Document Type : Original Article
Authors
1 Assistant Professor, Department of Geomorphology, Faculty of Natural Resources, University of Kurdistan, Sanandaj, Iran (Part-time Researcher at Kurdistan Studies Institute, University of Kurdistan, Sanandaj, Iran)
2 Assistant professor, Department of Geography, Faculty of Literature and Humanities, University of Jiroft, Kerman, Iran
3 Department of Geomorphology, Faculty of Natural Resources, University of Kurdistan, Sanandaj, Iran
4 Ph.D. student in Construction Management, Islamic Azad University, Sanandaj Branch, Sanandaj, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه
براساس آمارهای انتشاریافته در سال 1950 حدود 25 میلیون گردشگر بینالمللی در سراسر جهان وجود داشته که در اواسط دهۀ قبل (2010-2020) این رقم به بیش از یک میلیارد افزایش یافته است. پیشبینی شده است این رقم در سال 2050 به 2/4 میلیارد نفر افزایش یابد (Yeoman & McMahon-Beatte, 2016). دربارۀ اهمیت صنعت گردشگری ذکر این نکته لازم است که ارزش گردشگری در سراسر جهان سالانه بیش از 1 تریلیون دلار است (Mwebaza et al., 2018, p. 117) و از آن بهعنوان استراتژی تجدیدحیات بهویژه در جوامع روستایی یاد شده است (Jamini & Dehghani, 2022).
بررسیها نشان میدهد یکی از اصلیترین دلایل عمدۀ سفر، انگیزههای مذهبی است (اسماعیلی مهیاری و همکاران، 1402، ص. 144). به این صورت که دین مردم را وادار میکند تا از مکانهای خاصی نقل مکان کنند و در جستوجوی معانی، ارزشها، باورها و تجربههای خودشان به سفر بروند (Romanelli et al., 2021, p. 387). براساس آمارهای منتشر شده در سال 2013 انگیزۀ اصلی ورود 5 درصد گردشگران بینالمللی به مقاصد گردشگری، دلایل معنوی / مذهبی بوده است. باتوجه به اینکه حدود 60 درصد از جمعیت جهان پیرو مذهب هستند، تخمین زده شده است که بیش از 25 درصد از مسافران بینالمللی به گردشگری مذهبی علاقهمند هستند (Ayorekire et al., 2020, p. 144). همچنین، سازمان جهانی گردشگری تخمین زده است که سالانه 600 میلیون سفر مذهبی در سراسر جهان انجام میشود (Ruttanavisanon & Agmapisarn, 2022, p. 12) که 40 درصد آن در اروپا و حدود نیمی از آن در آسیا و بقیه در سایر قارهها انجام میشود (Gedecho, 2014, p. 42). از مزایای گردشگری مذهبی میتوان به اثر آن بر کاهش انحرافات و ناهنجاریهای اجتماعی (Abbas et al., 2021, P. 1668)، تأمین بودجۀ لازم برای حفاظت و نگهداری از اماکن مذهبی (Esubalew et al., 2020, p. 3919)، تعامل میان ملل و فرهنگها (کروبی و همکاران، 1397، ص. 475)، تکمیل زنجیرۀ ارزش فعالیتها، ایجاد فرصتهای شغلی، رشد جمعیت مقاصد گردشگری، توسعۀ زیرساختها، تأمین ارز، ثبات درآمد برای جوامع میزبان و بهبود شرایط عمومی زندگی جوامع میزبان اشاره کرد (Mwebaza et al., 2018, p. 121-122).
ایران با برخورداری از پیشینۀ تاریخی، فرهنگ و هنری غنی یکی از مقاصد اصلی گردشگری خاورمیانه است که هر سال میزبان گردشگران متعدّدی از سراسر جهان است (Pezeshki et al., 2023). در این میان، گردشگری مذهبی یکی از مهمترین انگیزههای سفر گردشگران به کشورمان است (کروبی و همکاران، 1397، ص. 475). باتوجه به احتمال تمامشدن ذخایر نفتی کشورمان در آینده یکی از مهمترین منابع جایگزین برای تأمین درآمد کشور، برنامهریزی و توسعۀ بخشهای مختلف صنعت گردشگری ازجمله گردشگری مذهبی است (عربشاهی و همکاران، 1395، ص. 76). بنابراین توسعۀ انواع گردشگری ازجمله گردشگری مذهبی میتواند بهعنوان ابزاری حیاتی برای دستیابی به هدفهای توسعۀ ایران در آینده درنظر گرفته شود (Esfandyari et al., 2023). همچنین، باتوجه به اینکه حدود 10 هزار زیارتگاه (امامزاده، بقعة متبرکه و بنای مذهبی) در ایران وجود دارد (عنابستانی و رجبی، 1393، ص. 116) و 98 درصد جمعیت کشور را مسلمان هستند (سجاسی قیداری و کامرانیفر، 1393، ص. 1518)، این جاذبههای مذهبی گردشگران زیادی را بهسوی خود جذب میکنند (محمودی و همکاران، 1394، ص. 72). با این اوصاف، میتوان از ظرفیتهای متعدّد گردشگری مذهبی بهنحو مطلوبی بهرهبرداری کرد.
