمومی مؤثر باشند (پوریان، 1389؛ 168). رسانه‌ها امروزه به جهت منافع سودطلبانه و ایفای نقش خود در جهت جذب مخاطبین بیشتر از پیام‌هایی استفاده می‌کنند که در آن اغراق بسیاری به کار می‌رود و مصرف کنندگان عمده آن‌ها تحت تأثیر چنین پیام‌هایی در رفتار و کردارشان چه به صورت آگاهانه و چه نا آگاهانه از آن تأسی جسته و پیرو آنان می‌گردند (زنگی آبادی و زنگنه، 1388؛ 48).

عامل محیط فیزیکی

فضای فیزیکی شهر: افرادی که در فضای فیزیکی و اجتماعی سالمی به سر می‌برند، به لحاظ ایمن بودن محیط اطرافشان ضریب احساس امنیت بالایی را نسبت به کسانی دارند که فضای اطرافشان آکنده از اختلالات و بی نظمی‌هایی است که باعث به وجود آمدن احساس نا امنی در جسم و روانشان می‌شود و ضریب احساس امنیت آنان را کاهش می‌دهد. (زنگی آبادی و زنگنه، 1390؛ 49).

موقعیت جغرافیایی سکونتگاه:

موقعیت سکونتگاه به خصوص برای نواحی روستایی می‌تواند در ایجاد احساس امنیت تأثیرگذار باشد. نزدیکی روستا به شبکه راه‌های اصلی و یا قرار گرفتن آن در مسیر روستاهای مختلف و ارتباط نزدیک با دنیای خارج می‌تواند احساس امنیت را تقویت نماید. همچنین فاصله از مرز برای نواحی مرزی که احتمال فعالیت‌های مجرمانه مانند قاچاق و یا حتی جنایت وجود دارد،‌ می‌تواند در احساس امنیت افراد تأثیرگذار باشد.

عامل محیط اجتماعی

این عامل شامل دو بخش کلیدی کنترل اجتماعی و سرمایه اجتماعی و شاخص‌های برخورداری می‌باشد.

کنترل اجتماعی (نیروی انتظامی و عملکرد آن)

در نظریه کنترل اجتماعی، احساس امنیت در نتیجه اعمال و رفتارهای سازمان‌های رسمی کنترل اجتماعی شکل می‌گیرد. منظور از احساس نظارت نهادی، ارزیابی نظارت، کنترل و حضور سازمان‌های دولتی تنظیم کننده روابط اجتماعی افراد در همه حوز‌ه‌های اقتصادی- اجتماعی می‌باشد، که شامل ارزیابی نظارت دادگستری، نیروی انتظامی (پلیس)، حراست سازمان‌ها، نظارت بر قیمت‌ها و استانداری است (شاه‌آبادی و ترکان، 1390؛ 138). به طور خاص نیروی انتظامی به عنوان متولی برقراری امنیت در جامعه اهمیت ویژه‌تری دارد. به هر میزان که نیروی انتظامی در ایفای وظایف و نقش اجتماعی خود موفق‌تر و جدی‌تر عمل نماید، میزان احساس امنیت خانواده‌ها نیز افزایش خواهد (محمدپور موذن، 1388؛ 119- زنگی آبادی و زنگنه، 1390؛ 53).

سرمایه اجتماعی

یکى از عواملى که در احساس امنیت موثر می‌باشد، سرمایه اجتماعى است. سرمایه اجتماعی قواعد، هنجارها، تعهدات، تعامل و اعتماد مستقر در روابط اجتماعی، ساختارهای اجتماعی و ترتیبات نهادی جامعه می‌باشد که اعضا را به دست یابى به اهداف فردی و اجتماعی قادر می‌سازد (دلاور و جهانتاب، 1390؛ 80).

احساس امنیت یکی از مفاهیم وابسته به اعتماد است، که یک معیار کلیدی برای سنجش سرمایه اجتماعی به شمار می‌رود. سرمایه اجتماعی بر مبنای اعتماد عمومی شکل می‌گیرد، زیرا اعتماد، به پشتیبانی مردم از نظام‌های سیاسی، اقتصادی، آموزشی و فرهنگی منجر خواهد شد و فرصت لازم را در اختیار نخبگان جامعه قرار می‌دهد تا به اصلاحات، ارتباطات و گفتگو بپردازند. اعتماد متقابل بین شهروندان محور اساسی احساس امنیت شهروندان را تشکیل می‌دهد؛ به طوری که با افزایش اعتماد اجتماعی، به میزان احساس امنیت شهروندان افزوده می‌شود. فیشر در مطالعه خود نشان داد که بی اعتمادی بین همسایگان و بین هم محله‌ای‌ها باعث می‌شود آنان ارتباطات کمتری داشته باشند. فقدان ارتباطات و فضای بی اعتمادی باعث می‌شود تا ساکنان نسبت به دنیای بیرون از خود ترس و واهمه نشان دهند (حسنوند و حسنوند، 1390؛ 67).

یکی دیگر از ابعاد سرمایه اجتماعی، هنجارهای اجتماعی است. هنجارها مولّد سرمایه اجتماعی هستند و تا حد ممکن حیات جامعه را حفظ می‌کنند. اما در صورت بی اثر شدن آن‌ها در جامعه، سرمایه اجتماعی رو به نقصان می‌رود. هنجارها موجب تقویت همیاری، انسجام بخشی و کاهش کنترل‌های رسمی شهروندان شده و به این صورت امنیت اجتماعی را تقویت می‌نمایند (شاه‌آبادی و ترکان، 1390؛ 139).

