بررسی وضع موجود و مکانیابی فضای سبز مورد نیاز شهر زابل با استفاده از GIS

امروزه مدیریت پایدار محیط­های طبیعی و جوامع و اقتصاد بطور گسترده به صورت زمینه­ای برای سیاست­ها و تصمیمات مدیریتی در اغلب نواحی دنیا پذیرفته شده است (Bengochea-Morancho, 2003: 35). در این میان اهمیت شهر و شهرسازی از دیدگاه سالم­سازی محیط­زیست در چارچوب یک «شهر سالم» بیش از هر زمان مورد توجه قرار گرفته و به عنوان یکی از ضروریات توسعه پایدار مطرح است (عبادی­جوکندان، 40:1387). اکوسیستم­های شهری موزاییک­های پیچیده­ای از اقلیم­ها، کاربری­اراضی، حیات فیزیکی و تغییرات اقتصادی-اجتماعی شهرها هستند (Chesura, 2004: 129). امروزه با افزایش جمعیت و توسعه و گسترش شهرنشینی، انسان­ها به تدریج از طبیعت دور شده­اند و تراکم بیش از حد جمعیت و دخالت در محیط طبیعی و ایجاد محیط‌های انسان­ساخت (محمدی،15:1381)، همبستگی طبیعی انسان را با طبیعت به جدایی سوق داده است (آگاهی­نامه شرکت صنعت ساختمان کشور، بی تا: 73). از سوی دیگر پیشرفت چشمگیر و سریع صنعت و تکنولوژی همراه با این افزایش جمعیت، مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فیزیکی فراوانی را در کشور­های رو به توسعه پدید آورده است که افزایش فقر در شهرها، دسترسی ناکافی به مسکن و خدمات اصلی شهری، گسترش عمودی و بی­اندازه ساختمان­ها، بیگانگی شهروندان از هم، ایجاد زاغه­ها، افزایش آلودگی و کاهش فضای سبز و طبیعی در شهرها از آن جمله­اند. برای رفع این نیازها و مشکلات، انسان شهرنشین اقدام به ایجاد باغ­ها و فضاهای سبز مصنوعی در داخل شهرها کرده است (محمدی،15:1381). فضاهای سبز شهری شامل درختان، درختچه­ها و پوشش­های گیاهی بهم پیوسته نقش مهمی را در محیط­های شهری دارند (Cranz, Boland, 2004: 105 ) و به عنوان یکی از پدیده­های واقعی، از نخستین مقوله­هایی است که انسان همواره با آن در تماس بوده و خواهد بود (محمدی،1381 :15). به عبارت دیگر منظور از فضاهای سبز شهری نوعی از سطوح کاربری زمین شهری با پوشش گیاهی انسان­ساخت است که هم واجد ­«بازدهی اجتماعی»­و هم واجد­ «بازدهی اکولوژیک»­هستند (سعید­نیا،29:1371) و به عنوان بخشی از ساختار شهر در طول مراحل برنامه­ریزی شهری مورد استفاده قرار می­گیرند (Dwyer, ,Peterson, ,Darragh, ,1983: 187). توجه به این سطوح از کاربری­های شهری به منظور تولید اکسیژن، تعدیل دمای محیط­، جذب برخی آلاینده­ها، تثبیت برخی از سطوح شیب­دار به منظور افزایش رطوبت و نهایتاً بازدهی اکولوژیک باعث ارتقاء کیفیت محیط زیست شهری می­شود و برقراری تعاملات اجتماعی و مهمتر از آن نیاز به گذران اوقات فراغت، تفریح و استراحت شهروندان را فراهم می­سازد (عبادی­جوکندان،40:1387). بنابراین، اگر فضای سبز به عنوان جزئی از بافت شهرها و نیز بخشی از خدمات شهری ضرورت یافته باشد، نمی­تواند جدا از نیاز­های جامعه شهری باشد، از این رو فضای سبز باید از نظر کمی و کیفی متناسب با حجم فیزیکی شهر ( ساختمان­ها، خیابان­ها و جاده­ها ) و نیاز­های جامعه (از لحاظ روانی، گذران اوقات فراغت و نیازهای بهداشتی با توجه به شرایط اکولوژیکی شهر و روند گسترش آتی آن ساخته شود، تا بتواند به عنوان فضای سبز فعال، بازدهی زیست محیطی مستمری داشته باشد (سعیدنیا، 1379 : 33-34). براساس اصل 50 قانون اساسی جمهوری اسلامی"حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل‌های بعدی باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می­گردد"(همان،21). با توجه به این موضوع یکی از وظایف مهم شهرداری­ها به عنوان رکن اصلی مدیریتی شهرها، حل مسائل زیست محیطی و ایجاد محیط­های سالم و قابل زیست برای ساکنان آن است و از این روست که ایجاد و توسعه فضای سبز همواره جزء فعالیت­های اصلی شهرداری­های کشور بوده و هست. در سال­های اخیر در ­کشور ما بیشتر به جنبه­های عملکردی شهرها توجه شده و بطور نا آگاهانه از الگوهای شهرسازی کشورهای مدرن بدون انطباق با شرایط حاکم برکشورمان کپی­برداری شده است (هادوی، کامورشلمانی، 409:1380). این موضوع جایگزینی بیش از پیش فضاهای سبز با سطوح بتنی سخت نفوذ­ناپذیر و کمبود فضای سبز را سبب شده و شهرهای کشورمان را از مزایای ارزنده فضای سبز محروم نموده است. با نگاهی اجمالی به وضعیت فضای سبز شهری موجود در کشور این ضعف به وضوح مشخص می­گردد. بنابراین باید جانمایی فضای سبز شهری همسو با ضروریات زندگی شهری در پاسخگویی به نیازهای شهروندان، با در نظر گرفتن امکانات و محدودیت­های شهری و به دست آوردن الگوهای با ارزش که دارای معانی و مفاهیم فرهنگ ایرانی و منتج از درون جامعه است، صورت پذیرد ( محمدی،1381 :15).

استانداردهای جهانی فضای سبز از سوی محیط زیست سازمان ملل متحد20-22 متر ­مربع برای هر نفر است، این در­حالی است که بر اساس مطالعات و بررسی­های وزارت مسکن و شهرسازی، سرانه متعارف و قابل قبول فضاهای سبز شهری در شهرهای ایران بین 7 تا 13 متر ­مربع برای هر نفر است (سعیدنیا، 82:1379). البته این نکته قابل ذکر است که این میزان بر­طبق آمارهای نهادها و سازمان­های مختلف با توجه به ویژگی­های متفاوت جغرافیایی و اقلیمی شهرهای کشور با اختلافاتی همراه است. با این وجود در شهر زابل سرانه فضای سبز در شرایط موجود چیزی درحدود 25/2درصد است که بسیار ناچیز و محدود به نظر می­رسد. اما همین مقدار نیز از نظر توزیع مکانی-فضایی بسیار نامتناسب و غیر ­منطقی توزیع شده، به طوری که بعضی از نواحی شهر (4و5)، عملاً فاقد هر­گونه فضای سبز بوده و نواحی دیگری چون ناحیه (2) دارای سرانه بالایی نسبت به سایر مناطق شهر از نظر سرانه فضای سبز موجود است. در این مقاله، علاوه بر بررسی وضعیت فضای سبز شهری زابل به شناسایی و مکانیابی پهنه­های مناسب برای ایجاد فضای سبز با استفاده از نرم­ افزارهایی چون ArcGIS پرداخته شده است. لازم به توضیح است که منظور ما از مکانیابی فضای سبز شهری، مربوط به فضاهای سبز عمومی (اجتماعی)؛ یعنی پارک­ها است و سایر فضاهای سبز شهری را در بر نمی­گیرد.

2- پیشینه تحقیق

مصریان و یونانی­ها در دوره­های باستان باغ­های زینتی را ایجاد و از آنها نگهداری می­کرد­ اند. باغ­های معلق بابل در 600 سال قبل از میلاد مسیح ایجاد شدند و به عنوان یکی از عجایب هفتگانه عالم شهرت یافتند (محمدی، 1381: 15). سابقه باغ­های ایرانی نیز به قرن چهارم میلادی بر می­گردد. این عنوان به باغ­هایی اطلاق می­شده که برای تفریح عموم احداث می­گردیدند. واژه پردیس ریشه سانسکریت داشته که به مفهوم بهشت است و در متون انگلیسی این واژه تحت عنوان Paradise به کاربرد می­شود؛ حتی در تورات نیز از پردیس­های ایران باستان صحبت شده است (شریفی، 1371: 81). باغ­سازی به سبک جدید و در شکل پارک­ها و فضاهای سبز هندسی از حدود دو قرن پیش معمول شد و امروزه این امر به صورت بخشی از فعالیت­های برنامه­ریزی و مطالعات شهری درآمده است، به­گونه­ای که دیگر نمی­توان نقش حیاتی این فضاها را در شهرها- به خصوص در شهرهای بزرگ و مادرشهرها- انکار کرد ( محمدی، 1381: 15). در طول انقلاب صنعتی در قرن 19 میلادی، درختان در خیابان­ها و پارک­های اروپا، به منظور توانایی­شان در تصفیه آلودگی­های تولید شده به وسیله سوخت­های فسیلی در هوای شهرها کاشته شدند (Chen,B , Adimo,Bao, 2009: 76 ). در قرن بیستم برخلاف باغ­های تفریحی قرن 18 و19،"باغ­های کاربردی" یا فضاهای سبز ایجاد شدند. این باغ­ها تا حدی به احتیاجات جدید شهروندان ناشی از کثرت شهرنشینی، پاسخ می­دادند (سعیدنیا، 1379: 34). در ایران نیز مشخصاً از دهه­ی 1350 احداث پارکها، باغ­ها و ویلاسازی به سبک کشورهای اروپایی باب شد (حکمتی، 1371: 18).

در دهه­های اخیر با پیشرفت و بکارگیری فن­آوری نوین اطلاعات، امکانات رایانه­ای و مدل سازی­های آن یکی از ابزارهای تحلیلی برای تبدیل و تغییر فرم‌های موجود به حالت بهینه و تحلیل فضاهای شهری، ساماندهی و مدلسازی زیرساخت­های موجود در مناطق مختلف، مکانیابی و طراحی توسعه کاربری­های گوناگون از جمله فضای سبز محسوب می­شوند. در این زمینه امکانات نرم­افزارهایی نظیرARCGIS وARC VIEW نیز از جمله نمونه‌هایی است که با تحلیل و پردازش اطلاعات می­تواند به تصمیم گیران و طراحان شهری در انتخاب و جایگزینی و تحلیل فضاهای سبز کمک کند (رضایی، 1384: 22-23).