زیارتگاه ویسالقرن یکی از منطقههای نمونۀ گردشگری در استان کرمانشاه است که کارکرد اصلی آن گردشگری مذهبی است؛ بهگونهای که هر سال هزاران گردشگر را بهسوی خود جذب میکند. قرارگرفتن سایت پرواز پاراگلایدر در مجاورت آن درکنار چشمانداز طبیعی بکر و زیبای اطراف آن بر جذابیتهای این فضای گردشگری افزوده است (ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان کرمانشاه، 1402). باتوجه به اهمیت روزافزون گردشگری مذهبی در توسعۀ پایدار جوامع میزبان، علاقه به این نوع از گردشگری درمیان پژوهشگران درحال افزایش است (Iliev, 2020, p. 131). با وجود این، بررسیها نشان میدهد در پژوهشهای منتشرشده دربارۀ گردشگری مذهبی توجه بیشتر محققان بر زیارتگاههای واقعشده در منطقههای شهری بوده است؛ بهطوری که به زیارتگاههای واقع در منطقههای کمجمعیت و روستایی کمتر توجه شده است (رضویزاده و ورشوی، 1402، ص. 120). همچنین، درحال حاضر یکی از بزرگترین معضلاتی که کشور ما درزمینۀ جذب و توسعۀ گردشگری با آن مواجه است، نبود تأسیسات اقامتی و خدماترسانی به گردشگران است (جمینی و همکاران، 1393، ص. 82). تعدّد و تنوع اقامتگاههای لازم گردشگران در یک منطقه ضمن احترام به خواستههای آنها، موجب جذب گروههای بیشتری از گردشگران میشود (برقی و همکاران، 1394، ص. 56). به همین دلیل، شناسایی نواحی مناسب برای توسعۀ گردشگری درقالب مکانیابی نواحی مستعد گردشگری از مباحث مهم برنامهریزی توسعۀ گردشگری است. در همین راستا و بهدنبال کسب منافع بیشتر از پدیدۀ گردشگری و کاهش تخریب محیط زیست در این فضاهای گردشگری، ایدة طراحی اکوکمپها برمبنای اصول پایداری اکوتوریسم و توسعۀ پایدار مطرح شده است (احمدی اصل و همکاران، 1398، ص. 42-43). به تبعیت از شرایط حاکم بر گردشگری مذهبی در کشور (خلأ مطالعاتی دربارۀ گردشگری مذهبی در نواحی غیرشهری و ضعف زیرساختهای اقامتی برای گردشگران مذهبی و ...)، زیارتگاه ویسالقرن نیز از چالشهای مذکور بینصیب نیست و احداث اکوکمپ گردشگری در این منطقه میتواند زمینهساز استفادۀ مناسب از ظرفیتهای فرهنگی و طبیعی این فضای گردشگری باشد؛ از این رو برای بهرهبرداری بهینه از مزایای مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ... در زیارتگاه ویسالقرن محققان در مطالعۀ حاضر درصدد پاسخگوی به سؤالهای زیر هستند: پهنههای مطلوب برای احداث اکوکمپ گردشگری در منطقۀ نمونۀ گردشگری زیارتگاه ویسالقرن کدام است و چه مساحتی از محدودۀ مطالعهشده را پوشش میدهد؟
مبانی نظری پژوهش
گردشگری بهطور سنتی پیوند نزدیکی با مذهب دارد و مذهب بهعنوان یک انگیزۀ قدرتمند برای سفر عمل کرده است (Chianeh et al., 2018, p. 205). یک مکان زیارتی را میتوان بهعنوان یک مقصد گردشگری مذهبی دنظر گرفت که به حاضران اجازه میدهد تا محیطی مذهبی را تجربه کنند (Hung Lee et al., 2021, p. 1-2). به همین دلیل، بسیاری از محققان از مذهب بهعنوان یک نوع از گردشگری و از گردشگری بهعنوان یک رسانۀ مهم برای دین در دنیای معاصر یاد کردهاند (Panchenko et al., 2022, p. 508). بهطور کلی، توسعۀ گردشگری مذهبی یک پدیدۀ تاریخی و جهانی است (Romanelli et al., 2021, p. 388) و میتوان چنین عنوان کرد که گردشگری مذهبی قدمتی به اندازۀ خود دین دارد و درنتیجه، قدیمیترین شکل گردشگری در جهان است (Gedecho, 2014, p. 42). کشش نیروی درونی و علاقۀ قلبی ازجمله مؤلفههای کلیدی است که گردشگران مذهبی را بهسوی امکان مذهبی سوق میدهد (کروبی و همکاران، 1397، ص. 475)
گردشگری مذهبی بهعنوان یکی از زیربخشهای صنعت گردشگری (اسماعیلی مهیاری و همکاران، 1402، ص. 144) وظایف و کارکردهای متعدّدی (جعفری صمیمی و خبره، 1394، ص. 91) مانند توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مقاصد گردشگری (Singh Manhas & Balakrishnan Nair, 2020, p. 53)، ارتقای سطح کیفیت زندگی جامعۀ میزبان دارد (Romanelli et al., 2021, p. 388). همچنین، عاملی کلیدی در تأمین معیشت جوامع محلی است (Esubalew et al., 2020, p. 3920). از این رو، چنین عنوان شده است که گردشگری مذهبی پدیدهای چندبُعدی است که ذینفعان متعدّدی در روند شکلگیری، تدوام و توسعۀ آن دخیل هستند (اسماعیلی مهیاری و همکاران، 1402، ص. 144). به همین دلیل، تعریفهای مختلفی از گردشگری مذهبی ارائه شده است (Chianeh et al., 2018, p. 205).
در یک تعریف ساده گردشگری مذهبی به سفر به مکانها و مقاصد مذهبی اطلاق میشود که با انگیزۀ مذهب و عوامل دیگر صورت میگیرد. ارتباط پویا بین دین و گردشگری سبب شده است که از گردشگران مذهبی بهعنوان شکارچیان تجربه (experience hunters) (معنوی و سرگرمی) یاد شود (Romanelli et al., 2021, p. 386). به عبارتی دیگر، گردشگری مذهبی که عناوین دیگری مانند گردشگری اعتقادی / زیارتی برای آن استفاده شده است، نوعی از گردشگری است که در آن افراد بهصورت انفرادی یا گروهی برای هدفهای زیارتی، تبلیغی یا اوقات فراغت (همراهی) سفر میکنند (Chianeh et al., 2018, p. 205). گردشگران مذهبی را میتوان در دو گروه عمده دستهبندی کرد: گروه اول کسانی هستند که انگیزۀ اصلی آنها از سفر، انجامدادن امور مذهبی است و گروه دوم شامل گردشگرانی است که ضمن انجامدادن زیارت و شرکت در مراسم مذهبی از دیگر جاذبههای گردشگری (اعم از مذهبی و غیر مذهبی) بازدید میکنند. درواقع، هدف مسافرت آنها چندمنظور و اولویت اصلی آنها زیارت است (جعفری صمیمی و خبره، 1394، ص. 86). در همین راستا، برخی از محققان بین مفاهیم «زیارت» (pilgrimage) و «گردشگری مذهبی» (religious tourism) تفاوتی قائل نمیشوند و ازنظر آنها این دو مفهوم بهنسبت یکسان است؛ اما بر این نکته تأکید کردهاند که بین آنها یک تفاوت اساسی وجود دارد که مرتبط با انگیزۀ مسافران است. به این صورت که گردشگری مذهبی یک رسالت معنوی است که مردم را به سفر ترغیب میکند و زیارت، یک هدف آموزشی است که با یک مأموریت معنوی تقویت شده است و درنهایت، به منصۀ ظهور میرسد (Panchenko et al., 2022, p. 508). از دیگر مفاهیم مرتبط با گردشگری مذهبی، تورهای مذهبی است که شامل بازدید از کلیساها، معابد، موزهها، صومعهها، زیارتگاهها و مسجدها میشود (Hassan et al., 2022, p. 2).