شاخص‌های برخورداری

به اعتقاد بوزان،‌ هر عامل و پدیده ای که باعث ایجاد اختلال در احساس تعلق و همبستگی اعضاء یک گروه گردد، در واقع هویت آن گروه را به مخاطره انداخته و تهدیدی برای امنیت اجتماعی آن قلمداد می‌گردد (بوزان، 2000؛ 3). در این دیدگاه، همبستگی افراد یک جامعه، علاوه بر حفظ و بقاء، نیازمند حمایت و تقویت نیز است که این امر در سایه برخورداری از امکانات صورت می‌گیرد. به میزانی که افراد جامعه از امکانات مختلفی چون، آموزش، بهداشت، رفاه، آزادی و غیره بهره‌مند شوند، احساس خشنودی از تعلق به چنین جامعه‌ای داشته و دلبستگی میان آن‌ها تقویت شده (نویدنیا، 1385؛ 30 ) و در نتیجه احساس امنیت آن‌ها افزایش خواهد یافت.

پیشینه تحقیق

مطالعات متعددی در زمینه احساس امنیت در ایران و جهان انجام شده است. عمده مطالعات انجام شده بیشتر به لحاظ جغرافیایی در شهرها و بر اساس جنسیت بر روی زنان صورت گرفته و مطالعات اندکی در زمینه احساس امنیت و یا امنیت در نواحی روستایی انجام شده است که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.

لایندستروم و همکاران در سال 2003 در مطالعه‌ای به بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی بر احساس ناامنی در محله اقدام نمودند. جمعیت آماری تحقیق را افراد 20 تا 80 سال شهر مالمو سوئد تشکیل می‌داد و حجم نمونه در آن 5600 نفر در نظر گرفته شد. میزان مشارکت در این پیمایش 71 درصد بوده (به عبارتی 71 درصد از افراد، پرسشنامه‌ها را پاسخ داده و برگرداندند). در این مطالعه، سرمایه اجتماعی با توجه به عوامل فردی و محله‌ای سنجیده شده و منظور از عوامل محلی، شرکت در انتخابات شهری بود. نتایج تحقیق نشان داد متغیرهای سرمایه اجتماعی، خصوصیات فردی پاسخگویان و مشارکت در انتخابات محلی، مهم‌ترین عوامل تبیین کننده احساس امنیت جامعه آماری می‌باشد (لیندستورم و همکاران[7]، 2003).

لیتل و همکارانش در سال 2005 در مطالعه‌ای تحت عنوان احساس امنیت زنان: ‌چشم‌انداز روستایی، به بررسی احساس امنیت زنان در چهار روستا در کشورهای انگلستان و نیوزیلند پرداختند. جامعه آماری تحقیق 650 نفر بود. پاسخگویان در سه مکان زنان خانه‌دار (در خانه)، زنان حاضر در فضای عمومی و زنان شاغل (محل کار) مورد مطالعه قرار گرفتند. نتایج این مطالعه نشان داد در طراحی فضای عمومی باید به امنیت کالبدی، دوستانه‌ بودن فضا و کالبد توجه بیشتر شود تا زنان روستایی در چنین کالبدی احساس امنیت نمایند (لیتل و همکاران[8]، 2005؛ 163-151). کاراکوس و همکاران در سال 2010 در مطالعه‌ای تحت عنوان ترس از وقوع جرم در بین شهروندان ترکیه، سعی در تبیین عوامل موثر بر احساس امنیت شهروندان نمودند. جامعه آماری تحقیق 6713 نفر از شهروندان شهری و روستایی ترکیه بود که به صورت تصادفی انتخاب شد. نتایج تحقیق نشان داد بین احساس امنیت و متغیرهای سن، تحصیلات، مالکیت خانه، رضایت از همسایگان، اجرای قانون ارتباط مثبت و با متغیرهای جنسیت، درآمد، قربانی جرم بودن، سکونت در شهر ارتباط منفی مشاهده شد (کاراکوس[9]، 2010؛ 184-174).

شام و همکارانش در مطالعه‌ای به بررسی لکه‌های داغ منطقه جرم جنایت شهری برای زنان مسافر در سه ناحیه شهری جزیره پنانگ[10] مالزی پرداختند. در این مطالعه احساس امنیت زنان در مسیر استفاده از اتوبوس‌های شهری مورد بررسی قرار گرفت. در این مطالعه نظر زنانی که از اتوبوس استفاده می‌کردند در مورد شاخص‌های سرویس‌های حمل و نقل مورد بررسی قرار گرفت. بر اساس نظر پاسخگویان به ترتیب امنیت، به موقع بودن، راحتی و زیرساخت‌های ایستگاه مهم‌ترین موارد ذکر شده بودند. همچنین نتایج تحقیق نشان داد 10 درصد پاسخگویان تا کنون قربانی جنایت، 9/17 درصد شاهد جنایت و 6/51 درصد هم قربانی و هم شاهد جنایت در محدوده مورد بررسی بوده‌اند (شام[11]، 2012؛ 426-417). نبوی و همکاران در مطالعه‌ای تحت عنوان «بررسی عوامل اجتماعی و اقتصادی موثر بر احساس امنیت اجتماعی» در شهر اهواز، امنیت اجتماعی افراد در سه بعد امنیت جانی، امنیت مالی و امنیت سیاسی مورد بررسی قرار دادند. نتایج تحقیق حاکی از آن است که ساکنین، در امنیت مالی از کمترین میزان احساس امنیت برخوردارند. پس از آن، کمترین میزان، مربوط به امنیت سیاسی افراد است و بیشترین میزان احساس امنیت افراد، مربوط به امنیت جانی آن‌ها می‌باشد. بررسی روابط بین متغیرها نشان داد که افراد در سنین مختلف از احساس امنیت نسبتاً یکسانی برخوردارند. میانگین احساس امنیت اجتماعی بین زنان و مردان تنها در بعد امنیت جانی با هم متفاوت است و معنادار بودن تفاوت میانگین‌ها، این امر را تأیید می‌کند که در مقایسه بین دو جنس، زنان از امنیت جانی کمتری برخوردارند. یافته‌های تحقیق نشان داد از یک سو گرایش به مشارکت در تأمین امنیت بر احساس امنیت اجتماعی افراد تأثیر بسزایی دارد، و از سوی دیگر پایین بودن احساس محرومیت نسبی عاملی است که فرد را بیشتر به طرف مشارکت در تأمین امنیت سوق می‌دهد (نبوی و همکاران، 1389؛ 96-73). زنگی آبادی و زنگنه در سال 1389 به بررسی احساس امنیت اجتماعی در بین شهروندان شهرهای کوچک و مرزی پرداختند. جامعه آماری این تحقیق شهروندان شهرستان بود که 384 نفر به صورت تصادفی مورد پرسشگری قرار گرفتند. نتایج تحقیق نشان داد 81 درصد جامعه دارای احساس امنیت متوسط و بالا می‌باشند و تنها 19 درصد دارای احساس امنیت پایین می‌باشند. در این میان احساس امنیت اجتماعی مردان متوسط به بالا و زنان متوسط به پایین ارزیابی شد. همچنین متأهلین با امتیاز 3.5 نسبت به مجردین از امتیاز بالاتری برخوردار بودند. این شاخص ارتباط مثبتی با شاخص تحصیلات نشان داد. علاوه بر آن نتایج تحلیل رگرسیون نشان داد متغیرهای عملکرد نیروی انتظامی، عملکرد رسانه‌ها، پایگاه اقتصادی و اجتماعی، اوضاع فیزیکی شهر، سرمایه اجتماعی و جنسیت توانسته‌اند 95 درصد از واریانس متغیر وابسته را تبیین نماید (زنگی آبادی و زنگنه، 1390؛ 65-41).

