Identifying and Analyzing Effective Factors in the Development of Literary Tourism in Iran

Document Type : Original Article

Authors

1 Assistant professor, Department of Tourism Management, Faculty of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism, University of Mazandaran, Babolsar, Iran

2 Assistant professor in English Language and Literature, Faculty of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism, University of Mazandaran, Babolsar, Iran

Abstract

Abstract
Background: Literary tourism plays a crucial role in generating wealth and creating jobs worldwide, particularly in Iran and other developing countries. It serves as a fundamental pillar of tourism, offering societies a new path for knowledge, progress, and long-term sustainability. Purpose: This study aimed to identify the key factors driving the advancement of literary tourism in Iran. Research method: To achieve this objective, the study adopted an applied approach with an interpretive and analytical focus. Methodologically, it fell within the realm of qualitative and quantitative research. The analysis utilized grand theory, Delphi, and the Structural Self-Interaction Matrix (SSIM) model. The research population consisted of experts and elites in the broader field of tourism with a specific emphasis on literary tourism. Targeted sampling methods were employed to select a sample size of 30 individuals for data collection. Findings: The study identified several categories for enhancing the development of literary tourism in Iran. These categories included improving managerial and institutional practices, increasing investment in literary tourism and related initiatives, enhancing competitiveness through effective advertising, considering legal aspects, and constructing a localized model. Such factors as discourse narratives, educational initiatives, specialized activity development, and literary route creation were determined through a two-stage Delphi method research and confirmed to be significant by expert consensus. The subsequent analysis using the SSIM Matrix revealed that improvements in managerial and institutional measures exerted influence over other factors. Additionally, formulation of a local literary tourism model, encompassing discourse narratives, education, specialized activity development, and literary route creation emerged as a crucial factor in attracting literary tourists, influencing other factors while also being influenced by them in return.
Keywords: Development, Literary Tourism, Iran.
 
Introduction
Literary tourism in Iran stands out as a highly compatible and advantageous form of tourism within the country's unique context, facing fewer obstacles compared to other types of tourism. Iran's rich literary heritage holds a prominent position in Eastern civilization and attracts global audiences, especially those interested in literary tourism. In addition to contributing to the growth of the tourism sector, it serves as a medium for soft power and cultural diplomacy, facilitating the preservation and expansion of the nation's cultural heritage. Despite the potential for several Iranian cities to become international literary tourism hubs, showcasing their abundant cultural and literary offerings, the sector has yet to establish itself as an active, cohesive, and organized industry. Moreover, the invaluable literary assets of the country have been neglected. Addressing this issue requires careful planning and a comprehensive review and analysis of the factors that contribute to tourism development in Iran's specific context. Neglecting this issue risks compromising Iran's global reputation and forfeiting potential economic benefits. Therefore, this study aimed to identify the key factors that influenced the development of literary tourism in Iran, seeking answers to the following questions: What are the effective factors driving the development of literary tourism in Iran? Among these factors, which ones have the greatest and least impact on the advancement of the sector?
 
Materials & Methods
This study employed a research methodology that combined applied, interpretive, and analytical approaches, integrating both qualitative and quantitative research methods. The information analysis utilized Grand Theory, the Delphi method, and the Structural Self-Interaction Matrix (SSIM). Data collection was conducted through the two main avenues of documentary and library studies, as well as interviews and questionnaires. Initially, unstructured in-depth interviews were conducted based on exploratory studies and data analysis employed an open coding system that incorporated central and selective approaches. The categories derived from constructing the underlying theory were then used as the framework for identifying the effective factors in the development of literary tourism in Iran. Once the factors were identified, each one was translated into a questionnaire and distributed among the sample population. The agreement with the extracted factors was assessed through two stages. Finally, using the SSIM, the relative importance of each factor in the development of literary tourism in Iran was discussed. The statistical population of the study consisted of experts and elites in the broader field of tourism with a specific focus on literary tourism. The sample selection employed targeted sampling methods, resulting in a final sample size of 30 individuals.
 
Research Findings
The research findings highlighted several factors that played significant roles in the development of literary tourism in Iran. These factors included improving managerial and institutional practices, increasing investment in literary tourism and related sectors, enhancing competitiveness of literary tourism through effective advertising and attention to legal aspects, and establishing a localized model of literary tourism that encompassed discourse narratives, educational initiatives, specialized activity development, and creation of literary routes. These factors were identified through a two-phase Delphi method with expert consensus confirming their importance. Furthermore, the analysis using the SSIM revealed that improvements in managerial and institutional practices had an influential impact on other factors. Additionally, formulation of a localized model of literary tourism, which encompassed discourse narratives, education, specialized activities, and creation of literary routes, emerged as the most crucial factor in attracting literary tourists. This model not only influenced other factors, but was also influenced by them in return.
 
Discussion of Results & Conclusion
In conclusion, the findings of this study indicated that literary tourism had emerged as a significant sector within Iran's tourism industry, focusing on renowned sites, symbols, literature, and literary destinations. It had the potential to foster competition, generate economic benefits, create employment opportunities, and preserve cultural identity. Therefore, a proactive approach to identifying and analyzing the current state of literary tourism can pave the way for its further development, positioning Iran as a leading destination in this field. Integrating literary tourism into Iran's tourism strategy holds promise for attracting visitors and promoting sustainable development in the country.

Keywords

Main Subjects

Full Text

مقدمه

گردشگری پدیده‌ای است که از گذشته‌های دور در جوامع انسانی به آن توجه شده و بر‌حسب نیازهای متفاوت اجتماعی و اقتصادی به پویایی خود ادامه داده است (مروتی شریف آبادی و اسدیان اردکانی، 1393، ص. 74). در سال‌های اخیر نیز با بهبود استانداردهای زندگی، گردشگری به یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های تفریحی تبدیل شده است (Lu et al., 2016, p. 742). بر‌اساس گزارش سازمان جهانی گردشگری (2015) در سال 2014 از هر 11 شغل یک شغل، 6 درصد صادرات و 30 درصد ارائۀ خدمات در جهان و به‌طور کلی، 9 درصد تولید ناخالص جهانی، یعنی 1245 میلیارد دلار درآمد مربوط به صنعت گردشگری بوده که از 13/1 میلیارد نفر گردشگر بین‌المللی به دست آمده است (ویسی، 1396، ص. 94). در‌نتیجه، بیشتر منطقه‌ها در سرتاسر جهان در‌پی بهره‌گیری از مزایای آن به‌ویژه دریافت سهم فراوان از درآمد و افزایش اشتغال ناشی از توسعۀ این صنعت خدماتی در رقابت با یکدیگر هستند (جلالیان و بیکی، 1402، ص. 2). از سوی دیگر، به‌سبب اشتغال جوانان در این صنعت کشورهایی که با مشکلات ناشی از بیکاری دست و پنجه نرم می‌کنند از گردشگری به‌عنوان ابزاری برای برطرف‌کردن این مشکلات بهره‌ می‌برند تا آنجا که درآمد حاصل از گردشگری به‌عنوان بزرگ‌ترین درآمد صادرات بعضی از کشورهای کوچک در‌حال توسعه شناخته شده است. همچنین، برخی اوقات بیش از یک چهارم تولید ناخالص داخلی آنها را شامل می‌شود (حاج آقامیر و همکاران، 1401، ص. 412).

یکی از گونه‌های گردشگری، گردشگری ادبی است که در حیطۀ گردشگری میراث دسته‌بندی می‌شود. گردشگری ادبی فرآیند بازدید از مکان‌ها و جاذبه‌هایی است که با نویسندگان، شاعران و آثار آنها پیوند دارد و میان آثار فیزیکی بر‌جای‌مانده از زندگی هنرمندان و مناظر، ساختمان‌ها و فضای واقعی یا خیالی مطرح‌شده در آثار آنها تفاوتی قائل نمی‌شود (گزارش گردشگری ادبی در میدلند شرقی، 2008، به نقل از جزائیان و عامری، 1395، ص. 56). در‌واقع، مکان‌هایی که در پیوند با نویسندگان و شاعران است آثار آنها برای خوانندگان جاذبه‌ای افسونگر دارد؛ زیرا آنان را مانند زائرانی به‌سوی خود فرا‌می‌خواند (Eagle & Carnell, 1977). ولی تنها وجود جاذبه‌های گردشگری ادبی برای تبدیل یک مکان به مقصد گردشگری ادبی کافی نیست و برنامه‌ریزی و مدیریت موفقیت‌آمیز مقصدهای گردشگری ادبی نیازمند اقدام‌ها و راهبردهای مناسب و کارآمد است (Muller, 2006, p. 216-217). هربرت معتقد است که توسعه و ترویج گردشگری ادبی باید بر‌اساس ویژگی‌های خاص و عام مکان ادبی صورت گیرد (Herbert, 2001, p. 315). همچنین، حفاظت، اصالت و هویت مکان ادبی موضوع دیگری است که در برنامه‌ریزی و مدیریت گردشگری ادبی باید در کانون توجه قرار گیرد؛ زیرا یک مکان فراتر از فضای جغرافیای عینی و قابل مشاهدۀ آن است؛ به‌طوری که معانی و نمادهای پیوند‌یافته با مکان، ارزش‌ها، احساسات و عواطف نهفته در چشم‌انداز نقش مهمی در شکل‌گیری هویت مکانی دارند و گردشگری ادبی نیز در پیوند با این بخش از هویت فضای جغرافیایی شکل می‌گیرد (Margues & Cunha, 2013, p. 291).

