Analysis of the Causes of Urban Sprawl in Iran

Document Type : Original Article

Authors

1 Professor, Department of Human Geography and Planning, Faculty of Geography, University of Tehran, Tehran, Iran

2 Associate professor, Department of Human Geography and Planning, Faculty of Geography, University of Tehran, Tehran, Iran

3 Department of Human Geography and Planning, Faculty of Geography, University of Tehran, Tehran, Iran

4 Ph.D. Candidate, Department of Human Geography and Planning, Faculty of Geography, University of Tehran, Tehran, Iran

Abstract

Abstract
In the era of rapid urbanization, urban sprawl is undeniably one of the most significant challenges facing cities, particularly in developing countries. Iranian cities are no exception to this trend. Effective planning to manage urban sprawl and achieve sustainable urban land management requires a thorough understanding of the forces and causes that contribute to scattered urban development. This research aimed to investigate both the direct and indirect causes of urban sprawl in Iranian cities.  The study employed a qualitative and descriptive-analytical approach, utilizing document-based data collection methods. Approximately 80 domestic articles on urban sprawl were gathered, analyzed, and coded using MAXQDA2020 software through a systematic process. The reasons for urban sprawl identified in the literature were categorized into 16 general themes. The findings indicated that the key factors contributing to urban sprawl in Iranian cities included weaknesses, ambiguities, and inefficiencies in urban laws and regulations; inadequate planning, monitoring, and control over urban growth; development of transportation infrastructure; macro-level urban policies; migration to urban areas; land speculation; planned settlements; natural population growth; impacts of urban planning approvals; and establishment of light and heavy industries on city peripheries. These factors were interconnected and arose from various contextual influences.
 
Keywords: Urban Sprawl, Iranian Cities, Content Analysis, MAXQDA Software.
 
Introduction
Urban sprawl has been a topic of interest for social science researchers since the mid-20th century (Rubiera-Morollón et al., 2020). Experts suggest that urban sprawl in the United States and Western Europe can be understood through 3 historical stages: 1) urban sprawl under the Keynesian-Fordist model of urbanization (1945-1975), 2) the period of urban reconstruction and intensive city redevelopment (1975-1985), and 3) the emergence of a neoliberal and globalized urban model (from 1985 onward) (Bueno-Suárez et al., 2020, pp. 5-9). Since the 1960s, the concept of urban dispersion has gained prominence in urban studies historically associated with American cities (Meshkini et al., 2013, p. 118). However, this spatial evolution is not confined to the United States; it has now affected many cities worldwide. In recent decades, Iranian cities have experienced significant urban sprawl exacerbated by specific macroeconomic, social, political, and environmental factors, which have, in turn, impacted the social fabric and health of residents (Hosseini & Hosseini, 2014, p. 33). Understanding urban sprawl requires examining its causes, contexts, and consequences. It is challenging to apply a one-size-fits-all framework to cities globally. To create effective strategies for mitigating this issue, it is essential to investigate the similarities and differences in urban sprawl patterns across various cities (Pourahmad et al., 2019, p. 67). The first step in addressing urban sprawl is to control and prevent its escalation. Effective management cannot occur without a clear understanding of the conditions, contexts, processes, and causes that contribute to sprawl. Identifying and managing the physical growth of cities necessitates a comprehensive approach at both urban and regional levels (Ziyari et al., 2016, p. 497). Therefore, the aim of this research was to identify the factors and indicators contributing to urban sprawl in Iranian cities.
 
Materials & Methods
This research employed a qualitative approach. The data collection method utilized was document-based analysis. Data were gathered through content analysis and processed using MAXQDA 2020 software. To achieve the research objectives, approximately 80 relevant articles on urban sprawl were collected with no time limit imposed on the selection. In the first step, about 40 articles specifically addressing the causes of urban sprawl were identified and extracted using MAXQDA. In the second step, these selected articles were coded. Each article was read in its entirety and instances cited as reasons for sprawl were designated as codes and organized into specific subject categories. In the third step, all the codes generated from the previous stage were compiled and transferred to Word software for further analysis. Finally, in the fourth step, the selected codes underwent a screening process to eliminate duplicates and condense the information, resulting in a final summary table.
 
Research Findings
The research identified 16 categories of causes contributing to urban sprawl in Iranian cities, highlighting the complexity and interrelationship of these factors. The primary findings were summarized as follows:

Urban Management and Planning: A significant cause of sprawl was the weakness and inefficiency of urban laws and regulations, particularly in construction and growth control. This category received the highest frequency of mentions (12 occurrences).
Infrastructure and Urban Elements: The development of transportation networks and urban infrastructure was frequently cited (10 occurrences), emphasizing the role of communication routes in facilitating sprawl.
Economic Factors: The rise in urban land prices and land speculation was identified as a key economic driver of sprawl (14 occurrences), affecting land availability and accessibility.
Migration: The ongoing trend of migration to urban areas was noted as a major contributing factor (19 occurrences) driven by job opportunities and urban development.
Socio-Cultural Changes: Researchers highlighted shifts in lifestyle among Iranian families, which had implications for urban expansion.
Natural Factors: Environmental aspects, such as geography and climate, were recognized as influences on urban growth patterns.
Political Factors: The expansion of government structures and policies impacting land use were also noted with specific references to industrial and military developments on urban peripheries.
Inner-City Problems: Issues, such as land hoarding and deterioration of central urban areas, were mentioned, indicating challenges within existing urban fabrics.
Marginalization and Informal Settlements: The growth of informal settlements around cities (5 occurrences) was emphasized, reflecting socio-economic disparities.
Peri-Urban Integration: Factors leading to the integration of surrounding villages into cities were discussed, particularly the lack of physical barriers and proximity to transport routes.
Demographic Factors: Natural population growth (15 occurrences) was another critical element affecting urban sprawl.

The research revealed that the city of Tehran was the most studied city regarding urban sprawl followed by Sari, Ahvaz, and Mashhad. Each city displayed unique characteristics and factors contributing to its sprawl, demonstrating that while certain causes were widespread, local contexts significantly shaped urban development patterns.
In conclusion, the findings suggested that urban sprawl in Iranian cities resulted from a confluence of factors, many of which were interrelated and influenced by government policies. Effective management and planning must address these multifaceted causes to create sustainable urban environments.
 
Discussion of Results & Conclusion
The causes of urban sprawl in Iran were categorized into 15 distinct dimensions: city form, urban management and planning, infrastructure and urban elements/transportation, land and housing management, planning, and policy, migration and land preparation, socio-cultural factors, natural factors, economic factors, urban plans, political factors, inner-city problems, marginalization and informal settlement issues, urban peripheral problems, demographic factors, and other factors.
Within the dimension of city form, spatial-functional discontinuity was noted as a contributing factor (3 occurrences in the sources). In terms of urban management and planning, the weaknesses, deficiencies, ambiguities, and inefficiencies of urban laws and regulations—particularly concerning construction and urban growth control—were highlighted (12 occurrences). Regarding infrastructure and urban elements, significant emphasis was placed on the development of transportation technology and communication networks, as well as the enhancement of urban infrastructure and information technology (10 occurrences). Current government urban policies, particularly those related to land and housing—such as the development of new cities, various urban plans, land transfer, preparation, zoning, and policies addressing informal settlements—were identified as key factors (16 occurrences). The trend of migration to urban areas emerging as a prevalent cause of sprawl was noted 19 times in the sources. Additionally, researchers emphasized changes in the lifestyle of Iranian families as a socio-cultural factor influencing urban expansion. Natural factors, including climate, landform, water resources, soil conditions, and river systems, also played a critical role in the spread of cities in Iran. Furthermore, the rising prices of urban land, speculation, and fluctuations in the real estate market were identified as significant economic drivers of urban sprawl (14 occurrences). In conclusion, the multifaceted nature of urban sprawl in Iran was influenced by a complex interplay of factors across various dimensions. Understanding these causes was essential for developing effective strategies to manage and mitigate urban sprawl in Iranian cities. Regarding urban planning, the existing policies and development plans, including comprehensive plans, specific projects, land preparation, and regional and local strategies, had been emphasized by Iranian researchers as significant indicators of urban sprawl (1 occurrence in the sources). A notable political factor contributing to urban expansion was the growth of government structures and organizations, which was mentioned 7 times in the sources. Additionally, the presence of large-scale developments, such as industrial and military centers, was cited as a contributing factor (3 occurrences). Other inner-city issues identified included land hoarding within urban areas (3 occurrences) and deterioration of central urban fabrics (3 occurrences). In terms of marginalization and informal settlements, proliferation of informal communities surrounding cities had been a focal point in research on urban sprawl (5 occurrences). Furthermore, peri-urban challenges included the integration of peripheral villages into urban areas, which were driven by factors, such as absence of physical barriers, commercial interests, proximity to transport routes, and political-administrative influences (9 occurrences). Population dynamics also played a crucial role, with natural population growth being cited as a significant factor contributing to urban sprawl (15 occurrences). Additional factors included expansion of universities and higher education institutions within cities, as well as strengthening of functional relationships between the central city and its suburbs (3 occurrences). Research on urban sprawl had focused on 27 cities across Iran. Notably, Tehran was the subject of more studies than any other cities, with 7 investigations addressing the causes of urban sprawl. Other cities, such as Sari, Ahvaz, and Mashhad, had been analyzed in 3 studies each, while Kerman, Shiraz, Sanandaj, Bojnoord, and Yasouj were the focus of 2 studies. Furthermore, 3 studies had explored the causes of urban sprawl in Babolsar, various urban areas in Iran, and the coastal regions of the Caspian Sea.
The following section will examine the causes of urban sprawl in selected cities in greater detail. The reasons for sprawl in these cities vary widely, with some factors being more common and others more unique. For instance, natural population growth was identified as a contributing factor in the cities of Mashhad, Khorramdarreh, and Lamerd. Infrastructure and transportation had also played significant roles in the sprawl of Mashhad, Rasht, Lamerd, and Bastak, where urban expansion was largely focused along suburban communication routes. It is important to note that even within a shared dimension, the underlying causes could differ. For example, in Mashhad, migration had occurred from historical neighborhoods to newer parts of the city. In Khorramdarreh, migration had been driven by industrial development and increased job opportunities over the past few decades, while in Lamerd, a significant portion of the regional population had moved to the main city, contributing to urban sprawl. The establishment of industries within city limits in areas, such as Khorramdarreh and Lamerd had also significantly fueled urban sprawl. This industrial growth had attracted labor and created demand for both planned and unplanned housing for the workforce. Additionally, natural factors, such as geographic location, had influenced the extent of urban sprawl in certain cities. For example, the flat terrain of Lamerd and Khorramdarreh had facilitated more intensive urban expansion.
An examination of the available domestic scientific literature on urban sprawl revealed that the drivers of this phenomenon in Iranian cities were numerous and often interrelated. Among the dimensions of sprawl, urban management and planning, as well as land and housing policy, were identified as significant contributors with 22 identified factors. Similarly, the dimensions of infrastructure and urban elements, along with economic factors, accounted for 23 contributing elements, marking them as the most critical aspects of urban planning in Iran. The research findings indicated that several key factors drove urban sprawl in Iranian cities, including the general trend of migration to urban areas, current government policies regarding land and housing, rising urban land prices and speculation, and weaknesses, ambiguities, and inefficiencies in urban laws and regulations—particularly those governing construction and growth control. Additionally, the establishment and expansion of specialized facilities, industries, and factories both within and around urban areas played a significant role. A careful analysis of these findings led to the conclusion that the primary causes of urban sprawl in Iran—especially since the Islamic Revolution—were directly and indirectly linked to the actions and policies of successive governments. Based on the research findings, any planning aimed at controlling and managing urban sprawl must be framed within the context of government action. In other words, an effective and scientifically sound approach to managing urban sprawl in Iranian cities requires careful planning within a hierarchical structure that spans from the national to the local level. Each factor contributing to sprawl should be addressed with specific plans that include a comprehensive set of measures supported by legal frameworks and operational authority from various levels of government.
Furthermore, by comparing the causes of urban sprawl in Iranian cities with those documented in the global literature on urbanization, we can achieve valuable insights. The analysis indicated that, in terms of quantity, nature, and content, the dimensions of sprawl in Iranian cities closely overlapped with those in cities around the world. While there were similarities in some aspects of urban sprawl, differences also emerged in other dimensions, reflecting the unique contexts and challenges faced by Iranian cities.