حسنوند و حسنوند در مطالعه‌ای تحت عنوان بررسی عوامل مؤثر بر احساس امنیت اجتماعی جوانان به بررسی عوامل تبیین‌کننده احساس امنیت اجتماعی جوانان شهرستان سلسله پرداخت. تحقیق از نوع پیمایشی و جامعه آماری آن را کلیه افراد جوان دارای 18 تا 30 سال سن تشکیل می‌دادند. حجم نمونه آماری 380 نفر بود که با روش نمونه گیری تصادفی انتخاب شده بودند. یافته‌ها نشان داد که میزان احساس امنیت مالی کمی بیش از حد متوسط است و احساس امنیت جانی پایین‌تر از حد متوسط می‌باشد. همچنین نتایج رگرسیون چند متغیره نشان داد متغیرهای همبستگی اجتماعی، نگرش به پلیس و جنسیت مهم‌ترین متغیرهای تأثیرگذار بر احساس امنیت جوانان می‌باشد (حسنوند و حسنوند، 1390؛ 80-57).

نتایج مطالعه نوروزی و فولادی سپهر در سال 1388 در شهر تهران با عنوان «بررسی احساس امنیت اجتماعی زنان 29 ساله شهر تهران و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن» انجام شد، مشخص شد متغیرهای محل سکونت، پایگاه اقتصادی و اجتماعی، احساس نظم اجتماعی و پایبندی مذهبی به عنوان عوامل تأثیرگذار بر احساس امنیت اجتماعی محسوب می‌شوند (نوروزی و فولادی سپهر، 1388؛ 159-129).

رضایی و حاتمی در سال 1389 در مطالعه‌ای در استان لرستان به بررسی «سهم مؤلفه‌های احساس امنیت در تبیین تغییرات آن استفاده از روش تحلیل عاملی» پرداختند. نتایج تحقیق نشان داد که عامل احساس امنیت نوامیس 55 درصد از تغییرات کل احساس امنیت را تبیین می‌کند. وزن و اهمیت عامل امنیت اجتماعی، امنیت جانی، امنیت اقتصاد فردی و امنیت اقتصاد عمومی در تبیین تغییرات احساس امنیت به ترتیب 23، 10، 6، 6 درصد محاسبه شد. بر اساس نتایج مذکور مهم‌ترین عامل در کنترل تغییرات احساس امنیت، مؤلفه های امنیت نوامیس و امنیت اجتماعی شناسایی شد که در مجموع 78% از تغییرات احساس امنیت را تبیین می‌کنند (رضایی و حاتمی، 1389؛ 60-49).

تاجران و کلاکى در سال 1388 در مطالعه‌ای به بررسی «تأثیر عملکرد پلیس بر احساس امنیت شهروندان تهرانى» پرداختند. نتایج تحقیق نشان داد توانمندى پلیس یعنى قدرت سخت افزارى و تظاهرى پلیس بر عوامل اخلاقى و فعالیت‌هاى اجتماعى ارجحیت دارد. همچنین بین دو متغیر توانمندى عملیاتى پلیس (سرعت عمل، امکانات و تجهیزات پیشرفته، و گشت‌هاى منظم) و فعالیت‌هاى اجتماعى پلیس (مشارکت و ارتباط بیشتر با مردم) با احساس امنیت شهروندان رابطه معنادارى مشاهده شد. علاوه بر آن نتایج تجزیه و تحلیل داده‌ها نشان داد که توانمندى عملیاتى پلیس به تنهایى نمى‌تواند بر احساس امنیت شهروندان اثرگذار باشد، بلکه آموزش و رفتار حرفه‌اى پلیس در تعامل با جامعه و ارتقاء کیفیت عملکرد نیروى انتظامى در سطح جامعه، احساس امنیت شهروندان نیز افزایش خواهد داد (تاجران و کلاکى، 1388؛ 586-561).

دلاور و همکاران در سال 1392 در مطالعه‌ای تحت عنوان «ویژگی‌های روان سنجی مقیاس احساس امنیت تهران» با استفاده از تحلیل عاملی اقدام به شناسایی گویه‌های سنجی مقیاس احساس امنیت در تهران نمودند. اعتبار مقیاس با استفاده از نظرات صاحب نظران (اعتبار محتوا) و تحلیل عوامل (اعتبار سازه) بررسی شد. نتایج هر دو روش نشان داد که مقیاس احساس امنیت تهران از پنج عامل تشکیل شده است که این عوامل بر اساس روش‌های مذکور و محتوای سؤال‌های مربوطه، تحت عناوین احساس امنیت جانی، امنیت نوامیس، امنیت اقتصاد فردی، امنیت اقتصاد عمومی و احساس امنیت اجتماعی نام‌گذاری شد (دلاور و همکاران،1392؛ 95-71).