در این راستا، گردشگری ادبی در ایران به‌عنوان سازگارترین شکل گردشگری با شرایط کشور ایران در‌مقایسه با اشکال دیگر با موانع کمتری روبه‌روست و از مزیت نسبی برخوردار است. جذابیت‌های میراث ادبی ایران جایگاه برجسته‌ای را در‌حوزۀ تمدنی شرق دارد که بهره‌گیری از قابلیت‌های آن برای جهانیان به‌ویژه علاقه‌مندان به گردشگری ادبی جذاب است و علاوه‌بر کمک به توسعۀ بخش گردشگری به‌عنوان ابزار قدرت نرم و دیپلماسی فرهنگی (Bell & Oakley, 2014, p. 142). در تعمیق و گسترش جهانی، دستاوردها و ارزش‌های میراث فرهنگی کشور نقش مهمی دارد. بر این اساس، بسیاری از شهرهای ایران با در‌برداشتن جاذبه‌های فرهنگی و ادبی غنی پتانسیل تبدیل به یکی از قطب‌های گردشگری ادبی را در‌سطح بین‌المللی دارند؛ با این حال هنوز نتوانسته‌اند جایگاه خود را به‌عنوان یک مقصد ادبی فعّال، منسجم و سازماندهی‌شده کسب کنند. علاوه بر آن، بافت‌های با ارزش گردشگری ادبی در این کشور نیز رو‌به نابودی رفته است. در همین راستا، ضروری است برنامه‌ریزی ویژه‌ای صورت پذیرد که برای پیاده‌سازی برنامه‌ریزی در کشور ایران به بررسی و تحلیل دقیق از شناسایی عوامل مؤثر در توسعۀ گردشگری متناسب با شرایط ایران نیاز است. بدیهی است در‌صورت بی‌توجهی به این مهم، نمی‌توان انتظار برخورداری از جایگاهی پایدار را در‌سطح جهانی و بهره‌مندی از مزایای اقتصادی آن داشت؛ بنابراین پژوهش حاضر با هدف بررسی عوامل مؤثر در توسعۀ گردشگری ادبی در ایران انجام شده است و محققان آن به‌دنبال بررسی پاسخ به پرسش‌های زیر هستند.

مجموعه عوامل مؤثر در توسعۀ گردشگری ادبی در ایران کدام است؟ و از بین عوامل مطرح‌شده، کدام یک بیشترین و کمترین میزان تأثیر را در توسعۀ گردشگری ادبی در ایران دارد؟

 

مبانی نظری پژوهش

به اعتقاد اندرسون و رابینسون به‌طور کلی، قدمت گردشگری ادبی به قرن‌ها پیش و حداقل به زمان امپراتوری روم بر‌می‌گردد (Andersen & Robinson, 2002). با وجود این، واتسون مطرح می‌کند که سرآغاز گردشگری ادبی مدرن قرن هجدهم است که در آن مردم به مکان‌هایی از خانه‌ها و آرامگاه‌های نویسندگان مشهور و چشم‌اندازهایی که نویسندگان از نواحی یا مکان‌های مختلف در آثار خود ارائه می‌دادند، سفر می‌کردند (Watson, 2006). هربرت نیز اعتقاد دارد در گذشته بیشتر گردشگران ادبی از افراد فرهیخته و طبقات اجتماعی بالا بوده‌اند. به اعتقاد وی ریشۀ سیاحت‌های ادبی به سفرهای دانشمندانی بر‌می‌گردد که به مکا‌ن‌های مرتبط با زندگی و آثار نویسندگان مشهور در‌زمینه‌هایی مانند نثر ادبی، نمایشنامه و شعر سفر می‌کردند و مسافت‌هایی طولانی را می‌پیمودند. از این دیدگاه، سیّاحان ادبی را می‌توان گردشگران تحصیلکرده و فرهیخته به شمار آورد که سرمایۀ فرهنگی بالایی دارند، میراث ادبی را ارج می‌نهند و الگوی مصرف متفاوت‌تری را در‌مقایسه با سایر طبقات اجتماعی دارند؛ اما عوامل رشد انبوه گردشگری ادبی را می‌توان در بستر رشد اهمیت مفاهیم و ارزش‌های پسامدرن جست‌و‌جو کرد (Herbert, 2001, p. 313; Lowe, 2012, p. 8). در نگرش پسامدرن حفظ اصالت مکان‌های ادبی در مدیریت مقصد گردشگری ادبی اهمیت بسزایی دارد (Fawcett & Cormack, 2001, p. 695) تا جایی که بسیاری از پژوهشگران معتقدند انجام‌دادن اقدام‌های توسعه‌ای و عمرانی در مقصدهای گردشگری ادبی تا حدی مجاز است که اصالت جاذبه‌های ادبی تهدید نشود (Muller, 2006, p. 216; Hoppen et al., 2014, p. 39). شواهد نشان می‌دهد که اکنون گردشگری ادبی بیشتر در جوامع توسعه‌یافتۀ آمریکای شمالی، اروپا و اقیانوسه رواج دارد و نهادهای مسئول در این کشورها برای توسعه و ترویج گردشگری ادبی بیشتر تلاش می‌کنند (UNESCO, 2013).

تعریف‌های متنوعی در‌زمینۀ گردشگری ادبی صورت گرفته است. بر این اساس، گردشگری ادبی فرصتی برای سفر به زادگاه، مکان دفن، خانه، املاک و محل نگهداری اشیای بازمانده از شخصیت‌های ادبی است (Ommundsen, 2014, p. 1). اینگونه سفرها تجربه‌های فرهنگی ارزشمندی را در‌پی دارد، فرصتی برای مشارکت در مراسم و جشنواره‌های ادبی را فراهم می‌کند و زمینه‌ای را برای تجسم فضای شکل‌گیری تفکر خلاّق یا محل خلق آثار ادبی فاخر پدید می‌آورد (Ommundsen, 2005, p. 1). گردشگری ادبی شکلی از سفر است که عامل انگیزشی آن، آثار ادبی، نویسندگان و مکان‌های مطرح‌شده در متون و آثار ادبی است (Croy, 2012, p. 119). از سوی دیگر، اندرسون و رابینسون گردشگری ادبی را شکلی از گردشگری فرهنگی با مفهوم انسان‌شناختی می‌دانند که در چارچوب آن، گردشگران و بازدیدکنندگان در‌پی شناخت، کشف و بازآفرینی ارزش‌های فرهنگی کسانی هستند که بخشی از اسطوره‌های فرهنگی مکان‌‌‌ها شناخته می‌شوند (Andersen & Robinson, 2002).

در این بین، بر‌اساس تعریف‌های ارائه‌شده و هدف پژوهش حاضر گردشگری ادبی در مفهوم پایداری معنای ویژه‌ای دارد؛ به‌طوری که زایش این مفهوم در مطالعات گردشگری حاصل تلاش برای دستیابی به پایداری در تمام زمینه‌های توسعه است (ضرغام بروجنی و نیک‌بین، 1391، ص. 168). به‌طور سنتی، توسعۀ گردشگری ادبی شامل ابعاد اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی است؛ اما گردشگری ادبی در بُعد پایدار علاوه بر این عوامل، ابعاد گسترده‌ای را نیز در‌بر‌می‌گیرد که ابعاد اکولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی، نهادی و فرهنگی و تکنولوژیکی را در‌سطح محلی، منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی شامل می‌شود (Choy et al., 2006, p. 1275). رویکرد گردشگری پایدار یک جابه‌جایی از رویکردهای سنتی اقتصاد نئوکلاسیک را در‌زمینۀ توسعۀ گردشگری به رویکرد توسعۀ پایدار نشان می‌دهد (یاری حصار و حیدری ساربان، 1394، ص. 44). هریسون و هوسبان گردشگری پایدار را به‌عنوان راهی برای انجام‌دادن برنامه‌ریزی، سیاست‌گذاری و توسعۀ گردشگری می‌دانند (Harrison & Husban, 1996) و از این طریق سودها به‌طور بهینه، در‌میان جمعیت مقصد، حکومت‌ها، گردشگران و سرمایه‌گذاران توزیع می‌شود (Harrison et al., 2003, p. 295). برای تحقق موفقیت‌آمیز گردشگری پایدار این پارادایم مستلزم ترکیب چشم‌انداز، سیاست، برنامه‌ریزی، مدیریت، پایش و فرآیندهای یادگیری اجتماعی است (Gunn & Var, 2002, p. 25).

 

پیشینۀ پژوهش

در این بخش برخی از مهم‌ترین مطالعات داخلی و خارجی صورت‌گرفته با‌توجه به موضوع و حوزۀ پژوهش آمده است.