Keywords

Main Subjects

Full Text

مقدمه

پراکنده‌رویی شهری پدیده‌ای است که محققان علوم اجتماعی از اواسط قرن بیستم به آن توجه کرده‌اند (Rubiera-Morollón & Garrido-Yserte, 2020). یکی از اولین کاربردهای واژۀ پراکنده‌رویی (Sprawl) در‌زمینۀ کاربری اراضی را باید به سخنرانی سال 1937 ایرال دراپر، مدیر برنامه‌ریزی ادراۀ دره تنسی، در همایش ملی برنامه‌ریزان نسبت داد ( Song et al., 2002, P. 1; Wassmer, 2002, P. 2; Nechyba & Walsh, 2002). همچنین، عبارت پراکنده‌رویی شهری (Urban Sprawl) نخستین بار در سال 1958 در مقاله‌ای جامعه‌شناسی به نامWilliam Whyte در مجلۀ فرچون به کار رفته ‌است (Wassmer, 2002, P. 2). پراکنده‌رویی شهری در آمریکای شمالی از دهۀ 1950 یکی از عناصر مهم و اساسی در نظم اجتماعی و در‌پی آن سبک زندگی آمریکایی بوده است (Bueno-Suárez & Coq-Huelva, 2020, P. 1). به اعتقاد برخی از صاحب‌نظران پراکنده‌رویی شهری را در ایالات متحده و اروپای غربی می‌توان در سه مرحلۀ تاریخی تبیین کرد: 1- پراکنده‌رویی شهری در سایۀ مدل کینزی-فوردیستی شهرنشینی در ایلات متحده و اروپای غربی (1945-1975)، 2- فرآیند بازسازی شهری / بازسازی شهر فشرده (1975-1985)، 3- پراکنده‌رویی شهری و مدل شهری نئولیبرال-جهانی‌شده (از 1985 به بعد) (Bueno-Suárez & Coq-Huelva, 2020, P. 5-9)؛ اما به‌صورت کلی، از دهۀ 1960 الگوی پراکنده‌رویی در گفتمان شهری مطرح و به‌عنوان پدیده‌ای شناخته شد که تا مدت زیادی فقط به شهرهای آمریکایی نسبت داده می‌شد (مشکینی و همکاران، 1392، ص. 118). اما این شیوه از تحولات فضایی محدود به ایالت متحده نماند و امروزه در سراسر جهان شهرهای بسیاری را درگیر ماهیت و ابعاد خویش کرده است. شهرهای ایرانی نیز با توجه به ساختار‌های کلان اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و محیطی خاص خویش طی دهه‌های اخیر با شدت و ضعف با پدیدۀ پراکنده‌رویی شهری مواجه شده و این موضوع تبعاتی را بر زندگی اجتماعی و سلامت ساکنان همراه داشته ‌است (حسینی و حسینی، 1394، ص. 33). شروع این تغییر شکل را در ابعاد شهرهای کشور می‌توان انقلاب سفید 1341 و اصلاحات ارضی دانست. این رشد ناموزون تا به امروز از‌طرفی، تبدیل به چالش مهمی در شهرهای کشور شده و از طرف دیگر، توجه به این موضوع به‌ویژه مسائل کالبدی آن را در قالب چارچوبی علمی ضروری کرده است (عبدی تریقان و همکاران، 1398، ص. 54). این پدیده در شهرهای کشور نه‌تنها باعث تخریب فضای پیرامونی شده، این شهرها را از الگوی متقارن خود نیز خارج کرده و قطبی‌شدن یک یا چند کانون شهری را در‌پی داشته است (عبدالی و همکاران، 1398، ص. 105). پراکنده‌رویی شهری مانند هر پدیدۀ دیگری باید در قالب علل، زمینه‌ها و پیامدهای مختص به خود نگریسته شود و به‌راحتی نمی‌توان یک چارچوب کلی را به همۀ شهرهای جهان نسبت داد و برای ارائۀ یک چارچوب مطلوب در این خصوص باید شباهت‌ها و تفاوت‌های الگوی پراکنده‌رویی شهری را در شهرهای مختلف بررسی کرد. این امر ضروری است تا بتوان اقدام‌ها و برنامه‌ها را برای کاهش این معضل اولویت‌بندی کرد (پوراحمد و همکاران، 1399، ص. 67). در گام نخست، آن چیزی که دربارۀ پراکنده‌رویی شهری اهمیت دارد، تلاش برای کنترل و جلوگیری از تشدید آن است. کنترل پراکنده‌رویی شهری بدون توجه به شرایط، زمینه‌ها، فرآیندها و علل شکل‌گیری آن ممکن نخواهد بود. به‌عبارتی تا زمانی که نیروهای اثرگذار بر این پدیده به‌درستی شناسایی نشود، امکان مدیریت و کنترل آن میسر نخواهد بود و برای شناسایی و کنترل رشد فیزیکی شهر باید نگرشی همه‌جانبه و پایه‌ای در‌سطح شهر و حوزۀ نفوذ و به‌طور کلی منطقۀ شهری وجود داشته باشد (زیاری و همکاران، 1396، ص. 497). در این راستا، هدف از پژوهش حاضر شناسایی عوامل و پیشران‌های پدیدۀ پراکنده‌رویی در شهرهای ایران است.

 

مبانی نظری پژوهش

دربارۀ تعریف پراکنده‌رویی باید این نکته را قید کرد که هیچ تعریف واحد و روشنی از این مفهوم وجود ندارد که مورد توافق همگان باشد و ایده و تعریف پراکندگی در‌طول زمان تغییر می‌کند (Gillham, 2002, P. 3) و در این زمینه جهت‌گیری‌های حرفه‌ای و تخصصی و دیدگاه‌های ناشی از آن عامل مهمی در کمبود تعریفی منسجم از پراکندگی است (Banai & DePriest, 2014). همچنین، اصطلاح پراکنده‌رویی شهری در رشته‌های مختلف معانی متفاوتی دارد که این موضوع چالش‌برانگیز است (Yasin et al., 2021, P. 116). با این حال، محققان در پیشینه موجود به پراکندگی شهری اغلب از بُعد مورفولوژیکی پرداخته‌اند که در آن بر موضوعاتی همچون تراکم، مرکزیت و نزدیکیِ کم تأکید شده است (Bueno-Suárez & Coq-Huelva, 2020, P. 2). برای مثال، اسکوایرز معتقد است که پراکنده‌رویی شهری مشخصاتی همچون توسعۀ جدید کم‌تراکم و وابسته به خودرو (به‌خصوص توسعۀ جدید در حاشیۀ مناطق مسکونی) دارد که اغلب یک شهر روبه‌زوال را احاطه می‌کند (Squires, 2002, P. 2). همچنین، پراکنده‌رویی شهری به یک حالت سطح پراکندگی در یک نقطۀ خاصی از زمان، یک فرآیند تکامل سطح پراکندگی در زمان (Vermeiren et al., 2018, P. 537) و به تخلیۀ (با مقامات شهری کنترل‌نشده) پتانسیل از یک مرکز شهری به اطراف آن‌که از‌نظر اداری به شهر تعلق ندارد، اشاره می‌‌کند (Karwińska et al., 2018, P. 27). همچنین، . Yasin et al (2021) با بررسی پیشینۀ تحقیق پراکنده‌رویی شهری تعریف‌های ارائه‌شده برای پراکنده‌رویی شهری را در شش دسته به شرح زیر تقسیم‌بندی کردند (جدول 1).

 

جدول 1: تعریف‌های پراکنده‌رویی شهری

Table 1: Definition of urban sprawl

تعریف

توضیحات و مشخصات

عواقب رشد کنترل‌نشده

پراکنده‌رویی شهری پیامد وجود یا نبود سیاست‌های توسعه مانند منطقه‌بندی، مرز رشد شهری یا کنترل توسعه است.

طراحی غیر‌ زیبا و ناعادلانه

پراکنده‌رویی شهری خوشه‌هایی با طراحی همگن و منظره‌ای نامطلوب یا ناخوشایند را ایجاد می‌کند. همچنین، مسکن‌های یکنواخت زشت حومه‌ای آن به‌دلیل برنامه‌ریزی ضعیف یا خودمختاری محدود باعث بی‌عدالتی اجتماعی و اقتصادی می‌شود.

نیروهای محرک

پراکنده‌رویی شهری، پراکندگی توسعۀ مسکونی و اشتغال، اثر‌های خارجی صنعتی، نیروهای بازار و مشوّق‌های محله‌ای است که توسعه را دورتر می‌کند.

الگوی نامطلوب رشد

پراکنده‌رویی شهری الگوی ناخوشایندی از توسعه را دارد که بیشتر از شهر گسترش می‌یابد؛ مانند پرش قورباغه‌ای، نواری، توسعۀ خطی و مناطق پیرامونی.

ویژگی برون‌گرایی و رشد بیش از حد

پراکنده‌رویی شهری به‌شدت و با شهرنشینی سریع و گسترش جمعیت به خارج از حاشیه و مناطق روستایی افزایش یافته و سازماندهی مجدد فضایی را دگرگون کرده و عملکرد را تغییر داده است.

پیامدهای آن بر محیط اجتماعی

پراکنده‌رویی شهری بر محیط زیست آن تأثیر می‌گذارد و آن را تغییر می‌دهد؛ مانند از دست دادن زمین‌های کشاورزی مولد، دسترسی کمتر و وابستگی به حمل‌و‌نقل خصوصی، افزایش انتشار کربن و افزایش رواناب.

منبع: Yasin et al., 2021, P. 117

همچنین، محققان در ادبیات پراکنده‌رویی شهری به علل و زمینه‌های پراکنده‌رویی شهری توجه کرده‌اند که در‌ادامه، به برخی از آنها به اختصار اشاره شده است (جدول 2)

 

جدول 2: علل پراکنده‌رویی بر‌اساس پیشینۀ پژوهش

Table 2: Causes of urban sprawl based on literature

بُعد

علل

 

 

 

 

اقتصادی

اصلاح اقتصادی، افزایش درآمد، رشد واحد‌های اقتصادی، رشد صنعتی، تورم بازار زمین، جهانی‌شدن، افزایش استاندارد‌های زندگی، ارزش زمین، در‌دسترس‌بودن زمین‌های کشاورزی ارزان‌قیمت، تغییر نقش شهر‌ها از تولید‌کننده به مصرف‌کننده، هزینه‌های کم‌سفر، نیرو‌های بازار، الزامات فضایی به‌دلیل ماهیت اطلاعاتی روبه‌رشد سازمان اقتصادی (نیاز به شبکه‌ای از ارائه‌دهندگان خدمات پیشرفته در کنار نیاز به وجود دفتر‌های مرکزی شرکت‌های فراملی)، تقاضاهای فضایی برای توسعۀ اشکال جدید مصرف (مواردی مثل سینما، مراکز خرید و غیره)، صنعتی‌شدن، رشد اشتغال، مالیات بر زمین‌های توسعه‌یافته / بهرۀ باد‌آورده، پراکندگی اشتغال، مشوّق‌های اقتصادی، رشد اقتصادی (سرانه تولید ناخالص داخلی، رشد تولید ناخالص داخلی)، درآمد متوسط، سهم بخش‌های اقتصادی در اقتصاد، مشوّق‌ها (مالیات، هزینه‌های توسعه)، یارانه‌ها، سرمایه‌گذاری‌های خارجی، هزینه‌های مربوط به حمل‌و‌نقل (هزینۀ پایین سوخت و غیره)، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و موتوری‌سازی (وابستگی به خودرو)، خروج شرکت‌ها از شهر مرکزی و استقرار در حاشیۀ شهر‌ها، قیمت زمین‌های کشاورزی / ارزش زمین برای ساخت‌وساز.