مدیری در پژوهشی که در شهر تهران با عنوان «جرم، خشونت و احساس امنیت در فضاهای عمومی شهر» در سال 1385 انجام داد، دریافت که جرم بیش از خشونت می‌تواند مانع حضور مردم در فضای شهری و کاهش احساس امنیت گردد. همچنین بررسی‌ها نشان داد نقش جرم در کاهش احساس امنیت بیش از خشونت است. از سوی دیگر عدم وجود رابطه بین احساس امنیت و جرم و خشونت نشان داد، جرم و خشونت مانع حضور مردم می‌شود و محدودیت دسترسی پذیری در فضای شهری ایجاد می‌کند (مدیری،1385؛ 28-11). مطالعات دیگری نیز در این زمینه انجام شده که به صورت خلاصه در جدول 1 درج شده است.

جدول 1- مطالعات مرتبط با احساس امنیت

با عنایت به مطالعات محققین و نظریات صاحب‌نظران در خصوص عوامل موثر بر احساس امنیت که مورد بررسی قرار گرفت، مدل مفهومی تحقیق را می‌توان به صورت شکل زیر (شکل 1) متصور شد. بر این اساس احساس امنیت به عنوان متغیر وابسته از عوامل خصوصیات فردی، تجربه جرم، محیط اجتماعی و محیط فیزیکی تأثیر پذیر می‌باشد.

شکل 1- مدل مفهومی تحقیق

سؤالات پژوهش

سؤالات پژوهشی مطالعه حاضر عبارتند از:

1- احساس امنیت روستاییان در منطقه مورد مطالعه در چه سطحی است؟

2- توزیع فضایی احساس امنیت روستاییان در استان ایلام چگونه است؟

3- عوامل موثر بر احساس امنیت روستاییان در استان ایلام کدامند؟

محدوده و قلمرو پژوهش

محدوده و قلمرو پژوهش حاضر روستاهای استان ایلام در سال 1390 می‌باشد. واحد آماری تحقیق، کلیه روستاهای دارای سکنه دائم استان ایلام می‌باشد. جامعه آماری تحقیق نیز کلیه اعضاء شورای اسلامی روستایی و دهیاران (در روستاهای بالای 20 خانوار به عنوان مدیران محلی) و معتمدین روستاهای زیر 20 خانوار می‌باشد که به دلیل ضرورت آگاهی از احساس امنیت کلیه روستاها، مطالعه به صورت تمام شماری انجام شد و در مجموع 1230 پرسشنامه از 505 روستای استان که در زمان تحقیق (1390) دارای اسکان دائم بودند،‌ گردآوری شد.

داده ها و روش‌ها

این پژوهش از نظر هدف، کاربردی، از نظر میزان کنترل متغیرها، توصیفی و از بعد روش اجرا پیمایشی می‌باشد. داده‌های مورد نیاز با استفاده از پرسشنامه بسته از جامعه آماری گردآوری شد. پرسشنامه طراحی شده شامل پنج بخش اطلاعات فردی پاسخگویان، کارکردهای اداری روستا (به منظور سطح‌بندی برخورداری روستاها)، سرمایه اجتماعی، انسجام اجتماعی و احساس امنیت و رضایت از عملکرد پاسگاه نیروی انتظامی و رسانه‌های رادیویی و تلویزیونی بود که سؤالات در قالب طیف لیکرت و به صورت پنج گزینه‌ای طراحی شد. متغیر وابسته (احساس امنیت) در سه بعد احساس امنیت اجتماعی، مالی و جانی با استفاده از سه گویه در طیف لیکرت مورد ارزیابی قرار گرفت. علاوه بر این برخی متغیرهای مستقل دیگر تحقیق مانند تهیه طرح هادی و درصد اجرای طرح هادی از اطلاعات بنیاد مسکن استان برای روستاهای مورد مطالعه استخراج شد. همچنین برای سنجش فاصله از مرز، فاصله از جاده‌های اصلی از نقشه‌های رقومی شده طرح آمایش سرزمین استان در نرم‌افزار ARC GIS استفاده شد.

روایی صوری پرسشنامه با کمک گروه کارشناسان امور روستایی فرمانداری‌ها و استانداری ایلام و یک مرحله پیش آزمون مورد بررسی قرار گرفت و پس از اعمال اصلاحاتی مورد تایید واقع شد. همچنین پایایی مقیاس‌ سرمایه اجتماعی، احساس امنیت پرسشنامه با استفاده از آزمون کرونباخ آلفا در نرم‌افزار spss مورد ارزیابی قرار گرفت که ضرایب محاسبه شده به ترتیب 78/0 و 68/0 در حد خوب مورد تایید قرار گرفت.

به منظور پهنه بندی فضایی احساس امنیت و انجام تحلیل‌های فضایی، اطلاعات گردآوری شده به نرم‌افزار ARC GIS منتقل شد. همچنین تحلیل‌های همبستگی و رگرسیون در محیط SPSS صورت گرفت.

در این مطالعه به منظور شناسایی خوشه‌های مطلوب و نامطلوب و سطح‌بندی فضایی احساس امنیت اجتماعی از آمار  استفاده شد. مقدار  برای هر نقطه یا ناحیه مشخص می‌کند که آیا نقطه مورد نظر به صورت معناداری از نظر آماری در کنار سایر نقاط که همگی دارای مقادیر بالاتر (برای مقادیر مثبت ) یا پایین‌تر (برای مقادیر منفی ) از میانگین هستند، قرار دارد یا خیر (متکان و همکاران، 1388؛ 9). گتیس و اُرد[18] آماره  را برای شناسایی خوشه‌های محلی که در آن‌ها نواحی با مقادیر مشابه یا پایین‌تر از میانگین در کنار یکدیگر قرار گرفته‌‌اند مطابق رابطه زیر معرفی نمودند که در نرم‌افزار Arc Gis تحت عنوان تحت لکه‌های داغ[19] صورت می‌گیرد:

که در آن  مقدار شاخص Getis برای پلیگون iام، s انحراف معیار مقادیر نواحی، n تعداد نمونه‌ها،  مقدار متغیر در ناحیه j،  میانگین متغیر در کلیه نواحی و  وزن به کار رفته برای مقایسه دو ناحیه i و j است.