در کشورهای پیشرفته مدت مدیدی است که از GIS در مکانیابی اراضی شهری استفاده می­شود. از آن جمله می­توان به مقاله امیلی تالن تحت عنوان:"تجسم زیبایی، نقشه­های حقوقی برای برنامه ریزان" در سال 1998 که در آن به مکانیابی پارک­ها با استفاده از GIS پرداخته شده است و در مجله تخصصی برنامه­ریزی شهری آمریکا APA Jurnal به چاپ رسیده است اشاره کرد. مقالات دیگری نیز در سال­های اخیر در ارتباط با کاربرد GIS در مکانیابی مراکز مختلف شهری(درمانی، آموزشی، عملیات مدیریت اورژانسی و...) صورت گرفته است. در ایران به علت وارداتی بودن فن GIS و نو بودن آن، این فن هنوز نتوانسته جایگاه شایسته خود را در مدیریت و هدایت شهری باز کند و به عبارتی هنوز در ابتدای راه بسر می­برد. با این وجود در سال­های اخیر تحقیقات محدودی در این باب در کشور انجام گرفته است که از سوی استادان، دانشجویان و طراحان محیط‌های شهری با عنوان مقالات علمی و پایان­نامه‌های کارشناسی ارشد به چاپ رسیده است. نمونه­هایی از مهمترین و جدید ترین آنها عبارتند از:

- بررسی تحلیل کاربری فضای سبز (پارک‌های درون شهری) از دیدگاه برنامه­ریزی شهری(نمونه موردی مناطق 1و8 شهرداری تبریز- دانشگاه تربیت مدرس- دانشکده هنر-1381.

- مکانیابی فضای سبز برون شهری شهرستان کرج با استفاده از GIS – میترا غلامی کرزانی، راضیه نعمت­ا... خراسانی- دانشگاه تهران- دانشکده منابع طبیعی- گروه شیلات و محیط زیست-1382.

- مکانیابی و مدل­سازی پراکنش فضای سبز(پارک در مقیاس محله) مطالعه موردی منطقه یک شهری سنندج- خالد عبدی دانشگاه تبریز- دانشکده علوم انسانی- گروه جغرافیا- 1385.

- بررسی پراکنش فضای سبز شهری و مکانیابی بهینه آن در منطقه سه شهری زاهدان- اسماعیل عبادی جوکندان- دانشگاه سیستان و بلوچستان- 1385.

- ارائه الگوی مکانیابی بهینه فضای سبز شهری با استفاده از GIS (پارک­های شهر زنجان )-ابوالفضل شیری- دانشگاه رنجان- دانشکده علوم انسانی- 1385.

- ساماندهی جغرافیایی فضای سبز مهاباد- احمد کریمی- دانشگاه شهید بهشتی- دانشکده علوم زمین- 1385.

3- طرح مسأله

زندگی صنعتی امروزه با ماشینی شدن، ازدیاد جمعیت، شهرنشینی، اجبار به سکونت در آپارتمان­ها، بشر را بیش از پیش به محیط زندگی­اش متوقع ساخته است. او لزوماً باید در اطراف خود فضاهایی داشته باشد، که بتواند برای اوقات فراغت و لحظات آرامش­بخش و رهایی از زندگی ماشینی به آنجا پناه ببرد. توسعه شهری همراه با گسترش عمودی شهرها از یک سو و تخریب محیط زیست شهری و زمین‌های بکر اطراف شهرها از سوی دیگر در دهه‌های اخیر چنان بوده که به ایجاد نا­هماهنگی­هایی در چگونگی استفاده از زمین­های شهری منجر شده است. در این میان فضاهای سبز و پارک­های شهری نه تنها به دلیل اهمیت تفریحی، بلکه به علت نقش مهمی که در حفظ و تعادل محیط زیست شهری و تعدیل آلوگی دارند و همچنین باعث کاهش تراکم و پرورش روحی و جسمی شهروندان می‌شوند، مورد توجه بوده­اند. بررسی وضعیت فضاهای سبز شهری(فضاهای عمومی) و سرانه موجود این فضاها در شهر زابل در مقایسه با استانداردهای شهرسازی و تراکم جمعیت، مطالعه الگوی توزیع فضایی آنها در سطح نواحی و محلات شهر و بررسی مشکلات دسترسی اکثر ساکنان شهر به پارک­های شهری، انگیزه اصلی برای انجام این تحقیق بوده است. بطور کلی سوالات اساسی که در این تحقیق بدان پاسخ داده خواهد شد عبارتند از:

آیا فضای سبز موجود در شهر زابل جوابگوی نیازهای مردم است؟

آیا فضای سبز موجود در شهر زابل به لحاظ مکان­گزینی سلسله مراتب شهری را رعایت کرده است؟

برای پاسخگویی به این معضلات و پیچیدگی­های شهری، برنامه­ریزان و مدیران شهری مجبورند برنامه‌های دقیق­تر و متناسب­تر با شرایط مکان و زمان تعیین کنند.

یکی از راه­های پاسخگویی به این عدم تعادل­ها استفاده از تکنیک­ها و ابزارهای قوی و کارآمد است. امروزه سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) با قابلیت‌های فراوان خود توانسته است، مشکلات و پیچیدگی­ها را به شکل مناسب بر طرف سازد. ارائه مدلی مناسب چهت مکانیابی پارک­ها در منطقه مورد مطالعه موجبات افزایش کارایی، کاهش هزینه‌های عمومی و کمک به تأمین عدالت اجتماعی در شهرها و فراهم کردن آسایش و رفاه برای کلیه قشرهای جامعه را مقدور می­سازد. عمده­ترین فرضیه­های این تحقیق عبارتند از:

فضای سبز موجود در شهر زابل از لحاظ کمی (وسعت) جوابگوی نیازهای جمعیت این شهر نیست.

فضای سبز موجود (پارک­ها) در شهر زابل از نظر مقیاس محله، ناحیه و شهر از سلسله مراتبی یک منطقی پیروی نمی­کند.

4- تعریف فضای سبز شهری

بخشی از کیفیات محیط شهری مربوط به مسائل زیست محیطی و زیباسازی است. متأسفانه در سال‌های اخیر با رشد بی­رویه و غیر­اصولی شهرها، به این جنبه نیز مانند جنبه­های دیگر بی­توجهی خاصی شده است. از سوی دیگر، امروزه با رشد جمعیت و به دنبال آن افزایش تأسیسات و کارخانجات صنعتی در هر شهری، هوای سالم و پاکیزه رو به کاهش و خطرات نابودی محیط زیست رو به افزایش است. از این­رو یکی از مهمترین جنبه­های این بخش، احداث پارک و فضای سبز به تناسب افزایش جمعیت و میزان ساخت و سازهاست (حقانی، ابراهیمی،192:1380). بنابراین توسعه شهری و پیامدهای آن و پیچیدگی معضلات زیست­محیطی، باعث حیاتی شدن وجود فضای سبز و گسترش آن گشته است (هادوی و کامور شلمانی،413:1380). در تعریف فضای سبز شهری می‌توان گفت: بخش از سیمای شهر که از انواع گیاهان تشکیل یافته است و یا بخشی از مناطق که دارای گیاهان و یا هر­گونه سبزینگی اعم از درختان، درختچه­ها، گل­ها و چمن­ها است. از دیدگاه کارشناسی فضای سبز بخشی از مرفولوژی یا استخوان­بندی شهری است که در کنار اسکلت فیزیکی شهر تعیین­کننده اندام و بطور کلی سیمای شهر است (محمدی و صبوری، 98:1385).

فضای سبز از دیدگاه کارشناسان برنامه­ریزی بخشی از فضای شهری است که عرصه طبیعی یا مصنوعی آن تحت استقرار درختان، درختچه­ها، گل­ها، چمن­ها و سایر گیاهانی است که براساس نظارت و مدیریت انسان با در نظر گرفتن ضوابط و تخصص­های مرتبط بر آن برای بهبود شرایط زیستی، زیست­گاهی و رفاهی شهروندان و مراکز غیر ­روستایی حفظ، نگهداری و یا بنا می­شوند(مهندسان­مشاور­عمران­سرزمین، 24:1380). از دیدگاه شهرسازی نیز فضای سبز شهری در برگیرنده بخشی از سیمای شهری است که از انواع پوشش­های گیاهی تشکیل شده است و به عنوان یک عامل زنده و حیاتی در کنار کالبد بی­جان شهر، تعیین­کننده ساخت مرفولوژیک شهر است(سعید نیا،1379: 29). فضایی نسبتاً وسیع است که با کاربری خاص و برای رسیدن به هدفی مشخص و برنامه­ریزی شده، در شهر ایجاد شده و باید از بازدهی اکولوژیک معین و درخور شرایط زیست­محیطی حاکم بر شهر برخوردار باشد(هادوی، کامور شلمانی،1380: 418 ).

بر اساس تعاریف بالا فضای سبز دو ویژگی مهم را در شهرها به خود اختصاص می­دهد.

الف)- مجموعه­ای از پوشش سبزینه­ای که مفهوم فضای سبز را از نظر شکل ظاهری تداعی می­نماید.

ب)- تأمین بخشی از انتظارات زیست­محیطی شهروندان و نیازهای اکولوژیک و گذران اوقات فراغت و زیبایی شهر (محمدی و صبوری،1385: 98).

5- اهمیت و ضرورت فضای سبز

رشد صنعت و افزایش جمعیت در شهرها، به ساخت و سازهای سودگرایانه منجر شده است. این ساخت و سازها به مسائل روحی-روانی، بهداشتی و تأمین حداقل نور و هوا در مناطق متراکم شهری توجهی نداشته است و از سوی دیگر ضرورت ایجاد کاربری­های جدید شهری برای پاسخگویی به نیازهای روز­افزون اسکان جمعیت به تدریج سبب کاهش میزان فضاهای سبز و باغ‌های شهری گشته و موجبات آلودگی محیط زیست را فراهم آورده است (سعیدنیا، 1379 :34و33). لذا ضرورت توجه به فضاهای سبز در جوامع شهری روز­به­روز افزایش می­یابد.

فضاهای سبز در شهرها به ویژه در شهرهای بزرگ امروزی عملکردهای مختلفی دارند. فضاهای سبز از یک سو موجب بهبود وضعیت زیست محیطی شهرها می­شوند و از سوی دیگر شرایط مناسبی را برای گذران اوقات فراغت شهروندان تعبیه می­کنند (کیانی، غلامی و سلیمان فارسانی،1385: 76). علاوه بر این فضاهای سبز دارای عملکرد­ها و اهمیت­های کالبدی و اکولوژیکی فراوانی نیز است.

با گسترش صنعت و تمرکز آن در اکثر مناطق، سطوح آلودگی ناشی از تولید و پخش گازها و مواد شیمیایی افزایش یافته، بدین ترتیب نقش فضای سبز و حضور آن در محیط­های شهری، اجتناب­ناپذیر به نظر می‌رسد. به طوری که به جرأت می­توان گفت بدون وجود آن ممکن نیست شهرها پایدار باقی بمانند.

اثرات فضاهای سبز از دیدگاه زیست محیطی شامل مواردی چون:

- کاهش آلودگی هوا

- کاهش آلودگی­های صوتی

- بهبود شرایط بیوکلیماتیک در شهر

- افزایش نفوذپذیری خاک

- افزایش کیفیت آب­های زیرزمینی

- تولید اکسیژن و جذب دی­اکسید­کربن

- تأثیرات اقلیمی

- خلق زیبایی

- کنترل بصری فضاها و غیره می‌شود(کیانی، غلامی و سلیمانی فارسانی، 1385: 76و75).

