Document Type : Original Article
Authors
1 Associate professor, Department of Geography, Faculty of Literature and Human Sciences, University of Birjand, Birjand, Iran
2 Assistant professor, Department of Geography, Faculty of Literature and Human Sciences, University of Birjand, Birjand, Iran
3 MSc., Department of Geography, Faculty of Literature and Human Sciences, University of Birjand, Birjand, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه
کشاورزی و منطقههای روستایی اساس تمدن بشری است و نقش بنیادینی در فرآیند توسعۀ اجتماعی–اقتصادی دارند (Long et al., 2011 Li et al., 2022). با رشد سریع صنعتیشدن، شهرنشینی و جهانیشدن، آسیبپذیری و بیثباتی منطقههای روستایی افزایش یافته و بهدنبال آن توسعۀ پایدار روستایی با چالشهای جدّی مواجه شده است؛ از این رو «زوال روستایی» مشکلی اساسی است که در منطقههای مختلف جهان بهطور فزآیندهای جلوه میکند؛ بهگونهای که شکاف بین منطقههای شهری و روستایی ازنظر امکانات، خدمات و درآمد باعث خروج مستمر جوانان و مهارتها از منطقههای روستایی شده است (Masot & Gascón, 2021 Cabello-Manrique et al., 2022). همزمان با تخلیۀ جمعیتی روستاها و کاهش کارآیی تولید کشاورزی، اقتصاد روستایی روبه زوال نهاده است (Markey et al., 2008, P. 409; Liu & Wen, 2018, P. 637) که روند جهانیشدن نیز منجر به تشدید اوضاع پایداری توسعۀ در روستاها شده است.
تمام تلاشهایی که تاکنون برای عبور از چالشهای توسعۀ سکونتگاههای روستایی انجامشده با هدف «افزایش جذابیت کانونهای روستایی» صورت گرفته است (Wang & Tan, 2018). مدیریت مهمترین عامل در حیات، رشد و بالندگی یا مرگ یک جامعه است که روند حرکت از وضع موجود بهسوی وضع مطلوب را کنترل میکند (افتخاری و همکاران، 1386، ص. 1). بدینسان گفتنی است که توسعۀ روستایی پایدار و جذابکردن این سکونتگاهها مستلزم وجود مدیریت روستایی نهادمند و کارآمد با ویژگیهایی مانند منابع سازمانی پایدار و مشارکت اجتماعی است. بررسی تحولات مدیریت روستایی در ایران نشان میدهد که نهادینگی و پایداری پس از اصلاحات ارضی در دهۀ 1340 تا اواخر دهۀ 1370 در مدیریت وجود نداشت و سیاستهای مدیریت روستایی بسیار متغیر بود. تأسیس دهیاریهای خودکفا در روستاها و گسترش سریع آنها از ابتدای دهۀ 1380 آخرین تحول انجامشده برای ساماندهی مدیریت روستایی است؛ با این حال استمرار مشکلات ساختاری مانند کمبود سرمایۀ انسانی، نظام اداری متمرکز و کمبود منابع مالی پایدار چالشهایی هستند که درصورت بیتوجهی میتوانند بهعنوان موانعی برای مدیریت روستایی کشور عمل کنند (ایمانی جاجرمی و عبدالهی، 1388، ص. 221).
توسعۀ مدیریت بهعنوان راهبردی بنیادین در امر توسعۀ پایدار سکونتگاههای روستایی با چالشهایی همراه است که نیازمند رویکردها و استراتژیهای نوآورانه و آیندهنگرانه است؛ برای مثال، تغییرات در ساختار اجتماعی و فرهنگی روستاها، تحولات سیاسی و اقتصادی، کاهش منابع طبیعی و تغییرات آبوهوایی، پدیدۀ مهاجرت از روستا به شهر و نیاز به ایجاد ارتباطات و شبکههای اجتماعی مؤثر در فضای روستایی همگی از چالشهایی هستند که توسعۀ مدیریت روستایی را تحتتأثیر قرار میدهند؛ بنابراین در شرایطی که خطرها و عدم قطعیتها روندی فزآینده و صعودی دارد راهبردهای برنامهریزی و مدیریت کارآمد آن امری ضروری و مهم است (خداپناه، 1402، ص. 26).
روستاهای شهرستان جیرفت در استان کرمان باوجود استعدادهای طبیعی متعدّد با سطح نازل کیفیت زندگی و توسعه مواجه است (شاهرخیساردو و نوریپور، 1393، ص. 90) که باوجود سابقۀ دهیاریها از دهۀ 1380 در این شهرستان، (شاهرخیساردو و همکاران، 1395، ص. 99) مطالعات قبلی دربارۀ مدیریت روستایی در بخشی از سکونتگاههای آن نشان داده که تحولات فضای روستایی در تابعیت زیاد مدیریت محلی است (شفیعیثابت و ابراهیمیپور، 1399). باعنایت به اینکه غالب منطقههای روستایی ناحیه با عدم توسعۀ اقتصادی، موقعیتهای پیرامونی و رفاه اجتماعی بهنسبت پایینی روبهرو هستند، مدیریت محلی نیز یکی از کلیدیترین عناصر برای تغییر در وضع موجود است. با وجود این منطقههای روستایی تاکنون نتوانسته است در بسیاری از عرصههای روستایی نقش بایسته و کارآمدی در گذار از شرایط نامطلوب داشته باشد. مسئلۀ اساسی شناختهشده این است که مدیریت محلی بیشتر درگیر حل چالشهای برجامانده از گذشته و درگیر روزمرهگیها و از طرف دیگر، بیتوجه به نیازها و تحولات آینده است تا بتواند برای آن پیشبینی و تدارکی داشته باشد؛ از این رو در پژوهش حاضر سعی شده است تا با شناخت عوامل کلیدی و پیشرانهای اثرگذار بر توسعۀ مدیریت روستایی شهرستان جیرفت سناریوها و راهکارهای پذیرفتنی برای پیادهسازی آن در آینده ارائه شود.
پیشینۀ پژوهش
در جدول 1 فهرستی از مهمترین مطالعات مرتبط با موضوع آورده شده است. طبق بررسی پژوهشهای گذشته باوجود قدمتی نزدیک به سه دهه از رویکرد نوین نظام مدیریت روستایی در ایران (دهیاریها و شوراهای اسلامی روستا)، تاکنون مطالعهای علمی راجع به آیندۀ این نظام مدیریتی و بررسی سناریوهای محتمل برای توسعۀ آن (در مقیاس ملی و محلی) صورت نگرفته است؛ بنابراین پژوهش حاضر ضرورتی بنیادی و اهمیتی راهبردی است.