در بخش دیگر به منظور پهنه بندی احساس امنیت از روش میان یابی به روش کریجینگ (kriging) استفاده شد. همچنین به منظور تبیین عوامل موثر بر احساس امنیت، با توجه به حجم زیاد متغیرهای احتمالی اثرگذار بر متغیر وابسته، محاسبات آماری در دو گام صورت گرفت. در گام اول روابط و همبستگی‌های دوگانه بین متغیر وابسته و عوامل احتمالی اثرگذار مورد بررسی قرار گرفت و متغیرهای دارای ضریب همبستگی معنی‌دار در سطح پنج و یک درصد شناسایی و غربال شد؛ لذا به منظور بررسی ارتباط عوامل مرتبط با احساس امنیت از ضرایب پیرسون، اسپیرمن و کای اسکوئر متناسب با مقیاس متغیرها استفاده شد و در گام بعد با استفاده از رگرسیون چندگانه، تأثیر متغیرهای غربال شده بر متغیر وابسته مورد بررسی قرار گرفت.

بحث

توصیف احساس امنیت

بر اساس نتایج تحقیق میانگین متغیر احساس امنیت در منطقه مورد مطالعه 2.48 (در بازة 5-1) محاسبه شد و توزیع نظرات پاسخگویان در این خصوص نیز نشان می‌دهد 5/20 درصد از آن‌ها دارای احساس امنیت بالا، 2/23 درصد متوسط، 6/40 درصد پایین و 8/15 درصد دارای احساس امنیت خیلی پایین می‌باشند. به عبارت دیگر احساس امنیت جامعه آماری مورد مطالعه متوسط و پایین می‌باشد. به منظور مقایسه میانگین احساس امنیت در سطح شهرستان‌های استان از آزمون تجزیه واریانس یک‌طرفه[20] استفاده شد. نتایج نشان داد مقدار sig محاسبه شده برای F، معنی‌دار نیست به عبارت دیگر اختلاف معنی‌داری از نظر آماری بین شهرستان‌های استان در این خصوص وجود ندارد. میانگین احساس امنیت محاسبه شد برای هر یک از شهرستان‌ها در شکل 2 درج شده است. بر این اساس شهرستان مهران با میانگین 83/2 دارای بالاترین و شهرستان ایوان با میانگین 17/2 دارای پایین‌ترین احساس امنیت در استان مورد مطالعه می‌باشند.

جدول 2- وضعیت احساس امنیت عمومی در سطح استان ایلام

شکل 2- میانگین احساس امنیت شهرستان‌های استان ایلام

تحلیل فضایی احساس امنیت

نظر به اینکه آزمون تجزیه واریانس یک‌طرفه تنها به بررسی اختلاف میانگین احساس امنیت در سطح شهرستان‌های استان می‌پردازد و تغییرات فضایی متغیر را در سطوح پایین‌تر در نظر نمی‌گیرد. برای سطح‌بندی و خوشه‌بندی فضایی متغیر مورد بررسی از آزمون‌های موران و  استفاده شد. نتایج تحلیل موران نشان می‌دهد که به طور کلی توزیع ارزش‌های مربوط به شاخص احساس امنیت در سطح استان ایلام به صورت خوشه‌ای است. به عبارت دیگر نواحی دارای ارزش‌های مشابه به صورت معنی‌دار در مجاورت یکدیگر قرار گرفته‌اند (جدول 3).

جدول 3- شاخص موران برای متغیر احساس امنیت در منطقه مورد مطالعه

به منظور شناسایی محدوده و موقعیت خوشه‌های مکانی با ارزش‌های بالا یا پایین از شاخص  استفاده شد. آماره  نوعی امتیاز Z است. برای امتیاز Z مثبت و معنی‌دار از نظر آماری، هرچه امتیاز بزرگ‌تر باشد، مقادیر بالا به میزان زیادی خوشه‌بندی شده و لکه داغ تشکیل می‌دهند و برعکس برای امتیاز Z منفی و معنی‌دار از نظر آماری، هر چه امتیاز Z کوچک‌تر باشد به معنای خوشه‌بندی شدیدتر مقادیر پایین خواهد بود و لکه‌های سرد را نشان می‌دهد (عسگری،‌ 1390؛ 75).

نتایج این تحلیل نشان می‌دهد (شکل 3) که نواحی دارای ارزش‌های پایین‌تر از میانگین یا لکه‌های سرد در شمال شرق و در شهرستان‌ شیروان و چرداول به طور عمده پراکنده شده‌اند و نواحی دارای ارزش‌های بالاتر از میانگین در بخش‌های شمالی استان در به طور عمده در شهرستان‌های ایلام و ایوان قرار گرفته‌اند.

شکل 3- نقشه خوشه‌های مطلوب و نامطلوب احساس امنیت در استان ایلام

نظر به اینکه در تحلیل  لکه‌های سرد و داغ احساس امنیت تنها برای نقاط محاسبه شده است، از تکنیک میان‌یابی کریجینگ برای پهنه‌بندی و شناسایی احساس امنیت در نواحی مختلف استان استفاده شد که نتیجه در شکل 4 درج شده است. در این نقشه نیز لکه‌های داغ در مرکز شهرستان ملکشاهی، مرکز و جنوب شهرستان ایلام و شمال شرق شهرستان مهران، جنوب شهرستان ایوان و مرکز شهرستان شیروان چرداول واقع شده است و دارای احساس امنیت بالاتری نسبت به سایر نواحی استان هستند و برعکس لکه‌های سرد و یا نواحی دارای احساس امنیت پایین‌تر در شرق و غرب شهرستان شیروان و چرداول، شمال غرب دهلران و مرکز و جنوب شهرستان آبدانان قرار دارد. بررسی نواحی مرزی نشان می‌دهد تغییرات این متغیر تحت تأثیر فاصله از مرز قرار ندارد و نواحی دارای بیشتری و کمترین احساس امنیت در داخل استان قرار دارد.