در بررسی اثرات روانی-اجتماعی فضای سبز نیز باید گفت که انسان در هر شرایطی روزانه به زمانی برای آرامش و سکوت در فضای باز نیاز دارد. به عبارت دیگر طبیعت انسان به فضای سبز باز و آزاد نیاز دارد. این تمایل و کشش با تجارب علمی به اثبات رسیده است. رنگ سبز از نظر روانشناسی اثری آرامش بخش برای اعصاب دارد (آگاهی­نامه شرکت صنعت ساختمان کشور، بی تا: 73).

بیولوژیست­ها و روانشناسان بر این عقیده­اند که نوع زندگی و خصوصیات روحی و اخلاقی انسان تابع و زاییده تحریکات محیطی است که در آن زندگی می­کند و در این میان نقش فضاهای سبز به عنوان فضایی که باعث کاهش فشارهای عصبی، احساس آرامش و دلبستگی به محیط کار و زندگی می­شود حیاتی است. فضای سبز شهری به عنوان بخش جان­دار محیط شهری مکمل بخش بی­جان؛ یعنی ساختار کالبدی شهر می‌باشد(کیانی، غلامی و سلیمانی فارسانی، 1385: 76). در این خصوص، فضای سبز می‌تواند به عنوان ریه شهر، آرایش­دهنده شبکه راه­ها و تفکیک­کننده فضاهای متراکم شهری، ایفای نقش نمایند (بهرام سلطانی، 1371: 4).

از دیدگاه بهداشتی و درمانی، بسیاری از پزشکان معتقدند که برای افرادی که ناراحتی عصبی، معده، گردش خون، برونشیت و... دارند استراحت در هوای سالم، محیطی بی­سر­و­صدا و فضاهای سبز می‌تواند مثمر­ثمر باشد، بنابراین توجه به لزوم حفظ همبستگی طبیعت با محیط شهری و ایجاد فضا و محیطی نزدیک به طبیعت در شهرها ضرورت دارد(آگاهی­نامه شرکت صنعت ساختمان کشور، بی تا: 73).

از دیدگاه معماری و شهرسازی کیفیت محیط زیست شهری، با امکانات و تأسیسات فضای سبز ارتباط مستقیم دارد. امروزه معماری و طراحی فضای سبز، به عنوان بخشی از شهرسازی مطرح است(سعیدنیا، 1379: 36). فضای سبز، جایگزین مناسبی برای سایر مصالح مورد استفاده در معماری جهت تقسیم فضای ایجاد حفاظ، خلوتگاه و فضای خصوصی و غیره به شمار می‌رود. علاوه بر این به عنوان کاتالیزور عامل مهمی در ایجاد پیوند و ارتباط منطقی بین ساختمان­ها و ابنیه محسوب می‌شود (مجنونیان، 1374: 74). همچنین فضاهای سبز در شکل­گیری هر­گونه سیستم تفرجگاهی مؤثر بوده و عامل مؤثری در گذران اوقات فراغت مردم به شمار می­رود. ایجاد سایه، چشم­انداز، تلطیف هوا و هوای پاک، جدا از زیبایی از جمله عواملی هستند که در شکل­گیری تفرجگاه­ها حضور فضای سبز را غیر­قابل اجتناب می­کنند. در باب اهمیت و ضرورت فضای سبز در شهرها مباحث فراوانی وجود دارد که در حوصله این بحث نمی­گنجد.

6- عملکردهای فضای سبز شهری

به طور کلی فضای سبز شهری افزون بر نقش زیبا­شناختی و اجتماعی آن دارای عملکردهای زیر است:

1) عملکردهای زیست محیطی

این نوع عملکردها عمدتاً به بهبود شرایط اکولوژیک و کاهش میزان بار آلودگی آن کمک می‌کند. به طوری که می‌توان گفت: ایجاد فضای سبز یکی از راه­هایی است که به شکل مؤثر آلودگی­های محیط زیست، اعم از آلودگی گازی، ذره­ای، صوتی، تشعشعی، بوهای نامطبوع و دیگر آلاینده­های موجود در هوا و آب و خاک را کنترل کرده، محیط سالم­تری برای انسان فراهم می‌کند (سعیدنیا،1379: 37 ). باید قبول کرد که فضای سبز به عنوان ریه­های تنفسی شهرهاست و این تشبیه حداقل کارکرد آن را در مفهوم بوم­شناختی شهرها بیان می­کند (هادوی، کامور شلمانی،1380: 413 ).

به عبارت دیگر، عملکردهای زیست محیطی، محیط­های شهری را به عنوان محیط­زیست جامع انسانی معنی­دار کرده و با اثرات منفی گسترش صنعت و کاربری­های نادرست تکنولوژی مقابله می­کند و از این روست که پوشش­های گیاهی از مؤثرترین شیوه­های مقابله با آلودگی­های زیست محیطی محسوب می­شوند. افزون بر این، عملکردهای زیست محیطی فضای سبز، دامنه تنوع داشته و تنها به مقابله با آلودگی­های زیست محیطی محدود نمی­شود.

2) عملکرد فضای سبز در ساخت کالبدی شهر

از این دیدگاه، فضای سبز شهری به عنوان بخش جان­دار ساخت کالبدی شهری تلقی می­شود و در تجانس با بخش بی­جان کالبد شهر، ساختار یا بافت و سیمای شهر را تشکیل می­دهد.(سعیدنیا، 1379: 37).

از حیث کالبدی، فضاهای سبز در دو مقیاس کلان و خرد مورد توجه قرار می‌گیرند. در مقیاس کلان آن دسته از اجزای فضای شهری(کمربندهای سبز، ناحیه­های سبز و فضاهای سبز منطقه­ای) مطرح می‌شود که از نظر عملکرد و بازدهی برای کل فضای شهری طراحی شده است و سراسر فضاهای شهری را در زیر پوشش بازدهی‌های خود قرار می­دهد.

در مقیاس خرد فضاهای سبز به صورت پارک محله، پارک کوچک، کودک و مانند آن قادرند به صِرف وجود خود، از تراکم ساختمانی جلوگیری کنند و یا در برجسته­سازی شبکه راه­های شهری و افزایش خوانایی نشانه یا نشانه­های شهری نقش قابل توجهی را ایفا کنند(بهرام سلطانی، 1384: 102- 92).

3) عملکردهای اجتماعی-روانی فضای سبز

در شهرهای بزرگ علاوه بر آلودگی هوا، آلودگی صوتی و سیمای محیط نیز-همراه با سایر فشارهای محیطی مانند ازدحام جمعیت، تراکم ترافیک، ضعف شدید سیستم حمل و نقل شهری و مانند آنها-به عنوان یکی از مهمترین عوامل استرس، سلامت شهروندان را تهدید می­کنند(بهرام سلطانی، 1384: 104). انسان در هر شرایطی، روزانه به چند ساعت سکوت و آرامش نیاز دارد. این نیاز با فشردگی جمعیت در محل مسکونی و زندگی آپارتمان­نشینی در آینده بیشتر هم خواهد شد؛ بنابراین از این دیدگاه نیز ایجاد و توسعه فضای سبز شهری به صورت عملکردهای واقعی خودنمایی می‌کند(سعیدنیا،1379: 41).

امروزه جامعه­شناسان، روانشناسان و پزشکان بر این باورندکه فضای سبز افزون بر تأمین بهداشت و وجود مکان­های مسکونی، نقش مثبتی در سلامتی شهروندان بر عهده دارند(همان، 42). بنابراین عملکردهایی را که محیط­های سبز شهری بر زندگی اجتماعی و ویژگی­های روانی شهروندان می‌گذارند، بیش از هر عامل دیگری در ساخت فضای شهری مؤثر است.

4) عملکردهای اکولوژیک فضای سبز

امروزه شهرهای بزرگ مبتلا به مسائل دشوار اکولوژیک هستند و به همین دلیل از دیدگاه اکولوژیک، محیط­های ناپایدار شمرده می‌شوند. از جمله این ناپایداری­ها در شهرها می‌توان به تغییرات اقلیمی، تغییرات در چرخه هیدرولوژیک، تغییرات در منابع خاک، تغییرات در روش طبیعی و تغییرات در ترکیب جانوری اشاره کرد. فضاهای سبز شهری به عنوان ابزاری مناسب برای مقابله با این ناپایداری­های اکولوژیک، یعنی برقراری دوباره شرایط طبیعی حاکم بر شهرها محسوب می­شود. این فضاها می­توانند تخفیف­دهنده و تعدیل کننده هر کدام از این اختلالات باشند. گیاهان موجود در فضاهای شهری به صور مختلف قادرند باعث کاهش دمای محیط، افزایش میزان آب­های زیر­زمینی، حفظ تعادل اقلیمی محیط شهری، حفظ خصوصیات رویش خاک­ها و... گردند. در کنار موارد یاد شده باید نقش فضای سبز را نیز در جذب گاز گلخانه­ای دی­اکسید­کربن و تولید اکسیژن، در زمره عملکردهای کلیما-اکولوژیک فضای سبز به شمار آورد(بهرام سلطانی،1384: 72-76).

5) عملکردهای حفاظتی فضاهای سبز

یکی دیگر از زمینه­های کاربردی فضای سبز، استفاده از آن در مرمت خرابی­های موجود، بهسازی طبیعت و ایمن­سازی محیط است. ایمن­سازی معمولاً در مقبل حوادث طبیعی و شبه طبیعی از قبیل فرسایش خاک، طغیان رودخانه، لغزش و رانش خاک، ریزش سنگلاخ و بهمن از ارتفاعات و... صورت می‌گیرد.

7- تقسیم بندی فضای سبز شهری

فضاهای سبز در وهله نخست به فضاهای سبز و سطوح سبز و در مرحله بعد به فضاهای سبز شهری و غیر ­شهری تقسیم می­شوند. تفاوت فضای سبز و سطوح سبز از نظر اکولوژیک در این است که سطوح سبز نمی­توانند، مانند فضای سبز شبه جنگل در کاهش آلودگی صوتی موثر باشند و یا به نحو مطلوب سبب کاهش دما شوند (کیانی، غلامی و سلیمان فارسانی، 74:1385)

فضاهای سبز غیر­شهری (برون­شهری) از سویی نقش مهار­کننده رشد بی­رویه شهر را دارند و از سوی دیگر بازدهی اکولوژیک و زیست محیطی­شان، شامل کل محیط زیست شهری می‌گردد (سعیدنیا، 47:1379). این نوع فضاها شامل کمربندهای سبز احاطه کننده،کمان­های سبز شهری، پارک­های ملی، پارک­های جنگلی و غیره می­شوند.

فضاهای سبز­شهری که اغلب به صورت پارک احداث می‌شوند، از دیدگاه شهرسازی به زیبایی محیط زیست شهری می­افزایند و در صورت طراحی مناسب، قادرند خدمات تفرجگاهی-اجتماعی را به بازدیدکنندگان خویش ارائه کنند. فضاهای سبز­شهری بر مبنای چگونگی مالکیت به چهار دسته فضاهای سبز خصوصی، فضاهای سبز نیمه­خصوصی(نیمه­عمومی)، فضاهای سبز عمومی و فضاهای سبز معابر و خیابان‌ها طبقه­بندی کرد:

1ـ فضای سبز خصوصی؛ این فضاها شامل باغ­های مثمر و غیر­مثمر، زمین­های کشاورزی و باغچه­های خصوصی هستند که به دلیل خصوصی بودنشان، فاقد ارزش­های اجتماعی به شمار می­روند(بهرام سلطانی،65:1384) و استفاده از آن اختصاصاً به مالکین آن محدود می­شود. علیرغم این که این نوع از فضاهای سبز فاقد کارکرد اجتماعی هستند، لیکن بازدهی اکولوژیک آنها بسیار حائز اهمیت است. فضای سبز حیاط­های واحد­های مسکونی از این نوع بشمار می­روند که بخش مهمی از پوشش سبز شهر را تشکیل می­دهند(سعیدنیا،48:1379 ).