جدول 1: سابقۀ مطالعاتی پژوهش
Table 1: Research study history
|
نویسنده |
سال |
نتایج |
|
1386 |
در این مطالعه ارائۀ تعـریفهای مختلـف توسـعه و مدیریت روستایی و سپس مدیریت روستایی از ابعــاد مختلــف توســعۀ پایــدار ازجملــه بُعــد اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی بررسی شده است. درنهایت، اثرها و نقش بازیگران اصلی در عرصۀ مدیریت روستایی تبیین و سپس نقـش و جایگـاه هـریـک بـه خوبی تبیین شده است. |
|
|
1393 |
مدیران نوین روستایی (دهیاریها) در توسعۀ پایدار روستاهای منطقۀ اورامانات عملکرد بهنسبت ضعیفی داشتهاند. عملکرد مدیریت نوین روستایی دربین ابعاد بررسیشده (اجتماعی، فرهنگی، زیست-محیطی، اقتصادی، کشاورزی و سیاسی) بهجزء بُعد اجتماعی عملکرد مطلوبی نداشته است. درنهایت، نتایج رگرسیون چندمتغیره نشان داد که متغیرهای همفکری با شورای اسلامی، توان کافی مدیریت در حل مشکلات مردم، آگاهی از قواعد و قوانین، رضایت دهیار از شغل خود و مشورت با مردم 1/60 درصد از واریانس متغیر وابسته (عملکرد مدیریت نوین روستایی در توسعۀ پایدار روستایی) را تبیین میکنند. |
|
|
1395 |
نظام مدیریت روستایی ایران طی سالیان طولانی بهلحاظ ساختارهای اجتماعی، تحولات و دگرگونیهای پیچیدهای داشته و متأسفانه خلأ مدیریت کارآمد و اصولی در روستاها در تمامی این ادوار بهخصوص تا سال 1340 و در دهههای اخیر مشکلات عدیدهای را برای روستاییان ایجاد کرده است. در مدیریت محلی نوین روستایی دهیاریها از بدو تشکیل تاکنون با استفاده از همیاری و مشارکت مردم و کمکهای دولت اقدامهای موثری را در توسعۀ روستایی انجام دادهاند. اجرای طرح هادی، برنامۀ خدمات عمومی و برنامۀ خدمات اجتماعی-اقتصادی سه فعالیت عمدۀ دهیاریها را تشکیل میدهد که این سه فعالیت عمده دهیاریها در چارچوب توسعۀ روستایی قرار میگیرد. همچنین، دهیاریها بیشترین تأثیر را در توسعۀ مدیریت روستایی از جهتهای عمرانی داشته است. |
|
|
1398 |
مهمترین چالشهای پیش روی دهیاران عبارت است از نداشتن امنیت شغلی، ضعف انگیزشی، نداشتن توانمندی فردی، ضعف سازمانی، مشکلات و ضعفهای مقرراتی و ضعفهای مالی دهیاریها. همچنین، ازمیان شش عامل اصلی درزمینۀ چالشهای پیش روی مدیریت نوین روستایی مهمترین عوامل شامل نداشتن امنیت شغلی، ضعف مالی، نبود انگیزه، عدم درآمدزایی، نگرش منفی مردم و تعصبات شوراها بوده است. |
|
|
1399 |
بین عملکرد شوراها و دهیاران و تحولات اقتصادی و اجتماعی سکونتگاههای روستایی کهریزک رابطۀ مثبت و معناداری وجود ندارد. |
|
|
1401 |
نظام فعلی مدیریت با 4 آسیب نهادی–مدیریتی، 5 آسیب محیطی–اکولوژیک، 8 آسیب کالبدی–فضایی، 5 آسیب اقتصادی و 6 آسیب اجتماعی–فرهنگی مواجه است. همچنین، راهبردهایی نظیر توانمندسازی و ظرفیتسازی دهیاران و شورا، سازماندهی و ظرفیتسازی، بازآفرینی و توسعۀ مدیریت، برنامهریزی مشارکتی و واگذاری اختیارات، کنترل توسعه به دهیاران، تأمین اعتبارات زیرساختها و تجهیزات لازم دهیاری، توسعۀ مدیریت شبکهای و خوشهای روستایی و ارتقای مهارت و توانایی دهیاران را میتوان ارائه کرد. |
|
|
2017 |
احیای منطقههای روستایی در درجۀ اول به سطح توسعۀ اقتصادی کشور بستگی دارد. توسعۀ چندمنظورۀ روستا باید با در نظر گرفتن رویکرد یکپارچه برای حل مشکلات مجموعه ارضی، روستاها و منطقههای روستایی باشد تا با ترکیب منافع منطقهای، اجتماعات روستایی، دولت محلی و دولت و نیز با کمک اهرمهای اجتماعی و اقتصادی، روابط سازمانی و قانونی بازتنظیم شود. |
|
|
2020 |
محققان در این مطالعه الگوریتم آیندهنگری برنامهریزی راهبردی توسعۀ روستایی و مکانیزم اجرای آن را درسطح دهیاریها بررسی کردهاند. نتایج اصلی این مطالعه شامل خلاصهکردن تجربههای مطالعات آیندهنگاری در توسعۀ نواحی روستایی، طراحی الگوریتم برنامهریزی راهبردی توسعۀ منطقههای روستایی براساس روش آیندهنگاری و شکلگیری سناریوهای توسعۀ نواحی روستایی درسطح منطقه بوده است. |
منبع: یافتههای پژوهش، 1402
مبانی نظری پژوهش
از سال 1987 زمانی که کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه گزارش «آیندۀ مشترک ما» را منتشر کرد، مفهوم توسعۀ پایدار بهتدریج محبوبیت یافت و به موضوع اصلی توسعۀ جامعۀ انسانی تبدیل شد. اجلاس هزارۀ سازمان ملل متحد هدفهای توسعۀ هزاره را در سال 2000 برای اجرای مؤثر مفهوم توسعۀ پایدار تدوین و ابلاغ کرد. بر این اساس، اجلاس سران سازمان ملل دربارۀ توسعۀ پایدار بهطور رسمی «تغییر جهان ما: دستور کار 2030 برای توسعۀ پایدار» را در سال 2015 تصویب و در آن 17 هدف توسعۀ پایدار (SDGs) (Sustainable Development Goals ) و 169 هدف را پیشنهاد کرد. اصطلاح «توسعۀ پایدار» معنای گستردهای دارد که مربوط به عملکرد یک سیستم بزرگ و پیچیده به نام «توسعه، هماهنگی و پایداری» است که در آن وحدت ارگانیک «قدرت، کیفیت و برابری» را منعکس میکند (Niu, 2008). توسعۀ پایدار یک نگرانی کلیدی برای کسبوکارها، دولتها و سیاستگذاران است (Hossain et al., 2023). از این رو توسعۀ پایدار موضوع اصلی توسعۀ مدرن جهانی است. با فرارسیدن دوران شهری آسیبپذیری و ناپایداری منطقههای روستایی به میزان چشمگیری افزایش یافته و توسعۀ پایدار در فضاهای روستایی با چالشهای جدّی مواجه شده است (Liu et al., 2023, P. 390).
توسعۀ نواحی روستایی با پدیدههای اجتماعی پیچیده مانند کمبود فرصتهای شغلی، شرایط فقر، توسعۀ نابرابر، پوشش و کیفیت خدمات بهداشتی و غیره مشخص میشود (Roldan et al., 2023) که نیازمند مجموعهاقدامها با هدف جبران عدم تعادل بین منطقههای روستایی و شهری و بهبود کیفیت زندگی و رفاه اقتصادی این منطقهها برای معکوسکردن کاهش جمعیت است (Abreu et al., 2019). توسعۀ پایدار در منطقههای روستایی نهتنها مستلزم ایجاد یک محیط زیست فیزیکی پایدار و توسعۀ یک اقتصاد اکولوژیکی است، شامل استفادۀ پایدار ازمنابع زیستمحیطی و حفظ و تنظیم ساختار اجتماعی منطقههای روستایی است (He et al., 2020).
سیستم روستایی بهعنوان یک جزء حیاتی از رابطۀ منطقهای انسان و زمین یک سیستم باز است که سیستمهای داخلی و محیطهای خارجی را دربر میگیرد (Liu & Wen, 2018). منطقههای روستایی بهعنوان مجرای جریان سیستم داخلی و عناصر محیطی بیرونی عمل میکنند. همچنین، پایۀ اساسی توسعۀ پایدار روستایی هستند. توسعۀ پایدار منطقههای روستایی بدون بهینهسازی و ایجاد الگوی فضایی مانند بهینهسازی ساختار داخلی منطقههای روستایی و دستیابی به یکپارچگی عملکردی منطقههای شهری و روستایی محقق نمیشود (Tu & Long, 2017). بدینسان، نظام توسعۀ پایدار روستایی چهار سطح پایداری اقتصادی، اجتماعی، اکولوژیکی و فضایی را دارد (Liu et al., 2023, P. 396).
در این راستا، برنامهریزی برای توسعة روستایی به عوامل و شرایط گوناگونی وابسته است که به شرط بهکارگیری نظاممند و ساختاری آنها میتوان به این مهم دست یافت. این موضوع نشان از اهمیت آیندهپژوهی و ضرورت تدوین چشماندازهای آینده در فرآیند توسعة روستایی بهویژه مسئلۀ حکمروایی محلی را دارد؛ زیرا توسعة پایدار روستایی نیازمند شناخت و آگاهی کافی از مسائل و عوامل جغرافیایی در قالب مؤلفههای محیطی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. حوزههای روستایی بهعنـوان قاعـدۀ نظـام سکونت و فعالیت ملی نقش اساسی در توسعۀ ملـی دارند؛ زیرا توسعۀ پایدار سـرزمین در گـرو پایداری فضاهای روستایی در ابعاد مختلف میتوانـد نقش مؤثری در توسعۀ منطقهای و ملی داشـته باشـد (رضوانی، 1383، ص. 176).