در راستای بهرهبرداری بهینه از ظرفیتهای صنعت گردشگری برمبنای اصول توسعۀ پایدار، مفهوم اکوکمپهای گردشگری مطرح شده است (احمدی اصل و همکاران، 1398، ص. 42). باتوجه به ماهیت اکوکمپهای گردشگری میتوان آنها را در زمرۀ فعالیتهای گردشگری مبتنی بر طبیعت قلمداد کرد که بهدنبال رسیدن به آرامش، کشف و یادگیری و فرار به طبیعت است (Komasi et al., 2022). در مباحت مرتبط با گردشگری، اکوکمپها فضاهایی است که فاقد اثر منفی بر محیطهای مقصد گردشگری و هماهنگ و سازگار با محیط طبیعی است (Heruyono et al., 2021). در یک تعریف ساده اکوکمپ حالتی از عملکرد و ارتباط شکوفا، تماشایی و مثبتانگارانه میان انسانها و طبیعت است (Whitworth, 2019). سابقۀ تأسیس اکوکمپها بهویژه در قارۀ اروپا به سال 1999 برمیگردد و مهمترین هدفهای آنها عبارت است از: افزایش رضایت مهمانان بهبود کیفیت خدمات، به حداقل رساندن تولید زباله و بازیافت آن، استفادۀ بهینه از انرژی و آب، عدم آسیبرسانی به منابع آب و خاک با تولید فاضلاب، طراحی و نگهداری اکوکمپها با روشهای طبیعتگرا و سازگار با محیط زیست، اجتناب از استفادۀ مواد مضر برای محیط زیست، فرآوری و فروش محصولات تولیدشده در منطقه با در نظر گرفتن طبیعت و محیط زیست با توسعۀ فعالیتهایی مانند گردشگری (Utarasakul et al., 2008).
امروزه اکوکمپها نقش مهمی در توسعۀ فعالیتهای گردشگری دارد. نقش اکوکمپها در صنعت گردشگری حداقل در سه سطح، اقتصاد گردشگری، توزیع و پراکنش گردشگر در نقاط مختلف است. ارائۀ فضاهای کالبدی مناسب آن بهصورت ترکیب فضاهای سربسته و روباز که چشمانداز دائمی مناسبی برای گردشگر ایجاد میکند، بروز میکند (داوری و گندمکار، 1396، ص. 2).
بررسیها نشان میدهد که دربارۀ موضوع مطالعهشده (مکانیابی اکوکمپ در مناطق نمونۀ گردشگری مذهبی) خلأ مطالعاتی شدیدی وجود دارد. با وجود این درادامه به نتایج چند مطالعۀ مرتبط اشاره شده است.
آریانپور و همکاران (1391) پژوهشی با عنوان «مکانیابی دهکدۀ گردشگری در ساحل دریاچۀ زریوار با بهرهگیری از تکنیکهای AHP و GIS » انجام دادند. محققان در این مطالعه با استفاده از شاخصهای شیب، دید منظر نسبت به دریاچه، فاصله از سکونتگاه، فاصله از مراکز خدماتی-رفاهی، فاصله از مرکز تفریحی موجود، فاصله از خطرهای طبیعی، فاصله از شبکۀ ارتباطی، مالکیت زمینهای منطقه، فاصله از خط ساحلی، کاربری زمینها و آفتابگیری اقدام به مکانیابی دهکدۀ گردشگری در ساحل دریاچه زریوار کردند. نتایج پژوهش نشان داد که سه محدوده، بهعنوان سایتهای مستعد برای احداث دهکده گردشگری شناسایی شده است.
برقی و همکاران (1394) پژوهشی با عنوان «مکانیابی احداث کمپینگ در روستاهای هدف گردشگری با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی و مدلAHP: مطالعۀ موردی: روستای ابیانه» انجام دادند. محققان در این در مطالعه اقدام به مکانیابی احداث کمپینگ در روستای هدف گردشگری ابیانه با استفاده از لایههای کاربری اراضی، مالکیت زمین، فاصله از شبکۀ ارتباطی، فاصله از مراکز خدماتی، فاصله از رودخانه، فاصله از سکونتگاه، طبقات ارتفاعی، جهت شیب، درصد شیب و فاصله از گسل در سیستم اطلاعات جغرافیایی و مدل AHP کردند. نتایج پژوهش نشان داد که ضلع شرقی روستا پتانسیل بیشتری برای احداث کمپینگ گردشگری دارد.
داوری و گندمکار (1396) پژوهشی با عنوان «مکانیابی اکوکمپها براساس پارامترهای آبوهوایی: مطالعۀ موردی: شهرستانهای خوانسار و گلپایگان» انجام دادند. محققان در این مطالعه براساس معیارهای دما، بارش، رطوبت نسبی، لایههای کاربری اراضی، آبراههها، گسلها، جنس خاک، جنس سنگ و لایۀ ارتفاعی و تلفیق نتایج مدل AHP و نرمافزار GIS اکوکمپهای گردشگری را در شهرستانهای خوانسار و گلپایگان شناسایی کردند. نتایج پژوهش نشان داد که شهرستانهای خوانسار و گلپایگان سطح بسیار مناسبی را برای احداث اکوکمپ در فضای محدودی از منطقۀ مطالعهشده پوشش داده است.