اسدی و بیات (1396) در پژوهشی با عنوان «تحلیل محتوای کیفی گفتمان توسعۀ گردشگری ادبی در ایران» به این نتایج دست یافتند که گزاره‌های مطرح در گفتمان گردشگری ادبی در ایران ذیل چهار موضوع: مفهوم و تعریف گردشگری ادبی، مشکلات و موانع توسعۀ گردشگری ادبی، راهکارهای توسعه و ترویج گردشگری ادبی و کارکردها و پیامدهای گردشگری ادبی دسته‌‌بندی می‌شود.

قاسمی و همکاران (1397) در پژوهشی باعنوان «طراحی بافت تاریخی شهر تهران با رویکرد گردشگری ادبی: نمونۀ موردی: حصار ناصری شهر تهران» ابتدا با استفاده از رویکرد گردشگری ادبی فضاهای شهری واقعی گذشته را از داستان‌ها، رمان‌ها و روایت‌ها بازنمایی کردند و بعد از پی‌بردن به شکل صحیح این فضاها در گذشته بر‌اساس تصویر موجود از آنها و ابزارهای طراحی در هویت‌بخشی ادبی بافت‌های تاریخی به طراحی فضا‌های گردشگری ادبی پرداختند. بدین ترتیب، می‌توان حس مکان، هویت، معنا، خاطره‌های جمعی از دست رفتۀ این فضاها را دوباره بازگرداند.

فلاح‌نژاد و همکاران (1400) در پژوهشی با عنوان «پدیدۀ عشق به مقصد: بررسی سیستماتیک ادبیات و مسیرهای پژوهشی آینده» به این نتایج دست یافتند که پژوهشگران بیشتر به رضایت از مقصد، تجربۀ مقصد و تصور ذهنی مقصد به‌منزلۀ پیشایندها و وفاداری به مقصد و به نیت‌های بازدید مجدد از مقصد و تبلیغات شفاهی مقصد به‌منزلۀ پیامدهای مهم توجه کردند. همچنین، بیشتر مطالعات صورت‌گرفته با رویکرد کمّی و با روش پیمایشی انجام شده است.

رستمی قادری و همکاران (1400) در پژوشی با عنوان «بایسته‌ها و خواسته‌های مدنی در اشعار ملک‌الشعرا بهار و نمود آن در گردشگری فرهنگی» به این نتایج دست یافتند که شاخص‌ترین خواسته‌های مدنی در دیوان بهار، یعنی آزادی، عدالت و حقوق زنان در کنار دیگر مقوله‌ها نظیر رفاه اجتماعی، رفاه اقتصادی، بخشش، علم‌آموزی، امنیت و ... بیانگر اندیشۀ حق‌جویانۀ ملک‌الشعراست.

نعیم‌آبادی و جوان (1400) در پژوهشی با عنوان «واکاوی موانع سیاست‌گذاری گردشگری در محیط‌های شهری استان گیلان» به این نتایج دست یافتند که موانعی از‌جمله عدم بهره‌گیری از نیروهای متخصص، بازاریابی نامناسب، تقلید از الگوهای ناسازگار با محیط‌های شهری، مشکلات زنجیرۀ ارائه خدمات گردشگری، مشکلات نظام اداری و خط مشی، عدم مدیریت یکپارچۀ گردشگری در بین سازمان‌های مرتبط، عدم مطلوبیت زیرساخت‌ها و زیربناهای فیزیکی، عدم بهره‌گیری از نیروهای متخصص شناسایی شد که از بین آنها عدم مدیریت یکپارچۀ گردشگری در بین سازمان‌های مرتبط بیشترین و عدم بهره‌گیری از نیروهای متخصص کمترین میزان اهمیت را دارد.

جلالیان و بیکی (1402) در پژوهشی با عنوان «تحلیل مؤلفه‌های مؤثر بر توسعۀ گردشگری فرهنگی در کلانشهر شیراز» به این نتایج دست یافتند که مؤلفه‌های مدیریتی-نهادی با ضریب استاندارد 838/0، دسترسی و زیرساخت‌ها با ضریب استاندارد 786/0، کالبدی-محیطی با ضریب استاندارد 341/0، مؤلفۀ تسهیلات با ضریب 180/0 و مؤلفۀ منابع و جاذبه‌های فرهنگی-ادبی با ضریب 147/0 به‌ترتیب رتبه اول تا پنجم و بیشترین اهمیت را در توسعۀ گردشگری فرهنگی در کلانشهر شیراز دارند.

شمس‌الدینی و صادقی (1401) در پژوهشی با عنوان «بررسی اثرات عناصر فرهنگی در توسعۀ گردشگری شهرستان دزپارت» به این نتایج دست یافتند که عناصر توسعۀ گردشگری به‌‌جزء دو متغیر جاذبه‌های تاریخی-فرهنگی با میانگین 66/3 و امنیت با میانگین 68/3 وضعیت مطلوبی را در منطقه ندارند. همبستگی پیرسون به وجود ارتباط بین عناصر فرهنگی و توسعۀ گردشگری اشاره دارد که با تحلیل رگرسیون بیشترین تأثیرگذاری در توسعۀ گردشگری منطقه مربوط به شاخص جاذبه‌های تاریخی-فرهنگی با ضریب 163/0 و سپس آموزش و سواد با ضریب 132/0 است.

لوپز و همکاران در پژوهشی با عنوان «توسعۀ پایدار و گردشگری فرهنگی» به این نتایج دست یافتند که قیمت، امنیت، تمیزی و بهداشت، علائم و وضعیت نگهداری از مهم‌ترین مواردی است که در منطقه‌های میراث فرهنگی و در‌نتیجه، توسعۀ پایدار نقش دارند (Lopes et al., 2018).

پیرلو در پژوهشی با عنوان «چالش‌های برنامه‌ریزی و توسعۀ گردشگری فرهنگی در مراکز تاریخی» به این نتایج دست یافتند که گردشگری فرهنگی می‌تواند با بازسازی و حفظ میراث فرهنگی و نیز با برنامه‌ریزی تفسیری در مدیریت مشارکتی برای ساختن یک محصول نیازهای گردشگری را تأمین و بهبود کند (Pirillo, 2019).

شیرمحمدی و هاشمی باقی در پژوهشی با عنوان «تأثیر گردشگری ادبی بر افزایش بازدیدهای مجدد به مقاصد گردشگری از‌طریق معنویت و اعتبار» به این نتایج دست یافتند که گردشگری ادبی تأثیر مثبت و معناداری بر افزایش بازدید مجدد دارد. همچنین، آنها دریافتند که مقاصد گردشگری را با اصالت برند مقصد گردشگری، عشق به برند، دلبستگی، نوستالژی و وفاداری به نگرش و عمل می‌توان بررسی کرد (Shirmohammadi & Hashemi Baghi, 2021).

ترکنلی و جئورگولا در پژوهشی با عنوان «گردشگری و پایداری فرهنگی: دیدگاه‌ها و چشم‌اندازها از سیکلادس، یونان» به این نتایج دست یافتند که نقش فرهنگ به‌عنوان یک جاذبۀ گردشگری بالفعل و پتانسیلی برای رشد بیشتر گردشگری فرهنگی و در‌نتیجۀ توسعه محلی است (Terkenli & Georgoula, 2022).

با‌توجه به مرور و بررسی پژوهش‌های پیشین در دو بخش داخلی و خارجی مشخص شد که محققان در بیشتر پژوهش‌های صورت‌گرفته بر تحلیل توسعۀ پایدار و گردشگری فرهنگی، مقاصد ادبی، اصول خلاّقانۀ توسعۀ گردشگری فرهنگی، عوامل مؤثر بر وفاداری گردشگری ادبی و ... با در نظر گرفتن مؤلفه‌های تکرار‌شونده تأکید داشته‌اند. حال آنکه محققان در پژوهش حاضر سعی کرده‌اند با تأکید بر شناسایی مجموعه ‌عوامل مؤثر در توسعۀ گردشگری ادبی میزان اهمیت هر‌یک از عوامل را تحلیل و تعیین کنند. از همین رو، این امر نقطۀ تمایز پژوهش حاضر نسبت به سایر پژوهش‌های صورت‌گرفته در این زمینه است.

 

روش‌شناسی پژوهش

پژوهش حاضر از‌نظر هدف، کاربردی است که ماهیت تفسیری و تحلیلی دارد و از‌لحاظ روش در گروه پژوهش‌های کیفی و کمّی قرار دارد. در این مطالعه برای تجزیه‌و‌تحلیل اطلاعات از روش گراند تئوری و دلفی و در‌نهایت از ماتریس خودتعاملی (SSIM) استفاده شده است. روش گردآوری اطلاعات نیز به دو صورت مطالعات اسنادی و کتابخانه‌ای، مصاحبه و پرسشنامه بود؛ بنابراین در ابتدا از مصاحبۀ عمیق بدون ساختار مبتنی بر مطالعۀ اکتشافی بهره گرفته شد. تحلیل داده‌ها در این روش نیز با استفاده از سیستم کدگذاری باز، محوری و انتخابی انجام شد و در‌نهایت، مقوله‌های به دست آمده در فرآیند ساخت نظریۀ زمینه‌ای به‌عنوان خط سیر داستانی از بررسی شناسایی عوامل مؤثر در توسعۀ گردشگری ادبی در ایران محسوب شد. پس از شناسایی عوامل مطرح‌شده هر‌یک از آنها در قالب پرسشنامه منعکس و در‌میان جامعۀ نمونه توزیع شد. سرانجام، موافقت آنها در دو مرحله نسبت به عوامل استخراج‌شده بررسی و در‌نهایت، با استفاده از ماتریس خود‌تعاملی بیشترین و کمترین میزان اهمیت هر‌یک از عوامل در توسعۀ گردشگری ادبی در ایران بررسی شد.