2ـ فضاهای سبز نیمه­خصوصی؛ فضاهای سبز نیمه­خصوصی به آن بخش از فضاهای سبز شهری اطلاق می­شود که گروه­های خاصی از جامعه در شرایطی مشخص، از آن استفاده می­کنند. کلیه فضاهای سازمان­ها، نهادها، ادارات و مراکز دولتی، خدماتی، نظامی، آموزشی و درمانی جزء این گونه فضاها به شمار می­آیند(باروقی،18:1383 ). این نوع فضاهای سبز به دلیل محدودیتی که در نحوه استفاده از آن وجود دارد،کارایی اجتماعی کاملاً محدودی دارند(بهرام سلطانی، 65:1384 ).

3ـ فضاهای سبز عمومی؛ فضاهای سبز عمومی تشکیل­هنده مهمترین گروه از فضاهای سبز شهری هستند. اینها همان فضاهای سبز شهری و پارک­ها هستند، که علمکردهای اجتماعی دارند. این فضاها برای عموم مردم در گذران اوقات فراغت، تفریح و گردهمایی­های اجتماعی و فرهنگی مورد استفاده قرار می­گیرند(باروقی،18:1383 ).

استفاده از فضاهای سبز عمومی برای کلیه گروه‌های اجتماعی آزاد است و بدین سبب ارزش اجتماعی و روانی بسیار بالایی دارند. در واقع فضاهای سبز عمومی شامل فضاهای سبز مجهز به خدمات و تسهیلات جهت ایجاد آسایش و استفاده اجتماعی می‌باشند. فضاهای سبز عمومی را باید در زمره زیر­ساخت­های شهری تلقی کرد و بر همین اساس با آن مواجه شد.

8- استاندارد و ضوابط طراحی فضای سبز

هر برنامه و طرح شهر باید بر ­اساس خصوصیات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مردم و هماهنگ با خواسته­ها و علایق آنها به انجام برسد. از مهمترین اقداماتی که در این زمینه می‌توان انجام داد، تعیین استانداردهای شهری می‌باشد. این استاندارد­ها مبنایی برای تقسیم فضای شهری محسوب شده و طراحی شهری را آهنگی ویژه می­بخشد. همچنین وسیله­ای برای کنترل محیط کالبدی شهر و دستیابی به امنیت، آسایش،کارایی و منافع عمومی است (جمشید­زاده، 1381: 11و10). در تعیین استانداردهای شهری عوامل مختلفی همانند اقلیم و شرایط آب و هوایی، ویژگی­های اجتماعی جامعه، اقتصاد شهر، دانش فنی و بسیاری از موارد دیگر دخالت دارند (شیعه، 1378: 77).

استانداردهای فضایی در برنامه­ریزی شهری به میزان فضا یا سطح زمین مورد ­نیاز برای فعالیت­ها و عملکرد­های شهری اطلاق می‌شود. این استانداردها مقیاس­های مناسب برای سنجش میزان کیفیت اجزای تشکیل دهنده بافت یا سازمان کالبدی شهر هستند (سعیدنیا، 1378: 38).

به طور کلی، از نظر زیست­محیطی، فضای سبز بخش جاندار ساخت کالبدی شهر را تشکیل می­دهد. منطق طراحی حکم می­کند که میان بخش­های بی­جان و جاندار ساخت کالبدی نوعی تعادل برقرار باشد. وضعیت موجود شهرها، نه تنها حکم بر ایجاد فضاهای سبز وسیع و مهمتر از همه برنامه­ریزی شده و حساب شده می­کند، بلکه بیش از همیشه طالب فضاهای سبز وسیع به منظور برقراری موازنه اکولوژیک در مقابل محیط­های ساخته شده است (کیانی، غلامی و سلیمانی ­فارسانی، 1385: 75). از این رو یکی از مسائل مهم در طراحی فضاهای سبز شهری تعیین استانداردها و سرانه­های فضای سبز است. استاندارد فضاهای باز و سبز دارای بعد اجتماعی، رفاهی و تکنیکی است که با توجه به مکان و موقعیت اقلیمی و فرهنگ خاص ساکنان، همچنین نیازها و ارزش­های آنان، فراهم می­شود و ابعاد خاص خود را می­طلبد. با این شرایط نمی­توان سطح یا حجم استاندارد واحدی را برای ایجاد فضای سبز ارائه کرد، زیرا کمیّت فضای سبز، ساخت، انتخاب گونه و... دقیقاً به شرایط اقلیمی هر منطقه بستگی دارد (سعیدنیا، 1379: 83).

در این میان، میزان فضای سبز عمومی که از دیدگاه محیط اجتماعی اهمیت دارد را صرفاً می­توان در ارتباط با بحث سرانه­های فضای سبز مطرح نمود. به عبارت دیگر مفهوم سرانه فضای سبز تنها می‌تواند در مورد فضایی بکار رود که برای گذران اوقات فراغت، تفریح و بازی تدارک دیده شده است(باروقی، 1383: 192). به منظور محاسبه سرانه فضای سبز باید به عوامل متعددی توجه نمود. بر­این اساس هر چه تعداد شاخصه­های مؤثر در محاسبه بیشتر باشد، به همان نسبت سرانه بدست آمده تناسب بیشتری را با نیاز­های اجتماعی- روانی جامعه شهری دارد. با توجه به موارد یاد شده برای محاسبه سرانه فضای سبز شهری، برای شهرهای ایران سرانه متعارفی وجود ندارد و هر کدام از سازمان­ها، نهاد­ها و شخصیت­های صاحب نظر بنابر تشخیص خود و با توجه به محدوده مطالعاتشان، سرانه ایده­الی را برای سرانه فضا سبز در کشور پیشنهاد می­کنند.

بر اساس مطالعات و بررسی­های وزارت مسکن و شهرسازی، سرانه متعارف و مناسب فضاهای سبز شهری، در شهرهای ایران بین 7 تا 12 متر مربع است. ولی سازمان پارک­ها و فضای سبز شهرداری تهران این میزان را 20 تا 25 متر مربع، آقای کامبیز بهرام­سلطانی 30 تا 40 متر مربع، دکتر مجید مخدوم بین 15-50 متر مربع را به عنوان سرانه فضای سبز پیشنهاد می­کنند (محمدی و صبوری، 1385: 98و99). تعدادی از کارشناسان شهر­سازی نیز پیشنهاد می­کنند، یک دهم تا یک شانزدهم درصد کل شهر صرف­نظر از تراکم به فضای سبز اختصاص یابد. لازم به توضیح است که استاندارد بین­المللی فضای سبز شهری بین 15تا50 متر مربع است. شاخص تعین شده از سوی واحد محیط زیست سازمان ملل متحد 20 تا 25 متر مربع برای هر نفر است (باروقی،18:1383 ).

در محاسبه استاندارد فضای سبز، نیز پهنه­های سبز اعم از پارک­های کوچک و بزرگ، فضای سبز شبکه راه­ها، پارک­های جنگلی، میدان­ها و غیره در نظر گرفته می‌شوند؛ در­ حالیکه چنین محاسبه­ای اشتباه است. با توجه به تعریف فضای سبز شهری و عملکرد آنها، هر کدام از فضاهای سبز عملکرد خاص و هویت مستقل دارند. بنابراین در تهیه برنامه‌های توسعه شهری این گونه فضاها بایستی به طورکامل از یکدیگر منفک شوند و سطوح سرانه کاربری فضاهای سبز در مقیاس­ها و علمکردهای مختلف شهری، جداگانه محاسبه گردد. به عبارت دیگر میزان فضای سبز باید از نظر توزیع مکانی و گسترش و نوع با جمعیت، تراکم ساختمانی شهر، نیازهای جامعه شهری و نوع شهر از نظر وظیفه(شهر ­تجاری، توریستی و صنعتی) تناسب داشته باشد (مجنونیان، 1374: 53 ).

9- ضوابط طراحی پارک­های شهری

1ـ ضوابط طراحی پارک­های شهری در مقیاس همسایگی

مساحت فضای سبز با خصوصیات پارک، که در واحد همسایگی است، باید بین 2000 تا5000 متر­مربع باشد. ارتباط پیاده برای یک کودک 9 ساله از دورترین نقطه واحد همسایگی تا پارک، نباید بیش از 900 قدم باشد و در طی مسیر پیاده برای رسیدن به پارک، نباید تقاطع خیابانِ تندرو وجود داشته باشد.

2ـ ضوابط طراحی پارک­های شهری در مقیاس محله

ـ فضای سبز با خصوصیات پارک که در واحد محله مستقر می­شوند.

ـ مساحت آن 5000 تا 20000 مترمربع باشد.

ـ ارتباط پیاده برای یک کودک 9 ساله از دورترین نقطه واحد محله تا پارک بیش از 1500 قدم نباشد (حدود30 سانتی متر یا یک فوت).

ـ در طی عبور از مسیر پیاده عبور از خیابان کندرو مجاز است.

ـ در طی عبور از مسیر پیاده نباید عبور از خیابان سریع وجود داشته باشد.

3ـ ضوابط طراحی پارک­های شهری در مقیاس ناحیه

ـ فضای سبز با خصوصیات پارک که در واحد ناحیه مستقر شود.

ـ مساحت آن 2 تا 6 هکتار باشد.

ـ ارتباط پیاده برای رسیدن به پارک از دورترین نقطه محله، نباید بیش از 20 دقیقه باشد.

ـ در طی رسیدن مسیر پیاده برای رسیدن به پارک، عبور از عرض دسترسی­های مختلف مجاز است.

4ـ ضوابط طراحی پارک­های شهری در مقیاس منطقه

ـ فضای سبز با خصوصیات پارک که در واحد منطقه مستقر شود.

ـ فضای سبزی است که مساحت آن نباید کمتر از 6 هکتار باشد.

ـ مدت زمان طی شده با وسیله نقلیه، نباید بیش از 15 دقیقه باشد(مهندسان­مشاور­عمران­سرزمین 1380 :201ـ 203 ).