آمار و ابراهیمی (1396)پژوهشی با عنوان «تحلیل مکانی فضایی مراکز مذهبی در شهرستان رامسر و نقش آن در توسعۀ گردشگری» انجام دادند. تحلیل مکانی فضایی مراکز مذهبی در شهرستان رامسر نشان داد که عامل ارتفاع یکی از علل اثرگذار بر تعداد گردشگران مذهبی در محدودۀ مطالعهشده است.
موسوی و همکاران (1397) پژوهشی با عنوان «تحلیل مکانی و قابلیتسنجی پهنههای مستعد توسعة گردشگری در شهرستان فسا» انجام دادند. محققان در این در مطالعه اقدام به قابلیتسنجی پهنههای مستعد توسعة گردشگری در شهرستان فسا با استفاده از شاخصهای تراکم جاذبه، ارتفاع، شیب و پوشش گیاهی تفاضلی نرمالشده کردند. نتایج پژوهش نشان داد که محدودۀ مطالعهشده بیشترین پتانسیل را برای گردشگری ورزشی و طبیعی دارد.
احمدی اصل و همکاران (1398) پژوهشی با عنوان «مطالعات مکانیابی اکوکمپها با استفاده از روش ارزیابی TOPSIS: مورد شناسی: مناطق گردشگری استان لرستان» انجام دادند. محققان در این مطالعه اقدام به مکانیابی اکوکمپها در منطقههای گردشگری استان لرستان با استفاده از مدل TOPSIS کردند. همچنین، آنها برای مکانیابی اکوکمپها از معیارهای تعداد گردشگران، آبوهوا، منابع آبی، دید و منظر، مخاطرههای طبیعی، اراضی مناسب، راههای ارتباطی، فاصله از منطقههای مسکونی، جاذبههای طبیعی و پوشش گیاهی استفاده کردند. نتایج نشان داد که منطقۀ گردشگری دریاچۀ گهر برای احداث اکوکمپ با امتیاز 711/0 اولویت اول را دارد و تالابهای ولیعصر با ارزش 394/0 در اولویت آخر قرار گرفته است.
قرخلو و همکاران (1399) پژوهشی با عنوان «گردشگری مذهبی و شناسایی محدودههای احداث کمپ فراغتی شهری با رویکرد تحلیل سلسلهمراتبی و منطق فازی در GIS: شهر مقدس قم» انجام دادند. محققان در این مطالعه اقدام به شناسایی محدودههای احداث کمپ فراغتی برای توسعۀ گردشگری مذهبی در شهر قم کردند. آنها در این مطالعه با رویکرد تحلیل سلسلهمراتبی و منطق فازی درGIS و با استفاده از معیارهای اقتصادی (متشکل از زیرمعیارهای کمی هزینه، منطبق بر نیاز مصرف، نزدیکی به بازار)، امنیتی (متشکل از زیرمعیارهای آرامش محیط، روشنایی محله و دسترسی به تجهیزات)، زیستمحیطی-کالبدی (متشکل از زیرمعیارهای نزدیکی به رودخانه، کیفیت فضای سبز، تداوم زمانی مراجعه، توزیع متعادل در شهر و سلامت زیستی) و دسترسی (متشکل از زیرمعیارهای حملونقل، راههای دسترسی، قرابت به جاذبهها، دوری از کاربریهای مزاحم، واقعشدن در ارضی مناسب و گرههای ترافیکی) اقدام به اولویتبندی منطقههای هشتگانۀ شهر قم کردند. نتایج پژوهش نشان داد که منطقههای 4، 8، 2 و 3 بهترین گزینهها برای احداث کمپ فراغتی در محدودۀ مطالعاتی است.
صیدایی و صادقی (1402) پژوهشی با عنوان «مکانیابی احداث اکوکمپهای گردشگری عشایری در منطقۀ چهارمحال و بختیاری» انجام دادند. محققان در این مطالعه اقدام به مکانیابی اکوکمپهای گردشگری عشایری در منطقۀ چهارمحال و بختیاری با استفاده از شاخصهای ارتفاع، شیب، خاک، کاربری و پوشش اراضی، نزدیکی به منابع آب، دوری از منطقههای حفاظتشده، فاصله از خط گسل، فاصله از زمین لغزش، متوسط دما سالانه، متوسط بارش سالانه، نزدیکی به جادۀ ارتباطی، نزدیکی به شهر، نزدیکی به روستا، تراکم جمعیت استفاده کردند. نتایج پژوهش نشان داد که محدودۀ مطالعاتی ظرفیتهای چشمگیری برای احداث اکوکمپ دارد.
ابوی پژوهشی با عنوان «نقشهبرداری گردشگری: مروری بر نقشهبرداری و استفاده از GIS» انجام داد. محقق در این مطالعه دربارۀ کاربرد سیستم اطلاعات جغرافیایی در گردشگری نشان داد که استفاده از این سیستم با درستکردن نقشههای پایه، فایلهای دیجیتال برای نقشههای اینترنتی و تولید نقشۀ مقاصد گردشگری، ارائۀ کوتاهترین مسیر برای رسیدن به یک مقصد خاص، وضعیت محیط ژئوفیزیکی مقصد، بهترین زمان سال برای بازدید، طبقهبندی جاذبهها، الگوی توزیع امکانات رفاهی و محصولات گردشگری در ارائۀ راهنمایی به گردشگران و شناسایی و یافتن بهترین نقاط گردشگری نقش کارآمدی دارد (Eboy, 2017).
قربانزاده و همکاران پژوهشی با عنوان «نقشهبرداری مناطق بالقوۀ گردشگری مبتنی بر طبیعت با استفاده از سیستمهای تصمیمگیری GIS در استان آذربایجانشرقی» انجام دادند. محققان در این مطالعه از 15 معیار با تأکید بر فاصله (فاصله تا آبشار، سد، چشمه، جنگل ضعیف، پیست اسکی، چشمانداز / منظر ویژه، دریاچه و تالاب، رودخانۀ اصلی، علفزار، چشمۀ آب گرم، باغ، مسیر پرندهنگری، کمپینگ، غار و جنگل انبوه) استفاده کردند و درنهایت، محدودۀ مطالعهشده را براساس گردشگری مبتنی بر طبیعت پهنهبندی کردند (Ghorbanzadeh et al., 2019).