جامعۀ آماری در پژوهش حاضر متخصصان و نخبگان در‌حوزۀ گردشگری به‌طور عام و به‌طور خاص گردشگری ادبی است. در این مطالعه برای گردآوری جامعۀ نمونه از روش نمونه‌گیری هدفمند استفاده و در‌نهایت، تعداد 30 نفر به‌عنوان جامعۀ نمونه انتخاب شدند.

محدودۀ مطالعه‌شده

ایران کشوری در آسیای غربی است. این کشور با مساحت ۱٫۶۴۸٫۱۹۵ کیلومتر مربع دومین کشور بزرگ خاورمیانه و هفدهمین کشور بزرگ دنیاست. ایران به‌لحاظ موقعیت جغرافیایی در نیمـۀ جنـوبی منطقۀ معتدل شمالی که در مختصات جغرافیایی 25 تا 40 درجه عرض شمالی و 44 تا 63 درجه طول شرقی است، جای دارد. حدود 90 درصد از خاک کشور در محدودۀ فلات ایران واقع شده است. سرزمین ایران به‌طور کلی، کوهستانی و نیمه‌خشک بوده و میانگین ارتفاع آن بیش از 1200 متر از سطح دریاست. کشور ایران جاذبه‌های گردشگری ادبی فراوانی در شهرهایی از‌جمله شیراز، همدان، نیشابور، مشهد، کرج، بوش، مرزن‌آباد، تنکابن، آستانۀ اشرفیه، لاهیجان، رشت، زنجان، توس، سبزوار، بیرجند، کاشان، اصفهان، قم، شاهرود، دامغان، بوشهر، گنبدکاووس، یزد، اردکان، قزوین، همدان، تویسرکان، شهر سوق، کازرون، خوی، مراغه، تبریز، ماهان، کرمان، گتوند، تهران دارد. از‌جمله جاذبه‌‌های گردشگری ادبی مهم در کشور آرامگاه حافظ، سعدی، خیام نیشابوری، فردوسی، خانۀ شهریار در تبریز، خانۀ نیما یوشیج، مشهد‌اردهال، مقبرۀ سهراب سپهری، خانۀ جلال آل احمد و سیمین دانشور، خانۀ هوشنگ ابتهاج، خانۀ موزۀ مقدم است.

 

شکل 1: نقشۀ موقعیت جغرافیایی کشور ایران (منبع: wikipedia)

Fig1: Geographical location map of Iran

یافته‌های پژوهش و تجزیه‌و‌تحلیل

یافته‌های توصیفی

در ابتدا خلاصه‌ای از اطلاعات جمعیت‌شناختی (جنسیت، سن، سطح تحصیلات، رشتۀ تحصیلی و شغل) مصاحبه‌شوندگان مطرح شده است. در این راستا، مشخص شد از بین 30 نفر متخصص در‌حوزۀ گردشگری، 21 نفر معادل (00/70) مرد و 9 نفر معادل (00/30) زن بودند. دامنۀ سنی آنها نیز از 35 تا 65 و میانگین سنی نیز 45 بود. رشتۀ تحصیلات متخصصان در‌حوزۀ گردشگری، برنامه‌ریزی گردشگری و مدیریت بود. از میان افراد مطالعه‌شده نیز 17 نفر معادل (66/56) استادان دانشگاه در شهرهای مختلف ایران و 13 نفر معادل (33/43) در سازمان‌هایی از‌جمله ادارۀ میراث فرهنگی و گردشگری مشغول به فعالیت بودند.

 

یافته‌های تحلیلی

شناسایی مجموعه ‌عوامل مؤثر بر توسعۀ گردشگری ادبی در ایران

برای شناسایی عوامل تأثیرگذار بر توسعۀ گردشگری ادبی در ایران تعداد 30 مصاحبه بین (60 تا 90 دقیقه) ضبط و یادداشت و پیاده‌سازی شد. در مرحلۀ اول پس از کدگذاری باز مشخص شد که حدود 37 مفهوم از متون مصاحبه استخراج شده است. سپس نتایج کدگذاری باز واحد‌های معنایی استخراج شد (جدول 1).

مطابق جدول (1)، 13 واحد‌های معنایی از‌جمله اقدام‌ها و مدیریت مؤثر دولت محلی و شهرداری‌ها در‌سطح ملی و بین‌المللی، توسعۀ بسترهای فیزیکی و تبلیغاتی گردشگری ادبی، توسعۀ سرمایه‌گذاری در بخش گردشگری ادبی، مشارکت نهادها، جلوگیری از عوامل خارجی مؤثر در عدم توسعۀ گردشگری ادبی، ترسیم نقشه، مسیرهای ادبی و نمایش‌های ادبی، برندسازی، بازاریابی و تنوع‌سازی، دسترسی و زیرساخت‌ها، هماهنگی و انسجام در بین سازمان‌های ذی‌ربط گردشگری، قوانین و ضوابط مرتبط و صحیح در بخش گردشگری ادبی، توسعه در گفتمان، آموزش و باور جمعی میراث ادبی کشور، گسترش فعالیت تخصصی و پژوهشی در‌زمینۀ گردشگری ادبی، ترسیم الگوی بومی از گردشگری ادبی استخراج شد.

جدول 1: واحدهای معنایی استخراج‌شده از مفاهیم

Table 1: Extracted semantic units from concepts

ردیف

واحد معنایی

شاهد مثال

ردیف

واحد معنایی

شاهد مثال

1

اقدام‌ها و مدیریت مؤثر دولت محلی و شهرداری‌ها در‌سطح ملی و بین‌المللی

کمک به شهرداری به تسهیل تبادل دانش و تجربه‌های مرتبط با توسعۀ گردشگری ادبی

8

 

 

 

دسترسی و زیرساخت‌ها

افزایش کیفیت مسیرهای دسترسی درون‌شهری، برون‌شهری و بین‌شهری

برنامه‌ریزی فضایی و سرمایه‌گذاری شهرداری دربارۀ تأمین زیرساخت‌های گردشگری ادبی

دسترسی آسان، ایمن و با‌کیفیت به اماکن گردشگری ادبی

2

 

 

توسعۀ بسترهای فیزیکی و تبلیغاتی گردشگری ادبی

زیرساخت‌ها، تسهیلات و امکانات اقامتی مناسب و کافی

تنوع در وسایل حمل‌و‌نقل در‌سطح ملی و بین‌المللی

وجود راهنمایان فرهنگی و ادبی مجرب و متخصص

9

 

 

هماهنگی و انسجام در بین سازمان‌های ذی‌ربط گردشگری

ارتقا در هماهنگی سازمان‌های مرتبط با گردشگری در‌سطح ایران

گسترش برنامه‌های تبلیغاتی و اطلاع‌رسانی دربارۀ جاذبه‌های گردشگری ادبی

افزایش در ثبات مدیریتی در بین سازمان‌های ذی‌ربط گردشگری

تصویرسازی از گردشگری ادبی در بین شهرهای ایران

ارتقا در توسعۀ تفکر سیستمی در بین سازمان‌های ذی‌ربط

3

توسعۀ سرمایه‌گذاری در بخش گردشگری ادبی

تخصیص بودجه به گردشگری ادبی

هماهنگ‌سازی گردشگری ادبی در سازمان‌ها با سایر انواع گردشگری در ایران

توسعه در سرمایه‌گذاری و مشارکت بخش خصوصی در این نوع گردشگری

10

قوانین و ضوابط مرتبط و صحیح در بخش گردشگری ادبی

ایجاد و تدوین استانداردها و ضوابط فنی و تخصصی در این نوع گردشگری

4

مشارکت نهادها

 

مشارکت سازمان‌های مردم‌نهاد

جلوگیری از قوانین دست‌و‌پاگیر در بین سازمان‌ها برای توسعهۀاین نوع از گردشگری

مشارکت منابع انسانی با نهادها در ارتقا گردشگری ادبی

11

 

توسعه در گفتمان، آموزش و باور جمعی میراث ادبی کشور

توسعه در آموزش گردشگری ادبی در بین مدیران سازمان‌ها

5

جلوگیری از عوامل خارجی مؤثر در عدم توسعۀ گردشگری ادبی

جلوگیری از تبلیغات نادرست و اقدام‌های خصمانۀ خارجی به‌ویژه کشورهای غربی بر نظام سیاسی و تاریخی کشور