آنچه از مفهوم مدیریت روستا بهعنوان یک واحد سکونت گاهی به ذهن متبادر میشود، ممکن است چندان قرابتی با نظریههای رایج درباب مدیریت نداشته باشد؛ زیرا در جریان معمول مدیریت فضاهای روستایی نقش عرف، عادتها و سنن تعیینکننده است (نعمتی و بدری، 1386، ص. 167). در محیط روستایی نوعی از مدیریت وجود دارد که بهطور طبیعی و ناخودآگاه هدایت میشود و ارشاد جامعۀ روستایی را به عهده دارد و به نام رهبری محلی قلمداد میشود. رهبری محلی روستایی عبارت است از یک نظام متشکل غیررسمی در روستا که در آن چهار عامل رهبر، پیرو، مشکل و راهحل وجود داشته باشد. رهبر محلی ممکن است یک کشاورز ماهر، یک معتمد محلی و یا یک ریشسفید و یا پیشوای مذهبی در روستا باشد. در هر صورت او از طرف مردم روستاست. اگرچه ممکن است از آن روستا نباشد و با طی مراسمی رسمی و با رأی اکثریت بهعنوان رهبر محلی انتخاب نشده باشد، اغلب خودجوش بوده است. در این میان، مردم نمیدانند که وی کار رهبری مردم را برعهده دارد. این امر گاهی آنقدر طبیعی جلوه میکند که پندار وی بهطور غیرارادی مردم را رهبری میکند و مردم نیز بهطور غیرارادی و ناخودآگاه از وی تبعیت میکنند (شهبازی، 1354، ص. 109). مدیریت روستایی (محلی) بهمعنای برنامهریزی برای روستا، سازماندهی اقدامهای توسعهای و هماهنگی و نظارت بر اقدامهای انجامشده است؛ بهطوری که فرآیند توسعۀ پایدار روستایی را بهنحوی تقویت کند که درسطح متعارف جامعه، زمینه و محیط مناسبی برای زندگی راحتتر و کارآمد روستاییان به تناسب ویژگیهای اقتصادی و اجتماعی فراهم شود (دربان آستانه، 1384، ص.192). مدیریت روستایی درواقع، فرآیند سازماندهی و هدایت جامعۀ روستایی با شکلدادن به سازمانها و نهادهاست. این سازمان و نهادها ابزار یا تأمین وسایل هدفهای جامعۀ روستایی هستند. هدفهایی که مردم آن را ترسیم میکنند و میپذیرند (افتخاری، 1382، ص. 4). همچنین، مدیریت روستایی را میتوان فرآیند چندجانبهای درنظر گرفت که شامل سه رکن مردم، دولت و نهادهای عمومی (شوراهای اسلامی و دهیاران) است. این فرآیند با مشارکت مردم و ازطریق تشکیلات و سازمانهای روستایی برنامهها و طرحهای توسعۀ روستایی تدوین و اجرا میشود و سپس تحت نظارت و ارزشیابی قرار میگیرد (بدری، 1386، ص. 56). مدیریت در توسعۀ پایدار روستایی، یعنی تنظیم رابطۀ انسان با محیط زیست خود که در آن به پیوند نظامهای اجتماعی، اقتصادی با نظارتهای بومشناختی توجه میشود (افتخاری و همکاران، 1386، ص. 162). درمجموع، مدیریت روستایی در عصر حاضر باید مبتنی بر مشارکت شهروندان و جامعۀ محلی در فرآیند تصمیمگیری و اجرای طرحها و پروژههای روستایی باشد که شامل تشکیل گروههای مشارکتی، انجمنها، شوراها و سازمانهای مردمنهاد میشود. در این میان، باید بهدنبال توسعۀ فناوریهای پیشرفته و نوآوری در هر گام از مراحل مدیریت روستایی مبتنی بر توسعۀ پایدار بود.
وجود طیف وسیعی از عوامل و عناصر اثرگذار بر برنامهریزی توسعۀ روستایی در کنار ضرورت در نظر گرفتن مقتضیات آینده سبب شده است که روزبهروز بر اهمیت آیندهپژوهی در امور روستاها بهویژه درسطح مدیریت روستاها افزوده شود. درحقیقت، شدت و سرعت تغییرات از یکسو و لزوم تحول مستمر از سوی دیگر ضرورت توجه به آینده و آیندهپژوهی را دوچندان میکند. آیندهپژوهی، یعنی مجموعهای از تلاشها که با استفاده از تجزیهوتحلیل منابع، الگوها و عوامل تغییر یا ثبات به تجسم آیندههای بالقوه و برنامهریزی برای آنها پرداخته شود. به سخن دیگر، آیندهپژوهی منعکس میکند که چگونه از دل تغییرات یا تغییرنکردن امروز واقعیت فردا تولید مییابد (ظاهری و همکاران، 1399، ص. 43-44) که حوزۀ مدیریت باتوجه به نقش کلیدی آن در راهبری توسعۀ فضاهای روستایی نیازی دوچندان به این رویکرد دارد. درنهایت، از برآیند بحثهای تئوریکی موجود میتوان به ترسیم مدل مفهومی شکل 1 نائل شد.
شکل1: مدل مفهومی پژوهش (منبع: یافتههای پژوهش، 1402)
Figure 1: Conceptual research model
روششناسی پژوهش
پژوهش حاضر از نوع کاربردی است که با روش آمیخته انجام شده است. چارچوب نظری پژوهش با بررسی اسنادی تدوین شد. شناسایی اولیۀ عوامل اثرگذار بر توسعۀ مدیریت روستایی شهرستان جیرفت با ترکیب مطالعۀ اسناد و روش دلفی صورت گرفت؛ بهطوری که در گام اول شناخت کارشناسان و خبرگان شامل دهیاران، اعضای شوراها و برخی از ریشسفیدان متنفذ علاقهمند به همکاری (به تعداد 16 نفر) بود. در گام دوم پرسشنامهای متشکل از پاسخهای پیشنهادی (از مطالعۀ اسنادی و با متخصصان دانشگاهی استخراج شده بود) برای دور اول تهیه شد. در گام سوم نشستی با برخی خبرگان برگزار و یا پرسشنامۀ اولیه برای برخی از آنان بهمنظور دریافت نظرها ارسال شد (عوامل اثرگذار بر توسعۀ مدیریت روستایی). در گام چهارم نظرهای دریافتی از خبرگان در قالب پاسخهای پرسشنامۀ دور اول تلفیق و تجمیع و دور دوم در چارچوب نظام ارزشیابی لیکرت برای هر عامل پرسشنامهای تدوین شد. در گام پنجم پرسشنامۀ دور دوم برای خبرگان ارسال و نظرهای آنان دریافت شد. در گام ششم پاسخهای دریافتی از مرحلۀ قبل به کمک نماگرهای آماری تحلیل شد و از آنجا که انحراف از معیار گزارهها (عوامل شناساییشده) در همین مرحله به میزان 907/0 محاسبه شده و این مقدار کمتر از یک به دست آمده بود، بهعنوان اجماع برروی 24 عامل در نظر گرفته شد.
به کمک فهرست عوامل تأییدشده در مرحلۀ قبل پرسشنامهای در چارچوب روش تحلیل ماتریس اثرهای متقاطع تنظیم شد. سپس با مراجعه به روستاهای نمونۀ پژوهش در دهستانهای شهرستان جیرفت نخبگان هر روستا (اعم دهیار و اعضای شورای اسلامی روستا) پرسشنامه را تکمیل کردند. از دادههای بهدستآمده به کمک نرمافزار میک مک و سناریوویزارد، عدم قطعیتها و نیروهای پیشران در تأثیرگذاری و تأثیرپذیری شناسایی و تحلیل شد. درنهایت، برای عملیاتیکردن مطلوبترین سناریوی شناختهشده تلاش شد که راهبردهای (راهکارهای) مناسب آن شناسایی و ارائه شود که بدین منظور از روش SOAR استفاده شد. روش SOAR (باوجود نقدهای واردآمده به روش SWOT) ابزاری جایگزین برای تدوین راهبردها معرفی شد که مبتنی بر رویکرد روانشناسی مثبتاندیش است (Fahmie & Arifudin, 2015). SOAR مخفف چهار واژۀ قوتها، فرصتها، آرزوها و نتایج (Strength, Opportunity, Aspiration, Result) است که بهصورت ماتریس SOAR (جدول2) مورد استفاده قرار میگیرد.
Table 2: SOAR Matrix
|
بررسیهای استراتژیک |
قوتها چه کارهایی را ما خوب انجام میدهیم؟ بزرگترین دارایی ما چیست؟ |
فرصتها بهترین فرصتهای بالقوۀ بازار ما کدام است؟ چگونه ما میتوانیم بهترین شرکای دیگران باشیم؟ |
|
نیتهای (تصمیمهای) مثبت |
آرزوها (آرمانها یا چشماندازها) آرزوی ما چیست؟ آیندهای که ما ترجیح میدهیم چیست؟ |
نتایج (راهبردها و راهکارها) نتایج قابل سنجش ما کدام است؟ ما میخواهیم به چه چیزی شناخته شویم؟ |
منبع: Stavros & Saint, 2010
در این مطالعه رویکرد تنوع نمونهها (اعم از مدیران، کارکنان بخشداری، دهیاران و اعضای شورای اسلامی روستا) برای رعایت روایی و افزایش پایایی دادهها اتخاذ شد و درنهایت، یافتهها به رؤیت و تأیید خبرگان رسید. جامعۀ آماری درسطح آبادی مشتمل بر دهیاران و اعضای شورای اسلامی روستاهای بیش از 20 خانوار در بخشهای مرکزی، اسماعیلی، ساردوئیه، اسفندقه و جبالبارز شهرستان جیرفت بوده است. طبق سرشماری سال 1395 تعداد آبادیها 382 پارچه است. همچنین، برای تعیین حجم نمونه ابتدا روستاها برحسب تعداد خانوار ساکن به 6 طبقه مطابق جدول 3 تقسیمبندی شد. میزان نمونه از کل جامعۀ مذکور بهدلیل زیادبودن حجم جامعه و تشابه ویژگیهای جغرافیایی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی روستاها (در حد 25 درصد کل روستاهای بیش از 20 خانوار) برابر با 96 آبادی درنظر گرفته و سپس حجم نمونه با روش تسهیم به نسبت در هر طبقه مطابق با جدول 4 تعیین شد.