ناس و ایلهام پژوهشی با عنوان «نقشهبرداری فرهنگ محلی پیشرو بخش گردشگری Cirebon با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS» انجام دادند. محققان در این مطالعه با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی اقدام به پهنهبندی جاذبههای گردشگری فرهنگی بخش گردشگری شهر سیریبون (Cirebon) در کشور اندونزی کردند. نتایج پژوهش نشان داد که تهیۀ نقشههای مکانی از جاذبههای گردشگری مذهبی و ارائۀ آنها به گردشگران میتواند بهعنوان رسانهای برای دولت محلی در راستای ترویج گردشگری فرهنگی مورد استفاده قرار گیرد (Nas & Ilham, 2021).
اونیچنکو و همکاران پژوهشی با عنوان «ایجاد سری نقشههای گردشگری بهعنوان یک نوع نقشهبرداری سیستم منطقهای گردشگری» انجام دادند. محققان در این مطالعه در راستای توسعۀ گردشگری در کشور اوکراین با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی اقدام به تهیۀ مسیرهای بهینه برای بازدید از جاذبههای گردشگری کردند. نتایج پژوهش نشان داد که خروجی نقشهها علاوهبر تأمین نیازهای گردشگران برای سفر نشاندهندۀ اهمیت مطالعات جغرافیای مدرن در توسعۀ گردشگری بوده است (Onyshchenko et al., 2022).
بررسی و مرور مطالب منتشرشده دربارۀ موضوع مطالعهشده نشان میدهد که باوجود اهمیت گردشگری مذهبی در توسعه و ترویج دین مبین اسلام و جایگاه آن در دستیابی به توسعۀ پایدار مقاصد گردشگری در کشورمان مطالعات محدودی دربارۀ گردشگری مذهبی و بهویژه مکانیابی اکوکمپها در منطقههای نمونۀ گردشگری مذهبی صورت گرفته است و تأکید محققان بر دیگر ابعاد گردشگری و بهویژه فضاهای شهری بوده است؛ بنابراین پژوهش حاضر به لحاظ موضوع بررسیشده نوآوری دارد. به همین دلیل، میتواند مبنایی برای سایر مطالعات در آینده باشد.
معرفی محدودۀ مطالعاتی
منطقۀ نمونۀ گردشگری ویسالقرن یکی از منطقههای نمونۀ گردشگری استان کرمانشاه است که به لحاظ موقعیت در طول جغرافیایی 46 درجه و 50 دقیقه و عرض 34 درجه و 31 دقیقه قرار گرفته است. موقعیت توپوگرافی این فضای جغرافیایی[1] شرایط را برای برگزاری دورههای آموزشی و ورزشهای هوایی (پاراگلایدر) بهگونهایی فراهم آورده است که موجب شکلگیری گردشگری ماجراجویانه در این فضای جذاب شده است (ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان کرمانشاه، 1402). درواقع، باتوجه به شرایط موجود در منطقۀ نمونۀ گردشگری ویسالقرن میتوان ترکیبی از گردشگری مذهبی و گردشگری ماجراجویانه را در آن مشاهده کرد. در هر صورت جذابیت این فضای گردشگری تا حدی است که سالانه هزاران زائر و گردشگربهسوی خود جذب میکند. در شکل 1 موقعیت جغرافیایی محدودۀ مطالعهشده آمده است (شکل 1).
شکل 1: موقعیت محدودۀ مطالعهشده (منبع: سازمان مدیریت و برنامهریزی استان کرمانشاه، 1400)
Fig 1: The location of the study area
روششناسی پژوهش
مطالعۀ حاضر به لحاظ روششناسی از نوع پژوهشهای کمّی و کاربردی است که در آن برای جمعآوری اطلاعات و دادههای لازم از ترکیبی از روشهای اسنادی (مطالعۀ مقالههای مرتبط با موضوع مطالعهشده، دادههای سازمانی و ...) و پیمایشی (اخذ نظرهای کارشناسان و محققان) استفاده شده است. بهطور کلی، مراحل انجامدادن پژوهش را میتوان در بندهای زیر خلاصه کرد:
مرحلۀ اول: مرور منابع و استخراج مؤلفهها و معیارهای مکانیابی اکوکمپ گردشگری: پس از مطالعۀ منابع مرتبط با موضوع مطالعهشده، مؤلفهها و معیارهای مرتبط با مکانیابی اکوکمپ گردشگری در قالب پنج مؤلفه اصلی (توپوگرافی، اقلیمی، لیتولوژی، هیدرولوژی و انسانی-زیستمحیطی) و 12 معیار (ارتفاع، شیب، زوایۀ تابش سالانۀ خورشید، زمینشناسی، فاصله از نقاط زمین لغزش، فاصله از رودخانه، فاصله از جاده، کاربری اراضی، شاخص تفرق پوشش گیاهی، فاصله از قبرستان، فاصله از بارگاه ویسالقرن و فاصله تا سایت پرواز پاراگلایدر) شناسایی و استخراج شد (جدول 1). گفتنی است که باتوجه به فضای بهنسبت کوچک محدودۀ مطالعهشده، برخی از لایهها بهدلیل یکسانبودن در محدودۀ مطالعاتی (بارش، دما، فاصله از شهر، فاصله از روستا، فاصله از منابع آلاینده و ...) حذف شده است؛ زیرا این لایهها در این محدوده طبقات یکسانی داشته و در مکانیابی نهایی اثری نداشته است.