شکل 4- میان‌یابی احساس امنیت در منطقه مورد مطالعه به روش کریجینگ

تبیین احساس امنیت

در بررسی منابع و پیشینه تحقیق و نیز مدل مفهومی تحقیق چهار عامل عمده تأثیرگذار بر تغییرات احساس امنیت شناسایی شد که در این بخش مدل مفهومی بر اساس داده‌های تحقیق مورد ارزیابی قرار گرفت. در این مطالعه بخشی از خصوصیات فردی در تحلیل‌ها مورد استفاده قرار نگرفت. زیرا جامعه آماری مورد بررسی شامل اعضاء شورای اسلامی روستا، دهیاران و معتمدین روستاها محسوب می‌شدند که به طور غالب مردانی بودند که از نظر سنی در بازه 40 تا 55 سال قرار داشتند و دارای پایگاه اجتماعی و اقتصادی قابل توجه در روستای خود می‌باشند؛ لذا به دلیل تشابه متغیرهای فردی، در تحلیل‌ها مورد استفاده قرار نگرفتند. در مجموع تبیین متغیر وابسته در دو گام به صورت زیر انجام شد.

تحلیل دو متغیری

در گام اول ارتباط بین متغیر وابسته با متغیرهای مستقل تحقیق مورد بررسی قرار گرفت که نتایج در جدول 4 درج شده است. نتایج تحقیق در خصوص محیط اجتماعی حاکی از آن است، متغیرهای برخورداری از پاسگاه پلیس،‌ عملکرد پلیس، شاخص برخورداری روستا و سرمایه اجتماعی دارای ارتباط مثبت و معنی‌دار و فاصله پاسگاه پلیس از روستا دارای ارتباط منفی و معنی‌دار از نظر آماری می‌باشد. در این گروه متغیر انسجام قومی فاقد ارتباط معنی‌دار با متغیر وابسته بود.

در گروه «عامل فیزیکی» نتایج حاکی از آن است متغیرهای درصد اجرای طرح هادی، جمعیت روستا،‌ و تهیه طرح هادی دارای ارتباط مثبت و معنی‌دار و متغیر فاصله‌ روستا از جاده‌های اصلی دارای ارتباط منفی و معنی‌دار از نظر آماری با احساس امنیت می‌باشند. در این گروه بین متغیر وابسته تحقیق و متغیرهای کیفیت روشنایی معابر، تراکم جمعیت منطقه،‌ فاصله از مرز و کیفیت راه روستایی از نظر آماری ارتباط معنی‌داری مشاهده نشد.

در گروه عامل تجربه جرم، بین متغیر احساس امنیت و متغیرهای رضایت روستاییان از کیفیت ارتباط رادیویی در روستا، کیفیت پخش شبکه سوم و شبکه استانی تلویزیون و نیز برخورداری از تلفن ثابت و مرکز ICT روستایی، ارتباط مستقیم و متغیر تجربه غیرمستقیم جرم و مشاهده درگیری در روستا ارتباط منفی مشاهده شد. به عبارت دیگر با افزایش درگیری‌ها و نزاع‌ها در روستا احساس امنیت روستاییان کاهش می‌یابد.

جدول 4- رابطه احساس امنیت با عوامل تبیین کننده آن

منبع: یافته‌های تحقیق

ns، *، **، به ترتیب بی معنی، معنی دار در سطوح پنج درصد و یک درصد

تحلیل چند متغیری

به منظور شناسایی عوامل و سهم هر یک در متغیر احساس امنیت، از تحلیل رگرسیون چندگانه به روش پیشرو[21] استفاده شد. در این روش متغیرهایی که از معیارهای لازم جهت ورود به معادله رگرسیون برخوردارند، اولین گزینه جهت ورود به معادله می‌باشند. نتایج تحلیل رگرسیون نشان می‌دهد متغیرهای «شاخص برخورداری»، «عملکرد رسانه (رادیو)»،‌ «تجربه غیر مستقیم جرم»، «جمعیت روستا»،‌ »اعتماد روستاییان به دولت»، «درصد اجرای طرح هادی» و «عملکرد پلیس» مهم‌ترین متغیرهای موثر بر متغیر وابسته می‌باشند و بر اساس ضریب تعدیل مدل، متغیرهای مستقل 67 درصد از تغییرات متغیر وابسته را تبیین می‌کنند. بر اساس نتایج مندرج در جدول 5 ضریب همبستگی چندگانه مدل برابر 82/0 و ضریب تعیین آن برابر 68/0 می‌باشد. همچنین ضرایب beta نشان می‌دهد متغیر‌های شاخص برخورداری، عملکرد رسانه (رادیو) و تجربه غیر مستقیم جرم مهم‌ترین متغیرهای تأثیر گذار در بین متغیرهای شناسایی شده می‌باشند.