توسعه در باور جمعی بین مسئولان فرهنگی و فعّالان گردشگری کشور

توسعه در پیوند ادبیات داستانی ایران با زمان و مکان

شناسایی میراث ادبی غتی به مردم جهان

6

ترسیم نقشه، مسیرهای ادبی و نمایش‌های ادبی

تهیۀ نقشۀ گردشگری از شاعران معروف در شهرهای مختص به این نوع از گردشگری

تبدیل مسئلۀ پاسداشت و حفاظت از میراث فرهنگی و ادبی کشور به یک گفتمان عمومی

طراحی مسیرهای ادبی بر‌اساس محتوای آثار ادبی و زندگی شاعران

12

گسترش فعالیت تخصصی و پژوهشی در‌زمینۀ گردشگری ادبی

به‌کارگیری نیروهای متخصص و تحصیلکرده در‌زمینۀ گردشگری در سازمان‌های ذی‌ربط

ایجاد و پایه‌ریزی نمایش‌های ادبی در مکان‌های مختص به گردشگری ادبی

تشکیل آژانس‌های گردشگری تخصص برای انجام‌دادن فعالیت در گردشگری ادبی

7

 

 

برندسازی، بازاریابی و تنوع‌سازی

افزایش در برندسازی برای بهره‌گیری از ظرفیت بازار گردشگری ادبی

پیوند تخصصی بین دانشگاه­ها و سازمان­های ذی­ربط در زمینه گردشگری ادبی

بازاریابی درست در راستای ظرفیت بازار گردشگری

13

ترسیم الگوی بومی از گردشگری ادبی

عدم چشم‌پوشی از ارزش‌های شهرهای مختص به گردشگری ادبی

تنوع‌بخشی به بسته‌های گردشگری ادبی

ایجاد الگوی بومی و مناسب گردشگری متناسب با استان و شهرهای ایران

بهره‌گیری از تجربه‌های موفقیت سایر کشورها در این نوع از گردشگری

منبع: یافته‌های پژوهش، 1402

در جدول (2) مقوله‌ها و مضامین اصلی از دل واحد‌های معنایی استخراج شده است. بدین صورت که عواملی از‌جمله بهبود اقدام‌های مدیریتی و نهادی، افزایش در سرمایه‌گذاری گردشگری ادبی و موارد مربوط به آن، ارتقا در رقابت‌پذیری گردشگری ادبی در خاورمیانه و جهان با تبلیغات مناسب و قانونی و طراحی الگوی بومی از گردشگری ادبی به روایت‌های گفتمان، آموزش، توسعۀ فعالیت تخصصی و ترسیم مسیرهای ادبی و ... از دل واحدهای معنایی استخراج شد.

جدول 2: مقوله‌های مؤثر در توسعۀ گردشگری ادبی در ایران

Table 2: Influential factors in the development of literary tourism in Iran

ردیف

مقوله

واحد معنایی

1

 

بهبود اقدام‌های مدیریتی و نهادی

هماهنگی و انسجام در بین سازمان‌های ذی‌ربط گردشگری

اقدام‌ها و مدیریت مؤثر دولت محلی و شهرداری‌ها در‌سطح ملی و بین‌المللی

مشارکت نهادها

2

افزایش در سرمایه‌گذاری گردشگری ادبی و موارد مربوط به آن

توسعۀ سرمایه‌گذاری در بخش گردشگری ادبی

دسترسی و زیرساخت‌ها

3

ارتقا در رقابت‌پذیری گردشگری ادبی در خاورمیانه و جهان با تبلیغات مناسب

توسعۀ بسترهای فیزیکی و تبلیغاتی گردشگری ادبی

جلوگیری از عوامل خارجی مؤثر در عدم توسعۀ گردشگری ادبی

برندسازی، بازاریابی و تنوع‌سازی

4

عوامل قانونی

قوانین و ضوابط مرتبط و صحیح در بخش گردشگری ادبی

5

طراحی الگوی بومی از گردشگری ادبی به روایت‌های گفتمان، آموزش، توسعۀ فعالیت تخصصی و ترسیم مسیرهای ادبی و ...

توسعه در گفتمان، آموزش و باور جمعی میراث ادبی کشور

گسترش فعالیت تخصصی و پژوهشی در‌زمینۀ گردشگری ادبی

ترسیم نقشه، مسیرهای ادبی و نمایش‌های ادبی

ترسیم الگوی بومی از گردشگری ادبی

منبع: یافته‌های پژوهش، 1402

 

در این مطالعه برای میزان موافقت متخصصان نسبت به هر‌یک از عوامل مطرح‌شده از روش دلفی استفاده شد. بر این  اساس، خبرگان با متغیرهای کلامی (خیلی‌کم، کم، متوسط، زیاد و خیلی‌زیاد) میزان موافقت خود را اظهار کردند. از آنجا که خصوصیات متفاوت افراد با تعابیر ذهنی آنها نسبت به متغیرهای کیفی تأثیرگذار است، با تعریف دامنۀ متغیرهای کیفی، خبرگان با ذهنیت یکسان به سؤال‌ها پاسخ دادند. این عامل‌ها به شکل اعداد فازی مثلثی و اعداد فازی قطعی‌شده تعریف شد. در این راستا، در ابتدا بعد از جمع‌آوری پرسشنامه‌ها، تعداد پاسخ‌های داده‌شده به هر عامل شمارش و بررسی شد که نتایج شمارش پاسخ‌های داده‌شده در نظرسنجی مرحلۀ اول و دوم در جدول (3) مطرح شده است.

 

 

جدول 3: نتایج شمارش پاسخ‌های مرحلۀ اول و دوم نظرسنجی

Table 3: Results of counting responses from the first and second phases of the survey

عامل

خیلی‌زیاد

زیاد

متوسط

کم

خیلی‌کم

بهبود اقدام‌های مدیریتی و نهادی

15

11

4

-

-

افزایش در سرمایه‌‌گذاری گردشگری ادبی و موارد مربوط به آن

18

7

5

-

-

ارتقا در رقابت‌پذیری گردشگری ادبی در خاورمیانه و جهان با تبلیغات مناسب

16

6

8

-

-

عوامل قانونی

19

7

4

-

-

طراحی الگوی بومی از گردشگری ادبی به روایت‌های گفتمان، آموزش، توسعۀ فعالیت تخصصی و ترسیم مسیرهای ادبی و ...

20

7

3

-

-

عامل

خیلی‌زیاد

زیاد

متوسط

کم

خیلی‌کم

بهبود اقدام‌های مدیریتی و نهادی

19

11

-

-

-

افزایش در سرمایه‌گذاری گردشگری ادبی و موارد مربوط به آن

20

7

3

-

-

ارتقا در رقابت‌پذیری گردشگری ادبی در خاورمیانه و جهان با تبلیغات مناسب

17

8

6

-

-

عوامل قانونی

20

10

-

-

-

طراحی الگوی بومی از گردشگری ادبی به روایت‌های گفتمان، آموزش، توسعۀ فعالیت تخصصی و ترسیم مسیرهای ادبی و ...

22

7

1

-

-

متغیر

مقدار کریسپ مرحلۀ اول

مقدار کریسپ مرحلۀ دوم

اختلاف مقدار کریسپ

عوامل مؤثر در توسعۀ گردشگری ادبی

584/0

599/0

015/0

منبع: یافته‌های پژوهش، 1402

 

مطابق جدول (3) بیشترین تعداد پاسخگویان در گزینه‌های خیلی‌زیاد و زیاد است. در این بین با انجام‌دادن نظرسنجی در هر دو مرحله لازم است که اختلاف میان میانگین فازی‌زدایی‌شدۀ (مقدار کریسپ) عوامل مؤثر در توسعۀ گردشگری ادبی در ایران بررسی شود که نتایج آن در جدول (3) آمده است. با‌توجه به نظر‌های ارائه‌شده در مرحلۀ اول و مقایسۀ آن با نتایج مرحلۀ دوم چنانچه اختلاف میانگین فازی‌زدایی‌شده در دو مرحله کمتر از آستانه 1/0 باشد، فرآیند نظرسنجی متوقف می‌شود. همان‌گونه که ملاحظه می‌شود اختلاف میانگین فازی‌زدایی‌شدۀ نظر خبرگان در دو مرحله از حد آستانه کمتر است؛ بنابراین خبرگان دربارۀ عوامل مؤثر در توسعۀ گردشگری ادبی در کشور ایران به اجماع رسیدند و نظرسنجی در این مرحله به اتمام رسید و نیازی به ادامه این روش وجود نداشت.

در‌نهایت، برای رتبه‌بندی عوامل مؤثر در توسعۀ گردشگری ادبی از ماتریس خود‌تعاملی استفاده شده است. در ابتدا نظر خبرگان دربارۀ عوامل مقایسه می‌شود. برای این منظور از شاخص مد استفاده شد؛ به‌گونه‌ای که از بین 4 گونه رابطۀ ممکن بین عوامل، رابطه‌ای که بیشترین فراوانی را از‌نظر خبرگان دارد، در جدول نهایی منظور خواهد شد. بعد از مشخص‌شدن روابط مفهومی ماتریس خود‌تعاملی ساختاری و شناسایی مهم‌ترین عوامل نوبت به وارد‌کردن آنها در ماتریس ساختار خود‌تعاملی است. در این مرحله با‌توجه به نماد‌های معرفی‌شده (V-X-A-O) نوع ارتباط دو‌به‌دو فاکتور‌ها مشخص می‌شود. برای این منظور از نظر‌های خبرگان استفاده شد. ماتریس به ابعاد متغیر‌ها که در سطر و ستون اول آن متغیر‌ها به‌ترتیب ذکر شده است، تشکیل می‌شود. نتایج آن در جدول (4) آمده است.