جدول 1: فاکتورهای مؤثر بر مکانیابی مکانیابی اکوکمپ گردشگری
Table 1: Factors affecting the positioning of tourism eco-camps
|
معیار |
مؤلفه |
معیار |
مؤلفه |
|
فاصله از جاده کاربری اراضی شاخص تفرق پوشش گیاهی فاصله از قبرستان فاصله از بارگاه ویسالقرن فاصله تا سایت پرواز پاراگلایدر |
انسانی-زیستمحیطی |
ارتفاع شیب |
توپوگرافی |
|
زاویۀ تابش سالانۀ خورشید |
اقلیمی |
||
|
زمینشناسی فاصله از نقاط زمین لغزش |
لیتولوژی |
||
|
فاصله از رودخانه |
هیدرولوژی |
منبع: آریانپور و همکاران (1391)، برقی و همکاران (1394)، داوری و گندمکار (1396)، آمار و ابراهیمی (1396)، موسوی و همکاران (1397)، احمدی اصل و همکاران (1398)، قرخلو و همکاران (1399) و et al. Ghorbanzadeh (2019)
مرحلۀ دوم: تهیۀ لایههای لازم برای مکانیابی اکوکمپ گردشگری: در این مرحله برخی از لایهها مثل جاده، آرامگاه و گورستان زیارتگاه ویسالقرن، سایت پرواز و ... از نرمافزار گوگل ارث و برخی دیگر از لایهها مانند ارتفاع، پوشش گیاهی، کاربری اراضی، نقاط زمینلغزش با دادههای سنجش از دور استخراج شد. گفتنی است که دو لایۀ شیب و رودخانه از لایۀ ارتفاع استخراج شده است.
مرحلۀ سوم: پردازش دادهها: در این مرحله با استفاده از ابزارهای موجود در نرمافزار GIS پردازشهایی مانند تبدیل لایههای وکتوری به رستری و درادامه، وزندهی به طبقات اصلی (در پنج طبقه اهمیت بسیار زیاد = ارزش 9، زیاد = 7، متوسط = 5، کم = 3 و بسیار کم = 1) انجام گرفته است. همچنین، برای وزندهی به لایههای استفادهشده از نظرهای 12 کارشناس و محقق که درزمینۀ موضوع مطالعهشده، تجربههای ارزشمندی داشتهاند، استفاده شده است.
مرحلۀ چهارم: تهیه و تفسیر پهنههای نهایی: در مرحلۀ پایانی مطالعۀ حاضر با استفاده از روش همپوشانی (Overlay) و مجموع وزنها (Weighted Sum) محدودۀ مطالعهشده به لحاظ استعداد اکوکمپ گردشگری پهنهبندی شده است. پهنهبندی مذکور در طبقات پنجگانه (بسیار مناسب، مناسب، بهنسبت مناسب، نامناسب و بسیار نامناسب) استخراج و سپس مساحت هریک از پهنهها گزارش و تفسیرهای لازم ارائه شده است.
یافتههای پژوهش و تجزیهوتحلیل
در مطالعۀ حاضر متناسب با مراحل تشریحشده در بخش روش تحقیق، ابتدا لایههای دوازدهگانۀ مدنظر برای مکانیابی اکوکمپ گردشگری در زیارتگاه ویسالقرن براساس پنج مؤلفۀ کلیدی تهیه و درادامه، نقشه نهایی محدودۀ مطالعهشده متناسب با هدف اصلی پژوهش (مکانیابی اکوکمپ در منطقۀ نمونۀ گردشگری ویسالقرن) تولید شده است.
تهیۀ لایههای مربوط به معیارهای دوازدهگانۀ مکانیابی اکوکمپ گردشگری
برای تهیۀ لایهها مؤلفه توپوگرافی که دو معیار ارتفاع و شیب را پوشش میدهد، با در نظر گرفتن وزن زیرمعیارها (طبقات)، دو لایۀ مذکور تهیه شده است (جدول 2 و شکل 2). همانطور که ملاحظه میشود شیب کمتر، اهمیت بیشتر و ارتفاع بیشتر، بیشترین اهمیت را دارد. درمجموع، فضاهای واقع در بخش مرکزی و جنوب غربی محدودۀ مطالعهشده به لحاظ دو معیار شیب و ارتفاع شرایط مناسبتری را برای احداث اکوکمپ گردشگری داشته است.
جدول 2: وزن زیرمعیارهای مؤلفۀ توپوگرافی برای احداث اکوکمپ گردشگری
Table 2: The weight of the sub-criteria of the topographical component for the construction of a tourism eco-camp
|
معیار |
زیرمعیار |
وزن |
معیار |
زیرمعیار |
وزن |
|
ارتفاع |
1520-1630 |
1 |
شیب |
0-11 |
9 |
|
1640-1700 |
3 |
12-18 |
7 |
||
|
1710-1760 |
5 |
19-25 |
5 |
||
|
1770-1810 |
7 |
26-36 |
3 |
||
|
1820-1880 |
9 |
37-62 |
1 |
منبع: یافتههای پژوهش 1402
|
|
|
شکل 2: لایههای مؤلفۀ توپوگرافی (ارتفاع و شیب) برای احداث اکوکمپ گردشگری (منبع: یافتههای پژوهش 1402)
Fig 2: Topographic component layers (height and slope) for the construction of tourism eco-camp
برای تهیۀ لایۀ زاویۀ تابش سالانۀ خورشید که تنها معیار مؤلفۀ اقلیمی در مطالعۀ حاضر است، وزن زیرمعیارها و نقشۀ نهایی تهیه شده است (جدول 3 و شکل 3). همانطور که نتایج نشان میدهد بخش جنوبی و جنوب غربی محدودۀ مطالعهشده شرایط بهتری را برای هدف اصلی مدنظر داشته است.
جدول 3: وزن زیرمعیارهای مؤلفۀ توپوگرافی برای احداث اکوکمپ گردشگری
Table 3: The weight of the sub-criteria of the topographical component for the construction of a tourism eco-camp
|
معیار |
زیرمعیار |
وزن |
|
زاویۀ تابش سالانۀ خورشید |
زاویۀ تابش بسیار کم (387617-542753) |
1 |
|
زاویۀ تابش کم (542753-595470) |
3 |
|
|
زاویۀ تابش متوسط (595470-654211) |
5 |
|
|
زاویۀ تابش زیاد (654211-715964) |
7 |
|
|
زاویۀ تابش بسیار زیاد (715964-771693) |
9 |
منبع: یافتههای پژوهش 1402
|
|
شکل 3: لایۀ اقلیمی (زوایۀ تابش سالانۀ خورشید) برای احداث اکوکمپ گردشگری (منبع: یافتههای پژوهش 1402)
Fig 3: Climatic layer (annual solar radiation angle) for the construction of tourism eco-camp
وزن و لایههای مؤلفۀ لیتولوژی که دو معیار زمینشناسی و فاصله از نقاط زمین لغزش را پوشش میدهد درادامه، تهیه شده است (جدول 4 و شکل 4). یافتههای نشان میدهد که بیشتر محدودۀ مطالعهشده بهلحاظ زمینشناسی با سنگهای متوسط تا مقاوم پوشش داده شده است و بخش شرقی، شمال شرقی و شمالی محدودۀ مطالعهشده ازنظر فاصله از نقاط زمین لغزش در شرایط نسبی بهتری قرار دارد.