 

 

اجتماعی

سبک زندگی، حومه‌گرایی، فضای بیشتر به ازای هر نفر، مالکیت خودرو شخصی، ترویج سبک زندگی جدید با تأکید بر افزایش محبوبیت حومه‌نشینی، مشکلات اجتماعی (میزان جرم، میزان فقر، تحصیل باکیفیت پایین و غیره)، ترجیحات جمعیتی، ترجیحات سکونتی و تفاوت‌های فرهنگی، نزدیکی به طبیعت / حومه، تمایل به مالکیت خصوصی، ایدئال‌های حومه‌نشینی (استطاعت‌پذیری، خانه‌های مجزا، آسایش)، افزایش رقابت اجتماعی و مبارزه برای تمایز (تلاش برای تمایز فضایی بین طبقات اجتماعی خاص)

 

تکنولوژی و زیرساخت‌های شهری

کیفیت حمل‌و‌نقل، کیفیت جاده و زیرساخت، ایجاد برخی از تأسیسات شهری و پروژه‌های کلان در خارج از مرزهای شهر، در‌دسترس‌بودن جاده‌ها، حمل‌و‌نقل عمومی ضعیف، اثر‌های افزایش تحرکات وسایل نقلیه با ساخت زیرساخت‌های جاده‌ای، دسترسی (فاصله تا زیرساخت‌های حمل‌و‌نقل)، سرعت زیاد سفر، حمل‌و‌نقل و تأمین آب، در‌دسترس‌بودن امکانات زندگی، توسعۀ زیرساخت‌های حمل‌و‌نقل و سایر زیرساخت‌ها (فاضلاب)، تغییرات تکنولوژیکی

 

 

کاربری زمین

تبدیل زمین، احتکار زمین، کمبود بانکداری دولتی زمین برای مصرف‌های عمومی، ناتوانی دولت محلی در کنترل استفاده از زمین‌های خالی با مالکان خصوصی، برنامه‌ریزی کاربری زمین ضعیف، اجرای ضعیف طرح‌های موجود، کنترل کاربری زمین، سیاست‌های کنترل رشد، سیاست‌ها دربارۀ زمین‌های روستایی، توزیع زمین‌های خصوصی، عرضه و تقاضای زمین، سیاست‌های فروش عمدۀ زمین، برنامه‌ریزی کاربری زمین، مقررات کاربری اراضی حومه‌ای (تشویق توسعۀ کم‌تراکم و تفکیک کاربری‌ها)، سیاست‌های تبدیل کاربری زمین، دسترسی‌پذیری به زمین‌های روستایی و دارایی‌های طبیعی

 

نهادی-اداری

نقش‌های حکومت، پولی و مالی، یارانه‌ها و وضع مالیات، رقابت محلی و منطقه‌ای، کمبود هماهنگی و همکاری افقی و عمودی، تفرق نهادی و اداری، حکمروایی نامتقارن شهری-روستایی، کارکرد‌های اداری (طرح‌های رسمی برای خدمات و غیره)، کنترل دولتی، ظرفیت فساد

جمعیت

رشد جمعیت، افزایش در تشکیل خانواده، افزایش جمعیت به‌دلایل مختلف (مهاجرت‌های داخلی یا بین‌المللی)، رشد خانوار، ویژگی‌های جمعیتی (سن، و ویژگی‌های خانوادگی)، افزایش سریع جمعیت شهری

 

مدیریت شهری

کمبود سیاست مرز رشد شهری مشخص، انفعال شهرداری نسبت به مزاحمت‌های عمومی در املاک واقع در حاشیۀ شهر، همکاری شهرداری‌ها با سازندگان و توسعه‌دهندگان، سیاست‌های مکانی (تمایل به توسعه‌های بیرونی)، تمایل به نواحی کنترل‌نشده (شهر‌های پیوسته)، تصمیم‌گیری‌های خودسرانه (تفکر آشفته)، تصمیم‌گیری‌های فن‌گرایانه دربارۀ هدف‌های سیاسی، محدودیت زمین انعطاف‌پذیر، کنترل ضعیف بر ساخت‌و‌ساز‌های غیرقانونی و تخلفات کشاورزی و اجرای خودسرانۀ قانون، محدودیت‌های ساختمانی، مداخلات عمومی مستقیم (بیشتر با توسعۀ حمل‌و‌نقل)، رقابت بین شهرداری‌ها

مهاجرت

ناتوانی مهاجران فقیر در یافتن مسکن مقرون به صرفه در محدودۀ شهری تعریف‌شده و موجود، مهاجرت روستا-شهری

طرح‌های شهری

اشتباه طرح جمعیت در برآورد جمعیت آتی شهر، طرح‌های توسعه

مشکلات درون‌شهری

کیفیت پایین هوا، سر‌و‌صدا، واحد‌های آپارتمانی کوچک، محیط‌های ناایمن، مشکلات اجتماعی، کمبود فضاهای سبز باز، کیفیت ضعیف مدارس

طبیعی

محدودیت‌های فیزیکی (تپه‌ها، پهنه‌های آبی و غیره)، وجود سفره‌های آب، ویژگی‌های جغرافیایی، توپوگرافی (شیب، ارتفاع)، آب، اقلیم، نزدیکی به امکانات رفاهی طبیعی

 

سایر عوامل

فعالیت‌های بی‌رویۀ سازندگان و شرکت‌های تعاونی، سر ریز فقر و طرد اجتماعی و شکل‌گیری سکونتگاه‌های غیر‌رسمی، مقیاس گسترش شهری، شهرنشینی سریع، شکل شهر و تراکم، خود‌همبستگی فضایی (اثر‌پذیری از رشد مکان‌های پیرامون)، تحت‌تأثیر‌بودن ارزش یک قطعه زمین با عوامل بیرونی همچون ارزش سایز قطعات زمین

منبع: Yasin et al., 2021, P. 122; Soltani et al., 2017, P. 128-129; E.EA, 2016, P. 31-33; Karwińska et al., 2018, P. 32-34; Coq-Huelva & Asián-Chaves, 2019, P. 3; Silva & Vergara-Perucich, 2021, P. 10; Osman et al., 2016, P. 25; Masoumi et al., 2018, P. 60; Colsaet et al., 2018, P. 342; Ewing, 2008, P. 523-525

 

علل و زمینه‌های فوق بر‌اساس مطالعات صورت‌گرفته در اتحادیۀ اروپا، مصر، ایران، شهرهای قاهره، سانتیاگو، مکزیکوسیتی و به‌طور کلی، در سراسر جهان جمع‌آوری شده است. عامل مکان تأثیر بسیار مهمی در علل و زمینه‌‌های پراکنده رویی شهری دارد و به‌عبارتی، علل پراکنده‌رویی در شهر‌‌ها و کشور‌‌های مختلف با‌وجود شباهت‌‌ها تفاوت‌هایی نیز دارد. در این راستا و در یکی از طبقه‌بندی‌ها می‌توان علل پراکنده‌رویی را در دو دسته شهر‌‌های کشور‌‌های درحال توسعه و شهر‌های کشور‌‌های توسعه‌یافته بررسی کرد. در این راستا، می‌توان به شهر‌های کشور چین و شهر سانتیاگو شیلی در دستۀ اول اشاره کرد. در شهر‌های کشور چین عواملی همچون تراکم جمعیت شهری، سرانه تولید ناخالص داخلی و ساختار‌های صنعتی در پراکنده‌رویی شهری مؤثر بوده است (Li & Li, 2019). همچنین، در شهر سانتیاگو شیلی (شهر سانتیگو به‌عنوان نماینده‌ای از شهر‌های آمریکای جنوبی) عواملی همچون حمل‌و‌نقل و زیرساخت‌‌های آب، رشد جمعیت، محدودیت‌‌های جغرافیایی، آرمان حومه‌نشینی، تمایل به مالکیت خصوصی، نزدیکی به طبیعت، کیفیت پایین محله‌های درون‌شهری، شهرنشینی سریع، سرمایه‌گذاری خارجی، قیمت زمین کشاورزی، سیاست‌‌های مکانی شهری، حاکمیت نامتوازن شهری-روستایی، پراکندگی اشتغال، پراکندگی نهادی و سیاست‌‌های کاربری اراضی را می‌توان به‌عنوان محرک‌‌های پراکنده‌رویی شهری دانست (Vergara‑Perucich, 2021, P. 202&Silva ). در سوی مقابل، دو کشور اسپانیا و ایالات متحدۀ آمریکا در دستۀ دوم بررسی شده است. نتیجۀ یک پژوهش دربارۀ نواحی شهری اسپانیا (اسپانیا به‌عنوان نماینده از کشور‌‌های اروپایی) نشان می‌دهد که عواملی همچون استفادۀ گسترده از خودرو شخصی، رشد سریع جمعیت شهری، محدودیت‌‌های جغرافیایی همچون شیب زمین و ارتفاع، گسترش صنایع و توسعۀ مسکونی جدید منجر به پراکنده‌رویی شهری می‌شود (Rubiera Morollón et al., 2016, P. 14-17). در ایلات متحدۀ آمریکا سبک زندگی حومه‌نشینی، رشد جمعیت شهری، هزینه‌های پایین‌تر زمین و مسکن در حومه، مسکن‌های بزرگ‌تر و محله‌‌های با‌کیفیت‌تر از‌نظر خدمات آموزشی و نیز با میزان پایین بزهکاری در حومه در کنار امکان مشارکت فعّال‌تر در دولت‌‌های محلی و قوانین و مقررات شهری منجر به پراکنده‌رویی شهری شده است (Adaku, 2014, P. 194-198). همچنین، به‌صورت کلی، تمایل به کیفیت زندگی بهتر، ساخت بزرگراه‌‌ها، تسهیلات بانکی ارزان‌قیمت، قطعات زمین بزرگ، مالیات بر املاک، ترجیحات مسکونی ساکنان و مقررات عمومی را می‌توان از عوامل اثرگذار در پراکنده‌‌رویی شهری کشو‌ر‌های توسعه‌یافته نامید (Sinha, 2018, P. 8). بنابراین علل و زمینه‌های پراکنده‌رویی در نقاط مختلف جهان با یکدیگر هم‌پوشانی‌‌ها و تفاوت‌‌هایی دارد.

همچنین، با جست‌وجوی کلیدواژۀ پراکنده‌رویی شهری (Urban Sprawl) در پایگاه اطلاعات علمی (webofscience) 848 مقاله یافت شد که عبارت مذکور در عنوان آنها قید شده بود. خروجی این 848 مقاله وارد نرم‌افزار VOSviewer شد تا مشخص شود در مقاله‌های یافت‌شده و در پیشینۀ موجود پژوهشگران چه کلید‌واژه‌هایی را در‌حوزۀ موضوعی پراکنده‌رویی شهری تا‌کنون بررسی کرده‌اند (کلیدواژه‌های مذکور حداقل در 10 مقاله ذکر شده است) که در‌ادامه، خروجی این نرم‌افزار آمده است. همان‌طور که قابل مشاهده است، کلیدواژه‌هایی همچون Land Use، Physical activity، Policy، transportation، Urbanisation، Land در ادبیات پراکنده‌رویی شهری توجه بیشتری را کسب کرده است. در‌مجموع، می‌توان چنین جمع‌بندی کرد که بر‌اساس پیشینۀ پژوهش صاحب‌نظران و پژوهشگران دلایل مختلفی را برای تبیین پراکنده‌رویی شهری مطرح کرده‌اند که طیف گسترده‌ای از عوامل سیاسی، اجتماعی، طبیعی، اقتصادی را در‌بر می‌گیرد (شکل 1).

