Document Type : Original Article
Authors
1 Ph.D. candidate, Department of Geography, Yazd University, Yazd, Iran
2 Associate professor, Department of Geography, Yazd University, Yazd, Irann
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه
افزایش جمعیت جهان و ساکنشدن بیشتر مردم در منطقههای شهری سبب گسترش سطحهای نفوذناپذیر در بسیاری از منطقههای شهری شده است (Hibbs & Sharp, 2012, p. 4; Liu et al., 2015, p. 7; United nations department of economic and social affairs, 2017; WUP, 2018). گسترش منطقههای نفوذناپذیر نیز به سهم خود زمینهساز تشدید مسائل و چالشهای مرتبط با محیط زیست مانند اثر جزیرۀ گرمایی، افزایش رواناب سطحی و میزان اوج رواناب ناشی از رگبارها، آلودگی آبهای سطحی و خشکسالی در بسیاری از نقاط شهری شده است (Roseen et al., 2011, p. 84; Liu et al., 2015, p. 7; Higashiyama et al., 2016, p. 74). بدین ترتیب، ضرورت دارد که در جوامع برای اثرها و خطرهای ناشی از شهرنشینی و تغییرات آبوهوایی تدابیری اندیشیده شود؛ زیرا درصورت نبود برنامهریزی و راهبردهای مناسب کاهش و پیشگیری، وضعیت شهرها در آیندهای نه چندان دور وخیمتر خواهد شد (Hibbs & Sharp, 2012, p. 4; Wilson et al., 2014, p. 3).
در این ارتباط در سالهای اخیر اصطلاح فناوری زیستمحیطی (ET) (Eco-Technology) در ادبیات جهانی مطرح و اهمیت زیادی یافته است. فناوری زیستمحیطی که گاهی از آن بهعنوان فناوری سبز یا فناوری پاک نیز یاد میشود، شامل کلیۀ ابزارها، امکانات و اقدامهایی است که برای پایش، الگوبرداری و حفظ محیط زیست و منابع و نیز جلوگیری از اثرهای منفی دخالت انسان در طبیعت به کار گرفته میشود. این نوع فناوری بیشتر شامل صرفهجویی در انرژی، پیشگیری از آلودگی، بازیافت ضایعات، مدیریت زیستمحیطی و غیره است که با هدف ایجاد تعادل در حفاظت از محیط زیست، توسعۀ اقتصادی و کاهش اثرهای نامطلوب توسعه بر محیطزیست پایهریزی شده و بهمنزلۀ یک مفهوم کلیدی برای ایجاد یک جامعۀ پایدار است (Sun et al., 2008, p. 1034; Dangelico et al., 2017, p. 492). بنابراین بهرهگیری از فناوری زیستمحیطی نقش اساسی در کاهش مشکلات زیستمحیطی، بهبود رفاه انسان، تسهیل فرآیند رشد و توسعه و دستیابی به توسعۀ پایدار جوامع دارد (Reid & Miedzinski, 2008; Mavi et al., 2018, p. 555; Zhang et al., 2018, p. 114).
در این زمینه، دولت چین که اهمیت و توجه زیادی به استفاده از آب باران در منطقههای شهری میدهد، طرح ساخت بومشهر اسفنجی (Sponge City) را مطرح کرده است. در این طرح بر ایجاد اقدامهای توسعۀ کماثر همانند باغچهباران، حوضچههای نگهداشت زیستی، دیوار و بام سبز، چمنزار و روسازیهای نفوذپذیر تأکید شده است. این اقدامها شرایط اولیۀ هیدرولوژیکی را حفظ، رواناب را کنترل و انتشار آلایندهها را کاهش میدهد و سپس گردش پایدار آب را +6
در محیط شهری تضمین میکند. با استفاده از این طرح امکان نفوذ طبیعی، ذخیرهسازی، تصفیۀ طبیعی، کنترل روانابهای سطحی، بهبود شرایط هیدرولوژیکی شهری و استفادۀ مجدد از منابع آب باران میسر میشود (نوری و همکاران، 1402). استفاده از فناوری زیستمحیطی در روسازیهای شهر اسفنجی بهطور کامل، الزامهای شهر اسفنجی (افزایش نفوذ آب باران، حفظ بخشی از آب باران، جذب آلایندهها و غیره) را تحقق میبخشد (Zhang et al., 2018, p. 115) و بهدنبال آن میتواند محیط اکولوژیکی را بهبود بخشد، آب و خاک را حفظ کند، محیط زیست زیبا را احیا کند، فرآیند رشد سالم درختان و فضای سبز را ارتقا دهد و ضایعات و آلودگیهای آب را نیز بازیافت کند (عسگری و نوری، 1399، ص. 5؛ Niziolomski et al., 2020, p. 2; Iqbal et al., 2020, p. 3). بهطور کلی، شهر اسفنجی برمبنای رویکرد اکولوژیک پایهریزی میشود؛ زیرا شهر اکولوژیک پاسخی به بحرانهای زیستمحیطی و خسارتهایی است که با فعالیتهای انسانی و تغییرات اقلیمی حاصل شده است. براساس این رویکرد شکلگیری کلیۀ ساختارهای فضای شهر باید براساس ملاحظات زیستمحیطی و با در نظر گرفتن ارتباط بین توسعۀ شهر و بستر طبیعی صورت گیرد تا بتوان با همسویی فرآیندهای انسانی و اکولوژیکی در محیط شهری در راستای ارتقای اصل پایداری گام برداشت (Munuzuri et al., 2010, p. 6167).