جدول 4: وزن زیرمعیارهای مؤلفۀ توپوگرافی برای احداث اکوکمپ گردشگری
Table 4: The weight of the sub-criteria of the topography component for the construction of a tourism eco-camp
|
معیار |
زیرمعیار |
وزن |
معیار |
زیرمعیار |
وزن |
|
زمینشناسی |
سست (VII) |
3 |
فاصله از نقاط زمین لغزش |
0-200 |
1 |
|
متوسط تا مقاوم (IV) |
7 |
200-400 |
3 |
||
|
- |
- |
400-600 |
5 |
||
|
- |
- |
600-800 |
7 |
||
|
- |
- |
800 < |
9 |
منبع: یافتههای پژوهش 1402
|
|
|
شکل 4: لایههای مؤلفۀ لیتولوژی (زمینشناسی و فاصله از نقاط زمین لغزش) برای احداث اکوکمپ گردشگری (منبع: یافتههای پژوهش 1402)
Figure 4: Layers of the lithology component (geology and distance from the landslide points) for the construction of the tourism eco-camp.
لایۀ فاصله از رودخانه تنها معیار مؤلفۀ هیدرولوژی در مطالعۀ حاضر است که درادامه، نقشه و وزن زیرمعیارهای آن تهیه شده است (جدول 5 و شکل 5). نتایج نشان میدهد که بخش غربی محدودۀ مطالعهشده به لحاظ معیار فاصله از رودخانه در وضعیت مطلوبی قرار دارد.
جدول 5: وزن زیرمعیارهای فاصله از رودخانه برای احداث اکوکمپ گردشگری
Table 5: The weight of the sub-criteria of the distance from the river for the construction of a tourism eco-camp
|
معیار |
زیرمعیار |
وزن |
|
فاصله از رودخانه |
0-200 |
1 |
|
200-400 |
3 |
|
|
400-600 |
5 |
|
|
600-800 |
7 |
|
|
800 < |
9 |
منبع: یافتههای پژوهش 1402
|
|
شکل 5: لایۀ هیدرولوژی (فاصله از رودخانه) برای احداث اکوکمپ گردشگری (منبع: یافتههای پژوهش 1402)
Figure 5: Hydrological layer (distance from the river) for the construction of tourism eco-camp
برای تهیۀ لایههای مربوط به مؤلفۀ انسانی-زیستمحیطی که شش معیار فاصله از جاده، کاربری اراضی، شاخص تفرق پوشش گیاهی، فاصله از قبرستان، فاصله از بارگاه ویسالقرن و فاصله تا سایت پرواز پاراگلایدر را شامل میشود، اوزان مربوط به زیرمعیارها درنظر گرفته شده و درادامه، نقشههای هریک ترسیم شده است (جدول 6 و شکل 6). همانطور که ملاحظه میشود براساس هریک از معیارهای فوق، محدودۀ مطالعهشده اشکال متفاوتی دارد که با ترکیب آنها میتوان به هدف مدنظر دست پیدا کرد.
جدول 6: وزن زیرمعیارهای مؤلفۀ انسانی-زیستمحیطی برای احداث اکوکمپ گردشگری
Table 6: The weight of the sub-criteria of the human-environmental component for the construction of a tourism eco-camp
|
معیار |
زیرمعیار |
وزن |
معیار |
زیرمعیار |
وزن |
|
فاصله از جاده |
0-200 |
9 |
کاربری اراضی |
مرتع |
7 |
|
200-400 |
7 |
زمین زراعی |
5 |
||
|
400-600 |
5 |
ساختوساز |
3 |
||
|
600-800 |
3 |
زمین بایر |
9 |
||
|
800 < |
1 |
منبع آب |
1 |
||
|
شاخص تفرق پوشش گیاهی |
پوشش گیاهی بسیار کمتراکم (1575/0 – 07825/0) |
9 |
فاصله از قبرستان |
0-200 |
1 |
|
پوشش گیاهی کمتراکم (1759/0 – 1576/0) |
7 |
200-400 |
3 |
||
|
پوشش گیاهی با تراکم بهنسبت زیاد (195/0 – 176/0) |
5 |
400-600 |
5 |
||
|
پوشش گیاهی با تراکم زیاد (2134/0 – 1951/0) |
3 |
600-800 |
7 |
||
|
پوشش گیاهی با تراکم بسیار زیاد (2586/0 – 2135/0) |
1 |
800 < |
9 |
||
|
فاصله از بارگاه ویسالقرن |
0-200 |
3 |
فاصله تا سایت پرواز پاراگلایدر |
0-200 |
1 |
|
200-400 |
9 |
200-400 |
3 |
||
|
400-600 |
7 |
400-600 |
5 |
||
|
600-800 |
5 |
600-800 |
7 |
||
|
800 < |
1 |
800 < |
9 |
منبع: یافتههای پژوهش 1402
|
|
|
|
|
|
|
|
|
شکل 6: لایههای مؤلفۀ انسانی-زیستمحیطی برای احداث اکوکمپ گردشگری (منبع: یافتههای پژوهش 1402)
Fig 6: Layers of the human-environmental component to build a tourism eco-camp
پهنهبندی نهایی محدودۀ مطالعاتی در راستای مکانیابی اکوکمپ گردشگری
برای تهیۀ خروجی نهایی براساس نظرهای کارشناسان، معیارهای دوازدهگانه وزندهی شده است. همانطور که نتایج نشان میدهد (شکل 7) دو معیار ارتفاع و فاصله از قبرستان با وزن مشابه 1072/0 بیشترین وزن و معیار شاخص پوشش تفرق گیاهی با وزن 0370/0 کمترین وزن را دارد.