 

 

شکل 1: خروجی نرم‌افزار VOSviewer در‌زمینۀ پراکنده‌رویی شهری (منبع: یافته‌های پژوهش، 1402)

Figure 1: The output of the VOSviewer software in the field of urban sprawl

 

روش‌شناسی پژوهش

پژوهش حاضر از‌نظر ماهیت، کیفی است. شیوۀ جمع‌آوری داده به‌صورت اسنادی-کتابخانه‌ای بوده است. داده‌های لازم ازطریق روش تحلیل محتوا و با استفاده از نرم افزار مکس کیودا 2022 استخراج شده است. در راستای دستیابی به هدف پژوهش مقاله‌های داخلی که محققان در آن به موضوع پراکنده‌رویی شهری پرداخته بودند (بدون در نظر گرفتن محدودۀ زمانی خاص) جمع‌آوری (حدود 80 مقاله که در دو دهۀ گذشته منتشر شده بود) و سپس وارد نرم‌افزار مکس کیودا شد. در مرحلۀ اول در نرم‌افزار مکس کیودا مقاله‌هایی تفکیک شد که محققان در آن علل پراکنده‌رویی را بررسی کرده بودند (حدود 40 مقاله). در مرحلۀ دوم، مقاله‌های منتخب کدگذاری شد. شیوۀ کد‌گذاری به این صورت بود که هر مقاله به‌صورت کامل مطالعه و سپس مواردی که به‌عنوان دلیل پراکنده‌رویی مطرح شده بود، به‌عنوان کد انتخاب شد و در دستۀ موضوعی خاصی قرار گرفت. در مرحلۀ سوم، از تمام کد‌هایی که در مرحلۀ قبل انتخاب و به‌صورت موضوعی دسته‌بندی شده بود، خروجی گرفته و بدین ترتیب، وارد نرم‌افزار ورد شد. در مرحلۀ چهارم، کد‌های انتخاب‌شده در چندین مرحله غربال شد. غربال کد‌ها به این صورت بود که کد‌های تکراری حذف و تا حد زیادی خلاصه شد تا جدول نهایی به دست آمد.

 

یافته‌های پژوهش و تجزیه‌و‌تحلیل

در این بخش بر‌اساس نتایج حاصل از بررسی منابع علل پراکنده‌رویی شهری در ایران تحلیل و بررسی شده است. در این راستا، علل پراکنده‌رویی شهری در ایران در 16 بُعد مختلف دسته‌بندی شده است (جدول 3). در دستۀ اول، عوامل مرتبط با شکل شهر، در دستۀ دوم، عوامل مرتبط با مدیریت و برنامه‌ریزی شهری، در دستۀ سوم، عوامل مرتبط با زیرساخت و عناصر شهری / حمل‌و‌نقل، در دستۀ چهارم، عوامل مرتبط با مدیریت، برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری زمین و مسکن، در دستۀ پنجم، عوامل مرتبط با مهاجرت، در دستۀ ششم، عوامل مرتبط با آمایش سرزمین، در دستۀ هفتم، عوامل اجتماعی-فرهنگی، در دستۀ هشتم، عوامل طبیعی، در دستۀ نهم، عوامل اقتصادی، در دستۀ دهم، عوامل مرتب با طرح‌های شهری، در دستۀ یازدهم، عوامل سیاسی، در دستۀ دوازدهم، عوامل مرتبط با مشکلات درون‌شهری، در دستۀ سیزدهم، عوامل مرتبط با حاشیه‌نشینی و اسکان غیر‌رسمی، در دستۀ چهاردهم، عوامل مرتبط با مشکلات پیراشهری، در دستۀ پانزدهم، عوامل جمعیتی و سرانجام در دستۀ آخر سایر عواملی که پژوهشگران تأکید کرده بودند، دسته‌بندی شد. پژوهشگران پراکنده‌رویی شهری در‌زمینۀ شکل شهر به عامل گسستگی فضایی-عملکردی (با 3 بار تکرار در منابع) که خود حاصل عوامل مختلفی است، بیشتر تأکید کرده‌اند. در بُعد مدیریت و برنامه‌ریزی شهری عواملی چون ضعف، کمبود، ابهام و ناکارآمدی قوانین و مقررات شهری به‌خصوص در قوانین ساخت‌و‌ساز و کنترل رشد شهری (با 12 بار تکرار در منابع)، نبود برنامه‌ریزی، نظارت و کنترل رشد و توسعۀ شهر در محدوده و حریم و ساخت‌و‌ساز‌های شهری (با 7 بار تکرار در منابع) و تعدّد سازمانی با طرح‌های متعدّد دارای اولویت‌های مختلف، کمبود هماهنگی میان سطح‌های مدیریت شهری از کلان تا محلی (با 4 بار تکرار در منابع) به‌ترتیب، پرتکرارترین دلایل پراکنده‌رویی شهری است. از‌نظر زیر‌ساخت و عناصر شهری و حمل‌و‌نقل عواملی چون توسعۀ تکنولوژی حمل‌و‌نقل، شبکه‌های ارتباطی (حمل‌و‌نقل)، تجهیز و گسترش زیرساخت‌های شهری و فناوری اطلاعات (با 10 بار تکرار در منابع) و وجود و دسترسی به تجهیزات و تأسیسات شهری و زیرساخت‌ها و شبکۀ ارتباطی (با 3 بار تکرار در منابع) ازنظر پژوهشگران مهم‌ترین دلایل پراکنده‌رویی شهری عنوان شده است. سیاست‌های شهری فعلی دولت در‌زمینۀ زمین و مسکن (تمرکز بر توسعۀ شهر‌های جدید، طرح‌های مختلف شهری، حمایت از تقاضای زمین و مسکن، واگذاری اراضی و آماده‌سازی اراضی، منطقه‌بندی، سیاست‌های کلان زمین و مسکن، سیاست‌های مواجه با سکونتگاه‌های غیر‌رسمی و غیره) (با 16 بار تکرار در منابع) و شهرک‌سازی‌های برنامه‌ریزی‌شده همچون شهرک‌های پیرامونی، تعاونی کارگران، سازمانی، اداری، نظامیان، کارمندان دولتی در زمین‌های ارزان پیرامون شهر (با 11 بار تکرار در منابع) از مهم‌ترین دلایل پراکنده‌رویی شهری است. در بُعد مدیریت عواملی چون برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری زمین و مسکن عنوان شده است. روند کلی مهاجرت به شهر (با 19 بار تکرار در منابع) و دلایل مرتبط با آمایش سرزمین دو بُعد دیگر شناسایی‌شده در منابع بررسی‌شده است. در بُعد اجتماعی-فرهنگی تأکید اصلی پژوهشگران بر تغییر و تحولات سبک زندگی خانوار‌های ایرانی بوده است. عوامل طبیعی همچون آب‌و‌هوا، شکل زمین، آب، خاک و رودخانه و اثر‌های آنها بر شهر از دلایل مهم دیگر پراکنده‌رویی شهرهای ایران شناخته شده است. افزایش قیمت زمین شهری و سوداگری و بورس‌بازی آن (با 14 بار تکرار در منابع)، وجود و توسعۀ تأسیسات، صنایع و کارخانه‌های خاص در شهر و پیرامون آن همچون تأسیسات نفت، صنعت فولاد و کارخانۀ مینو در شهر خرمدره (با 11 بار تکرار در منابع) به‌ترتیب مهم‌ترین عامل اقتصادی پراکنده‌رویی شهرهای ایران از‌نظر پژوهشگران شهری است. دربارۀ علل مرتبط با طرح‌های شهری باید عنوان کرد که سیاست‌های موجود در طرح‌های توسعه و عمران شهری و اثر‌های تصویب و اجرای آنها همچون طرح جامع، طرح‌های تفکیکی، آماده‌سازی زمین، طرح‌های فرادست و محلی (با 1 بار تکرار در منابع) ازنظر پژوهشگران ایرانی به‌عنوان مهم‌ترین پیشران‌های پراکنده‌رویی شهری بسیار مهم بوده است. از‌ دیگر ‌دلایل پراکنده‌رویی ‌شهرهای ‌ایران‌ می‌توان ‌به گسترش ‌ساختار ‌و ‌سازمان‌های ‌دولتی ‌و ‌اثرهای‌ آن‌ (با 7 بار تکرار در منابع) به‌عنوان ‌عاملی ‌سیاسی‌ و‌ حضور ‌کاربری‌های درشت‌دانه ‌در داخل ‌شهر ‌مانند ‌مراکز ‌صنعتی و ‌نظامی ‌(با 3 بار تکرار در منابع)، احتکار‌ زمین‌ ازجمله ‌زمین‌های داخل ‌شهر (با 3 بار تکرار در منابع) ‌و ‌فرسودگی و ‌زوال ‌بافت‌ها‌ی مرکزی‌ (با 3 بار تکرار در منابع) ‌‌به‌عنوان‌ مشکلات ‌درون‌شهری‌ نام‌ برد.

دربارۀ حاشیه‌نشینی و اسکان غیر‌رسمی، گسترش اسکان غیر‌رسمی در پیرامون شهر (با 5 بار تکرار در منابع) بیشترین حجم تأکید‌ها را در‌بین تحقیق‌های پراکنده‌رویی شهری دارد. همچنین، باید اشاره کرد که در بُعد مشکلات پیراشهری ادغام روستا‌های پیرامونی در شهر به‌دلایلی همچون کمبود موانع فیزیکی، سوداگری، قرارگیری در مجاورت محور‌های ارتباطی، دلایل سیاسی-اداری (با 9 بار تکرار در منابع) و در بُعد جمعیت رشد طبیعی جمعیت (با 15 بار تکرار در منابع) دو عامل مهم دیگری است که بخشی از دلایل پراکنده‌رویی شهر‌های ایران را تبیین می‌کند. در انتها نیز باید به عواملی همچون گسترش دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی در محدودۀ شهر و گسترش روابط عملکردی شهر مرکز با حومه و منطقۀ پیرامونی (با 3 بار تکرار در منابع) اشاره کرد که در دستۀ سایر عوامل قرار گرفته است (جدول 3).

 

جدول 3: نتایج تحلیل محتوای منابع علمی

Table 3: The results of content analysis of scientific sources

شاخص

زیر‌شاخص

تعداد تکرار در منابع

 

 

 

 شکل شهر

گسستگی ایجاد‌شده در ساختار فضایی شهر و پراکنش فضایی محله‌ها، کمبود پیوستگی عملکردی-فضایی

3

بی‌قاعدگی در شکل نواحی ساخته‌شده، شکل شهر و ساختار فضایی آن

2

شکل نواحی در زمان تقسیم‌بندی مناطق و نواحی، شکل‌گیری هسته‌های شهری منفرد مبتنی بر توسعۀ تدریجی و کم‌تراکم، ساخت متراکم و متمرکز درون‌محله‌ای

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مدیریت و برنامه‌ریزی شهری

ضعف، کمبود، ابهام و ناکارآمدی قوانین و مقررات شهری به‌خصوص در قوانین ساخت‌وساز و کنترل رشد شهری

12

نبود برنامه‌ریزی، نظارت و کنترل رشد و توسعۀ شهر در محدوده، حریم و ساخت‌و‌ساز‌های شهری

7

تعدّد سازمانی با طرح‌های متعدّد دارای اولویت‌های مختلف، کمبود هماهنگی میان سطح‌های مدیریت شهری از کلان تا محلی

4

مشکلات مالی شهرداری‌ها و تأمین مالی از روش‌های ناپایدار همچون تراکم‌فروشی به‌خصوص در حریم، برنامه‌ریزی و مدیریت ناکارآمد

3

ضعف مدیریت و برنامه‌ریزی یکپارچۀ شهری، عدم شناخت نیاز‌های اساسی شهر و نبود برنامه‌ریزی برای تقاضا، تغییر نقش تنظیم‌گری مدیریت شهری به فعال و دلال بازار زمین، نبود شهرداری و یا نهاد کنترل رشد شهری یا منفعل‌بودن آن، تصمیم‌گیری نهاد‌های اداری-سیاسی و یا افراد با اختیار

2

قوانین ساخت‌و‌ساز، تضاد منافع بخش دولتی و شهرداری، تضاد منافع شهرداری و بخش خصوصی، وجود کنترل رشد در درون محدوده و کمبود آن در حریم، عملکرد ضعیف مکانیزم‌های هدایت و کنترل شهری، تصمیم‌گیری‌های ناگهانی برای توسعۀ شهری، نبود مرجع کنترل رشد شهری، افزایش آگاهانۀ محدودۀ شهر، تأمین زمین و مسکن با نهاد‌های دولتی و محلی، سیاست‌گذاری‌های مالیاتی برای نواحی مختلف شهری، توسعۀ شهری مبتنی بر خودرو، نهاد‌های حاکمیتی با قدرت لابی‌گری

1

 

 

 

 

 

 

 

زیرساخت و عناصر شهری / حمل‌و‌نقل

توسعۀ تکنولوژی حمل‌و‌نقل، شبکه‌های ارتباطی (حمل‌ونقل)، تجهیز و گسترش زیرساخت‌های شهری و فناوری اطلاعات