شهر شیراز ازجمله کلانشهرهایی است که در طی دهههای اخیر با افزایش جمعیت مواجه بوده است؛ بهطوری که با رشد شهرنشینی و توسعۀ شهری بدون برنامه، بسیاری از اراضی نفوذپذیر طبیعی به سطحهای نفوذناپذیری همچون آسفالت، سنگفرش و موزاییک تبدیل شده است که این امر برهمزدن جریان طبیعی آب را درسطح شهر به دنبال داشته است و سبب جریانیافتن حجم زیادی از آب درسطح خیابانها شده است؛ زیرا میزان پوشش گیاهی کاهش شدیدی در شهر شیراز داشته است. پوششی که میتواند سبب کاهش تولید رواناب و بهتبع آن نفوذ بیشتر آب در خاک و از این طریق مانع از شکلگیری سیلابهای مخرب درسطح شهر شود. خیابانها، جادهها، پارکینگها، پیادهروها و غیره ازجمله سطحهای نفوذناپذیری هستند که نقش مهمی در نفوذناپذیری آب به درون خاک و شکلگیری رواناب سطحی و سیلابهای شهری مخرب دارند. بدین ترتیب، اینگونه استنباط میشود که شهرها بهعنوان مراکز مهم جمعیتی در سالهای اخیر با چالشهای آبی و زیستمحیطی متعدّد مواجه شدند که این امر اجرای رویکردی نوین با عنوان بومشهر اسفنجی را بهمنزلۀ شیوهای عملی برای رسیدن به یک سیستم شهری سالم و پایدار به ضرورتی اجتنابناپذیر تبدیل کرده است؛ بنابراین با در نظر گرفتن مسائل و چالشهای مطرحشده در شهر شیراز و اینکه تاکنون مطالعهای درزمینۀ بومشهر اسفنجی درسطح کشور صورت نگرفته، پژوهش حاضر با هدف تحلیل کاربرد فناوریهای زیستمحیطی در ایجاد روسازی بومشهر اسفنجی در شهر شیراز انجام شده است.
مبانی نظری پژوهش
رشد شهرنشینی و ضرورت تأمین نیازهای انسانی، الگوی توسعۀ شهری بدون برنامه و تغییرات اقلیمی در سالهای اخیر تأثیرات منفی زیادی بر انسانها و سکونتگاههای انسانی ازنظر اجتماعی، اقتصادی و کیفیت زندگی داشته است. بدین صورت که منجر به مصرف ویژه از منابع طبیعی، تبدیل بسیاری از اکوسیستمهای اکولوژیکی به منطقههای شهری و زوال محیط زیست شده است. برای مقابله با فشارها و چالشهای ناشی از این مسائل اجتماعی و زیستمحیطی باید رویکرد جدیدی برای شهرنشینی اتخاذ شود (Gusmao Caiado et al., 2017, p. 892; Zhang et al., 2019, p. 352; Chen et al., 2019, p. 607; Ersoy et al., 2019, p. 310; Huang et al., 2021, p. 3). بدین ترتیب رویکرد اکولوژی شهری در واکنش به آلودگیها و تخریبهای زیستمحیطی و با هدف ایجاد جوامعی پایدار و زیستپذیر درسطح جهانی مطرح شد (Chang et al., 2016, p. 931). اکولوژی در لغت بهمعنای بومشناسی و مفهوم غالب آن ارتباط طبیعی بین گیاهان، حیوانات و انسانها با محیط زیست آنهاست. هدف اکولوژی شهری همسویی فرآیندهای انسانی و اکولوژیکی در محیطهای شهری برای ارتقای پایداری جوامع است (Xiu, 2017, p. 4). این مفهوم درطول چند سال اخیر بهدنبال چالشهای زیستمحیطی بوده و بیشتر به آن توجه شده است. برخی از محققان تلاش کردهاند تا بومشهر را ازمنظرهای مختلف تبیین کنند. در جدول (1) به تعدادی از این تعریفها بهصورت خلاصه اشاره شده است.