جدول 4: ماتریس خودتعاملی (SSIM)

Table 4: Self-similarity interaction matrix (SSIM)

شاخص

 

V1

V2

V3

V4

V5

بهبود اقدام‌های مدیریتی و نهادی

V1

 

V

V

V

V

افزایش در سرمایه‌گذاری گردشگری ادبی و موارد مربوط به آن

V2

  

 

O

A

A

ارتقا در رقابت‌پذیری گردشگری ادبی در خاورمیانه و جهان با تبلیغات مناسب

V3

 

  

 

V

V

عوامل قانونی

V4

 

 

 

 

V

طراحی الگوی بومی از گردشگری ادبی به روایت‌های گفتمان، آموزش، توسعۀ فعالیت تخصصی و ترسیم مسیرهای ادبی و ...

V5

 

 

 

 

 

منبع: یافته‌های پژوهش، 1402

 

در مرحلۀ بعد (تشکیل ماتریس دستیابی) با تبدیل نماد‌های روابط ماتریس ساختاری به اعداد صفر و یک بر‌اساس جدول (5) می‌توان ماتریس دستیابی را تشکیل داد. در‌واقع، این مرحله با عنوان به دست آوردن ماتریس ساختاری روابط درونی شاخص‌ها (SSIM) مشهور است.

جدول 5: ماتریس دستیابی

Table 5: Attainment matrix

عامل

V1

V2

V3

V4

V5

قدرت نفوذ

V1

1

1

1

1

1

5

V2

0

1

0

0

0

1

V3

0

0

1

0

1

2

V4

0

0

1

1

1

3

V5

0

1

0

0

1

2

میزان وابستگی

1

3

3

2

4

-

منبع: یافته‌های پژوهش، 1402

 

درادامه، سطح‌های مختلف عوامل مؤثر در توسعۀ گردشگری ادبی دسته‌بندی شده است. برای تعیین سطح عامل‌ها در مدل نهایی به ازای هر‌کدام از آنها سه مجموعه خروجی، ورودی و مشترک تشکیل می‌شود. در‌نهایت، پس از تعیین روابط و سطح عوامل آنها شکل 2 ترسیم شد. به همین منظور، ابتدا عوامل بر‌حسب سطح‌های آنها به‌ترتیب از بالا به پایین تنظیم شد. در پژوهش حاضر عوامل در چهار سطح قرار گرفته است.

 

 

جدول 6: سطح‌بندی عوامل مؤثر در توسعۀ گردشگری ادبی

Table 6: Classification of factors influencing the development of literary tourism

عامل

مجموعۀ ‌دستیابی

مجموعۀ پیش‌نیاز

مجموعۀ مشترک

سطح

V1

1، 2 ، 3، 4، 5

(1)

(1، 2، 3)

چهارم

V2

2، 3، 4

3

(3)

سوم

V3

2، 3، 4، 1

2، 3، 1

(2، 3)

دوم

V4

3، 4، 5

3، 5

5

سوم

V5

1، 2، 3، 5

2، 3، 4، 1

2، 3، 1

اول

منبع: یافته‌های پژوهش، 1402

 

شکل 2: مدل توسعۀ گردشگری ادبی در ایران (منبع: یافته‌های پژوهش، 1402)

Fig 2: Model of literary tourism development in Iran

 

بر‌اساس شکل (2) عامل اقدام‌های مدیریتی و نهادی بر سایر عوامل دیگر تأثیر دارد. عامل طراحی الگوی بومی از گردشگری ادبی به روایت‌های گفتمان، آموزش، توسعۀ فعالیت تخصصی و ترسیم مسیرهای ادبی و ... که مهم‌ترین عامل در جذب گردشگران ادبی است، متأثر از سایر عوامل است و به خودی خود تأثیری بر عامل دیگری نمی‌گذارد. همچنین، می‌توان عوامل مؤثر در توسعۀ گردشگری ادبی ایران را بر‌اساس قدرت نفوذ (میزان تأثیری که هر‌یک از عوامل بر سایر عوامل دارند) و میزان وابستگی (تعداد عواملی که بر عامل مربوط تأثیر می‌گذارد و منجر به دستیابی به آن می‌شود) هر عامل در چهار سطح خودمختار، وابسته، متصل و مستقل دسته‌بندی کرد. در این بین، مطابق با شکل (3) عوامل افزایش در سرمایه‌گذاری گردشگری ادبی و موارد مربوط به آن، قانونی و ارتقا در رقابت‌پذیری گردشگری ادبی در خاورمیانه و جهان با تبلیغات مناسب جزء دستۀ متصل هستند که قدرت نفوذ و وابستگی زیادی دارند. عواملی که قدرت نفوذ زیادی دارند، جزء عوامل کلیدی هستند.

 

شکل 3: نمودار قدرت نفوذ و وابستگی (منبع: یافته‌های پژوهش، 1402)

Fig 3: Penetration and dependency diagram

 

نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر با هدف شناسایی عوامل مؤثر در توسعۀ گردشگری ادبی در ایران انجام شد. مطابق نتایج به‌دست‌آمده عامل اقدام‌های مدیریتی و نهادی بر چهار عامل دیگر تأثیر می‌گذارد. این عامل با واحد‌های معنایی (هماهنگی و انسجام در بین سازمان‌های ذی‌ربط گردشگری، اقدام‌ها و مدیریت مؤثر دولت محلی و شهرداری‌ها در‌سطح ملی و بین‌المللی و مشارکت نهادها) شناسایی شد. ظرفیت مدیریت در سازمان‌های مرتبط با گردشگری از عوامل مؤثر در توسعۀ گردشگری ادبی در ایران است. در‌واقع، مدیریت به‌عنوان عامل مؤثر و حیات‌بخش سازمان‌ها و نهادهای مرتبط با گردشگری است. مدیریت صحیح و انسجام سازمانی و یکپارچگی در بین آنها سبب توازن در توسعۀ گردشگری ادبی می‌شود. در این بین، لازم است برای توسعۀ گردشگری ادبی در ایران ظرفیت هماهنگی بین بخش‌های دولتی و خصوصی ارتقا یابد و با تفکر سیستمی در بین سازمان‌های ذی‌ربط گردشگری، ثبات مدیریتی در بین آنها شکل گیرد. نتایج این قسمت از پژوهش با مطالعۀ نعیم‌آبادی و جوان، 1400، جلالیان و بیکی، 1402 مطابقت و همخوانی دارد. همچنین، در این مطالعه تأکید شد که اقدام‌ها و مدیریت مؤثر دولت محلی و شهرداری‌ها در‌سطح ملی و بین‌المللی با کمک به شهرداری برای تسهیل تبادل دانش و تجربه‌های مرتبط با توسعۀ گردشگری ادبی، برنامه‌ریزی فضایی و سرمایه‌گذاری شهرداری دربارۀ تأمین زیرساخت‌های گردشگری ادبی اتخاذ شود. در‌ادامه، وجود قوانین دست‌و‌پاگیر و مزاحم همواره خلل بزرگی را در راستای توسعۀ گردشگری ادبی در ایران ایجاد می‌کند. در این راستا لازم است که استانداردها و ضوابط فنی و تخصصی در گردشگری ادبی اتخاذ شود و به‌دنبال آن سازمان‌ها و مدیران مربوط برای شکل‌گیری قوانین مزاحم اقدام‌‌های لازم را در راستای توسعۀ گردشگری انجام دهند.

دیگر عامل با اهمیت در توسعۀ گردشگری، افزایش در سرمایه‌گذاری گردشگری ادبی است. کشور ایران جاذبه‌‌های گردشگری ادبی فراوانی دارد. همچنین، برای جذب گردشگران داخلی و خارجی ظرفیت‌های مطلوبی نیز در اختیار دارد؛ اما تاکنون از این ظرفیت‌ها استفادۀ شایسته‌ای نشده است و عمدۀ این جاذبه‌های گردشگری ادبی در شهرهای ایران برای بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی ناشناخته مانده است. بدیهی است که بهره‌گیری مناسب از ظرفیت‌های گردشگری ادبی در ایران نیازمند سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و تسهیلات گردشگری است. بسیاری از سرمایه‌گذاری‌های صورت‌گرفته در بخش گردشگری مختص به گردشگری تاریخی، طبیعی و ... است و کمترین بودجه در اختیار این نوع از گردشگری داده می‌شود. این در‌حالی است که گردشگری ادبی نشان از تاریخ، فرهنگ و میراث ایران دارد؛ بنابراین باید بودجه به بخش‌های مختلف از‌جمله کیفیت مسیرهای دسترسی درون‌شهری و برون‌شهری، دسترسی آسان، ایمن و کیفیت اماکن گردشگری، تنوع در وسایل حمل‌ونقل در‌سطح ملی و بین‌المللی، تسهیلات و امکانات اقامتی تخصیص داده شود. این نتایج با مطالعۀ جلالیان و بیکی، 1402 همخوانی دارد. همچنین، باید برای تصویرسازی از گردشگری ادبی در بین شهرهای ایران، برنامه‌های تبلیغاتی و اطلاع‌رسانی دربارۀ جاذبه‌ها نیز ایجاد شود.