10

گسترش شهر در امتداد گذرگاه‌های ورودی

4

وجود و دسترسی به تجهیزات و تأسیسات شهری و زیرساخت‌ها و شبکۀ ارتباطی

3

توسعۀ شهری در مسیر محور‌های مواصلاتی و راه‌آهن و فرودگاه، یارانه‌دادن به ساخت بزرگراه‌ها، ساخت پل‌ها و خطوط راه‌آهن

2

ساخت‌و‌ساز‌های برنامه‌ریزی‌نشده در‌طول جاده‌های بین‌شهری، ضعف در سیستم دسترسی و فاصله تا بخش مرکزی شهر، لزوم تأمین خدمات شهری، دسترسی به جاده‌ها، ایجاد دسترسی بیشتر به خدمات شهری، احداث معابر جدید مانند بزرگراه نواب و تخریب بخشی از بافت شهری و ایجاد گسست فضایی-کالبدی، مکان‌یابی تجهیزات شهری در پیرامون شهر، احداث محور‌های جدید، عبور محور‌های اصلی، گسترش و وابستگی به وسایل حمل‌و‌نقل عمومی، دسترسی ارزان، آسان و سریع به حاشیۀ شهر، توسعۀ شهر در محو‌رهای ارتباطی برون‌شهری، وجود امکانات رفاهی و کاری، احداث مراکز خدماتی، فرهنگی و اجتماعی، دسترسی راحت به سایر نقاط شهری، مالکیت شخصی خودرو، حمل‌و‌نقل عمومی

1

 

 

 

 

 

 

 

 

مدیریت، برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری زمین و مسکن

سیاست‌های شهری فعلی دولت درزمینه زمین و مسکن (تمرکز بر توسعه شهرهای جدید، طرح‌های مختلف شهری، حمایت از تقاضای زمین و مسکن، واگذاری زمین و آماده‌سازی زمین، منطقه بندی، سیاست‌های کلان زمین و مسکن، سیاست‌های مواجه با سکونتگاه‌های غیررسمی و غیره)

16

شهرک‌سازی‌های برنامه‌ریزی‌شده همچون: شهرک‌های پیرامونی، تعاونی کارگران، سازمانی، اداری، نظامیان، کارمندان دولتی در زمین‌های ارزان پیرامون شهر

11

 سیاست و پروژۀ مسکن مهر، الگوی نامناسب نظام کاربری اراضی شهری و کمبود طرح و مدیریت کارآمد زمین

6

 اختلافات حقوقی و مالکیتی و دشواری مالکیت اراضی درون‌شهر، تملک و واگذاری و عرضۀ وسیع و شتاب‌زدۀ زمین ارزان با دولت

4

تفکیک کاربری‌ها و ضعف در ترکیب و اختلاط کاربری‌ها، وجود زمین‌های فراوان و ارزان در حاشیۀ شهر

3

تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی، سیاست‌های واگذاری زمین و مسکن پس از انقلاب، الحاق اراضی اطراف شهر به‌ویژه در‌پی طرح‌های اجرا‌شده وزارت راه و شهرسازی

2

نظارت‌نداشتن مدیریت شهری بر قوانین مربوط به تغییر کاربری اراضی، نظارت صحیح نداشتن دولت بر اراضی خویش، ایجاد محله‌های جدید اطراف هستۀ ایجاد محله‌های جدید اطراف هسته مرکزی شهر برای اسکان مهاجران (همچون شهر تهران) برنامه‌ریزی کاربری زمین انحصاری و کنترل رشد محلی متفرق، تقسیم نادرست و ناعادلانۀ زمین، تأثیر لوایح بودجه در سیاست‌های ساخت مسکن، افزایش تقاضای زمین برای ساخت‌و‌ساز، نظام برنامه‌ریزی و عوامل برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری شهری، صدور مجوز مکان‌گزینی کاربری‌های صنعتی و مزاحم در پیرامون شهر، روش‌های جدید ساخت، نبود یا کمبود فضاهای باز توسعه‌یافته

1

 

 

مهاجرت

مهاجرت به شهر

19

تحولات کشور‌های همسایه و جذب مهاجرت‌های خارجی (مهاجرت افغانستانی‌ها)، مهاجرت‌های ناشی از جنگ ایران و عراق

3

مهاجرت‌های روستایی و شکل‌گیری سکونتگاه‌های غیر‌رسمی در اطراف شهر

2

مهاجرت به شهر به‌دلیل اصلاحات ارضی، مهاجرت از هسته‌های تاریخی به بخش‌های جدید شهر، مهاجرت از شهر یا روستا به شهر بر اثر بلایای طبیعی

1

 

آمایش سرزمین

 آسیب‌های ساختاری و عملکردی مدیریت سرزمینی ایران، فرآیند‌های توسعۀ منطقه‌ای، سیاست‌های برنامه‌ریزی فضایی دولت، نبود مبانی آمایش سرزمین، نداشتن تناسب در توسعۀ منطقه‌ای، بارگذاری خارج از ظرفیت محیطی، رونق فعالیت‌های صنعتی در نقاط خاصی از ایران، سیاست‌گذاری کلان توسعه‌ای جاذب جمعیت

1

 

 

 

 

 

اجتماعی-فرهنگی

تغییر سبک زندگی و تقاضا برای حومه‌نشینی

4

سبک زندگی و ترجیحات شخصی افراد، مذهب، قومیت، فرهنگ و علایق مردم، تمایل به خانۀ دوم یا خانه‌باغ در‌میان مزرعه‌های روستایی و گریز از شهرنشینی

2

برتری یافتن شیوۀ زندگی حومه‌نشینی به‌دلیل افزایش مالکیت خودرو و پیشرفت تسهیلات حمل‌و‌نقل و زوال مراکز شهری، شکل‌گیری فرهنگ شمال‌گزینی و اتوپیای لذت در شهر‌های ساحلی خزر، تمایل بیشتر به زندگی در خانه‌های ویلایی، تحول و دگرگونی نیاز‌ها به خدمات به‌روزتر، گرایش به الگوی‌های ساخت‌و‌ساز تک‌خانواری، گرایش به استفاده از خودرو شخصی، گرایش به مالکیت زمین و مسکن، همبستگی‌های درون‌محله‌ای / درون‌زا، مشارکت عمومی، فرآیند‌های جدایی‌گزینی اجتماعی، روابط اجتماعی، خانوادگی و قومی، جا‌به‌جایی دائمی جمعیت از مرکز به پیرامون و برعکس در اثر تغییر ارزش‌های حاکم بر سکونت، تمایل عمومی به تغییر اقتصادی-اجتماعی در جوامع پیشرفته، حس پیوند اجتماعی و سکونت درون‌محله‌ای، تمایل مردم به ساخت مسکن در اراضی قابل ساخت

1

 

 

 

طبیعی

 

عوامل طبیعی همچون: آب‌و‌هوا، شکل زمین، آب، خاک، رودخانه (همچون رودخانه کارون)

9

 کمبود موانع طبیعی در اطراف شهر برای جلوگیری از رشد

4

دسترسی به منابع از‌جمله آب‌های زیرزمینی

2

شکل‌گیری بستر طبیعی دوگانۀ شهر، مسیل‌ها و رودخانه‌های خشک، بحران‌های طبیعی همچون: کم‌آبی، موقعیت دشتی شهر، جدایی‌گزینی کالبدی -فضایی شهر (تخلخل) به‌دلیل رود‌دره‌های درون‌شهر، بستر فیزیکی نامناسب مانند زمین‌های ناهموار، تالاب‌ها، زمین‌های معدنی، آبی و غیره

1

 

 

 

 

 

 

 

 

اقتصادی

افزایش قیمت زمین شهری و سوداگری و بورس‌بازی آن

14

وجود و توسعۀ تأسیسات، صنایع و کارخانه‌های خاص در شهر و پیرامون آن همچون تأسیسات نفت، صنعت فولاد و کارخانه‌های مختلف (همچون کارخانۀ مینو در شهر خرمدره)

11

ارزان‌بودن زمین در نواحی پیرامون و حاشیۀ شهر‌ها

7

تغییرات قیمت زمین و مسکن

4

گسترش فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی و تغییر ساختار و بنیان‌های اقتصادی شهر به‌سمت فعالیت‌های دانش‌بنیان و صنایع و فعالیت‌های سنگین و زمین‌بر، فراهم‌آمدن شرایط مناسب سکونت، اشتغال و سرمایه‌گذاری در شهر مرکز و افزایش تقاضا برای تملک و اجارۀ مسکن در آن، وضعیت اقتصادی مردم

3

افزایش قیمت زمین و مسکن، بالا‌بودن قیمت زمین و مسکن در نواحی داخلی شهر‌ها و پایین‌بودن آن در لبه‌های شهری، تمرکز شدید سرمایه در شهر مرکزی

2

نیرو‌های بازار، افزایش فقر، گرانی و کمبود مسکن برای اقشار کم‌درآمد، مالیات، کوتاهی بازار در برآورد ارزش کامل فضاهای باز و هزینۀ اجتماعی ازدحام در نواحی پیرامونی و به‌طور خاص برای گسترش شهر، رشد اقتصادی شهر، کاهش نیروی کار بخش کشاورزی، ارائۀ تسهیلات بانکی، گرایش به سرمایه‌گذاری در زمین و مسکن، هزینۀ ارزان سوخت، افزایش صرفه‌های منفی اقتصادی درون‌شهری ناشی از تجمع و تراکم زیاد فعالیت و جمعیت، ترافیک، آلودگی و ازدحام (نیروهای گریز از مرکز)، رونق بازار مسکن، بودجه و اعتبارات عمرانی

1

 

 

طرح‌های شهری

سیاست‌های موجود در طرح‌های توسعه و عمران شهری و اثر‌های تصویب و اجرای آنها همچون طرح جامع، طرح‌های تفکیکی، آماده‌سازی زمین، طرح‌های فرادست و محلی

11

محقق‌نشدن هدف‌های طرح‌های شهری و روستایی

2

تقسیم شهر به دو محدوده (5 ساله و 25 ساله) در طرح جامع و اثر‌های آن بر شهر، ناسازگاری ضوابط توسعه و عمران با واقعیت‌های جامعه، تمایل به توسعه در افق طرح‌های توسعۀ شهری، پیش‌بینی نادرست و الحاق نادرست زمین در طرح‌های شهری، سیاست‌های طرح‌های شهری و منطقه‌ای در استقرار صنایع در نزدیکی شهر‌های بزرگ، الحاق محدوده‌هایی به شهر در طرح‌های شهری

1

 

 

 

سیاسی

گسترش ساختار و سازمان‌های دولتی و اثر‌های آن

7

مستقر‌شدن نمایندگان سیاسی دولت در شهر، تفرّق سیاسی و حکومتی (خرد‌شدن محدودۀ بین چند‌نهاد مدیریت شهری)

2

ارتقا جایگاه سیاسی شهر (منجر به افزایش قیمت زمین و افزایش بورس‌بازی زمین می‌شود)، تبدیل شهر به منطقۀ آزاد تجاری، لزوم تأمین خدمات منطقه‌ای، تغییر کارکرد شهری در‌پی تغییر جایگاه در نظام شهری، افزایش نقش مرکزی شهر‌ها در ابعاد مختلف نسبت به نواحی پیرامونی، تغییر جایگاه شهر در‌سطح‌های تفسیمات کشوری، احداث بناهای اداری و دولتی، برجسته‌شدن عملکرد اداری بعضی از شهر‌ها، نقش مرکزیت استانی (باعث ایجاد تأسیسات و تجهیزات و ساختمان‌های لازم دستگاه‌های دولتی و افزایش قیمت زمین می‌شود)، افزایش توان چانه‌زنی و اعمال نفوذ، فساد مدیریتی، تغییرات سیستم مدیریتی

1

 

مشکلات درون‌شهری

حضور کاربری‌های درشت‌دانه در داخل شهر مانند مراکز صنعتی و نظامی، احتکار زمین ا‌زجمله زمین‌های داخل شهر، فرسودگی و زوال بافت‌های مرکزی

3

بدون استفاده‌ماندن بخش وسیعی از اراضی داخل محدودۀ شهر، وجود اراضی بایر در درون ‌شهر و محله‌های آن