جدول3: حجم جامعۀ مطالعهشده در طبقات جمعیتی
Table 3: Population size of the study sample by demographic categories
|
طبقات جمعیتی |
بخش |
کل |
||||
|
مرکزی |
اسماعیلی |
ساردوئیه |
اسفندقه |
جبالبارز |
||
|
20تا100خانوار |
35 |
37 |
121 |
19 |
47 |
259 |
|
100تا200خانوار |
23 |
23 |
14 |
4 |
11 |
75 |
|
200تا300خانوار |
8 |
8 |
1 |
2 |
0 |
19 |
|
300تا400خانوار |
6 |
4 |
2 |
0 |
1 |
13 |
|
400تا500خانوار |
4 |
1 |
0 |
0 |
1 |
6 |
|
بیش از500خانوار |
7 |
2 |
0 |
1 |
0 |
10 |
|
جمع کل |
83 |
75 |
138 |
26 |
60 |
382 |
منبع: محاسبات پژوهش، 1402
جدول 4: حجم نمونه درسطح آبادی به تفکیک طبقات جمعیتی در بخشهای شهرستان جیرفت
Table 4: Sample size at the village level by demographic categories in the districts of Jiroft County
|
طبقات جمعیتی |
بخش |
کل |
||||
|
مرکزی |
اسماعیلی |
ساردوئیه |
اسفندقه |
جبالبارز |
||
|
20تا100 |
9 |
9 |
30 |
5 |
12 |
65 |
|
100تا200 |
6 |
6 |
4 |
1 |
3 |
19 |
|
200تا300 |
2 |
2 |
0 |
1 |
0 |
5 |
|
300تا400 |
2 |
1 |
1 |
0 |
0 |
3 |
|
400تا500 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
2 |
|
بالای500 |
2 |
1 |
0 |
0 |
0 |
3 |
|
جمع کل |
21 |
19 |
35 |
7 |
15 |
96 |
منبع: محاسبات پژوهش، 1402
یافتههای پژوهش و تجزیهوتحلیل
ویژگیهای فردی پاسخگویان درسطح آبادیها
طبق بررسیها متوسط بُعد خانوار پاسخگویان[1] 2/4 نفر بوده است. بهلحاظ توزیع جنسیتی پاسخگویان 85 درصد مرد و 15 درصد آنان از جامعۀ زنان بودهاند (شکل 2). ازحیث سنی عمدۀ افراد در سنین 46-55 و کمترین آن در طبقۀ سنی 56+ بودهاند (جدول 5). بنا به وضعیت سواد بیشترین سطح باسوادی در مقطع دیپلم با 43 درصد و بعد از آن لیسانس و بالاتر با 41 درصد قرار دارد (جدول 6). 72 نفر (75درصد) از آن افراد شاغل و 24 نفر (25 درصد) در زمان انجام پرسشگری بیکار بودهاند (شکل 3). همچنین، براساس (جدول 7) بیشترین اشتغال پاسخگویان در بخش کشاورزی و دامداری بوده است.
|
|
جدول6: وضعیت سواد پاسخگویان در روستاهای مطالعهشده Table 6: Literacy status of respondents in the studied villages
|
|||||||||||||||||||||
|
شکل3: نمودار وضعیت اشتغال (منبع: یافتههای پژوهش، 1402) Figure 3: Employment status chart |
منبع: یافتههای پژوهش، 1402 |
جدول 7: نوع اشتغال (شغل اصلی) پاسخگویان در روستاهای مطالعهشده
Table 7: Type of employment (main occupation) of respondents in the studied villages
|
نوع شغل |
فراوانی |
درصد |
|
کشاورز |
34 |
35 |
|
دامدار |
32 |
33 |
|
کارمند |
8 |
8 |
|
خدماتی |
15 |
17 |
|
صنعتگر |
4 |
4 |
|
سایر |
3 |
3 |
|
مجموع |
96 |
100 |
منبع: یافتههای پژوهش، 1402
شناسایی اولیۀ عوامل اثرگذار
بهدنبال بررسیهای انجامگرفته و خروجی تکنیک دلفی که با انجامدادن مصاحبه در جمع نخبگان محلی به دست آمده است، مشخص شد (جدول 8) که 24 عامل به شرح زیر در بهبود وضعیت مدیریت روستایی در آیندۀ شهرستان جیرفت نقش دارد. ازجملۀ این عوامل میتوان به ویژگیهای فردی مدیر روستا، تسلط مدیر بر حقوق، قوانین و آییننامهها و دسترسی مناسب به اعتبارات و منابع مالی اشاره کرد.
جدول 8: فهرست عوامل اولیۀ مؤثر بر وضعیت آیندۀ مدیریت روستایی در شهرستان جیرفت
Table 8: List of primary factors affecting the future status of rural management in Jiroft County
|
کدعامل |
عوامل |
کدعامل |
عوامل |
|
1 |
ویژگیهای فردی مدیر روستا (سن، جنسیت و سواد) |
13 |
پاسخگویی همیشگی و همهجانبه |
|
2 |
تسلط مدیر بر حقوق، قوانین و آییننامهها |
14 |
آگاهی مدیران از فرصتها و ضعفهای محیطی روستا |
|
3 |
دسترسی مناسب به اعتبارات و منابع مالی |
15 |
تلاش مدیران برای ارتقا مهارتهای شغلی افراد بهویژه زنان |
|
4 |
هماهنگی دستگاههای اجرایی مرتبط با روستاها |
16 |
رشدبخشیدن به فرصتهای شغلی و حمایت از کسبوکارهای دایر |
|
5 |
کاهش بروکراسی اداری |
17 |
اقدام به توسعۀ کمّی و کیفی زیرساختهای نرمافزاری و سختافزاری |
|
6 |
پیگیری و نظارت مداوم مدیران بر پروژههای روستا |
18 |
بسترسازی بازاریابی و فروش محصولات تولیدی روستاییان |
|
7 |
ارائۀ گزارشهای منظم از عملکرد و مشکلات به مدیران میانی |
19 |
آمادهسازی اهالی در مواجهه با مخاطرههای محیطی و بحرانها |
|
8 |
مشارکتجویی از اهالی |
20 |
اهتمام مدیر به اجرای مصوبات نهادهای فرادست |
|
9 |
اعتمادسازی جامعۀ روستایی |
21 |
توجه به حفظ و بهبود منابع محیط زیستی |
|
10 |
شفافیتسازی |
22 |
برنامهریزی برای مراقبت از اموال و داراییهای شخصی اهالی |
|
11 |
قانونمحوری |
23 |
معرفی فرصتهای شغلی بیرون از روستا به جویندگان کار |
|
12 |
عملکرد هماهنگ دهیاری و شورای اسلامی روستا |
24 |
برقراری ارتباط با سازمانها و نهادهای حامی توسعه در روستاها |
منبع: یافتههای پژوهش، 1402
تحلیل پیشرانهای اثرگذار
در تحلیلهای انجامگرفته ابعاد ماتریس 24*24 و تعداد تکرارها دوبار درنظر گرفته شده است. شاخص پرشدگی ماتریس 8/87 درصد است که براساس آن میتوان گفت عوامل بر یکدیگر اثر داشته است. همچنین، از مجموع 506 رابطه 120 رابطه معادل 24 درصد اثرهای متقاطع 3 (زیاد)، 227 رابطه معادل معادل 45 درصد اثرهای متقاطع 2 (متوسط) و 159 رابطه معادل 31 درصد اثرهای متقاطع 1 (کم) داشته است (جدول 9). این نتایج بیانکنندۀ آن است که تعداد روابط با اثرگذار «متوسط» نسبت به سایر روابط فزونی بیشتری دارند.