عامل ارتقا در رقابت‌پذیری گردشگری ادبی در خاورمیانه و جهان با تبلیغات مناسب از دیگر موارد با اهمیت در توسعۀ گردشگری ادبی در ایران است. این عامل با واحد‌های معنایی از‌جمله توسعۀ بسترهای فیزیکی و تبلیغاتی گردشگری، جلوگیری از عوامل خارجی مؤثر در عدم توسعۀ گردشگری، برندسازی، بازاریابی و تنوع‌سازی مشخص شد. در این راستا، اگر بخواهیم صنعت گردشگری ادبی برای کشور منبع درآمد خوبی باشد باید ارگان‌های مختلف حمایت‌های لازم را برای توسعۀ این نوع از گردشگری به عمل آورند و برای امنیت گردشگری و تبلیغات صحیح اهمیت زیادی قائل شوند. بازاریابی، تبلیغات و اطلاع‌رسانی از ضروریات گردشگری است و این ضرورت از آنجا نشئت می‌گیرد که امروزه تبلیغات در جهان حرف اول را می‌زند. هیچ یک از مؤسسه‌ها و سازمان‌‌های تولیدی و خدماتی در جهان حتی با برخورداری از مزیت‌های نسبی بسیار نمی‌توانند در عرصۀ تجارت جهانی به موفقیت‌های درخور دست یابند (مگر با تبلیغات مناسب). در‌واقع، تبلیغات و جلوگیری از عوامل خارجی برای کشور ایران در گردشگری ادبی نوعی سرمایه‌گذاری است که اگر به‌خوبی تهیه و اجرا شود، دستاوردهای ارزشمندی به همراه خواهد داشت. ظهور و گسترش ارتباطات جمعی فرامرزی نظیر شبکه‌های تلویزیونی، ماهواره‌ای و ... مخاطبان ملی را به مخاطبان بین‌المللی تبدیل کرده است؛ بنابراین مردم کشورهای مختلف به توان و قدرت آن ایمان آورده‌اند تا با رسانه‌ها به شکل مستقیم و بی‌واسطه با ویژگی‌های زندگی، آداب و رسوم، مشاهر ادبی و ... آشنا شوند. تبلیغات یکی از معمول‌ترین ابزارهای انتقال اطلاعات و آگاه‌سازی جهانگردان از کم و کیف جاذبه‌های گردشگری ادبی در ایران است. در این راستا، لازم است که تبلیغات صحیح و بازاریابی برای اتخاذ راهبردهایی به‌منظور جذب گردشگران به مقاصد گردشگری صورت گیرد.

در‌نهایت، عامل طراحی الگوی بومی از گردشگری ادبی به روایت‌های گفتمان، آموزش، توسعۀ فعالیت تخصصی، ترسیم مسیرهای ادبی و ... از دیگر موارد با اهمیت در توسعۀ گردشگری ادبی در ایران شناسایی شد. برای طراحی الگوی بومی از گردشگری ادبی در ایران لازم است، گردشگری ادبی در بین مدیران سازمان‌های مرتبط آموزش داده شود و به‌دنبال آن باور جمعی بین مسئولان فرهنگی و فعّالان گرشگری کشور نیز توسعه یابد. از سوی دیگر، میراث ادبی غنی ایران به مردم جهان شناسایی و حفاظت از میراث فرهنگی و ادبی کشور به یک گفتمان عمومی تبدیل شود. همچنین، لازم است نیروهای متخصص و تحصیلکرده در‌زمینۀ گردشگری همراه با آژانس‌های گردشگری تخصصی برای انجام‌دادن فعالیت در این نوع از گردشگری فعالیت‌های تخصصی و پژوهشی خود را در این زمینه افزایش دهند. از دیگر موارد با اهمیت در راستای طراحی الگوی بومی این است که نقشه‌های گردشگری از شاعران معروف در شهرهای ایران در کنار ایجاد نمایش‌های ادبی در مکان‌های مختص به گردشگری ادبی ترسیم و تهیه شود. در‌نهایت، برای ایجاد الگوی بومی گردشگری ادبی لازم است در کنار بهره‌گیری از تجربه‌های موفق سایر کشورها از ارزش‌های ادبی، آداب و رسوم، سنن و میراث کشور در گردشگری ادبی چشم‌پوشی نکنیم.

سرانجام، از نتایج پژوهش حاضر می‌توان چنین مطرح کرد که در‌حال حاضر گردشگری ادبی با تمرکز بر سایت‌های مشاهیر، نمادها و ادبیات، مکان‌های ادبی و ... از شاخه‌های مهم گردشگری در ایران است که برای رقابت، کسب و منفعت اقتصادی، ایجاد اشتغال و حفظ و به تبع آن هویت فرهنگی بسیار مورد توجه قرار گرفته است؛ بنابراین در چنین عرصه‌ای مقصدی برنده است که از پیش با شناسایی و تحلیل دقیق وضعیت موجود خود در راستای تحقق هر‌چه بیشتر گردشگری ادبی که به‌عنوان یکی از شاخه‌های جذاب در گردشگری و توسعۀ پایدار ایران مطرح است، گام بردارد. 

References

منابع
اسدی، علیرضا، و بیات، ناصر (1396). تحلیل محتوای کیفی گفتمان توسعۀ گردشگری ادبی در ایران. گردشگری شهری، 4(1)، 1-14. 10.22059/JUT.2017.61994
جزائیان، نکیسا، و عامری، محسن (1395). مدیریت و برنامه‌ریزی گردشگری ادبی. گردشگری و اوقات فراغت، 3(4)، 55-60.https://tlj.usc.ac.ir/article_129812.html
جلالیان، سید اسحاق، و بیکی، پریسا (1402). تحلیل مؤلفه‌های مؤثر بر توسعۀ گردشگری فرهنگی در کلانشهر شیراز. مجلۀ گردشگری شهری، 10(1)، 1-21. 10.22059/JUT.2023.351748.1088
حاج‌آقامیر، سید مصطفی، رشادت‌جو، حمیده، ابطحی، عطاءالله، صالحی‌امیری، سید رضا، و عزیزآبادی فراهانی، فاطمه (1401). تبیین مدل‌های توسعۀ گردشگری فرهنگی در ایران. نشریۀ تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 22(۶۶)، ۴27-۴11. 10.52547/jgs.22.66.411
رستمی قادری، علیرضا، کریمی، احمد، کریم‌پسندی، کوروس، و عباسی، اصغر (1400). بایسته‌ها و خواسته‌های مدنی در اشعار ملک الشعرا بهار و نمود آن در گردشگری فرهنگی. نشریۀ مطالعات هنر اسلامی، 20(49)، 395-412.
10.22034/IAS.2022.314624.1795
شمس‌الدینی، علی، و صادقی، حجت‌اله (1401). بررسی اثرات عناصر فرهنگی در توسعۀ گردشگری شهرستان دزپارت. فصلنامۀ جغرافیایی فضای گردشگری، 12(45)، 95-118.
https://sanad.iau.ir/journal/gjts/Article/701078?jid=701078
ضرغام بروجنی، حمید، و نیکبین، مهتا (1391). سنجش پایداری توسعۀ گردشگری در جزیرۀ کیش. فصلنامۀ پژوهش‌های اقتصادی (رشد و توسعۀ پایدار)، 12(2)، 138-162.
https://ecor.modares.ac.ir/browse.php?a_id=6365&sid=18&slc_lang=fa
فلاح‌نژاد، عباس، عبدالوند، محمدعلی، حیدرزاده هنزائی، کامبیز، و خون سیاوش، محسن (1400). پدیدۀ عشق به مقصد: بررسی سیستماتیک ادبیات و مسیرهای پژوهشی آینده. فصلنامۀ گردشگری و توسعه، 11(33)، 165-188. 10.22034/JTD.2021.302790.2441
قاسمی، تارا، امینی، الهام، و مدیری، آتوسا (1397). طراحی بافت تاریخی شهر تهران با رویکرد گردشگری ادبی (نمونۀ موردی: حصار ناصری شهر تهران). فصلنامۀ مطالعات ساختار و کارکرد شهری، 5(16)، 9-26.
10.22080/SHAHR.2018.2010
مروتی شریف‌آبادی، علی، و اسدیان اردکانی، فائزه (1393). ارائۀ مدل توسعۀ گردشگری سلامت با رویکرد تلفیقی تاپسیس فازی و مدل‌سازی ساختاری تفسیری در استان یزد. مدیریت سلامت، 17(55)، 73-88.
http://jha.iums.ac.ir/article-1-1458-fa.html
نعیم‌آبادی، نازنین، و جوان، فرهاد (1400). واکاوی موانع سیاست‌گذاری گردشگری در محیط‌های شهری استان گیلان. فصلنامۀ برنامه‌ریزی و توسعۀ محیط شهری، 1(3)، 16-1.
https://sanad.iau.ir/journal/juep/Article/686983?jid=686983
ویسی، هادی (1396). بررسی سیاست‌گذاری صنعت گردشگری در قوانین بالادستی جمهوری اسلامی ایران. فصلنامۀ مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی، 7(25)، 93-112.
https://sspp.iranjournals.ir/article_29728.html  
یاری حصار، ارسطو، و حیدری ساربان، وکیل (1394). سنجش و ارزیابی چرخۀ حیات گردشگری پایدار روستایی (مطالعۀ موردی: بررسی تطبیقی روستاهای واقع در محورهای گردشگری استان‌های تهران و البرز). مجلۀ پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، 4(12)، 56-41. 10.22067/JRRP.V4I4.40484
 