2

نابودی و زوال بخش مرکزی شهر، پراکنده‌رویی در مراکز شهری به‌دلیل پژمردگی در همۀ ابعاد، تراکم پایین ناخالص شهری و استفاده‌نکردن از اراضی خالی درون بافت، الگوی واحد‌های مسکونی (تمایل به واحد‌های یک طبقه و یا کم‌ارتفاع)، وجود باغ‌ها در درون بافت شهری

1

حاشیه‌نشینی و اسکان غیر‌رسمی

گسترش اسکان غیر‌رسمی در پیرامون شهر

5

شکل‌گیری بافت‌های ناکارآمد شهری، توجیه اقتصادی سکونت در حاشیۀ شهر، اسکان‌دادن مهاجران در حاشیۀ شهر‌ها، استقرار گروه‌های کم‌درآمد در زمین‌های ارزان‌قیمت حاشیۀ شهر، استقرار در کنار صنایع و اراضی کشاورزی به‌عنوان یگانه ‌راه‌حل اقشار تهیدست شهری، شکل‌گیری و سپس اتصال نواحی حاشیه‌نشین در پیرامون شهر به شهر

1

 

 مشکلات پیراشهری

ادغام روستا‌های پیرامونی در شهر به‌دلایلی همچون کمبود موانع فیزیکی، سوداگری، قرارگیری در مجاورت محور‌های ارتباطی، دلایل سیاسی-اداری

9

وجود روستا‌ها و بافت پیراشهری در اطراف شهر‌ها، وجود ساخت‌و‌ساز‌ها از‌جمله سازه‌های ویلایی در پیرامون شهر، نزدیکی روستاها به شهر و توسعه و ادغام آنها در شهر

2

 وجود روستا‌های متعدّد در نزدیکی شهر، ساخت‌و‌ساز‌های خارج از محدوده

1

 

 

جمعیت

رشد طبیعی جمعیت

15

عامل جمعیت و تغییرات مربوط به آن

4

افزایش جمعیت شهر به‌دلیل ادغام نقاط روستایی و مهاجرت

2

تراکم پایین برخی از محله‌ها، توجه بیش از حد به توسعۀ فیزیکی شهر به‌دلیل رشد جمعیت، کمبود برنامه‌ریزی در خصوص رشد جمعیت

1

 

سایر عوامل

گسترش دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی در محدودۀ شهر، گسترش روابط عملکردی شهر مرکز با حومه و منطقۀ پیرامونی

3

روند شهرنشینی

1

منبع: یافته‌های پژوهش، 1402

 

همچنین، پژوهشگران در‌زمینۀ علل پراکنده رویی شهری به 27 شهر توجه کرده‌اند. در این خصوص می‌توان گفت که شهر تهران با مطالعه‌شدن در 7 پژوهش بیش از سایر شهر‌ها از‌نظر علل پراکنده‌رویی شهری به‌صورت مستقیم یا غیر‌مستقیم و پس از تهران، شهرهای ساری، اهواز و مشهد در 3 پژوهش و کرمان، شیراز، سنندج، بجنورد و یاسوج در 2 پژوهش بررسی شده است. همچنین، در 3 پژوهش علل پراکنده‌رویی در شهرستان بابلسر، مناطق شهری ایران و منطقۀ ساحلی دریای خزر بررسی شده است (شکل 2). از‌نظر سلسله‌مراتب شهری می‌توان اینگونه تحلیل کرد که محققان در مطالعات مختلف علل پراکنده‌رویی شهر‌های تهران، اهواز، مشهد، شیراز، اصفهان و قم، از‌بین شهر‌های بیش از 1 میلیون نفر، شهر‌های رشت، ارومیه، قزوین، کرمان، یزد، سنندج، اردبیل، از‌بین شهر‌های 500 تا یک میلیون نفر بجنورد، یاسوج، قائمشهر، بابل، چابهار، سقز و کاشان، از‌بین شهر‌های 100 تا 500 هزار نفر خرمدره، از‌بین شهر‌های 50 تا 100 هزار نفر استهبان، صفاشهر و لامرد، از‌بین شهر‌های 25 تا 50 هزار نفر بستک، از‌بین شهر‌های زیر 10 هزار نفر را به‌صورت مستقیم یا غیر‌مستقیم بررسی کرده‌اند. در این مطالعات به بیشتر طبقات جمعیتی نظام شهری ایران توجه شده است.

شکل 2: تعداد فراوانی شهرهای مطالعه‌شده در‌بین منابع بررسی‌شدۀ پراکنده‌رویی شهری (منبع: یافته‌های پژوهش، 1402)

Figure 2: The frequency of the studied cities among the investigated sources of urban sprawl

 

در‌ادامه، در هر‌یک از طبقات جمعیتی پیشگفته علل پراکندگی شهری یک شهر به‌صورت دقیق‌تر بررسی می‌شود. همان‌طور که در جدول 4 آمده است، علل پراکنده‌رویی شهرهای نمونۀ بررسی‌شده شامل طیف متنوعی می‌شود که در برخی از آنها متداول‌تر و برخی دیگر، بی‌نظیر‌تر است؛ برای مثال، عامل رشد طبیعی جمعیت در شهر مشهد، خرمدره و لامرد وجود داشته است. بُعد زیرساخت و عناصر شهری / حمل‌و‌نقل در شهر‌های مشهد، رشت، لامرد و بستک یکی از ابعاد پراکنده‌رویی شهری بوده است که در آن بُعد بیشتر به گسترش شهر در امتداد محور‌های ارتباطی برون‌شهری توجه شده است. همچنین، می‌توان اشاره کرد که دلایل حتی در یک بُعد مشترک نیز می‌تواند متفاوت باشد؛ برای مثال، در بُعد مهاجرت در شهر مشهد مهاجرت از هسته‌های تاریخی به بخش‌های جدید شهر، در خرمدره مهاجرت به شهر که در‌نتیجۀ توسعۀ بخش صنایع و افزایش فرصت‌های شغلی در چند دهۀ اخیر و در لامرد مهاجرت بیشتر مردم منطقه به شهر اصلی یکی از دلایل پراکنده‌رویی شهری بوده است. استقرار صنایع در درون یا محدودۀ شهر در برخی از شهر‌ها همچون خرمدره و لامرد از دلایل مهم پراکنده‌رویی بوده است که به ‌شیوه‌های مختلفی همچون جذب نیروی کار و تأمین مسکن برنامه‌ریزی‌شده یا برنامه‌ریزی‌نشدۀ برای این نیروی کار به پراکنده‌رویی شهری دامن زده است. عوامل طبیعی همچون موقعیت قرار‌گیری نیز عامل مهمی در پراکنده‌رویی برخی از شهر‌ها‌ست؛ برای مثال، عوامل طبیعی (قرار‌گیری در موقعیت جغرافیایی دشت) در شهر‌هایی همچون لامرد و خرمدره زمینۀ شدت‌‌یافتن پراکنده‌رویی شهر را فراهم کرده است.

 

 

جدول 4: بررسی موردی علل پراکنده‌رویی در پنج شهر منتخب

Table 4: A case study of the causes of urban sprawl in 5 selected cities

طبقۀ جمعیتی

شهر

بُعد

علت

 

 

 

 

شهر‌های بیش از 1 میلیون نفر

 

 

 

 

مشهد

مهاجرت

مهاجرت از هسته‌های تاریخی به بخش‌های جدید شهر

کالبدی

تحول تاریخی توسعه از شکل نیمه‌شبکه‌ای به شکل تمام شبکه‌ای (بعد از جنگ جهانی دوم)

اقتصادی

کارکرد‌های صنعتی برنامه‌ریزی‌نشده

مشکلات پیراشهری

توسعۀ سکونتگاه‌های خارج از محدودۀ شهر همچون ادغام روستاهای قدیمی به بدنۀ شهر اصلی

زیرساخت و عناصر شهری / حمل‌و‌نقل

ساخت‌و‌ساز‌های برنامه‌ریزی‌نشده در‌طول جاده‌های بین‌شهری

حاشیه‌نشینی و اسکان غیر‌رسمی

شکل‌گیری سکونتگاه‌های غیر‌رسمی در اطراف شهر در‌نتیجۀ مهاجرت‌های روستایی

 

 

 

شهر‌های 500 تا یک میلیون نفر

 

 

 

رشت

زیرساخت و عناصر شهری / حمل‌و‌نقل

استقرار خرده‌کارگاه‌ها در امتداد راه‌ها

شکل‌گیری توأم محل سکونت و فعالیت

توسعۀ خطی شهر در امتداد مبادی ورودی

حاشیه‌نشینی و اسکان غیر‌رسمی

حومه‌های برخوردار از امکانات

حومه‌های دنج و دور از هیاهو

اسکان در محدوده‌های فاقد زیرساخت

اسکان‌های موجود در اراضی نازل و بی‌کیفیت

مشکلات پیراشهری

نزدیکی حوزه‌های شهری و روستایی و تبدیل روستاها به محله‌های شهری در گذر زمان به‌دلیل دست‌اندازی به اراضی پیرامون شهر

احاطۀ شهر با اراضی حاصلخیز

مدیریت، برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری زمین و مسکن

شهرک‌های حاشیه‌ای دولتی

 

 

شهر‌های 100 تا 500 هزار نفر

 

 

یاسوج

اقتصادی

وجود اراضی ارزان‌قیمت در حاشیۀ شهر

مدیریت، برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری زمین و مسکن

ضعف در ترکیب و اختلاط کاربری‌ها

کالبدی

ضعف در سیستم دسترسی و فاصله تا بخش مرکزی شهر

شکل شهر

بی‌قاعدگی در شکل نواحی ساخته‌شده

مشکلات درون‌شهری

استفاده‌نکردن از اراضی خالی درون بافت و محدودۀ قانونی شهر

تراکم ناخالص شهری پایین

 

 

 

 

 

 

شهر‌های 50 تا 100 هزار نفر

 

 

 

 

 

 

خرمدره

اقتصادی

ارزان‌بودن زمین در حاشیۀ شهر

حضور کارخانۀ مینو در حاشیۀ شهر خرمدره و تأثیر آن در شکل‌گیری یکی از محله‌های شهر به‌دلیل تأمین مسکن کارگران کارخانه

جمعیت

رشد طبیعی جمعیت

تراکم پایین برخی از محله‌های درون شهر

مهاجرت

مهاجرت به شهر که در‌نتیجۀ توسعۀ بخش صنعت و افزایش فرصت‌های شغلی در چند دهه ظاهر شده است.

طبیعی

موقعیت دشتی و نبود موانع طبیعی در اطراف شهر

کالبدی

دسترسی راحت در مناطق شمالی شهر در‌نتیجۀ شکل‌گیری شبکه‌های ارتباطی و گسترش شهر به‌سمت شمال

مشکلات درون‌شهری

الگوی واحد‌های مسکونی درون‌شهری که بیشتر یک طبقه است.