بر اساس نتایج یاد شده، «شاخص برخورداری» که نشانگر برخورداری روستا از زیرساخت‌ها و خدمات اساسی در روستا است، بیش‌ترین سهم را در تبیین متغیر وابسته نشان می‌دهد. به عبارت دیگر ساکنین روستاهای برخوردارتر دارای احساس امنیت بالاتری می‌باشد. چنین نتیجه‌ای با مبانی نظری نیز انطباق دارد. به اعتقاد بوزان،‌ همبستگی افراد یک جامعه، علاوه بر حفظ و بقاء، نیازمند حمایت و تقویت نیز است که این امر در سایه برخورداری از امکانات صورت می‌گیرد. به میزانی که افراد جامعه از امکانات مختلفی چون، آموزش، بهداشت و رفاه بهره‌مند شوند، احساس خشنودی از تعلق به چنین جامعه‌ای افزایش یافته و دلبستگی میان آن‌ها تقویت می‌شود (نویدنیا، 1385؛ 30 ) و در نتیجه احساس امنیت آن‌ها افزایش خواهد یافت. شاید بر این اساس نیز بتوان تأثیر مثبت متغیر جمعیت روستا بر احساس امنیت را نیز تفسیر کرد. زیرا معمولاً روستاهای بزرگ‌تر دارای زیرساخت‌های مناسب‌تری نسبت به روستاهای کوچک‌تر هستند و پایداری روستا و نیز دوام اقامت در چنین روستاهایی بیش از روستاهای کوچک‌تر می‌باشد.

جدول 5- نتایج مربوط به برآورد مدل عوامل موثر بر احساس امنیت

«عملکرد رسانه» که در این مدل رادیو و کیفیت پوشش امواج آن در سطح روستا بر اساس نظرات جامعه آماری سنجیده شده بود،‌ دومین متغیر تأثیرگذار بر احساس امنیت می‌باشد. به عبارت دیگر در روستاهایی که روستاییان امواج رادیویی بهتری دریافت می‌کنند، احساس امنیت بالاتری وجود دارد. به اعتقاد کارشناسان رسانه‌ها به عنوان حاملان آرامش و امنیت می‌توانند جو روانی جامعه را تلطیف نمایند. نتایج مطالعات پوریان (1389) و زنگی آبادی و زنگنه (1388) نیز موید این امر می‌باشند.

«تجربه غیر مستقیم جرم» و مشاهده درگیری‌ها و نزاع بین روستاییان می‌تواند برداشت فرد از امنیت در سطح روستا را کاهش دهد و در این میان اعضاء‌ شوراهای اسلامی روستا و دهیاران و نیز معتمدین به دلیل جایگاه رهبری و مدیریتی در روستا معمولاً در جریان آخرین اخبار روستا و به خصوص درگیری‌ها و کشمکش‌ها هستند و این عامل می‌تواند بر نظر و احساسشان از امنیت در روستا تأثیرگذار باشد.

هرچند در مطالعات مختلف، سرمایه اجتماعی به دلیل نقش اتحاد و اعتمادی که بین روستاییان ایجاد می‌کند، عامل موثری در احساس امنیت شناخته می‌شود. اما در این مطالعه به علیرغم ارتباط مثبت و معنی‌دار با متغیر وابسته، در مدل رگرسیونی وارد نشد. به همین دلیل به جای شاخص کل، از مؤلفه‌های تشکیل دهنده آن به عنوان متغیر در تخمین مدل استفاده شد. در این مدل نیز متغیر «اعتماد روستاییان به دولت» به عنوان یکی از مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی در مرحله پنجم وارد مدل شد. اعتماد به نقش سازمان‌های دولتی و توجه آن‌ها به مسائل و مشکلات مردم و تلاش آن‌ها برای حل مشکلاتشان از جمله امنیت، باعث احساس آرامش خیال و امنیت می‌شود. این نتیجه نیز در مطالعات متعددی مورد تایید قرار گرفته است که از آن جمله می‌توان به مطالعه ساروخانی و هاشم‌نژاد (1390)؛ زنگی‌آبادی و زنگنه (1390)؛ شاه‌آبادی و ترکان (1390) اشاره کرد.

در مطالعات متعددی تأثیر کالبد و ساختار کالبدی سکونتگاه در احساس امنیت مورد بررسی و تاکید قرار گرفته است. در این مطالعه نیز درصد اجرای طرح هادی به عنوان شاخص توسعه کالبدی روستا مورد استفاده قرار گرفت. نتایج نشان داد این عامل تأثیر مثبتی بر احساس امنیت در نواحی روستایی دارد. به عبارت دیگر در روستاهایی که طرح هادی به میزان بیشتری اجرا شده است، احساس امنیت جامعه آماری مورد مطالعه در آن بیشتر بوده است. شاید چنین نتیجه‌ای به دلیل تعریض معابر اصلی روستا و کاهش پیچ و خم‌های معابر در اجرای طرح هادی باشد که ترس از حضور در فضاهای عمومی را به خصوص در تاریکی هوا و شب‌ها کاهش می‌دهد. به عبارت دیگر اجرای طرح‌های هادی باعث افزایش ضریب دسترسی پذیری کالبدی، دسترسی پذیری بصری و دسترسی پذیری نمادین و در نتیجه افزایش احساس امنیت در روستاییان می‌شود. نتایج مطالعات مدیری (1385) و بمانیان و محمدنژاد (1388) و لیتل و همکاران[22](2005) نیز مویید تأثیر کالبد و طراحی فضاهای عمومی بر احساس امنیت می‌باشد.

آخرین متغیری در مرحله هفتم وارد مدل شد، رضایت روستاییان از عملکرد پلیس می‌باشد. بر اساس نتایج مطالعه 21 روستا دارای پاسگاه پلیس می‌باشند و سایر روستاها نیز تحت پوشش پاسگاه‌های پلیس شهری و روستایی قرار دارند که میانگین فاصله این روستاها 12.5 کیلومتر محاسبه شد و علامت مثبت ضریب این متغیر حاکی از آن است که در روستاهایی که روستاییان رضایت بیشتری از عملکرد پلیس در ایجاد امنیت و برخورد با مجرمان داشته‌اند، احساس امنیت نیز بالاتری وجود دارد. تأثیر این پاسگاه‌ به عنوان متولیان برقراری نظم و امنیت امری طبیعی و بدیهی است که نتایج تحقیق و نیز مطالعه تاجران و کلاکى (1388) موید این موضوع می‌باشند.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

مطالعه حاضر با هدف شناسایی عوامل مرتبط و موثر بر احساس امنیت در روستاهای استان ایلام انجام گرفت و در این راستا احساس امنیت روستاییان در سطح استان و نیز شهرستان‌های مختلف استان مورد بررسی قرار گرفت که نتایج نشان ‌داد، احساس امنیت روستاییان در سطح استان و نیز شهرستان متوسط و پایین است. به دلیل عدم تفاوت معنی‌دار این متغیر در سطح شهرستان‌ها و نیز به دلیل مرزی بودن استان از تحلیل‌های فضایی به منظور سطح‌بندی و پهنه‌بندی احساس امنیت استفاده شد که لکه‌های سرد و داغ احساس امنیت شناسایی شد.