10- سلسله مراتب فضاهای سبز در تقسیمات کالبدی شهری

شهر از لحاظ تقسیمات کالبدی به رده­های مختلف، واحد همسایگی، محله، ناحیه و منطقه تقسیم می­گردد. تعدادی از کاربری­های خدماتی نیز باید در این تقسیمات کالبدی گنجانده شود. از جمله خدمات قابل استقرار در واحد همسایگی؛ بوستان کودک، مهد کودک و کودکستان و واحدهای تجاری است. در مقیاس محله مدارس­ابتدایی، واحدهای تجاری و بوستان محله­ای مستقر می‌شود. در مقیاس ناحیه، مدارس راهنمایی، فعالیت­های تجاری در ­حد ناحیه­ای و کاربری ورزشی و پارک ناحیه­ای مستقر می‌گردند و در مقیاس منطقه نیز فعالیت­های فرهنگی، باشگاه ورزشی، فعالیت­های درمانی، پارک منطقه­ای، دبیرستان می­توانند مستقر شوند(باروقی، 1383: 19). بر ­اساس همین تقسیم­بندی از شهر است که فضاهای سبز نیز در مقیاس­های مختلف طبقه­بندی می­شوند. تقسیم­بندی پارک­های شهری در مقیاس­های تقسیمات کالبدی شهر به صورت زیر است. به عبارت دیگر فضای سبز وقتی در کالبد شهری قرار می‌گیرد، گرایش سلسله مراتب شهری پیدا می­کند و به مقیاس­های متفاوتی در شهر تقسیم می‌شود. معمولاً نحوه استفاده از فضای سبز بر ­اساس شاخص فاصله و موقعیت آن همگام با سلسله مراتب شهری معین می­شود(وزارت مسکن و شهرسازی، 3:1367).

1ـ پارک­های شهری در مقیاس واحد همسایگی

به پارکی گفته می­شود، که به طور معمول در یک واحد همسایگی قرار گرفته و چند واحد مسکونی از آن استفاده می­کنند و مساحتی کمتر از نیم هکتار دارد(مهندسان مشاورعمران سرزمین،1380: 29).

2ـ پارک شهری در مقیاس محله

به پارکی گفته می­شود که در یک واحد «محله»قرار دارد و مساحت آن حدود 2 برابر مساحت پارک در مقیاس همسایگی است (مهندسان­مشاور­عمران­سرزمین، 30:1380). فضای سبز محله­ای را می­توان، ادامه واحدهای عمدتاً آپارتمانی و در نتیجه بدون حیاط و جایگزینی برای حیاط حذف شده و یا در حال حذف شدن از شهرهای کنونی به شمار آورد. مکانی که انسان بتواند بعد از کار روزانه مدتی را در آن بگذراند و احیاناً بدون هیچ گونه اجبار و رو­دربایستی، برخی از هم محله­ای‌های خود را ملاقات کند(بهرام سلطانی،1384: 183).

3ـ پارک شهری در مقیاس ناحیه

به پارکی گفته می‌شود که در ناحیه مسکونی قرار دارد و مساحت آن 2 تا 4 برابر مساحت پارک در مقیاس محله (4 هکتار) باشد (سعیدنیا،1379: 56).

4ـ پارک شهری در مقیاس منطقه

به پارکی گفته می­شود که در یک منطقه مسکونی قرار داشته، مساحت آن حداقل 2 برابر اندازه حداکثر، در مقیاس ناحیه(8 هکتار) در نظر گرفته می‌شود (سعیدنیا،1379: 56).

همچنین بر­اساس طبقه­بندی گروه مطالعات برنامه­ریزی شهری وزارت کشور، پارک­ها به صورت زیر تقسیم می‌شوند؛

1ـ پارک محله­ای شهری؛ پارک­هایی هستند با وسعت کم و قابلیت دسترسی زیاد بیشتر به صورت پیاده. استفاده­کنندگان این پارک­ها را خردسالان و افراد مسن تشکیل می­دهند. تجهیزات این گونه پارک­ها نیز برای این جمعیت برنامه­ریزی می­شود این پارک­ها توسط شهرداری­های مناطق ساخته می­شوند و به طور معمول بیشتر از یک هکتار گسترش ندارند، ولی گاهی بین 1000 متر­مربع تا کمتر از 5000 متر­مربع نیز به علت فقدان زمین این گونه پارک­ها ساخته شده اند.

2ـ پارک­های منطقه­ای شهری؛ وسعت این پارک‌ها از 2 تا 6 هکتار متفاوت است. عملکرد پارک­های منطقه­ای شهری عبارت است از: ایجاد تنوع و فاصله بین ساختمان­های عادی شهری و تمرکز فضای سبز بین آنها جهت تغییر طبیعی هوای آلوده.

3ـ پارک­های بسیار بزرگ؛ این پارک­ها در حدود 40 هکتار گسترش دارند. چشم­انداز این پارک­ها بیشتر شرایط طبیعی را تداعی می­کند و هر بخش بزرگی از شهرها باید این نوع پارک را برای خود داشته باشد. به طور کلی به ازای 50 هزار جمعیت یکی از این پارک­ها مورد نیاز است.

دیگر تقسیم­بندی پارک­ها از نظر این گروه، شامل پارک­های حاشیه­ای(خارج از شهر)، باغچه­ها، نوار­های سبز، کرت­ها و باغچه­های جلوی منازل، سطوح تزیینی، کمربندهای سبز، فضای سبز ربط ­دهنده و باغ­های شهری می­شود(مجنونیان، 1374: 75ـ73).

11- مکانیابی فضای سبز شهری

وضعیت موجود در شهرها نه تنها بر ایجاد فضاهای سبز وسیع و مهم­تر از همه برنامه ریزی شده حکم می­کند، بلکه بیش از هر زمان دیگر خواهان فضاهای سبز وسیع به منظور برقراری موازنه اکولوژیک در مقابل محیط‌های ساخته شده است(بهرام سلطانی،1371: 2). بی­تردید مهمترین مرحله در برنامه­ریزی و مکانیابی فضای سبز تعیین الگوی فضای سبز مناسب برای یک شهر است. مکانیابی فضاهای سبز باید بر اساس نگرش صحیح به نیازهای زیست محیطی و اجتماعی شهر، امکانات و قابلیت­ها و محدوده­های کالبدی شهر صورت گیرد. روش معمول در طرح­های شهری، با دادن عنوان فضای سبز در نقشه کاربری زمین به قطعه زمین­های که در طول فرآیند برنامه­ریزی کاربری زمین بدون استفاده مانده­اند، است. این نوع برخورد با مقوله فضای سبز فاقد هر گونه پشتوانه علمی و رعایت اصول و منطق برنامه­ریزی و مکانیابی است. مکانیابی به معنای انتخاب مناسب­ترین محل برای انجام هر نوع کاربری است و مناسب­ترین محل برای هر کاربری، مکانی است که از آنجا کمترین فشار ممکن بر محیط کاری و سایر کاربری­ها وارد می­آید(بیژن­زاد،1380: 91).

اصول مکانیابی برای احداث فضای سبز و پارک‌ها در طی سه مرحله صورت می­گیرد. این مراحل شامل مکانیابی حقوقی، مکانیابی اقتصادی-اجتماعی و مکانیابی اکولوژیک است(همان)که نمایش ترکیب این مراحل سه­گانه بهترین مکان مناسب جهت احداث فضای سبز را مشخص می‌نماید. لیکن شیوه­ای که امروزه تحت این عنوان اعمال می­شود، فاقد دیدگاه­های مکانیابی به منظور بررسی و شناخت قابلیت­های عرصه مورد نظر برای احداث فضای سبز است و از منطق بایسته­ای تبعیت نمی­کند(همان). بدین جهت مکانیابی صحیح پارک­ها و فضای سبز به لحاظ تأثیر مثبت این قبیل فضاها بر محیط و نیازهای اجتماعی انسان­ها از اهمیت ویژه­ای برخوردار است و در این راستا بررسی توان عرصه‌های شهری به منظور احداث پارک و سطوح سبز ضروری بوده و تصمیم­گیری در مورد تعیین محل احداث چنین فضاهایی را به مکانیابی منطقی نزدیک­تر می­سازد.

12- معیار­های مکانیابی فضای سبز شهری

پیش از هر اقدامی در طراحی و مکانیابی فضای سبز باید معیار­های عمل را به درستی مشخص کرد و ارائه داد. جهت مکانیابی فضای سبز در سطوح مختلف شهری معیار­های مختلف محیطی، اقتصادی، اجتماعی و... باید مدنظر قرار گیرد. در این مقاله مهمترین معیارهای مکانیابی که برای فضای سبز در سطوح مختلف شهری مدنظر قرار گرفته است عبارتند از:

- مرکزیت؛ مرکزیت فضای سبز بدین مفهوم است که فضای سبز حتی­المقدرور در مرکز محله، ناحیه و یا منطقه شهری مکانیابی شود.

- سلسله مراتب؛ انطباق سلسله مراتب ساختار کارکردی فضاهای سبز عمومی با ساختار فضای شهر؛ فضاهای سبز عمومی باید متناسب با موقعیت کارکردی خود بر حسب واحد همسایگی، محله، ناحیه و منطقه مکانیابی شوند.

- دسترسی؛ بدین مفهوم که پارک­های شهری باید از چهار جهت به شبکه ارتباطی دسترسی داشته باشند تا بدین طریق، هم جمعیت بیشتری از آن استفاده کنند و هم امکان نظارت اجتماعی و امنیت پارک افزایش یابد. از سوی دیگر امکان بهره­برداری دیداری از جلوه­های زیبای پارک برای رهگذران از چهار جهت فراهم می­شود(کیانی، غلامی و سلیمانی­فارسانی، 1385: 76).

- سازگاری؛ قرارگیری کاربری­های سازگار در کنار هم و ناسازگار دور از یکدیگر، به طوری که مثلاً کاربری­های مزاحم مانند تعمیر گاه­ها، کاربری‌های آلاینده و... از واحدهای مسکونی دور شوند و در عوض کاربری­های سازگار با محیط مسکونی مثل پارک جایگزین آن شود.

- مکانیابی حقوقی؛ لازم است جهت ایجاد فضای سبز و پارک قبل از هر چیز مسئله مالکیت حقوقی اراضی روشن گردد. اولویت بکارگیری با اراضی ملی است که یا مالکیت آن مربوط به دولت است، یا اراضی موات و بلا­صاحب که آنان نیز عملاً در اختیار دولت است. همچنین اراضی که مالکیت آنها به شرکت­های دولتی یا وزارتخانه تعلق دارد و در نهایت در صورت امکان عدم بهره­گیری از اراضی فوق، اراضی مربوط به اشخاص حقیقی یا حقوقی با مصالحه با آنها جهت ایجاد فضای سبز بکار گرفته شود(عبادی­جوکندان، 44:1387).

13- کاربرد سیستم اطلاعات جغرافیایی در برنامه­ریزی­های شهری

در عصر حاضر در مسیر گذار از مدیریت شهری سنتی و حرکت به سوی مدیریت توسعه پایدار شهری عوامل بسیاری دخالت دارند. یکی از این عوامل استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) به شمار می­رود. GIS سیستم ساده­ای است که ارتباط میان نقشه و اطلاعات توصیفی را به صورت دو سویه برقرار می­کند (شرکت پردازش برنامه­ریزی شهری، 1385: 4). این سیستم در زمینه­های مختلفی از جمله برنامه­ریزی شهری و منطقه­ای، مدیریت شهری، زمین­شناسی، منابع طبیعی و... کاربرد داشته و قادر است، امر مدیریت و برنامه­ریزی را بهبود بخشد. همچنین بکارگیری GIS علاوه بر سودآوری می­تواند باعث تسریع در روند برنامه­ریزی، تشخیص، سازماندهی، موارد بحرانی و... گردد (سنجری، 1387 :13).