قرارگیری کاربری باغی درون بافت شهر (در قسمت شمال و شمال غربی) و توسعۀ شهر به‌سمت حاشیه

سایر عوامل

وجود مرکز آموزش عالی وابسته به وزارت کار در محدودۀ شهر، واحد دانشگاه آزاد اسلامی و واحد دانشگاه پیام‌نور و جذب جمعیت دانشجویی از شهر‌های مختلف

 

 

 

 

شهر‌های 25 تا 50 هزار نفر

 

 

 

 

لامرد

طبیعی

موقعیت دشتی شهر

مشکلات پیراشهری

شکل‌گیری شهر در‌نتیجۀ ادغام 36 روستای پراکنده و منفصل

اجتماعی

حس پیوند اجتماعی و سکونت‌گزینی درون‌محله‌ای

جمعیت

افزایش طبیعی جمعیت

آمایش سرزمین

کلان‌سیاست‌های توسعه‌ای جاذب جمعیت

مهاجرت

مهاجرت بیشتر مردم منطقه به شهر لامرد

شکل شهر

جدایی فیزیکی ناشی از پراکنش فضایی محله‌ها و مسیل‌ها و رودخانه‌های خشک (7 رود دره)

اقتصادی

استقرار صنایع پیرامون شهر

زیرساخت و عناصر شهری / حمل‌و‌نقل

توسعۀ شهر در محور‌های ارتباطی برون‌شهری

 

شهر‌های زیر 10 هزار نفر

 

بستک

طرح‌های شهری

افزوده‌شدن حدود 500 هکتار به محدودۀ شهری در‌نتیجۀ تصویب طرح جامع بستک

زیرساخت و عناصر شهری / حمل‌و‌نقل

پراکنده‌رویی خطی به‌دلیل وجود راه‌های ارتباطی در قسمت شمال شرقی و غربی

منبع: عبدالی و همکاران، 1398؛ مصطفی‌زاده و همکاران، 1392؛ فکور کارگر و همکاران، 1398؛ کیانی و سالاری سردری، 1400؛ ایراندوست و همکاران، 1397

 

نتیجه‌گیری

شناسایی عوامل و پیشران‌های هدایت‌کنندۀ پدیدۀ پراکنده‌رویی شهری را می‌توان نخستین گام جدّی در مسیر کنترل و مدیریت پدیدۀ مذکور و حرکت به‌سوی مدیریت پایدار اراضی شهری دانست. تحت‌تأثیر شرایط موجود جهانی تحولات گوناگون در‌سطح ملی و تعامل بازیگران مختلف در‌سطح محلی بسیاری از شهر‌های ایران کم‌و‌بیش و به اشکال مختلف با پدیدۀ پراکنده‌رویی شهری مواجه هستند. بررسی منابع علمی داخلی موجود در‌زمینۀ پراکنده‌رویی شهری نشان داد که پیشران‌های این پدیده در شهر‌های ایران متعدّد بوده است که به نظر می‌رسد در بسیاری از موارد بر یکدیگر تأثیر‌گذار هستند. از‌بین ابعاد پراکنده‌رویی شهری بُعد مدیریت و برنامه‌ریزی شهری و مدیریت، برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری زمین و مسکن با 22 عامل و بُعد زیرساخت و عناصر شهری / حمل‌و‌نقل و بُعد اقتصادی با 23 عامل را می‌توان گسترده‌ترین و مهم‌ترین ابعاد پراکنده‌رویی شهری در ایران دانست. همچنین، بر‌اساس نتایج پژوهش روند کلی مهاجرت به شهر، سیاست‌های شهری فعلی دولت در‌زمینۀ زمین و مسکن، افزایش قیمت زمین شهری و سوداگری و بورس‌بازی آن، ضعف، کمبود، ابهام و ناکارآمدی قوانین و مقررات شهری به‌خصوص در قوانین ساخت‌و‌ساز و کنترل رشد و شهرک‌سازی‌های برنامه‌ریزی‌شده و وجود و توسعۀ تأسیسات، صنایع و کارخانه‌های خاص در شهر و پیرامون آن را به‌ترتیب می‌توان مهم‌ترین دلایل و پیشران‌های پراکنده‌رویی در شهر‌های ایران دانست. با نگاهی دقیق به یافته‌های پژوهش می‌توان اینگونه استنباط کرد که عمده‌ترین، مهم‌ترین و بیشترین دلایل پراکنده‌رویی شهری در ایران (پس از انقلاب اسلامی) مستقیم و غیر‌مستقیم حاصل اقدام‌ها و سیاست‌های دولت‌های مختلفی است که بر سر کار آمده‌اند؛ برای مثال، مهاجرت گسترده به شهر هرچند پدیده‌ای جهانی است که در دهه‌های اخیر به‌ویژه در کشور‌های در‌حال توسعه شدت یافته است و آن را می‌توان بخشی از فرآیند گستردۀ شهری‌شدن سرمایه و ملزومات سرمایه‌داری جهانی دانست، در‌سطح ملی این فرآیند با سیاست‌ها و اقدام‌هایی که طی چند دهه در‌پیش گرفته شده، تسریع شده است. همچنین، عواملی همچون سیاست‌های شهری دولت، افزایش قیمت زمین شهری و سوداگری و بورس‌بازی آن، ناکارآمدی قوانین و مقررات شهری، شهرک‌سازی‌های برنامه‌ریزی‌‌شده و وجود و توسعۀ تأسیسات، صنایع و کارخانه‌های خاص در شهر و پیرامون آن را می‌توان به‌طور مستقیم حاصل کنش مجموعۀ دولت در‌حوزۀ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی دانست؛ برای مثال، ابهام در قوانین و مقررات ناظر بر ساخت‌وسازها و زمین شهری بستر را برای تشدید پراکنده‌رویی آماده می‌کند. نبود برنامه‌ریزی منسجم و ناهماهنگی بین نهادهای ذی‌ربط نیز سبب پیچیده‌تر‌شدن وضعیت می‌شود. افزایش مهاجرت به شهر نیز که در بُعدی مجزا به آن پرداخته شد، به‌دلیل مشکلات اقتصادی و ناتوانی تأمین مسکن مناسب در بافت درونی شهر و در‌نهایت، سوداگری زمین و غیره باعث می‌شود نظام مدیریت شهری بیش از پیش توان مدیریت و مهار رشد فیزیکی شهر را از دست بدهد. به‌علاوه، همسو با رشد جمعیت شهرها و تبدیل روستا‌ها به شهر تشکیلات دولت نیز گسترش یافته است. تأثیر افزایش تعداد سازمان‌ها و ارگان‌ها که در بُعد سیاسی به آنها پرداخته شد، خود را در افزایش ارزش زمین و مسکن، طرح‌های مسکن برنامه‌ریزی‌شده (مسکن کارمندی) و غیره نشان می‌دهد. در بُعد اجتماعی می‌توان به تغییر سبک زندگی شهروندان به‌خصوص در شهرهای بزرگ اشاره کرد که تقاضا را برای حومه‌نشینی و گسترش افقی و پراکندۀ شهر دوچندان می‌کند. علاوه بر این، تغییر سبک زندگی خانوار‌های شهری را می‌توان یک جریان فراملی دانست که در بسیاری از شهرها به اشکال مختلفی رخ می‌دهد. همچنین، می‌توان معلول مدیریت و سیاست‌گذاری‌های مسکن در‌سطح ملی و محلی نیز دانست که مثال بارز این موضوع سیاست‌های مسکن اجتماعی همچون طرح نهضت ملی مسکن و مسکن مهر است. با تکیه بر یافته‌های پژوهش هرگونه برنامه‌ریزی در راستای کنترل و مدیریت پراکنده‌رویی شهری باید در چارچوب کنش دولتی تفسیر و محقق شود. به عبارت دیگر، راه‌حل منطقی و علمی کنترل و مدیریت بخش مهمی از پراکنده‌رویی در شهر‌های ایران این است که در چارچوب یک ساختار سلسله‌مراتبی از سطح ملی تا محلی و بر‌اساس هر عامل باید برنامه‌ریزی دقیق صورت پذیرد و برنامه‌های مشخصی به همراه مجموعه‌ای از اقدام‌ها با پشتوانه‌های قانونی و قدرت عملیاتی که دولت‌های مختلف انجام می‌دهند، ارائه شود. همچنین، بر‌اساس یافته‌های پژوهش با مقایسۀ علل پراکنده‌رویی در شهر‌های ایران و علل ذکر‌شده در پیشینۀ علمی پراکنده‌رویی شهری می‌توان به نتایج جالبی دست یافت. می‌توان گفت که ابعاد پراکنده‌رویی در شهر‌های ایران از‌نظر کمیت، ماهیت و محتوا با ابعاد پراکنده‌رویی در سایر شهر‌های جهان هم‌پوشانی زیادی دارد. به عبارت دیگر، دلایل پراکنده‌رویی در شهر‌های ایران و شهر‌های دیگر جهان در برخی از ابعاد با یکدیگر هم‌پوشانی و نزدیکی دارد؛ اما در ابعاد دیگر، تفاوت‌هایی دیده می‌شود؛ برای مثال، در بُعد اقتصادی دلایل پراکنده‌رویی شهری بین شهر‌های ایران با سایر شهرهای جهان در مواردی همچون مالیات، افزایش قیمت زمین، یارانه‌های دولتی و قیمت زمین‌های کشاورزی شباهت وجود دارد؛ درحالی که موارد دیگری همچون سرمایه‌گذاری‌های خارجی، تقاضاهای فضایی برای توسعۀ اشکال جدید مصرف و خروج شرکت‌ها از شهر مرکزی و استقرار در حاشیۀ شهر‌ها در شهر‌های ایران دیده نمی‌شود یا حداقل به‌شدت سایر شهر‌های جهان نیست. از‌نظر اقتصادی، پراکنده‌رویی شهری در ایران بیشتر حول موضوع سوداگری زمین و مسکن می‌چرخد. در بُعد اجتماعی، عواملی همچون تغییر سبک زندگی و تمایل به حومه‌نشینی در شهر‌های ایران و دیگر شهرها مشترک است؛ درحالی که عواملی همچون مشکلات اجتماعی (میزان جرم، میزان فقر، تحصیل باکیفیت پایین و غیره) و ترجیحات جمعیتی و سکونتی و تفاوت‌های فرهنگی که در شهر‌های دیگر دیده می‌شود، در شهر‌های ایران یا دیده نمی‌شود و یا به این شدت نیست. همچنین، حومۀ جغرافیایی از‌نظر ماهیت و فلسفه و با یک دید تاریخی در شهر‌های آمریکایی و برخی از دیگر شهرها به‌عنوان یک آرمانشهر که رقابت برای آن بر‌اساس اهمیت تمایز اجتماعی (به‌ویژه در فرهنگ آمریکایی) بوده است، قابل تفسیر است. همچنین، حومه‌نشینی در شهرهای آمریکایی و برخی از دیگر شهرها به‌عنوان سبک زندگی مرفه‌نشین ابزاری برای به نمایش گذاشتن تمایز اجتماعی افراد مرفه به حساب می‌آمده است؛ درحالی که حومه‌نشینی در شهر‌های ایران، نه یک ایدئال اجتماعی-فرهنگی که بیشتر یک وضعیت گریز‌ناپذیر و ناخوشایند برای خانواده‌های فقیر شهری است. در بُعد تکنولوژی و زیرساخت‌های شهری هم‌پوشانی بیشتری بین دلایل یافت‌شده در شهر‌های ایران و دلایل مطرح‌شده برای سایر شهرهای جهان مشاهده می‌شود. در این راستا، می‌توان به ایجاد برخی از تأسیسات شهری و پروژه‌های کلان در خارج از مرزهای شهر و در‌دسترس‌بودن جاده‌ها اشاره کرد. در ابعاد کاربری زمین، نهادی-اداری و جمعیتی، مدیریت شهری، مهاجرت، طرح‌های شهری، طبیعی هم‌پوشانی و اشتراک بسیار زیادی بین دلایل پراکنده‌رویی شهری در شهر‌های ایران و سایر شهر‌ها دیده می‌شود. در‌مقابل، در بُعد مشکلات درون‌شهری عدم ‌هم‌پوشانی و تفاوت مهمی دیده می‌شود؛ درحالی که دلایل درون‌شهری پراکنده‌رویی شهری در برخی از شهر‌های جهان، پایین‌بودن میزان شاخص‌های کیفیت زندگی و زیست‌پذیری شهری همچون کیفیت پایین هوا، سر‌و‌صدا، واحد‌های آپارتمانی کوچک، محیط‌های ناایمن، مشکلات اجتماعی، کمبود فضاهای سبز باز، کیفیت ضعیف مدارس است. مشکلات درون‌شهری مطرح‌شده در منابع داخلی بیشتر متوجه مواردی همچون احتکار زمین، وجود بافت‌های درشت‌دانه و غیره (موضوعات مرتبط با کاربری اراضی شهری) است. به عبارت دیگر، ترجیحات ساکنان دربارۀ تغییر محل زندگی در برخی از شهر‌های جهان بر‌اساس تمایل و توان برای دستیابی به وضعیت بهتر و محل زندگی مناسب‌تر در حومه است؛ در‌حالی که این موضوع در شهر‌های ایران کمتر صادق است و ترجیحات ساکنان شهری برای تغییر محل زندگی بیشتر حاصل عوامل دیگری است. به نظر می‌رسد در شهر‌های ایران به‌ویژه در‌میان طبقات متوسط و ضعیف جامعه تحرک مسکونی بیشتر به‌صورت اجباری و در داخل فرآیند از دست دادن محل زندگی مناسب‌تر به‌نفع محل زندگی به‌مراتب بی‌کیفیت‌تر در نواحی حاشیه‌ای شهر‌ها، محله‌های پیرامونی و کم‌برخوردار و شهرک‌های اجتماعی بی‌کیفیت رخ می‌دهد. همچنین، با بررسی موردی علل پراکنده‌رویی شهری 6 شهر در طبقات جمعیتی مختلف نظام شهری ایران مشخص شد که برخی از ابعاد و دلایل در این شهر‌ها یکسان و برخی دیگر متفاوت است. از ابعادی که بین این شهر‌ها بیشتر شباهت داشت، می‌توان به جمعیت و مهاجرت اشاره کرد.