جدول 9: تحلیل اولیۀ دادههای ماتریس اثرهای متقابل
Table 9: Preliminary analysis of the interaction matrix data
|
شاخص |
ابعاد ماتریس |
تعداد تکرار |
تعداد صفر |
تعداد یک |
تعداد دو |
تعداد سه |
جمع |
درصد پرشدگی |
|
فراوانی |
24 |
2 |
70 |
159 |
227 |
120 |
506 |
8/87 |
منبع: یافتههای پژوهش، 1402
براساس ماتریس اثرهای مستقیم، جمع سطرهای ماتریس نشاندهندۀ میزان اثرگذاری و جمع ستونها مبیّن میزان اثرپذیری یک عامل از سایر عوامل است. بررسی اثرگذاری و اثرپذیری مستقیم عوامل شناختهشده دربارۀ آیندۀ وضعیت مدیریت روستایی در شهرستان جیرفت (جدول 10) نشان داد که عامل «دسترسی مناسب به اعتبارات و منابع مالی» در دو وضعیت اثرگذاری و اثرپذیری در بالاترین مرتبه قرار دارد. همچنین، در مراتب بعدی ازحیث اثرگذاری میتوان به عواملی نظیر «اعتمادسازی جامعۀ روستایی»، «بسترسازی بازاریابی و فروش محصولات تولیدی روستاییان» و «هماهنگی دستگاههای اجرایی مرتبط با روستاها» اشاره کرد. بهلحاظ اثرپذیری نیز عواملی مانند «مشارکتجویی از اهالی» و «اعتمادسازی جامعۀ روستایی» در مراتب بعدی اهمیت قرار دارند.
جدول 10: میزان اثرگذاری و اثرپذیری مستقیم عوامل
Table 10: Direct influence and dependence of factors
|
رتبه |
عوامل |
میزان اثرگذاری |
عوامل |
میزان اثرپذیری |
|
1 |
دسترسی مناسب به اعتبارات و منابع مالی |
51 |
دسترسی مناسب به اعتبارات و منابع مالی |
51 |
|
2 |
اعتمادسازی جامعۀ روستایی |
48 |
مشارکتجویی از اهالی |
48 |
|
3 |
بسترسازی بازاریابی و فروش محصولات تولیدی روستاییان |
47 |
اعتمادسازی جامعۀ روستایی |
48 |
|
4 |
هماهنگی دستگاههای اجرایی مرتبط با روستاها |
46 |
بسترسازی بازاریابی و فروش محصولات تولیدی روستاییان |
46 |
|
5 |
عملکرد هماهنگ دهیاری و شورای اسلامی روستا |
43 |
اقدام به توسعۀ کمّی و کیفی زیرساختهای نرمافزاری و سختافزاری |
44 |
|
6 |
اقدام به توسعۀ کمّی و کیفی زیرساختهای نرمافزاری و سختافزاری |
43 |
اهتمام مدیر به اجرای مصوبات نهادهای فرادست |
44 |
|
7 |
اهتمام مدیر به اجرای مصوبات نهادهای فرادست |
43 |
عملکرد هماهنگ دهیاری و شورای اسلامی روستا |
43 |
|
8 |
تسلط مدیر بر حقوق، قوانین و آییننامهها |
42 |
تلاش مدیران برای ارتقا مهارتهای شغلی افراد بهویژه زنان |
42 |
|
9 |
کاهش بروکراسی اداری |
42 |
برنامهریزی برای مراقبت از اموال و داراییهای شخصی اهالی |
42 |
|
10 |
قانونمحوری |
42 |
تسلط مدیر بر حقوق، قوانین و آییننامهها |
41 |
|
11 |
برنامهریزی برای مراقبت از اموال و داراییهای شخصی اهالی |
42 |
هماهنگی دستگاههای اجرایی مرتبط با روستاها |
41 |
|
12 |
تلاش مدیران برای ارتقا مهارتهای شغلی افراد بهویژه زنان |
41 |
قانونمحوری |
41 |
|
13 |
پیگیری و نظارت مداوم مدیران بر پروژههای روستا |
40 |
کاهش بروکراسی اداری |
39 |
|
14 |
پاسخگویی همیشگی و همهجانبه |
39 |
پاسخگویی همیشگی و همهجانبه |
39 |
|
15 |
رشدبخشیدن به فرصتهای شغلی و حمایت از کسبوکارهای دایر |
39 |
آمادهسازی اهالی در مواجهه با مخاطرههای محیطی و بحرانها |
39 |
|
16 |
آمادهسازی اهالی در مواجهه با مخاطرههای محیطی و بحرانها |
39 |
رشدبخشیدن به فرصتهای شغلی و حمایت از کسبوکارهای دایر |
38 |
|
17 |
آگاهی مدیران از فرصتها و ضعفهای محیطی روستا |
38 |
معرفی فرصتهای شغلی بیرون از روستا به جویندگان کار |
38 |
|
18 |
معرفی فرصتهای شغلی بیرون از روستا به جویندگان کار |
38 |
پیگیری و نظارت مداوم مدیران بر پروژههای روستا |
37 |
|
19 |
مشارکتجویی از اهالی |
37 |
شفافیتسازی |
37 |
|
20 |
شفافیتسازی |
37 |
آگاهی مدیران از فرصتها و ضعفهای محیطی روستا |
37 |
|
21 |
برقراری ارتباط با سازمانها و نهادهای حامی توسعه در روستاها |
36 |
ارائۀ گزارشهای منظم از عملکرد و مشکلات به مدیران میانی |
36 |
|
22 |
ارائۀ گزارشهای منظم از عملکرد و مشکلات به مدیران میانی |
34 |
توجه به حفظ و بهبود منابع محیط زیستی |
35 |
|
23 |
توجه به حفظ و بهبود منابع محیط زیستی |
34 |
برقراری ارتباط با سازمانها و نهادهای حامی توسعه در روستاها |
34 |
|
24 |
ویژگیهای فردی مدیر روستا (سن، جنسیت و سواد) |
32 |
ویژگیهای فردی مدیر روستا (سن، جنسیت و سواد) |
33 |
|
جمع کل |
- |
973 |
- |
973 |
منبع: یافتههای پژوهش، 1402
پراکنش متغیرها روی پلان اثرگذاری-اثرپذیری نشاندهندۀ ویژگی کلی سیستم است و براساس شکل پراکندگی متغیرها روی پلان مشخص میشود که سیستم پایدار یا ناپایدار است. سیستمهای ناپایدار با متغیرهایی که اثرگذار و اثرپذیر است، تحولات شدیدی در آینده خواهد داشت و وضعیت کنونی آن پایدار نخواهد ماند. در این حالت، پراکنش متغیرها لوزیشکل و از جنوب غربی به شمال شرقی نمودار خواهد بود؛ اما درصورتی که تعداد زیادی عوامل اثرگذار و در سمت مقابل تعداد زیادی عوامل اثرپذیر باشد و پراکنش متغیرها به شکل L از سمت چپ نمودار ظاهر شود، سیستم پایدار است و شرایط کنونی سیستم در آینده تغییر چندانی نخواهد کرد. مطابق نتایج خروجی میکمک و براساس نظرهای خبرگان محلی و نتایج بهدستآمده (شکل4) وضعیت مدیریت روستایی در شهرستان جیرفت تا حدود زیادی ناپایدار است و شرایط کنونی حاکم بر سیستم مدیریت روستایی در آیندۀ نزدیک تغییر خواهد کرد.
شکل4: نمودار وضعیت پایداری / ناپایداری سیستم (منبع: یافتههای پژوهش، 1402)
Figure 4: Chart of the stability/instability status of the system
متغیرها براساس موقعیت قرارگیری به چهار نوع تقسیم میشود (شکل 4) که هرکدام در یکی از موقعیتهای چهارگانۀ پلان اثرگذاری-اثرپذیری قرار میگیرد.
متغیرهای ناحیۀ یک (دووجهی یا راهبردی): این متغیرها دو ویژگی مشترک تأثیرگذاری و تأثیرپذیری دارند. هر تغییری بر این متغیرها در سایر متغیرها نیز واکنش و تغییری ایجاد خواهد شد. در این پژوهش متغیرهای زیر (جدول 11) در ناحیۀ متغیرهای راهبرد قرار گرفته است.
جدول 11: فهرست متغیرهای دووجهی یا راهبردی
Table 11: List of dual-sided or strategic variables
|
ردیف |
عامل |
|
1 |
دسترسی مناسب به اعتبارات و منابع مالی |
|
2 |
اعتمادسازی جامعۀ روستایی |
|
3 |
بسترسازی بازاریابی |
|
4 |
توسعۀ زیرساختها |
|
5 |
اهتمام مدیر به اجرای مصوبات |
|
6 |
عملکرد هماهنگ دهیاری و شورا |
|
7 |
مراقبت از اموال و داراییها |
منبع: یافتههای پژوهش، 1402
متغیرهای ناحیۀ دو (تأثیرگذار): این متغیرها بیش از اینکه از سیستم تأثیر بپذیرند، بر آن تأثیر میگذارند. براساس خروجی نرمافزار میکمک در این پژوهش متغیرهای زیر (جدول 12) را میتوان بهعنوان عوامل تأثیرگذار قلمداد کرد.