همچنین یکی دیگر از گزاره‌های تحقیق، بررسی عوامل مرتبط و موثر بر احساس امنیت روستاییان بود که برای این منظور از تحلیل‌های همبستگی و رگرسیون چندگانه استفاده شد. نتایج تحلیل رگرسیون چندگانه نشان داد متغیرهای «شاخص برخورداری»، «عملکرد رسانه (رادیو)»، «تجربه غیر مستقیم جرم»، «جمعیت روستا»،‌ »اعتماد روستاییان به دولت»، «درصد اجرای طرح هادی» و «عملکرد پلیس» مهم‌ترین عوامل موثر بر متغیر وابسته می‌باشند. بررسی منابع و مطالعات سایر محققین نشان می‌دهد، یافته‌های این تحقیق تا حدی زیادی منطبق بر یافته‌های سایر محققین می‌باشد، اما نتیجه جالبی که در این مطالعه در تحلیل همبستگی و رگرسیون معنی‌دار نشد، فاصله روستاها از مرز کشور عراق می‌باشد. نتایج تحلیل فضایی  و نیز میان یابی به روش کریجینگ نیز چنین نتیجه‌ای را تایید می‌کند. به عبارت دیگر هرچند این انتظار در ابتدا وجود داشت، با نزدیکی به مرز، احساس امنیت روستاییان کاهش پیدا کند، اما نتایج تحقیق این فرضیه را تایید نکرد که این موضوع نشان‌گر امنیت قابل قبول نواحی مرزی ایلام می‌باشد.

پیشنهادات

با عنایت به نتایج و یافته‌های تحقیق، به منظور ارتقاء‌ سطح احساس امنیت در روستاهای استان ایلام نکات زیر پیشنهاد می‌شود:

1- بر اساس یافته‌های تحقیق کیفیت دریافت امواج رادیویی و نیز دریافت تصویر شبکه‌های تلویزیونی ارتباط مثبتی با احساس امنیت نشان داد. نظر به اینکه منطقه مورد مطالعه استانی مرزی محسوب می‌شود، پوشش مناسب رسانه‌های داخلی و حتی دسترسی مناسب به نشریات دخلی، احساس تعلق مکانی روستاییان و نیز اقتدار نظام در نواحی مرزی را افزایش می‌دهد و می‌تواند در ایجاد جو روانی مثبت و آرامش‌ بخش در جامعه کمک نماید؛ لذا پیشنهاد می‌شود، ضمن تقویت امواج رادیویی و تلویزیونی در این مناطق، کیفیت برنامه‌ها به خصوص برنامه‌های محلی در جهت جذب مخاطبین بیشتر نیز متناسب با نیاز روستاییان بهبود یابد.

2- نظر به تأثیر مثبت پاسگاه‌های پلیس و نیز عملکرد آن‌ها در ایجاد احساس امنیت، پلیس باید با تعامل فراوان با شهروندان و استفاده از سرمایه اجتماعی ضمن بالا بردن اعتماد نهادی و برقراری رابطه با مردم علی‌الخصوص جوانان، به بالا بردن احساس امنیت منطقه کمک نماید. در این میان یکی از دل نگرانی‌های روستاییان امنیت دام و احشام و نیز تجهیزات کشاورزی مستقر در مزارع کشاورزی (موتور آب) عنوان شد، لذا برخورد قاطع پلیس سارقان، اوباش و برهم زنندگان نظم و امنیت مردم، می‌تواند در ارتقاء امنیت اجتماعی ذهنی و عینی کمک کند.

3- برخورداری روستاییان از امکانات و زیرساخت‌های یکی از حقوق اساسی همه شهروندان است که فقدان آن می‌تواند به ایجاد حس محرومیت و تبعیض بین نواحی مختلف و کاهش سرمایه اجتماعی و اعتماد بین روستاییان و دولت و به تبع آن کاهش احساس امنیت منجر شود؛ لذا توجه جدی و برنامه‌ریزی منسجم برای ارتقاء‌ عادلانه شاخص‌های توسعه روستایی می‌تواند یکی از مهم‌ترین راهکارهای برای ارتقاء احساس امنیت در نواحی روستایی باشد.

4- به اعتقاد صاحب‌نظران باید طراحی کالبدی سکونتگاه به نحوی صورت گیرد که احتمال ارتکاب جرم در آن به کمترین میزان کاهش یابد (کار[23]، 1992؛ 138). در این میان افزایش دسترسی و زاویه دید مناسب فضاهای عمومی به خصوص معابر روستا و ایجاد روشنایی مناسب در شب می‌تواند هم امنیت عینی و هم احساس امنیت را تقویت نماید. تهیه و اجرای طرح‌های هادی بعد از انقلاب به منظور ساماندهی کالبدی نواحی روستایی در دستور کار قرار گرفته است و نتایج تحقیق نیز نشان داد در روستاهایی که اجرای طرح هادی کامل‌تر انجام شده است، احساس امنیت بالاتری نیز وجود دارد؛ لذا پیشنهاد می‌شود ضمن تکمیل طرح‌های هادی روستایی، در طراحی فضاهای عمومی، اصول پیشگیری از جرم نیز مورد توجه قرار گیرد.