جدول 1: تعریفهای مختلف از بومشهر
Table 1: Different definitions of ecological city
محقق / سال |
مفاهیم / تعریفها |
در بومشهر، توسعۀ شهر باید با سلامتی و حفظ محیط زیست همسو باشد. |
|
بومشهر باید استفاده از انرژی، آب و سایر منابع طبیعی را به حداقل برساند و با کاهش آلودگی و محدودکردن استفاده از منابع فسیلی به مکانی جذاب برای زندگی و کار تبدیل شود. |
|
در یک بومشهر باید هماهنگی میان منافع اجتماعی، اقتصادی و زیستمحیطی در اولویت کلی برنامهها باشد. |
|
بومشهر فرآیندی برای ارائۀ توسعۀ یکپارچۀ اجتماعی، اقتصادی و زیستمحیطی است. دستیابی به بومشهر مستلزم تغییر الگوهای تولید و تغییر سبک زندگی است. در این فرآیند، نوآوری یک اولویت حیاتی است. |
|
یک بومشهر باید از یکپارچگی اکولوژیکی و امنیت اقتصادی تشکیل شده باشد و در عین حال، باید مکانی برای بهبود کیفیت زندگی و توانمندسازی باشد. |
منبع: نویسندگان، 1402
بدین ترتیب، اکولوژی شهری ازجمله رویکردهای پایداری درمقیاسهای مختلف شهری است که بهعنوان جنبشی آیندهنگر و محرکی مهم در توسعۀ شهری به پارادایمی عملی در برنامهریزی شهری تبدیل شده است (رمضانی قوام آبادی، 1393؛ Joss, 2015, p. 834; Chang et al., 2016, p. 935). مبتنی بر این رویکرد در کشور چین طرح شهر اسفنجی برای مدیریت پایدار آب شهری در سال 2013 مطرح شد. در شهر اسفنجی برنامهریزیها و ایجاد زیرساختها برمبنای جذب و جمعآوری، نفوذ و ذخیره، تصفیه و استفادۀ مجدد از آب باران و پیشگیری از آسیبپذیری شهرها دربرابر سیل صورت میپذیرد. بدین صورت که در زمان بارش باران این شهر همانند یک اسفنج آب را جذب، ذخیره و بهصورت طبیعی تصفیه میکند و در صورت نیاز، در زمان مناسب (کمآبی و خشکسالی) آب ذخیرهشده را آزاد و به منبع آب شهری اضافه میکند (Khan & Afroz, 2018, p. 16; Nguyen et al., 2019, p. 150; Oates et al., 2020, p. 6). بنابراین از شهر اسفنجی میتوان بهعنوان «بومشهر تابآور دربرابر تغییرات اقلیمی» نیز نام برد. درواقع، بیشتر زیرساختهای شهر اسفنجی ازقبیل باغچهبارانها، دیوار و بام سبز، روسازیهای نفوذپذیر و غیره براساس تفکر توسعۀ کماثر ایجاد شده است و هدف آن ایجاد یک سیستم کنترل آب در منبع اولیه است که میتواند مزایای جامعی ازجمله احیای اکولوژیک آب، کاهش آلودگی، تضمین امنیت آبی، حفاظت از منابع و محیط زیست را به دنبال داشته باشد (نوری و همکاران، 1402).