جدول 12: فهرست متغیرهای تأثیرگذار
Table 12: List of influential variables
|
ردیف |
عامل |
|
1 |
هماهنگی دستگاههای اجرایی مرتبط با روستاها |
|
2 |
قانونمحوری |
|
3 |
تسلط مدیر بر حقوق، قوانین و آییننامهها |
|
4 |
کاهش بروکراسی اداری |
منبع: یافتههای پژوهش، 1402
متغیرهای ناحیۀ سه (مستقل): این متغیرها بهطور متوسط اثرگذاری و اثرپذیری کمتری دارند؛ به این معنا که نه زیاد از سیستم تأثیر میپذیرند و نه زیاد بر آن تأثیر میگذارند. در این ناحیه شاهد تجمع بیشترین تعداد عوامل شناختهشده برای این پژوهش میتوان بود که فهرست آن در جدول 13 نشان داده شده است.
Table 13: List of independent variables
|
ردیف |
عامل |
|
1 |
پیگیری و نظارت مداوم مدیران بر پروژههای روستایی |
|
2 |
آمادهسازی در مواجه با مخاطرهها |
|
3 |
رشدبخشیدن به فرصتهای شغلی |
|
4 |
پاسخگویی همیشگی و همهجانبه |
|
5 |
آگاهی مدیران از فرصتها و ضعفهای محیطی روستا |
|
6 |
معرفی فرصتهای شغلی |
|
7 |
شفافیتسازی |
|
8 |
ارتباط با سازمانها |
|
9 |
توجه به منابع محیط زیست |
|
10 |
ارائۀ گزارشهای منظم از عملکرد به مدیران میانی |
|
11 |
ویژگیهای فردی مدیر روستا |
منبع: یافتههای پژوهش، 1402
متغیرهای ناحیۀ چهار (تأثیرپذیر): متغیرهای این ناحیه تأثیرگذاری اندکی بر سیستم دارند و خود تابع تغییرات در سایر متغیرها هستند. طبق بررسیهای صورتگرفته و خروجی نرمافزار میکمک تنها دو متغیر در این ناحیه قرار میگیرد که در جدول 14 نشان داده شده است.
جدول 14: فهرست متغیرهای تأثیرپذیر
Table 14: List of dependent variables
|
ردیف |
عامل |
|
1 |
تلاش مدیران برای ارتقا مهارتهای شغلی |
|
2 |
مشارکتجویی از اهالی |
منبع: یافتههای پژوهش، 1402
در جدول 15 و جدول 16 سهم ده عامل برتر شناساییشده بهلحاظ اثرگذاری و اثرپذیری بهصورت مستقیم و غیرمستقیم در آیندۀ مدیریت روستایی شهرستان جیرفت مقایسه شده است که میتوان گفت این عوامل همان پیشرانهای کلیدی هستند. بنا به اطلاعات جدولهای مذکور عامل «دسترسی مناسب به اعتبارات و منابع مالی» بهصورت مستقیم و غیرمستقیم و با اثرگذاری و اثرپذیری زیاد بیشترین نقش را در آیندۀ مدیریت روستایی در شهرستان جیرفت دارد.
جدول 15: فهرست ده عامل برتر با بیشترین سهم در اثرگذاری و اثرپذیری مستقیم بر آیندۀ مدیریت روستایی شهرستان جیرفت (پیشرانهای کلیدی)
Table 15: List of the top ten factors with the greatest direct influence and dependence on the future of rural management in Jiroft County (key drivers)
|
مرتبه |
عامل |
اثرگذاری |
عامل |
اثرپذیری |
|
1 |
دسترسی مناسب به اعتبارات و منابع مالی |
524 |
دسترسی مناسب به اعتبارات و منابع مالی |
524 |
|
2 |
اعتمادسازی جامعۀ روستایی |
493 |
مشارکتجویی از اهالی |
493 |
|
3 |
بسترسازی بازاریابی و فروش محصولات تولیدی روستاییان |
483 |
اعتمادسازی جامعۀ روستایی |
493 |
|
4 |
هماهنگی دستگاههای اجرایی مرتبط با روستاها |
472 |
بسترسازی بازاریابی و فروش محصولات تولیدی روستاییان |
472 |
|
5 |
عملکرد هماهنگ دهیاری و شورای اسلامی روستا |
441 |
اقدام به توسعۀ کمّی و کیفی زیرساختهای نرمافزاری و سختافزاری |
452 |
|
6 |
اقدام به توسعۀ کمّی و کیفی زیرساختهای نرمافزاری و سختافزاری |
441 |
اهتمام مدیر به اجرای مصوبات نهادهای فرادست |
452 |
|
7 |
اهتمام مدیر به اجرای مصوبات نهادهای فرادست |
441 |
عملکرد هماهنگ دهیاری و شورای اسلامی روستا |
441 |
|
8 |
تسلط مدیر بر حقوق، قوانین و آییننامهها |
431 |
تلاش مدیران برای ارتقا مهارتهای شغلی افراد بهویژه زنان |
431 |
|
9 |
کاهش بروکراسی اداری |
431 |
برنامهریزی برای مراقبت از اموال و داراییهای شخصی اهالی |
431 |
|
10 |
قانونمحوری |
431 |
تسلط مدیر بر حقوق، قوانین و آییننامهها |
421 |
منبع: یافتههای پژوهش، 1402
جدول 16: فهرست ده عامل برتر با بیشترین سهم در اثرگذاری و اثرپذیری غیرمستقیم بر آیندۀ مدیریت روستایی شهرستان جیرفت (پیشرانهای کلیدی)
Table 16: List of the top ten factors with the greatest indirect influence and dependence on the future of rural management in Jiroft County (key drivers)
|
مرتبه |
عامل |
اثرگذاری |
عامل |
اثرپذیری |
|
1 |
دسترسی مناسب به اعتبارات و منابع مالی |
516 |
دسترسی مناسب به اعتبارات و منابع مالی |
518 |
|
2 |
اعتمادسازی جامعۀ روستایی |
493 |
مشارکتجویی از اهالی |
491 |
|
3 |
بسترسازی بازاریابی و فروش محصولات تولیدی روستاییان |
475 |
اعتمادسازی جامعۀ روستایی |
491 |
|
4 |
هماهنگی دستگاههای اجرایی مرتبط با روستاها |
473 |
بسترسازی بازاریابی و فروش محصولات تولیدی روستاییان |
468 |
|
5 |
اهتمام مدیر به اجرای مصوبات نهادهای فرادست |
473 |
اقدام به توسعۀ کمّی و کیفی زیرساختهای نرمافزاری و سختافزاری |
450 |
|
6 |
عملکرد هماهنگ دهیاری و شورای اسلامی روستا |
441 |
اهتمام مدیر به اجرای مصوبات نهادهای فرادست |
449 |
|
7 |
اقدام به توسعۀ کمّی و کیفی زیرساختهای نرمافزاری و سختافزاری |
437 |
عملکرد هماهنگ دهیاری و شورای اسلامی روستا |
440 |
|
8 |
برنامهریزی برای مراقبت از اموال و داراییهای شخصی اهالی |
435 |
تلاش مدیران برای ارتقا مهارتهای شغلی افراد بهویژه زنان |
432 |
|
9 |
قانونمحوری |
433 |
برنامهریزی برای مراقبت از اموال و داراییهای شخصی اهالی |
425 |
|
10 |
تسلط مدیر بر حقوق، قوانین و آییننامهها |
432 |
تسلط مدیر بر حقوق، قوانین و آییننامهها |
424 |
سناریوهای آینده
در پژوهش حاضر پس از شناسایی عوامل کلیدی (پیشرانها) اثرگذار بر آیندۀ مدیریت روستایی شهرستان جیرفت در پاسخ به این پرسش که راهکارهای پذیرفتنی برای توسعۀ مدیریت روستایی در فضای جغرافیایی مطالعهشده کدام است؟ ابتدا سناریوهای محتمل شناسایی و سپس مناسبترین راهکارها برای مطلوبترین سناریو به کمک نخبگان ارائه شد.