امکان انجام آنالیزهای پیچیده با مجموعه داده­های مختلف مکانی و غیر ­مکانی بصورت توأم، مهمترین قابلیت این سیستم است که نمی­توان آنرا با روش­های آنالوگ انجام داد. این سامانه توانایی تجزیه و تحلیل داده­های مختلف، امکان ایجاد و استفاده از اطلاعات زمین مرجع به شکل کاملاً متفاوت با گذشته را فراهم می­سازد، بدین معنی که نه تنها امکان ترکیب مجموعه داده­های مختلف وجود دارد. بلکه روش­های مختلف را نیز می­توان برای دستیابی به بهترین نتیجه با یکدیگر ترکیب نمود. این سیستم می‌تواند دقت تغییرات را کنترل نموده و سپس نقشه و جداول مربوطه را به روز نماید(سنجری، 1387: 10-11).

مؤلفه­های سیستم GISشامل کاربران، سخت­افزار، نرم افزار، اطلاعات و روش­ها می‌باشد که ترکیب این مؤلفه­ها امکان ایجاد دقیقترین تجزیه و تحلیل­ها را در ارتباط با مسائل مطرح شده فراهم می‌سازد. پیشرفت روز ­افزون سیستم­های اطلاعات مکانی در برنامه‌ریزی شهری و جهت­گیری مدیریت شهرهای امروز در جهت استفاده از این سیستم در مدیریت و خدمات شهری سبب رونق چشمگیر این سیستم در مسائل مربوط به برنامه­ریزی شهری شده است (ایاری، 1385: 48). اهمیت این مسأله‏ از آنجاست که بیش از 80% آنالیزهای مطرح در زمینه شهرسازی، بر اساس مؤلفه‌های مکانی است (شرکت پردازش برنامه ریزی شهری، 1385: 4).

14- نقش GISدر توسعه فضای سبز شهری

شهرها همچون موجودات زنده­ای در حال رشد، توسعه و گسترش هستند (معتضدی، مرادی، 1385: 54) و نظارت بر این توسعه به لحاظ پیچیده شدن مسائل شهری مستلزم برخورداری از ابزارهای نیرومند است. از سوی دیگر، توسعه پایدار شهرها نیازمند هدایت و مدیریت صحیح فضاهای شهری برای جانمایی خدمات و تجهیزات شهری است، تا به نحوی هم پاسخگوی نیاز شهرنشینان باشد و هم موجبات آسایش و ادامه زندگی در این مکان­ها را فراهم آورد. امروزه GIS در برنامه­ریزی شهری، طراحی فضای سبز شهری از جایگاهی ویژه و بسیار مهم برخوردار شده است. بسیاری از مشکلاتی که مسئولان اجرایی در برنامه­ریزی‌های محلی و سازماندهی فضای سبز مناطق خود با آن مواجه­اند، ناشی از نبود روش­های استاندارد و ابزاری عینی برای مقایسه متغییر­های برنامه­ریزی است(مرکز اطلاعات جغرافیایی شهر تهران TGIS، 1376: 18).

پوشش گیاهی شهر، نقش­های گوناگونی در منظرهای شهری انسان بازی می‌کند، تجمع و اهمیت دادن به آن، در یک سیستم شهری می‌تواند اولین گام به سوی توسعه پایدار باشد. اتنخاب یک سامانه فضای سبز مناسب برای شهر شامل مجموعه­ای از معیارها و ضوابط انتخابی و موضوعات مختلف که انجام دادن آن به صورت دستی کار دشوار و خسته­کننده­ای برای برنامه­ریزان و طراحان است و فرآیند آن نیز زمان­بر است. هدایت و انتخاب صحیح این معیارها و انواع داده­ها با توجه به موضوعات مختلف و یافتن پوشش سبز شهری مناسب، به منظور داشتن شهری سالم و کارا، فقط با ابزارهای پیشرفته­ای مانند GIS امکان­پذیر است(شرکت پردازش برنامه­ریزی شهری تهران، 1385: 48-49). این گونه اقدام می‌تواند محیطی را که از نظر کارکرد بهتر و از نظر اجتماعی و روانی دلپذیر­تر و آرامش بخش­تر باشد، فراهم کند. انجام فعالیت­های نام برده به اطلاعات و پارامتر­های زیادی(مانند مالکیت زمین، توپوگرافی، وضعیت اقتصادی بخش­های مختلف شهر، اندازه و طبیعت شهر و امثال آنها) نیاز دارد. تهیه تمام این داده­ها برای ایجاد یک مدل کارآمد و مناسب مکانیابی فضای سبز شهری به منظور هدایت زیست­محیطی مناطق شهری، با کمک ابزای مانند GIS به آسانی صورت می­پذیرد. به عبارت دیگر فن آوری نوین در شهر می­تواند به پیوند و اتحاد و ارتباط نهادهای مختلف شهر کمک کند و قابلیت­های GIS شهری روی تمام آنچه مربوط به مسائل شهرداری و خدمات شهری می­شود متمرکز است(مهران قدوسی، 1377: 27). افزایش چنین ارتباطی می‌تواند، زمینه­ساز یگانگی شود و به مکان­های واقعی و غیر ­مجازی شهرهای ما ارتباطات واقعی و زندگی واقعی غنی­تری را ببخشد. در این میان امکانات نرم­افزار­هایی چون ARC GIS,ARC INFO و سایر نرم­افزار­های مرتبط با GIS از جمله نمونه­هایی است که با تحلیل و پردازش اطلاعات می­تواند به تصمیم­گیران و طراحان شهری در ایجاد ارتباط و یگانگی کمک کند(رضایی، 1384: 23).

15- فضای سبز شهر زابل

بر اساس بررسی­های میدانی نگارندگان و گزارش واحد فضای سبز شهرداری زابل، تعداد 17 پارک، 18 میدان و 10 بلوار در­حال حاضر در این شهر موجود است که در سطوح مختلف شهری توزیع شده است. در مجموع شهر زابل براساس مطالعات جامع شهر به 5 ناحیه تقسیم­بندی شده است و مساحت کل فضای سبز شهری آن براساس اعلام واحد فضای سبز در حال حاضر حدود37 هکتار است که این میزان علاوه بر مساحت پارک­ها، میادین و بلوارها، فضای سبز پیاده­روها و رفیوژها را نیز در بر­می­گیرد. مساحت کل میدان­های دارای فضای سبز در شهر زابل 20998 متر­مربع و مساحت بلوار­ها برابر با 54000 متر­مربع می‌باشد. همچنین از میزان کل فضای سبز موجود در شهر زابل 75 هزار متر­مربع به چمن­کاری اختصاص داده شده و 225 هزار متر­مربع دیگر مربوط به کاشت درخت و درختچه در فضاهای مذکور دارد. با توجه به جمعیت شهر زابل در سرشماری سال 1385 که حدود 130937 هزار نفر است؛ در نتیجه سرانه فضای سبز در این سال برابر با 56/2 متر مربع به ازای هر نفر بوده است که با توجه به سرانه استاندارد موجود در کشور، فاصله زیادی را نشان می­دهد.

لازم به توضیح است، از آنجا که فضاهای سبز عمومی به عنوان فضای اجتماعی و بدون محدودیت برای آسایش و راحتی شهروندان در نظر گرفته می­شود. در این تحقیق نیز بررسی وضعیت فضاهای سبز عمومی (پارک­ها و بوستان­ها) مدنظر است و برای آن مکانیابی صورت گرفته است.

16- نواحی پنجگانه شهر زابل و وضعیت فضای سبز در آنها

امروزه شهرها بقدری وسعت یافته­اند که رسیدن به حومه شهر و استفاده از طبیعت مستلزم صرف زمان و هزینه زیادی است و گاهاً نیز امکان دسترسی مستقیم به طبیعت به ندرت مقدور است. در این میان ایجاد فضای سبز مصنوع و پارک­ها در شهر نه تنها یک هدف برای اعمال مدیریت، بلکه وسیله­ای برای ارتقاء کیفیت محیط و فضای سبز شهری به شمار می­رود(عبادی جوکندان، 1386: 48) و لذا احداث، مکانیابی و مدیریت منطقی فضای سبز در شهرها اهداف مشخصی مانند ایجاد، حفظ و بهبود شرایط، آرامش روحی و روانی و آسایش محیطی برای شهروندان را فراهم می­کند. شهر زابل بر اساس برداشت­های صورت گرفته در طرح جامع در سال 1383 مشتمل بر 5 ناحیه و 38 محله است.

ناحیه یک با وسعتی معادل48/331 هکتار، دارای محدوده جغرافیایی است که بطور کلی قسمت جنوب و جنوب غربی شهر زابل را شامل می­شود. حد شرقی این ناحیه ضلع غربی بلوار شهید باهنر و حد شمالی آن ضلع جنوبی بلوار بسیج از ابتدای میدان بسیج تا میدان بنیاد مسکن، حد غرب آن ضلع غربی بلوار کارگر تا تقاطع خیابان بعثت است. حد جنوبی این ناحیه نیز تا محدوده مستقیم شهر در نظر گرفته شده است. بر اساس مطالعات طرح تفصیلی توسط مهندسان مشاور طاش، ناحیه یک شامل 7 محله است که بر این اساس محلات یک تا هفت زیر مجموعه این ناحیه را تشکیل می­دهند. جمعیت این ناحیه در مطالعات بازنگری طرح جامع سال 85 برابر با 36971 نفر ذکر گردیده است و تراکم خالص شهری این ناحیه برابر با 7/88 نفر به ازای هر هکتار و تراکم مسکونی9/132نفر به ازای هر هکتار است. پارک­های موجود در ناحیه یک شهری زابل شامل پارک­های حاشیه­ای میدان رستم، بوستان پونه، بوستان نسترن، پارک معصوم آباد و پارک ابتدای بعثت غربی است. مساحت کل پارک­های موجود در این ناحیه معادل با39740 متر ­مربع و سرانه فضای سبز موجود در آن برابر با 07/1 متر مربع به ازای هر نفر است.

ناحیه دو دارای وسعتی برابر با8/457 هکتار است. محدوده جغرافیایی این ناحیه از جنوب ضلع شمالی بلوار کارگر جنوبی، حد فاصل چهار راه گاراژ( قدیم) تا میدان بنیاد مسکن است. حد شمالی آن حوزه نفوذ مستقیم شهر در قسمت شمال، حد شرقی این ناحیه ضلع غربی خیابان امام خمینی تا میدان جانبازان و حد غربی آن ضلع شرقی بلوار کارگر تا تقاطع شهید مفتح و محله­های قدیمی حسین آباد و اسلام آباد در قسمت شمال غرب است.

بر­ طبق بررسی­های صورت گرفته توسط مهندسان مشاور، ناحیه دو شامل دوازده محله است که به ترتیب محلات 9 تا 19 را شامل می­شود. جمعیت این ناحیه طبق مطالعات صورت گرفته در سال 85 برابر با 41619 نفر اعلام گردیده است. تراکم خالص شهری در این ناحیه برابر با 9/104 نفر به ازای هر هکتار و تراکم خالص مسکونی آن 7/223 نفر به ازای هر هکتار است. پارک­های موجود در ناحیه دو شهری زابل شامل پارک ملت (پارک­شهر)، پارک یعقوب­لیث، پارک محله­ای کارگر، پارک تقاطع فردوسی و کارگر، پارک سیمرغ و پارک 12متری است. مساحت کل پارک­های موجود در این ناحیه در حدود 82250 متر­مربع و سرانه فضای سبز موجود در آن برابر 97/1متر مربع به ازای هر نفر است.