References

منابع
ایراندوست، کیومرث، حبیبی، کیومرث، و خندان، محمد (1397). عوامل مؤثر بر پراکنده‌رویی شهری در شهرهای ایران (نمونۀ موردی: شهر رشت). مجلۀ آمایش جغرافیایی فضا، 8(28)، 67-82.
https://gps.gu.ac.ir/article_70636.html
پوراحمد، احمد، زیاری، کرامت اله، زنگنه شهرکی، سعید، و آروین، محمود (1399). شناسایی عوامل مؤثر بر پراکنده‌رویی شهری (مطالعۀ موردی: شهر اهواز). نشریۀ جغرافیا و توسعه، 18(61)، 59-90.
https://doi.org/10.22111/gdij.2021.5851
حسینی، هادی، و حسینی، معصومه (1394). تحلیل عوامل مؤثر بر ایجاد پراکنده‌رویی در مناطق شهری ایران. برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 19(4)، 33-66. http://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-9461-fa.html
زیاری، کرامت‌اله، قاسمی، سعید، مهدی، علی، و مهدیان بهنمیری، معصومه (1396). تحلیلی بر وضعیت ساختاری-کالبدی شهر مهاباد از‌منظر راهبرد توسعۀ شهری (CDS). پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 49(3)، 485-504.
https://doi.org/10.22059/jhgr.2014.51257
عبدالی، ابراهیم، کلانتری خلیل آباد، حسن، و پیوسته‌گر، یعقوب (1398). تحلیلی بر عوامل مؤثر در پراکنده‌رویی نواحی شهری (نمونۀه موردی: شهر یاسوج). فصلنامۀ علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 10(36)، 101-116. https://jupm.marvdasht.iau.ir/article_3430.html
فکور کارگر، صادق، اسدی، ایرج، و گودرزی، نصرت‌اله (1398). سنجش پراکنده‌رویی شهری در کلانشهر مشهد. جغرافیا و توسعۀ فضای شهری، 6(1)، 103-125. https://doi.org/10.22067/gusd.v6i1.76036
عبدی تربقان، جواد، صرافی، مظفر، و رضویان، محمدتقی (1398). بررسی توسعۀ کالبدی شهرها با استفاده از مدل‌های کمی آنتروپی شانون، هلدرن و موران (مورد پژوهی: شهر کاشمر). توسعۀ پایدار محیط جغرافیایی، 1(1)، 72-53. https://doi.org/10.52547/sdge.1.1.53
کیانی، اکبر، و سالاری سردری، فرضعلی (1400). تحلیل ساختار و توسعۀ فضایی -کالبدی پراکنده‌رویی شهر لامرد. چشم‌انداز مطالعات شهری روستایی، 1(1)، 33-46. https://jurs.znu.ac.ir/article_239668.htm
مشکینی، ابولفضل، مهد‌نژاد، حافظ، و پرهیز، فریاد (1392). الگوهای فرانوگرایی در برنامه‌ریزی شهری. امید انقلاب.
مصطفی‌زاده، لادن، شیعه، اسماعیل، و احمدی، قادر (1392). شناسایی و رتبه‌بندی عوامل مؤثر بر پدیدۀ پراکنده‌رویی شهری در شهر خرمدره. کنفرانس ملی معماری و شهرسازی (انسان‌گرا). دانشگاه آزاد اسلامی قزوین.
https://www.sid.ir/paper/895143/fa
References
Abdali, E., Kalantari Khalilabad, H., & Peyvastehgar, Y. (2019). An analytical study of the effective factors on urban sprawl: A case study of Yasuj city. Scientific And Research Quarterly and Urban Planning, 10(36), 101-116. https://jupm.marvdasht.iau.ir/article_3430.html [In Persian].
Abdi Tarighan, J., Sarrafi, M., & Razaviain, M.T. (2020). Study of urban physical development by using quantitative models shannon entropy, holdren and moran (Case study: Kashmar city). Sustainable Development of Geographical Environment, 1(1), 53-72. https://doi.org/10.52547/sdge.1.1.53 [In Persian].
Adaku, E. (2014). Urban sprawl: A view from developing and developed Countries. African Journal of Geography and Regional Planning, 1(6), 193-207.  https://B2n.ir/s41136  
Banai, R., & DePriest, T. (2014). Urban sprawl: Definitions data methods of measurement and environmental consequences. Journal of Sustainability Education, 7(2), 1-15. https://B2n.ir/p77540
Bueno-Suárez, C., & Coq-Huelva, D. (2020). Sustaining what is unsustainable: A review of urban sprawl and urban socio-environmental policies in North America and Western Europe. Sustainability, 12(11), 4445. https://doi.org/10.3390/su12114445
Colsaet, A., Laurans, Y., & Levrel, H. (2018). What drives land take and urban land expansion? A systematic review. Land Use Policy, 79, 339-349. https://doi.org/10.1016/j.landusepol.2018.08.017
Coq-Huelva, D., & Asián-Chaves, R. (2019). Urban sprawl and sustainable urban policies. A review of the cases of Lima Mexico city and Santiago de Chile. Sustainability, 11(20), 5835. https://doi.org/10.3390/su11205835
European Environment Agency. (2016). Urban sprawl in Europe the ignored challenge. EEA Report, 11, 1-140. https://www.eea.europa.eu/en/analysis/publications/urban-sprawl-in-europe
Ewing, R. H. (2008). Characteristics causes and effects of sprawl: A literature review. In Urban Ecology: An International Perspective on The Interaction Between Humans and Nature (pp. 519-535). https://doi.org/10.1007/978-0-387-73412-5_34
Fakour Kargar, S., Asadie, I., & Goudarzi, N. A. (2019). Measuring urban sprawl in the meropolitan region of Mashhad. Geography and Urban Space Development, 6(1), 103-125. https://doi.org/10.22067/gusd.v6i1.76036 [In Persian].
Gillham, O. (2002). The limitless city: A primer on the urban sprawl debate. Island press.
Hosseini, S, H., & Hosseini, M. (2016). Analysis of factors affecting sprawl in urban areas of Iran. Spatial Planning (Modares Human Sciences), 19(4), 33-65. http://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-9461-fa.html [In Persian].
Irandoost, K., Habibi, K., & Khandan, M. (2018). Factors affect on Urban sprawl in Iranian cities (Case study of Rasht city). Geographical Planning of Space, 8(28), 67-82. https://gps.gu.ac.ir/article_70636.html [In Persian].
Karwińska, A., Böhm, A., & Kudłacz, M. (2018). The phenomenon of urban sprawl in modern poland: Causes effects and remedies. Zarządzanie Publiczne/Public Governance, 3(45), 26-43. http://dx.doi.org/https%3A//doi.org/10.15678/ZP.2018.45.3.02 ‏
Kiani, A., & Salari Sardari, F. (2020). An analysis of the structure and spatial-physical development of urban sprawl in Lamerd city. Journal of Economic Geography Research, 1(1), 32-48. https://jurs.znu.ac.ir/article_239668.html [In Persian].
Li, G., & Li, F. (2019). Urban sprawl in China: Differences and socioeconomic drivers. Science of the Total Environment, 673, 367-377. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2019.04.080
Masoumi, H. E., Hosseini, M., & Gouda, A. A. (2018). Drivers of urban sprawl in two large Middle-eastern countries: literature on Iran and Egypt. Journal of Studies & Research in Human Geography, 12(1), 55-79. http://dx.doi.org/10.5719/hgeo.2018.121.4
Meshkini, A., Mahdnejad, H., & Parhish, F. (2012). Paranoia patterns in urban planning. Omid Enghelab publication. [In Persian].
Mustafazadeh, L., Shia, I., & Ahmadi, Q. (2012). Identification and ranking of factors affecting the phenomenon of urban sprawl in Khorramdara city. National Conference of Architecture and Urban Planning (Humanistic), Qazvin Islamic azad university. https://www.sid.ir/paper/895143/fa [In Persian].
Nechyba, T. J., & Walsh, R. P. (2002). Urban sprawl. Journal of Economic Perspectives, 18(4), 177-200. https://www.aeaweb.org/articles?id=10.1257/0895330042632681
Osman, T., Divigalpitiya, P., & Arima, T. (2016). Driving factors of urban sprawl in Giza governorate of greater cairo metropolitan region using AHP method. Land Use Policy, 58, 21-31. https://B2n.ir/w22617
Poorahmad, A., Ziari, K., Zanganeh Shahraki, S., & Arvin, M. (2020). Identifying and analyzing the factors affecting on urban sprawl (Case study: Ahvaz city). Geography and Development, 18(61), 59-90. https://doi.org/10.22111/gdij.2021.5851 [In Persian].
Rubiera Morollón, F., González Marroquin, V. M., & Pérez Rivero, J. L. (2016). Urban sprawl in Spain: Differences among cities and causes. European Planning Studies, 24(1), 207-226.‏ https://doi.org/10.1080/09654313.2015.1080230.
Rubiera-Morollón, F., & Garrido-Yserte, R. (2020). Recent literature about urban sprawl: A renewed relevance of the phenomenon from the perspective of environmental sustainability. Sustainability, 12(16), 6551. https://doi.org/10.3390/su12166551
Silva, C., & Vergara-Perucich, F. (2021). Determinants of urban sprawl in Latin America: Evidence from santiago de Chile. SN Social Sciences, 1(202), 1-35. https://doi.org/10.1007/s43545-021-00197-4
Sinha, S. K. (2018). Causes of urban sprawl: A comparative study of developed and developing world cities.  Research Review International Journal of Multidisciplinary, 3(9), 1-9. https://B2n.ir/h80492
Soltani, A., Hosseinpour, M., & Hajizadeh, A. (2017). Urban sprawl in Iranian medium-sized cities: Investigating the role of masterplans. J. Sustain. Dev, 10(1), 122. https://doi.org/10.5539/jsd.v10n1p122
Song, J., Rajamani, J., Jung, J., Handy, S., Paterson, R., Bhat, C., & Kockelman, K. (2002). Techniques for mitigating urban sprawl: Goals characteristics and suitability factors. Work, 4420(1), 1-107. https://trid.trb.org/view/772416
Squires, G. D. (2002). Urban sprawl: Causes consequences & policy responses. The urban insitute.
Urban, E. E. A. (2006). Sprawl in Europe. The ignored challenge. https://www.eea.europa.eu/publications/eea_report_2006_10/eea_report_10_2006.pdf/view
‏Vermeiren, K., Poelmans, L., Engelen, G., Loris, I., & Pisman, A. (2018). What is urban sprawl in Flanders? Proceeding. REAL CORP 2018, Vienna. https://B2n.ir/j40108
Wassmer, R. W. (2002). An economic perspective on urban sprawl. California senate office of research. https://B2n.ir/u55715
Yasin, M. Y., Yusoff, M. M., Abdullah, J., Noor, N. M., Noor, N. M., & Norzailawati, M.N. (2021). Urban sprawl literature review: Definition and driving force. Malaysian Journal of Society and Space, 17(2), 116-128. http://dx.doi.org/10.17576/geo-2021-1702-10
Ziyari, K., Ghasemi, S., Mahdi, A., & Mahdian Behnamiri, M. (2017). Analyzing. the physical - structural condition of Mahabad city from city development strategies (CDS) view. Human Geography Research, 49(3), 485-504. https://doi.org/10.22059/jhgr.2014.51257 [In Persian].
 

Files

History

  • Receive Date: 08 April 2024
  • Revise Date: 05 August 2024
  • Accept Date: 16 November 2024

Share

How to cite

Statistics