شکل 7: وزن معیارهای مکانیابی اکوکمپ گردشگری (منبع: یافتههای پژوهش 1402)
Fig 7: Weight of tourism eco-camp location criteria
پس از وزندهی به معیارها تمامی لایههای بررسیشده با هم تلفیق و پهنهبندی محدودۀ مطالعهشده به لحاظ مکانیابی اکوکمپ گردشگری در قالب نقشههای نهایی و جدول مربوط ارائه شده است (شکل 8 و جدول 7). یافتهها نشان میدهد اگر فضای بررسیشده را از وسط به دو نیمکرۀ شمالی و جنوبی تقسیم کنیم، بخش جنوبی آن شرایط مساعدی برای احداث اکوکمپ گردشگری دارد؛ اما بهطور کلی، میتوان چنین عنوان کرد که پهنههای بسیار مناسب برای احداث اکوکمپ گردشگری در بخش جنوب و جنوب شرقی و بخش غربی محدودۀ مطالعاتی قرار گرفته است. نتایج اعداد و ارقام حاصل از پهنهبندی نهایی محدودۀ مطالعاتی به لحاظ ظرفیت احداث اکوکمپ گردشگری نشان میدهد که از مجموع 39/219 هکتار فضای بررسیشده برای احداث اکوکمپ گردشگری حدود 2/32 هکتار در پهنۀ بسیار مناسب، 03/55 هکتار در پهنۀ مناسب، 76/60 هکتار در پهنۀ بهنسبت مناسب، 73/45 هکتار در پهنۀ نامناسب و 66/25 هکتار در پهنۀ بسیار نامناسب قرار گرفته است.
|
|
|
شکل 8: پهنهبندی محدودۀ مطالعهشده به لحاظ مکانیابی اکوکمپ گردشگری (منبع: یافتههای پژوهش 1402)
Fig 8: Zoning of the study area in terms of the location of the tourism eco-camp
جدول 7: مساحت پهنههای شناساییشده در راستای مکانیابی اکوکمپ گردشگری
Table 7: The area of the spaces identified for locating the tourism eco-camp
|
پهنه |
مساحت (هکتار) |
درصد |
|
بسیار مناسب |
2/32 |
68/14 |
|
مناسب |
03/55 |
08/25 |
|
بهنسبت مناسب |
76/60 |
69/27 |
|
نامناسب |
73/45 |
85/20 |
|
بسیار نامناسب |
66/25 |
7/11 |
|
مجموع |
39/219 |
100 |
منبع: یافتههای پژوهش 1402
نتیجهگیری
گردشگری مذهبی یکی از ابعاد اصلی گردشگری بهویژه در کشورهای مسلمان است که علاوهبر انجامدادن تکالیف مذهبی و تأمین آسایش روحی گردشگران مزایای متعدّدی را برای مقاصد گردشگری بهویژه در ابعاد اقتصادی به همراه دارد. با وجود این، تنوع امکانات و خدمات لازم گردشگران به شیوههای مختلف میتواند در افزایش جذابیت مقاصد گردشگری مؤثر باشد. یکی از مهمترین راهبردها در راستای توسعۀ گردشگری پایدار، احداث اکوکمپهای گردشگری است که ضمن سازگاری با فضای جغرافیایی مقاصد گردشگری تأمینکنندۀ بخش چشمگیری از نیازهای اقتصادی جوامع میزبان است. در این راستا، مکانیابی احداث اکوکمپهای گردشگری در منطقههای نمونۀ گردشگری مذهبی که جذابیتهای ویژهای برای گردشگران دارد میتواند ارزش و جایگاه فضاهای گردشگری مذهبی را دوچندان کند؛ از این رو هدف پژوهش حاضر مکانیابی اکوکمپ گردشگری در منطقۀ نمونه گردشگری مذهبی ویسالقرن در استان کرمانشاه است که در آن از 12 معیار کلیدی مکانیابی احداث اکوکمپهای گردشگری استفاده شده است.
نتایج پژوهش نشان داد متناسب با هدف اصلی پژوهش به زیرمعیارها و معیارهای پژوهش وزنهای متفاوتی اختصاص داده و لایههای مدنظر تهیه و درنهایت، محدودۀ مطالعهشده براساس پتانسیل مکانیابی احداث اکوکمپ گردشگری پهنهبندی شده است. به این صورت که از مساحت کل محدودۀ مطالعهشده 2/32 هکتار که 68/14 درصد از این فضا را پوشش میدهد، در پهنۀ بسیار مناسب برای احداث اکوکمپ گردشگری قرار گرفته است. این پهنهها در بخش جنوب و جنوب شرقی و قسمت محدودی از آن در بخش غربی محدودۀ مطالعاتی قرار گرفته است. باتوجه به محدودۀ جغرافیایی بهنسبت وسیع شناسایی برای احدث اکوکمپ گردشگری از این فضاهای علاوهبر احداث اکوکمپ گردشگری مذهبی میتوان برای متنوعسازی گردشگری در منطقۀ نمونۀ گردشگری ویسالقرن استفادههای دیگری کرد. احداث پارک و فضای سبز، توسعۀ سایت پرواز پاراگلایدر و ... نمونههایی از پیشنهادهای کاربردی دربارۀ توسعۀ زیرساختهای گردشگری در محدودۀ مطالعاتی است. باوجود اهمیت گردشگری مذهبی در دین مبین اسلام و اهمیت آن در ابعاد مختلف توسعۀ پایدار، مطالعۀ حاضر میتواند مبنایی برای سایر مطالعات دربارۀ موضوع مطالعهشده باشد. با وجود این، محققان در دستیابی به هدفهای پژوهش با محدودیتهایی ازجمله دسترسی محدود به لایههای اطلاعاتی لازم، کمبود آمار و دادههای موثق دربارۀ تعداد و انگیزههای گردشگران زیارتگاه ویسالقرن و ... مواجه بودهاند. در راستای توسعۀ مطالعات مرتبط با موضوع بررسیشده، عناوین زیر برای آینده پیشنهاد میشود: استفاده و مقایسۀ روشها مختلف همپوشانی برای مکانیابی اکوکمپ در منطقههای نمونۀ گردشگری مذهبی، شناسایی پیشرانهای کلیدی مؤثر بر توسعۀ گردشگری مذهبی.
[1] . ارتفاع این جاذبۀ گردشگری از سطح دریا 1866 متر است.
)