ناحیه سه شهری زابل بر اساس مطالعات مهندسان مشاور طاش با وسعتی معادل 308 هکتار دارای محدوده جغرافیایی است که از شمال به خیابان شهید مطهری، از تقاطع خیابان امام خمینی تا میدان پادگان و از این میدان به 40 متری واقع در بلوار دانشگاه ختم می‌شود. ازجنوب به بلوار بسیج، از میدان جانبازان تا خیابان سیاهمرد، از سمت غرب به ضلع شرقی خیابان امام خمینی، از تقاطع شهید مطهری تا میدان جانبازان ختم می­شود و از سمت شرق به ضلع شرقی بلوار سام شرقی و محدوده نفوذ مستقیم شهر در قسمت شرقی شهر منتهی می­گردد. جمعیت این ناحیه در بررسی­های صورت گرفته برابر با 35546 نفر است. تراکم خالص شهری معادل 5/133 نفر به ازای هر هکتار محاسبه گردیده است. این ناحیه براساس تقسیم­بندی­های صورت گرفته به 6 محله تفکیک می­شود که به ترتیب محلات 20 تا 25 را در می­گیرد. پارک­های موجود در ناحیه سه شهری زابل شامل پارک­های محله­ای غدیر، پارک معلم و پارک سی متری سام شرقی است. مساحت کل پارک­های موجود این ناحیه نیز معادل با 14700 متر مربع و سرانه فضای سبز موجود در آن برابر با 41/0متر مربع به ازای هر نفر است.

ناحیه چهار شهر زابل نیز با وسعتی برابر 31/711 هکتار دارای محدوده جغرافیایی است که از شمال به محدوده حوزه نفوذ مستقیم شهر ختم می‌شود. از جنوب به ضلع شمالی بلوار دانشگاه، از سمت شرق نیز به محدوده حوزه نفوذ مستقیم شهر، از قسمت غرب به ضلع شرقی خیابان شهید بهشتی از میدان پادگان محدود می­گردد. این ناحیه براساس مطالعات صورت گرفته دارای شش محله است که به ترتیب محلات26 تا 31 را در بر می‌گیرد. جمعیت این ناحیه در سال 1385 برابر با 7391 نفر برآورد گردیده است و تراکم خالص شهری در آن برابر با 28/33 نفر به ازای هر هکتار و تراکم خالص مسکونی آن برابر با 7/266 نفر به ازای هر هکتار است. ناحیه چهار شهری زابل فاقد هر گونه پارک و فضای سبز برای استفاده ساکنین است و سرانه آن صفر است.

ناحیه پنج در سلسله مراتب تقسیمات کالبدی شهر زابل دارای وسعتی در حدود 276 هکتار است. محدوده جغرافیایی این ناحیه بصورتی است که از شمال، محدوده نفوذ مستقیم شهر در قسمت شمال شهر، از سمت جنوب، خیابان شهید مطهری از میدان پادگان تا تقاطع خیابان امام خمینی، از طرف شرق، ضلع غربی خیابان شهید بهشتی شمالی از میدان پادگان و از سمت غرب ضلع شرقی خیابان امام خمینی از تقاطع شهید مطهری است. این ناحیه در مطالعات طرح تفصیلی شهر زابل به 7 محله تقسیم گردیده است که به ترتیب شامل محله‌های 32 تا 38 است.

جمعیت این ناحیه نیز در بررسی­های سال 85 برابر 22732 نفر برآورد گردیده است که تراکم خالص شهری برابر با 3/141 نفر به ازای هر هکتار و تراکم خالص مسکونی 2/139 را نشان می­دهد. ناحیه پنج شهری زابل نیز فاقد هر گونه فضای سبزی است. بنابراین سرانه کل فضای سبز در این ناحیه برابر با صفر است.

17- بررسی توزیع فضایی-مکانی فضاهای سبز(پارک‌های عمومی) در شهر زابل

بر اساس استاندارد‌های ارائه شده و موجود در کشور حداقل مساحت برای پارک­های محله­ای می­بایست حدود 5000متر­مربع، برای پارک­های ناحیه­ای60000-20000متر­مربع و برای پارک‌های منطقه­ای (شهری) بالای 60000متر­مربع باشد. براساس یافته‌های میدانی، در شهر زابل حدود 17 نقطه با کاربری فضای سبز موجود است که از این تعداد تنها 2 پارک دارای کارکرد محله­ای و 2 پارک دارای کارکرد ناحیه­ای هستند. لذا عملاً شهر زابل فاقد پارک با کارکرد شهری است.

به علت عدم وجود سرانه استاندارد قطعی برای فضای سبز در سطوح محله­ای و ناحیه­ای در کشورمان معمولاً این میزان به صورت تقریبی و با توجه به شرایط جغرافیایی و اقلیمی هر یک از مناطق تعیین می­گردد لیکن به طور معمول و با توجه به شرایط جغرافیایی کشورمان سرانه پارک­های محله­ای و ناحیه­ای به ترتیب 2 و 5/1 متر­مربع به عنوان حداقل سرانه فضای سبز مورد نیاز پیشنهاد گردیده است. در ابعاد منطقه­ای (شهری) نیز از آنجا که سرانه فضای سبز استاندارد متناسب با شرایط ایران حدود 12-7 متر­ مربع پیشنهاد گردیده است. در نتیجه در این پژوهش سرانه فضای سبز شهری در شهر زابل را با توجه به شرایط محیطی آن 7 متر­مربع در نظر می‌گیریم. اینک با درنظر گرفتن این موضوع به بررسی وضعیت پارک­های محله­ای، ناحیه­ای و شهری و سرانه آنها در رابطه با وضع موجود در شهر زابل پرداخته شده است.

در بررسی وضع موجود نکته قابل تآمل این است که در طرح جامع شهر زابل برای مکان­یابی پارک­های شهری برنامه­ریزی و جانمایی درستی صورت نگرفته است و به سطوح کالبدی شهر توجه چندانی نگردیده است، زیرا از مجموع 38 محله این شهر فقط برای دو محله فضای سبز مدیریت شده، ایجاد شده، ولی در 36 محله دیگر این شهر، متأسفانه فضای سبز با کاربری محله­ای در نظر گرفته نشده است. از سوی دیگر، تراکم جمعیتی شدیدی که به علت مهاجرت‌های ناشی از خشکسالی و احداث و گسترش دانشگاه­ها و مراکز آموزش عالی در سال‌های اخیر اتفاق افتاده است، ایجاد پارک­های محله­ای را در این شهر ضروری می‌سازد.

در سطوح ناحیه­ای نیز عملکرد فضاهای سبز همانند محلات است، به طوریکه نواحی1، 3، 4و5 عملاً فاقد هر گونه پارک ناحیه­ای است. این درحالی است که ناحیه دو شهری زابل به علت استقرار 2 پارک با کاربری ناحیه­ای و همچنین وجود بیشترین میزان پارک­های کودک از تناسب نسبتاً منطقی برخوردار است و با توجه به جمعیت این ناحیه که حدود 41619 نفر است، دارای سرانه­ای در حدود 97/1 متر­مربع به ازای هر نفر است. در سطح کل شهر نیز علاوه بر اینکه فضای سبز با کاربری شهری که جوابگوی نیاز ساکنان باشد وجود ندارد، فضای سبز موجود از یک عدم تناسب نسبی برخوردار است، به طوریکه سرانه کل فضای سبز شهری در حدود 56/2 متر مربع است.

براساس اطلاعات سالنامه آماری سیستان و بلوچستان جمعیت شهر زابل در سال 1375 در حدود 100887 نفر بوده و طبق یافته­های مرکز آمار ایران، جمعیت این شهر درسال 1385 به 130937 نفر رسیده است. با استفاده از فرمول نرخ رشد طبیعی P_t=P₀(1 + r)^t نرخ رشد طبیعی شهر زابل در طی 10 سال گذشته حدود 97/2 درصد بوده است؛ در صورت استمرار این نرخ رشد در دهه آینده، پیش بینی می­شود جمعیت این شهر در سال 1395 حدود 175457 هزار نفرخواهد بود. از سوی دیگر از آنجا که سرانه فضای سبز شهر زابل در این پژوهش 7 متر مربع در نظر گرفته شده است، لذا میزان فضای سبز مطلوب برای این منطقه در سال1395 بین 9 تا 11 مترمربع خواهد بود؛ که ضرورت توجه جدی­تر و برنامه­ریزی اصولی تری را طلب می­نماید (پژوهش‌های میدانی).

18- تحلیل تبعیت پارک‌ها از نظام سلسله مراتب کالبدی در شهر زابل

به منظور بررسی و تحلیل تبعیت پارک­های موجود در شهر زابل، لازم است تا ابتدا حدود و مراتب تقسیمات کالبدی شهر مشخص گردد.

کوچکترین عنصر کالبدی شهر واحد مسکونی است که از مجموع تعدادی واحد مسکونی(90 تا200واحد)، کوچه یا مجتمع مسکونی تشکیل می‌شود. مجتمع­های مسکونی (5-3 مجتمع) کوی یا واحد همسایگی را بوجود می­آورند. محله نیز از ترکیب 2 تا 3 واحد همسایگی تشکیل می­شود. تقسیم کالبدی بزرگتر از محله، برزن است که شامل دو محله می‌شود. دو برزن یک ناحیه شهری و هر چهار ناحیه یک منطقه را به وجود می‌آورد (پور محمدی،1386: 32-31).

جدول(1) تقسیمات کالبدی پیشنهادی(تهران،1378)

منبع:(حبیبی و مسائلی،1371).

در همین ارتباط باید عنوان نمود تا به حال در ایران سلسله مراتب عملکردی کاربری­ها در سطح واحد همسایگی مطرح نبوده است(محمدی،1381: 16). اما برای هر کدام از تقسیمات محله، ناحیه و شهر(منطقه) سطوح کاربری، سرانه و شرایط قرارگیری کاربری­ها با جزییات مشخص گردیده است. در جداول(3،4و5 ) در قسمت ضمیمه، مشخصات عمومی فضاهای سبز عمومی به تفکیک عنوان گردیده است.

هر فعالیتی در شهر شعاع عمکرد خاصی دارد که به آن آستانه فعالیتی گفته می‌شود. بر طبق این ویژگی سطح متناسبی از کالبد یک شهر به آن فعالیت اختصاص می­یابد(پور­محمدی، 1386: 35).

در این تحقیق نقشه شعاع عملکرد مفید پارک­های شهری در سه سطح محله­ای(کودک)، ناحیه­ای و شهری مطابق با استانداردهای موجود ارائه شده در جدول مشخصات عمومی مربوط به هر یک از پارک­ها از طریق تابع فاصله همجواری (Distance Allocation) با استفاده از برنامه Spatial Analyest و عملیات Buffer تهیه گردیده است و از این طریق سعی شده تا محدوده پوشش مفید هر کدام از پارک‌های موجود در سطوح کالبدی آن مشخص شود.