در این پژوهش برای تدوین سناریوها از نرمافزار سناریوویزارد استفاده شد. در این مرحله با بهرهگیری از 10 پیشران کلیدی مرحلۀ قبل و تشکیل پنل خبرگان (با حضور 7 نفر از نخبگان محلی که تحصیلات و علاقهمندی زیادتری برای مشارکت در بحث داشتهاند) تدوین سناریوها انجام شد. عوامل کلیدی شناختهشده شامل 1- دسترسی مناسب به اعتبارات و منابع مالی؛ 2- اعتمادسازی جامعۀ روستایی؛ 3- بسترسازی بازاریابی و فروش محصولات تولیدی روستاییان؛ 4- هماهنگی دستگاههای اجرایی مرتبط با روستاها؛ 5- عملکرد هماهنگ دهیاری و شورای اسلامی روستا؛ 6- اقدام به توسعۀ کمّی و کیفی زیرساختهای نرمافزاری و سختافزاری؛ 7- اهتمام مدیر به اجرای مصوبات نهادهای فرادست؛ 8- تسلط مدیر بر حقوق، قوانین و آییننامهها؛ 9- کاهش بروکراسی اداری؛ 10- قانونمحوری بوده است. باتوجه به تشابه بین دو عامل 7 و 10 آنها در یکدیگر ادغام و 9 عامل انتخاب شد. در اولین مرحله برای شناسایی سناریوها وضعیتهای مختلف برای هریک از عوامل نهگانه انتخاب شد؛ بهگونهای که وضعیتها متناسب با شرایط هریک از عوامل در طیفی از وضعیت مطلوب تا بحرانی در 3 وضعیت طراحی شد که خروجی آن در جدول 17 آمده است.
جدول 17: عوامل کلیدی و وضعیتهای احتمالی آنها در توسعۀ مدیریت روستایی شهرستان جیرفت
Table 17: Key factors and their potential conditions in the development of rural management in Jiroft County
|
کد در نرمافزار |
عامل کلیدی |
وضعیت احتمالی |
نوع وضعیت |
|
منابع مالی |
دسترسی مناسب به اعتبارات و منابع مالی |
کاهش منابع مالی و اعتبارات دردسترس |
بحرانی |
|
ثبات منابع مالی و اعتبارات دردسترس |
بهنسبت مطلوب |
||
|
رشد منابع مالی و اعتبارات دردسترس |
مطلوب |
||
|
اعتماد جامعه |
اعتمادسازی جامعۀ روستایی |
کاهش اعتماد جامعۀ روستایی |
بحرانی |
|
عدم تغییر در وضعیت اعتماد جامعه |
بهنسبت مطلوب |
||
|
بهبود وضعیت اعتماد اجتماعی روستاییان |
مطلوب |
||
|
وضعیت بازاریابی |
بسترسازی بازاریابی و فروش محصولات تولیدی روستاییان |
رکود در فروش و بازاریابی محصولات روستایی |
بحرانی |
|
حفظ بازار فروش محصولات روستایی |
بهنسبت مطلوب |
||
|
گسترش بازار فروش محصولات روستایی |
مطلوب |
||
|
هماهنگی بین دستگاهی |
هماهنگی دستگاههای اجرایی مرتبط با روستاها |
افزایش شکاف در هماهنگی بین دستگاههای متولی |
بحرانی |
|
حفظ وضع موجود بهلحاظ هماهنگی بین دستگاهی |
بهنسبت مطلوب |
||
|
یکپارچهسازی و هماهنگی حداکثری دستگاههای اجرایی |
مطلوب |
||
|
هماهنگی دهیار و شورا |
عملکرد هماهنگ دهیاری و شورای اسلامی روستا |
تعمیق شکاف بین دهیاری و شورای اسلامی روستا |
بحرانی |
|
تداوم سطح هماهنگی کنونی بین دهیاری و شورای اسلامی روستا |
بهنسبت مطلوب |
||
|
هماهنگی حداکثری در عملکرد دهیاری با شورای اسلامی روستا |
مطلوب |
||
|
زیرساختهای موجود |
اقدام به توسعۀ کمّی و کیفی زیرساختهای نرمافزاری و سختافزاری |
افول زیرساختهای دردسترس |
بحرانی |
|
پایداری وضعیت زیرساختهای دردسترس |
بهنسبت مطلوب |
||
|
توسعۀ سطح زیرساختهای دردسترس |
مطلوب |
||
|
پیگیری مصوبات قانونی فرادست |
اهتمام مدیر به اجرای مصوبات نهادهای فرادست |
بیاعتنایی به مصوبات و بخشنامههای ابلاغی از بالا |
بحرانی |
|
برخورد گزینشی در پیگیری مصوبات ابلاغی از بالا |
بهنسبت مطلوب |
||
|
پیگیری کامل مصوبات و بخشنامههای ابلاغی از بالا |
مطلوب |
||
|
تسلط مدیر |
تسلط مدیر بر حقوق، قوانین و آییننامهها |
ناآگاهی و بیاعتنایی مدیر روستا از حقوق و قوانین مربوط |
بحرانی |
|
سطح متوسط اطلاع از حقوق و قوانین مربوط |
بهنسبت مطلوب |
||
|
تسلط کامل بر حقوق و قوانین مربوط |
مطلوب |
||
|
وضعیت بروکراسی |
کاهش بروکراسی اداری |
رشد بروکراسی اداری |
بحرانی |
|
تداوم وضعیت کنونی بروکراسی اداری |
بهنسبت مطلوب |
||
|
کاهش روزافزون بروکراسی اداری |
مطلوب |
منبع: یافتههای پژوهش، 1402
خروجی نرمافزار سناریو ویزارد برای شناخت سناریوهای محتمل آیندۀ مدیریت روستایی شهرستان جیرفت نشان داد که 9 سناریو با سازگاری قوی مهم است. ازحیث نمرۀ تأثیرگذاری نیز سناریوی اول با 128 امتیاز در ردیف یکم قرار گرفته است. در مراتب بعدی سناریوی دوم با 83 امتیاز، سناریوی ششم با 81 امتیاز، سناریوی پنجم با 78 امتیاز، سناریوی هفتم با 76 امتیاز، سناریوی سوم با 73 امتیاز، سناریوی نهم با 72 امتیاز، سناریوی چهارم با 69 امتیاز و درنهایت، سناریوی هشتم با 38 امتیاز قرار دارد (جدول 18).
جدول 18: امتیاز سناریوهای محتمل در آیندۀ مدیریت روستایی شهرستان جیرفت
Table 18: Scores of potential scenarios for the future of rural management in Jiroft County
|
کد سناریو |
نمرۀ تأثیر |
|
1 |
128 |
|
2 |
83 |
|
6 |
81 |
|
5 |
78 |
|
7 |
76 |
|
3 |
73 |
|
9 |
72 |
|
4 |
69 |
|
8 |
38 |
منبع: یافتههای پژوهش، 1402
در شکل 5 تابلوی سناریوهای با سازگاری قوی همراه با وضعیتهای احتمالی و وضعیت مربوط به هریک از عدم قطعیتها ازنظر مطلوبیت یا بحرانیبودن نمایش داده شده است. در این تابلوی سناریو «رنگ سبز» بیانگر وضعیت مطلوب، «رنگ زرد» بیانگر وضع موجود، یعنی حالت بهنسبت مطلوب و «رنگ قرمز» بیانگر وضعیت بحرانی وضعیتهای احتمالی است. تابلوی سناریوهای قوی از 34 وضعیت احتمالی مختلف تشکیل شده است. بنا به وضع موجود تابلوی مذکور از بین وضعیتهای احتمالی 35 درصد وضعیت مطلوب، 38 درصد وضعیت بهنسبت مطلوب و 26 درصد وضعیت بحرانی را دارد. بدینسان بیشترین فرضها را وضعیت بهنسبت مطلوب تشکیل داده است.
شکل 5: تابلوی سناریوها (منبع: یافتههای پژوهش، 1402)
Figure 5: Scenario matrix
راهبردیهای عملیاتیکردن سناریو
پس از شناخت سناریوهای محتمل آینده که 9 عنوان سناریو بوده است برای عملیاتیکردن مطلوبترین سناریوی شناختهشده تلاش شد که راهبردهای (راهکارهای) مناسب آن شناسایی شود. در این خصوص پژوهش در چارچوب مدل سوآر (SOAR) پیش برده شده است. در چارچوب مدل سوآر «قوتها و فرصتها» از بررسی منابع اسنادی و نظرهای پنل خبرگان محلی (7 نفر مشارکتکننده در تدوین سناریوها) استخراج شده است. آرزو و آرمان نیز «سناریو مطلوب» استخراجشده از مرحلۀ قبل بوده است. «نتایج (راهکارها)» نیز از نظرهای پنل خبرگان احصا شده است. در ماتریس زیر (جدول 19) نتایج در قالب ماتریس سوآر برای ارائۀ راهکارهای پذیرفتنی توسعۀ مدیریت روستایی شهرستان جیرفت نشان داده شده است.