Refrrences
Andersen, H.-C., & Robinson, M. (2002). Literature and tourism: Reading and writing tourism texts. Continuum.  https://search.worldcat.org/en/title/611685860   
Asadi, A., & Bayat, N. (2017). A qualitative content analysis of the discourse of literary tourism development in Iran. Urban Tourism, 4(1), 1-14.  10.22059/JUT.2017.61994 [In Persian].
Bell, D., & Oakley, K. (2014). Cultural policy. Routledge.  https://www.routledge.com/Cultural-Policy/Bell-Oakley/p/book/9780415665018
Choy, C. K., Yew, W., & Lin, B. (2006). Criteria for measuring KM performance outcomes in organisations. Industrial Management Data Systems, 106(7), 917-936. https://doi.org/10.1108/02635570610688850  
Croy, G. (2012). Literary tourism In Robinson (P. Robinson, Ed.). Published by Routledge. https://www.routledge.com/Tourism-The-Key-Concepts/Robinson/p/book/9780415677936  
Eagle, D., & Carnell, H. (1977). The oxford literary guide to the british isles. The clarendon press.  https://www.amazon.com/Oxford-Literary-Guide-British-Isles/dp/0198691238   
Falahnezhad, A., Abdolvand, M., Heidarzadeh Hanzaee, K., & Khounsiavash, M. (2022). The phenomenon of destination love: a systematic literature review and future research directions. Journal Of Tourism And Development, 11(33), 165-188. 10.22034/JTD.2021.302790.2441 [In Persian].
Fawcett, C., & Cormack, P. (2001). Guarding authenticity at literary tourism sites. Annals Of Tourism Research, 28(3), 686–704. https://doi.org/10.1016/S0160-7383(00)00062-1
Ghasemi, T., Amini, E., & Modiri, A. (2018). Designing the historical texture of cities based on literary tourism (A case study of Hesar Nasseri district, Tehran). Urban Structure And Function Studies, 5(16), 9-26. 10.22080/SHAHR.2018.2010 [In Persian].
Gunn, C. A., & Var, T. (2002). Tourism planning: Basics, concepts, cases. Psychology Press. https://doi.org/10.4324/9781003061656
Haj Agha Mir, S.M., Reshadat jo, H., Abtahi, A A., Salehi Amiri, S.R., Aziz Abadi Farahani, F. (2022). Explaining the models of cultural tourism development in Iran. Jgs, 22(66), 411-427. 10.52547/jgs.22.66.411 [In Persian].
Harrison, L. C., Jayawardena, C., & Clayton, A. (2003). Sustainable tourism development in the Caribbean: Practical challenges. International Journal Of Contemporary Hospitality Management, 15(5), 294-298.  https://doi.org/10.1108/09596110310482227  
Harrison, L.C., & Husbands, W. (1996). Practicing responsible tourism: International case studies in tourism planning policy and development. Publisher J. Wiley.  https://search.worldcat.org/en/title/34548811
Herbert, D. (2001). Literary places tourism and the heritage experience. Annals Of Tourism Research, 28(2), 312–333.  https://doi.org/10.1016/S0160-7383(00)00048-7   
Hoppen, A., & Brown, L., & Fyall, A. (2014). literary tourism: Opportunities and challenges for the marketing and branding of destinations? Journal Of Destination Marketing & Management, 3(1), 37-47.  https://doi.org/10.1016/j.jdmm.2013.12.009
Jalalian, S. I., & Beiki, P. (2023). Analysis of factors affecting cultural tourism development in Shiraz metropolis. Urban Tourism, 10(1), 1-21. 10.22059/JUT.2023.351748.1088 [In Persian].
Jazaiyan, N., & Ameri, M. (2016). Management and planning of literary tourism. Tourism And Leisure, 3(4), 55-60. https://tlj.usc.ac.ir/article_129812.html [In Persian].
Lopes, E., Almeida, R., & Marques, C. (2018). Cultural tourism and sustainable development. 7th Intentational Conference On Tourism & Hospitality Management, Sri Lanka. https://www.researchgate.net/publication/359095444_Cultural_Tourism_and_Sustainable_Development
Lowe, H.I. (2012). Mark twain's homes and literary tourism. University of Missouri Press.  http://hdl.handle.net/1808/7015
Lu, H-Ch., Fang, Sh. H., & Tseng, V. S. (2016). Integrating tourist packages and tourist attractions for personalized trip planning based on travel constraints. GeoInformatica, 95(7), 478–429. https://www.researchgate.net/publication/304815753_Integrating_tourist_packages_and_tourist_attractions_for_personalized_trip_planning_based_on_travel_constraints
Marques, L., & Cunha, C. (2013). Literary rural tourism entrepreneurship: Case study evidence from Northern Portugal. Journal Of Policy Research In Tourism, Leisure And Events, 5(3), 289-30.  https://doi.org/10.1080/19407963.2013.801158  
Morovati Sharifabadi, A., & Asadian Ardakani, F. (2014). A model for health tourism development using fuzzy topsis and interpretive structural modeling in yazd province. Journal Of Health Administration, 17(55), 73-88. http://jha.iums.ac.ir/article-1-1458-fa.html [In Persian].
Müller, D. K. (2006). Unplanned development of literary tourism in two municipalities in rural sweden. Scandinavian Journal Of Hospitality And Tourism, 6(3). 214–228.  https://doi.org/10.1080/15022250600667433
Naim Abadi, N., & Javan, F. (2021). Analysis of barriers to tourism policy in the urban environments of Guilan. Journal Of Urban Environmental Policy, 1(3),1- 16.  https://sanad.iau.ir/journal/juep/Article/686983?jid=686983 [In Persian].
Ommundsen, W. (2005). If it’s tuesday, this must be jane austen: Literary tourism and the heritage industry. TEXT, 9(4), 1–9. https://doi.org/10.52086/001c.31937  
Pirillo, S. (2019). Challenges of the planning and development of cultural tourism in historical centers taken by heritage: The case of Penedo-Alagoas. Urbe, Rev. Bras. Gest. Urbana, 11(11), 2175-3369. http://dx.doi.org/10.1590/2175-3369.011.e20180075
Rostami Ghaderi, A., Karimi, A., Karimpasandi, K., & Abbasi, A. (2023). The interdisciplinary study of civil requisites and requirements in the poems of malek o’shoara bahar and its manifestation in cultural tourism. Islamic Art Studies, 20(49), 395-412. 10.22034/IAS.2022.314624.1795 [In Persian].
Shamsoddini, A., & Sadeghi, H. (2023). The impact of cultural elements on the tourism development of the dezpart county. Geography Of Tourism Space, 12(45), 95-118. https://sanad.iau.ir/journal/gjts/Article/701078?jid=701078  [In Persian].
Shirmohammadi, Y., & Hashemi Baghi, Z. (2021). The effect of literary tourism on increasing re-visits to tourism destinations through spirituality and authenticity. Tourism Culture And Spirituality, 5(1), 13-36.  https://doi.org/10.22133/ijts.2021.136615   
Terkenli, T. S., & Georgoula, V. (2022). Tourism and cultural sustainability: Views and prospects from cyclades greece. Sustainability, 14(1), 78-96. https://doi.org/10.3390/su14010307  
UNESCO. (2013). Creative cities network. Available from: http://www.unesco.org/new/en/culture/themes/creativity/creative-cities-network Accessed 28.10.13
Veicy, H. (2018). The study of tourism industry in national basic laws of Islamic republic of Iran. Special Issue On The Environment And Society, 7(25), 93-112. https://sspp.iranjournals.ir/article_29728.html  [In Persian].
Watson, N. (2006). The literary tourist: Readers and places in romantic and victorian britain. Basingstoke.  https://oro.open.ac.uk/3430/
Yari Hesar, A., & Heidari Sarban, V. (2016). Measurement and evaluation of the rural sustainable tourism of life cycle (Case study: Comparative survey of village located in tourism pivots of Tehran and Alborz provinc). Journal Of Research And Rural Planning, 4(12), 41-56. 10.22067/JRRP.V4I4.40484 [In Persian].
Zarqam Broojeni, H., & Nikbin M. (2012). Evaluating the sustainability of tourism development in Kish Island. Economic Research, 12(2), 137-168. https://ecor.modares.ac.ir/browse.php?a_id=6365&sid=18&slc_lang=fa [In Persian].
 
 

Files

History

  • Receive Date: 10 March 2024
  • Revise Date: 27 March 2024
  • Accept Date: 13 April 2024

Share

How to cite

Statistics