تابع (Allocation) از جمله توابع عمومی (global) است (سنجری،1387: 226) که از آن به عنوان تحلیل تایسن نیز نامبرده می­شود. این تحلیل تعریف­کننده مناطق منحصر به فرد نفوذ و تأثیر در اطراف مجموعه­ای از نقاط است. در واقع این روش برای توسعه دادن به اطلاعات نقاط است، بطوریکه در اطراف یک سری از نقاط، پلیگون­های مذکور بدین طریق ساخته می‌شود که مرزهای پلیگون­ها دارای فواصل مساوی از نقاط همسایه باشد. به عبارت دیگر هر نقطه در داخل یک پلیگون به نقطه مرکزی آن پلیگون نزدیکتر است تا به نقطه دیگری. پلیگون‌های تیسن برای پیش بینی مقادیر در نقاط اطراف یک نقطه مورد استفاده قرار می‌گیرد (محمدی سرین دیزج، 1385: 79).

Buffer ناحیه­ای است که با فاصله یکنواخت، دور عارضه­ای رسم می­شود و بیانگر یک محدوده شاخص و خاص است (تی­تی­دژ، 1384: 299). این عملیات برای تعین مقادیر محدوده تحت پوشش عملکردی مجاز در اطراف یک نقطه مورد استفاده قرار می­گیرد(عبدی،1386: 58). با وارد کردن داده‌های فضایی مربوط به هر یک از عوارض نقطه­ای و با انجام این تحلیل در اطراف نقاط مربوط به هر یک از پارکها پلیگون­هایی به شکل دوایر متحدالمرکز به دور نقطه مرکزی ایجاد شده که بیانگر محدوده تحت پوشش مفید عارضه پارک در سطح عملکردی آن است.

در عملیات Buffer برای مشخص کردن محدوده شعاع عملکرد مفید دسترسی پارک­های موجود، شعاع 1600متر برای پارک­های همسایگی(کودک)، شعاع 2000 متر برای پارک­های محله­ای و شعاع 3000 متر برای پارک­های ناحیه ای در نظر گرفته شده است.

19- تحلیل مکانیابی فضای سبز شهر زابل(پارک در مقیاس ناحیه­ای و شهری)

با پیشرفت فناوری و کوتاه شدن ساعات کار، برنامه­ریزی برای گذراندن اوقات فراغت اهمیت بیشتری می‌یابد. کاربری­های اوقات فراغت برحسب مقیاس عملکردی در سطح شهر و منطقه آن، مشخصات مکانی متفاوتی دارند(پورمحمدی، 1386: 102). در این میان فضای سبز عمومی شهری به عنوان جزئی از کاربری­های اوقات فراغت بخشی از ساختار شهری است که جانمایی آن باید همسو با ضروریات زندگی شهری و در پاسخگویی به نیازهای شهروندان باشد. از آنجا که در تحلیل مناسبت مکانی و مکانیابی، ارزش­گذاری و تدوین معیارها مرحله­ای اساسی است. بنابراین شناخت معیارها با توجه به هدف مورد نظر از عمده­ترین مسائل به شمار می‌رود (محمدی، 1381: 16). پارامتر­هایی که برای مکانیابی پارک در مقیاس ناحیه­ای و شهری در این تحقیق در نظر گرفته شده، به شرح زیر است:

- نزدیکی به مراکز آموزشی

- نزدیکی به مراکز فرهنگی

- دسترسی به زمین‌های مستعد برای تبدیل به پارک

- تراکم جمعیت نواحی شهر

- دسترسی به شبکه ارتباطی مناسب

- دور بودن از پارک­های موجود

- دور بودن از تاسیسات شهری(گورستان، تصفیه خانه و...)

- دور بودن از مراکز صنعتی و کارگاهی

- مطابقت از نظر مساحت مورد نیاز

لازمه تجزیه و تحلیل و ارائه مدلی کارآمد برای مکانیابی فضای سبز شهری با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی، تهیه لایه­های اطلاعاتی مورد نیاز است. برای این منظور با استفاده از توابع تحلیلیSpatial Analysis و داده­های وارد شده در پایگاه اطلاعاتی مربوط به لایه­ها، هر یک از پارامترهای ذکر شده به یک لایه اطلاعاتی در محیط GIS تبدیل می­گردد.

تحلیلگر فضایی Spatial Analysis برنامه­ای است جهت آنالیز داده­ها و مدل­سازی رستری ارتباط بین اطلاعات مکانی، مکان­های مناسب، انتخاب مسیر بهینه و...(عبدی، 1386: 5). برای تهیه لایه­های مربوط به پارامترهای مکانیابی با استفاده از توابع Distance نقشه فاصله هر یک از عوارض موجود بوسیله لایه نقطه­ای که قبلاً تهیه شده ترسیم می‌گردد.

در مرحله بعد به منظور یافتن مکانی مناسب که همه شرایط پروژه را دارا باشد، باید، از پارامترهای موجود اشتراک گرفته شود و برای انجام این عمل لازم است که همه لایه­های رستری تهیه شده از یک نوع باشند. در صورتی که رسترهای موجود هر کدام از یک جنس مختلف(شیب، نوع کاربری، فاصله و...) هستند و Pixel Value متفاوتی دارند. به این عمل که به منظور همجنس نمودن رسترها انجام می­شود، Reclassify گفته می­شود. در این عمل هر کدام از رسترها به رستری از جنس اولویت(Norminal-Ordinal) تبدیل می­شوند (سنجری، 1387: 220-217).

در این روش اعدادی که در ستون New Values مربوط به هر لایه وارد می­نماییم، مطابق با مدل تحلیلی سلسله مراتبی AHP، در ارتباط با میزان تأثیری که دارند به ترتیب از 1 به 9 طبقه­بندی می‌شوند. بدین ترتیب طبقه­ای که عدد 9 می­گیرد، بیشترین تأثیر و طبقه ای که عدد 1 را دریافت می‌کند، کمترین تأثیر را در مکانیابی دارا است. همه معیارهای مشخص­شده برای تهیه لایه­های اطلاعاتی مورد نیاز، اهمیت و تأثیر یکسانی در مکانیابی فضای سبز شهری ندارند، بلکه هر کدام از معیارها از درجه اهمیت خاصی در مکان­یابی فضای سبز شهری برخوردار هستند. به همین منظور در مرحله سوم، روش وزن­دهی به منظور مشخص کردن اهمیت و تأثیر لایه­های اطلاعاتی متفاوت مورد استفاده قرار می­گیرد.

در این روش برای هر کدام از لایه­ها بر حسب اهمیت و نقش آنها در مکان­یابی فضای سبز شهری وزن مناسبی اختصاص داده می‌شود، بطوریکه جمع وزن لایه­های اطلاعاتی برابر 100 خواهد بود. در این مرحله برای هر یک از لایه‌ها منطقه­هایی تعریف می‌گردد و سپس به هر منطقه ضریب مناسبی اختصاص می­یابد. برای انجام این عمل از نرم­افزار جانبی AHP در محیط سیستم GIS استفاده شده و با تهیه و شناخت ماتریس­ها، وزن لایه­های موجود به شرح زیر تعیین گردیده است:

- نزدیکی به مراکز آموزشی=6/25درصد

- نزدیکی به مراکز فرهنگی=5/8درصد

- دسترسی به زمین‌های مستعد برای تبدیل به پارک=5/51درصد

- دور بودن از پارک­های موجود=1/5درصد

- دور بودن از تاسیسات شهری(گورستان، تصفیه خانه و...)=5/4درصد

- دور بودن از مراکز صنعتی و کارگاهی=5/4

20- وزن دهی با استفاده از برنامه AHP

برای انجام این تحلیل ابتداExtention AHP را در داخل نرم­افزار GIS نصب می­نماییم. بدین منظور بصورت زیر عمل می­کنیم:

مسیر فایل را می­دهیم Tools\ Customize Comands \Add from file

آن را روی نوار ابزار استانداردdrag می­کنیم ok آن را انتخاب کرده فایل Ext-ahp dll

روی گزینهAHP کلیک کرده، لایه‌های مورد نظر را انتخاب و به طرف دیگر انتقال می­دهیم، سپس بر گزینه next کلیک کرده و ماتریس لایه­ها تشکیل می‌شود، آنگاه با کلیک کردن بر روی کادر­های مربوط به اعداد جلوی هر لایه، میزان اهمیتی که هر یک از لایه­ها نسبت به لایه مقابل دارد را تعریف می‌کنیم، اهمیت لایه مقابل توسط سیستم محاسبه می­شود. با کلیک کردن بر گزینه Calculate در کادر پایین آن میزان وزن داده شده برای هر کدام از لایه‌ها مشخص می­شود. در جدول ذیل مراحل انجام کار به صورت خلاصه بیان گردیده است.

پس از تعریف لایه­های اطلاعاتی مورد نیاز و ارزش­گذاری این لایه­ها لازم است، با استفاده از یک روش مناسب منطقه­های وزن­دار با یکدیگر ترکیب شوند تا نقشه نهایی مکان­های مناسب برای ایجاد فضای سبز شهری بدست آید. در این مرحله از تابع همپوشانی(Overlay) استفاده می‌شود.

Overlay یا همپوشانی در سیستم GIS بر دونوع است:

1- همپوشانی منطقیLogical Overlay

2- همپوشانی ریاضیArithmetic Overlay

نتیجه همپوشانی منطقی، یک تابعِ(0و1) یا به عبارتی دیگر مناسب(suitable) و نامناسب (unsuitable) است. نتیجه همپوشانی ریاضی یک نقشه Suitability است که بر حسب درجه مناسب بودن تنظیم شده و طیف مختلفی از رنگ­ها را در بر می­گیرد(عبدی، 1386: 11). بدین منظور ابتدا تمام لایه­های موجود را خاموش و سپس از منوی Spatial Analysis گزینه Raster Calculator را انتخاب می­نماییم. در این روش شرایط موجود نیز خود دارای اولویت می‌باشد و در حقیقت به هر شرط از پروژه ی وزن اختصاص داده شده است. به علت پیوسته بودن تصاویر این لایه رستری از گزینه Reclassify به منظور تبدیل آن به داده­های گسسته استفاده می­شود. در نهایت مناطقی که درجه مناسب بودن آنها 100% است، بهترین و با عدد 9 و مناطق با درجه مناسب بودن 80% و 90% و... در اولویت‌های بعدی قرار می‌گیرند.

جدول (2) ماتریس لایه‌ها و وزن دهی توسط برنامه AHP

منبع:(محاسبات نگارندگان،1388).

در مرحله بعد به منظور ایجاد ارتباط میان نقشه نهایی با نقشه تراکم جمعیت نواحی از همپوشانی به روش Intersect استفاده شده است و سپس به منظور شناسایی مناطق دارای ارتباط مناسب با شبکه ارتباطی از عملیات Select by Location (انتخاب عوارض از طریق موقعیت مکانی آنها ) استفاده شده است که در نهایت مستعد­ترین مناطق جهت مکان­یابی پارک­های ناحیه­ای و شهری با توجه به مساحت مورد نیاز برای احداث آنها تعیین گردیده است.

نقشه(1): نقشه نهایی مکان­های مستعد برای احداث پارک در سطوح ناحیه­ای و شهری

منبع: (مطالعات نگارندگان، 1388).

منبع:( مطالعات نگارندگان،1388).