جدول 19: ماتریس SOAR دربارۀ توسعۀ مدیریت روستایی در شهرستان جیرفت
Table 19: SOAR matrix for the development of rural management in Jiroft County
|
قوتها |
فرصتها |
|
ü رضایتمندی روستاییان از محیط زندگی در روستاها و علاقه به ماندگاری در آن ü رضایتمندی مردم محلی از گسترش فعالیتهای عمرانی نظیر ذخیرهسازی آب و جلوگیری از سیلابهای محلی مخاطرهآمیز، مقاومسازی ابنیه، مسکنهای روستایی و ایجاد راهها ü اقتصاد قوی خانوار بهدلیل زیادبودن ظرفیت تولید در بخش کشاورزی و فرآوری محصولات برای صادرات و ارزآوری ü وجود نیروهای کارآمد، تحصیلکرده و علاقهمند به کار در محیط روستا ü وجود هنرهای بومی، صنایعدستی مختلف در روستاها و عشایر و زمینۀ گسترش امکانات گردشگری ü علاقه و اعتماد مردم به مشارکت در فعالیت های عمرانی و تولیدی در روستاها ومناطق عشایری ü بالابودن سطح آموزشهای ارائهشده به روستاییان درزمینۀ روشهای بهرهبرداری کشاورزی |
o افزایش فرصتهای شغلی بخش خدمات و بازرگانی در منطقه o وجود بازار داخلی وخارجی دارای پتانسیل رشد برای عرضه انواع تولیدات محلی o قرارگرفتن شهرستان در مسیر ارتباطی کرمان–بندر عباس o افزایش توجه دولت به برنامهریزی و سرمایهگذاری بخش کشاورزی o نزدیکی به بندرها و پایانههای صادراتی o تصویب بند ب مادۀ 27 قانون برنامۀ ششم دربارۀ تهیۀ سند توسعۀ اشتغال و اقتصاد روستایی o وجود معاونت روستایی و مناطق محروم در نهاد ریاست جمهوری o گسترش برنامههای آموزشی و مهارتمحور ویژۀ دهیاران ازجانب دفتر روستایی استانداری o گسترش نقش دستیاری نهادهای حمایتی نظیر بسیج سازندگی و کمیتۀ امداد و بهزیستی برای مدیریت فضاهای روستایی استان o توجه و تمرکز بر تقویت نقش اقتصاد روستاها در سند آمایش استان |
|
آرزوها (آرمانها) · رشد منابع مالی و اعتبارات دردسترس · بهبود وضعیت اعتماد اجتماعی روستاییان · گسترش بازار فروش محصولات روستایی · یکپارچهسازی و هماهنگی حداکثری دستگاههای اجرایی · هماهنگی حداکثری در عملکرد دهیاری با شورای اسلامی روستا · توسعۀ سطح زیرساختهای دردسترس · پیگیری کامل مصوبات و بخشنامههای ابلاغی از بالا ازسوی مدیر · تسلط کامل مدیر روستا بر حقوق و قوانین مربوط · کاهش روزافزون بروکراسی اداری |
نتایج (راهبردها و راهکارها) § برای مدیریت یکپارچه و گذار از موازیکاری انعقاد تفاهمنامههای مشترک با نهادها و سازمانهای درون روستا و خارج از روستا درزمینۀ هماهنگی و ساماندهی کلیۀ امور روستا § استفاده از تجربه و روشهای مدیریتی دهیاران موفق منطقه (زیرا آنها نیز با شرایطی مشابه با دیگر دهیاران توانستهاند از خود عملکرد موفقی نشان دهند). § تهیه و تکمیل اسناد توسعۀ اشتغال و اقتصاد روستایی برپایۀ ظرفیتهای موجود محلی § تهیۀ سند توسعۀ بخش خدمات و صنعت در روستاها بهخصوص صنایع فرآوری § برنامهریزی برای تقویت نقش زنان بهعنوان مدیران گردشگری روستایی § تهیۀ نقشۀ راه توسعۀ بازاریابی خارجی § تشکیل تعاونی دهیاریها برای تلفیق و تجمیع امکانات و استفادۀ مشترک از تجهیزات فنی و ماشینآلات، تجهیزات و منابع مالی در روستاهایی که فاصلۀ نزدیکی باهم دارند؛ § توجه به معیارهای فردی دهیاران ازسوی مسئولان شوراهای اسلامی روستاها برمبنای سکونت در محل، تخصص، تحصیلات، مطمئنبودن، روابط عمومی خوب، توانایی در جلب مشارکتهای مردمی. § تعیین ردیف اعتباری برای دهیاریها از محل درآمدهای ارزی حاصل از صادرات محصولات منطقه § توسعۀ زیرساخت حملونقل برپایۀ حملونقل ریلی و ترانزیت جادهای § برنامۀ آموزش مردم محلی دربارۀ حفظ چشماندازهای طبیعی، میراث فرهنگی و باستانی در منطقههای روستایی |
نتیجهگیری
هدف اصلی پژوهش حاضر کمک به توسعۀ مدیریت در فضاهای روستایی شهرستان جیرفت در آینده با شناسایی و تحلیل نیروهای پیشران (کلیدی) و ارائۀ سناریوها و راهبردهای متناظر آن بوده است. طبق بررسیهای انجامگرفته 24 عامل در بهبود و توسعۀ وضعیت مدیریت روستایی در آیندۀ شهرستان جیرفت نقش خواهد داشت. مدیریت روستایی شهرستان جیرفت و برنامهریزی برای توسعۀ آن بیش از همه تحتتأثیر عامل «دسترسی مناسب به اعتبارات و منابع مالی» است. به عبارت دیگر، عامل مذکور بهصورت مستقیم و غیرمستقیم و با اثرگذاری و اثرپذیری زیاد بیشترین نقش را در آیندۀ مدیریت روستایی در شهرستان جیرفت دارد.
در مراتب بعدی ازحیث اثرگذاری میتوان به عواملی نظیر «اعتمادسازی جامعۀ روستایی»، «بسترسازی بازاریابی و فروش محصولات تولیدی روستاییان» و «هماهنگی دستگاههای اجرایی مرتبط با روستاها» اشاره کرد. براساس دیگر نتایج بهدستآمده میتوان گفت که وضعیت مدیریت روستایی در شهرستان جیرفت تا حدود زیادی ناپایدار است و شرایط کنونی حاکم بر سیستم مدیریت روستایی در آیندۀ نزدیک تغییر خواهد کرد.
برآیند عوامل کلیدی شناختهشده میتوانند 9 سناریو دربارۀ توسعۀ مدیریت روستایی شهرستان جیرفت در آینده باشند که مطلوبترین آن بدین مضمون است که ازجانب سطحهای میانی و عالی مدیریت روستایی رشد دسترسی به منابع مالی و اعتباری با افزایش تخصیصها انجام میگیرد و محدودیتها و محرومیتها با رشد سرمایهگذاریهای عمومی بهویژه دربارۀ توسعۀ زیرساختهای دردسترس به حداقل ممکن میرسد. بهلحاظ نرمافزاری نیز یکپارچهسازی و هماهنگی حداکثری دستگاههای اجرایی جایگزین موازی کاری میشود. همچنین، بخشی از فرآیندهای اداری باتوجه به رشد تکنولوژی و هوشمندسازی بهسوی کاهش بروکراسی پیچیدۀ اداری سوق پیدا میکند. ازجانب روستاییان نیز اعتماد اجتماعی بهبودیافته و فضایی برای گسترش بازار فروش محصولات نیز فراهم شده باشد. درسطح مدیران محلی هماهنگی حداکثری در عملکرد دهیاری با شورای اسلامی روستایی، پیگیری کامل مصوبات و بخشنامههای ابلاغی و تسلط بر حقوق و قوانین مربوط ازجانب مدیر روستا پدیدار شده باشد.
تحقق سناریوی مذکور منوط به پیگیری 11 راهبرد و راهکار پذیرفتنی است که ازجملۀ آنها میتوان به مواردی همچون «انعقاد تفاهمنامههای مشترک با نهادها و سازمانهای درون روستا و خارج از روستا درزمینۀ هماهنگی و ساماندهی کلیۀ امور روستا»، «استفاده از تجربه و روشهای مدیریتی دهیاران موفق منطقه» و «تهیه و تکمیل اسناد توسعۀ اشتغال و اقتصاد روستایی برپایۀ ظرفیتهای موجود محلی» اشاره کرد.
درنهایت، پیشنهاد میشود برای کمک به امر توسعۀ مدیریت روستایی در شهرستان جیرفت برپایۀ پیشرانها و سناریوهای تدوینشده در این پژوهش سند تحول مدیریت روستایی شهرستان تدوین و سپس برنامههای عملیاتی همراستای با آن و در افق زمانی کوتاهمدت و میانمدت تعریف شود. متولّی اجرای سند مذکور نیز بخشداریها خواهند بود که فرمانداری شهرستان جیرفت بهصورت دورهای آن را ارزیابی میکند.
[1] به ازای هر روستا یک پرسشنامه با حضور نخبگان مذکور تکمیل شده است. اطلاعات جمعیتشناختی ارائهشده نیز مربوط به فرد ثبتکنندۀ نظرها در پرسشنامه است که بیشتر دهیاران بودهاند.
)