بنابراین براساس مسائل و چالشهای مطرحشده و مزایایی که شهر اسفنجی میتواند در راستای حل چالشها، تعامل و حفظ محیط زیست به دنبال داشته باشد، ضروری است که شهرهای پرچالش امروزی به شهرهای اسفنجی تبدیل شود تا ظرفیت آنها در پیشگیری از سیل، تکمیل منابع آب، کاهش اثر جزیرۀ گرمایی، توسعۀ تنوع زیستی و بهبود کیفیت هوا و آب و غیره افزایش یابد؛ زیرا بومشهر اسفنجی بهعنوان یک مسیر جدید در شهرنشینی با تمرکز بر مزایای زیستمحیطی و سازگاری با تغییرات اقلیمی به یک برنامهریزی راهبردی میانمدت و بلندمدت مهم درسطح جهانی تبدیل شده است.
براساس نتایج پژوهش چن و همکاران مشخص شد که روسازیهای نفوذپذیر با ایجاد فرصت بیشتر برای نفوذ آب به لایههای زیرین خاک سبب کاهش رواناب سطحی، مدیریت آب باران و بهبود کیفیت آب درمقایسه با بتن نفوذناپذیر میشوند (Chen et al., 2019). چشمه زنگی و دنگ در پژوهشی دریافتند که تقاضا برای استفاده از روشهای مدلسازی یکپارچه در پروژههای ساختوساز بومشهرهای چینی در راستای پایداری و بهینهسازی محیط ساختهشده افزایش یافته که این بهعنوان پیشرفتی مهم در راستای مدیریت پایدار شهری است (Cheshmehzangi & Deng, 2016). مصطفوی در پژوهشی که انجام داد، بر لزوم رویکرد اکولوژی در طراحی شهری تأکید و شهرسازی اکولوژیک را روشی برای بهبود محیطهای طبیعی درونشهری و توسعۀ شهری عنوان کرد (Mostafavi, 2016). یو در مطالعهای عنوان کرد که کشور چین باتوجه به جمعیت زیاد، سطح مداوم مهاجرت روستا به شهر، کمبود منابع برای حمایت از توسعۀ فعلی و مدل شهرنشینی با چالشهای بزرگی مواجه است؛ بنابراین مدل بومشهر کمکربن باید رویکرد اصلی برای شهرنشینی و صنعتیسازی چین باشد (Yu, 2014). یافتههای پژوهش لیو و همکاران نیز نشان دادند که شهرها برای سازگاری با تغییرات اقلیمی باید براساس ساختارهای اسفنجی ساخته شوند تا از این طریق ظرفیت آنها برای پیشگیری از سیل، تکمیل منابع آب، کاهش جزیرۀ گرما، توسعۀ تنوع زیستی و بهبود کیفیت هوا و آب افزایش یابد (Liu et al., 2015)؛ بنابراین هرچند جایگزینی کلیۀ روسازیهای هر شهری در مدت زمان کوتاهی کار سادهای نیست، با یک کار نظاممند و مستمر گسترده این مهم امکانپذیر خواهد بود؛ بنابراین از بومشهرهای اسفنجی بهعنوان تحولی در فرآیند شهرنشینی عصر حاضر یاد میشود؛ زیرا گامی مهم در مسیر تحقق اصل پایداری و تابآورکردن شهرهای امروزی است.
روششناسی پژوهش
پژوهش حاضر ازنظر هدف، جزء پژوهشهای کاربردی و ازحیث ماهیت و روش در زمرۀ پژوهشهای توصیفی از نوع پیمایشی است. بدین صورت که ابتدا با مطالعه و بررسی گستردۀ متون نظری از پژوهشهای مختلف درزمینۀ مدیریت پایدار آب، بومشهر، شهر اسفنجی، زیرساخت بومشهر اسفنجی بهره گرفته و یکسری شاخصهای اولیه از کاربرد فناوری زیستمحیطی در روسازیهای بومشهر اسفنجی استخراج و سپس از روش دلفی برای بررسی نهایی شاخصها بهره گرفته شد. در روش دلفی پنلهایی از متخصصان تشکیل میشود. مبنای این روش جمعآوری نظرها و رسیدن به اجماع گروهی بین شرکتکنندگان در پنل است. از آنجا که مشارکتکنندگان در موضوع بحثشده، افرادی مطلع و خبره هستند، ایدههایی که در این روش جمعآوری میشود، بسیار سودمند است (Powell, 2003, p. 378; Ludwig & Starr, 2005, p. 320). در این مرحله از پژوهش صاحبنظران که درواقع، اعضای پنل خبرگان مطالعه دلفی را تشکیل میدهند (استادان برنامهریزی و مدیریت شهری، مدیریت بحران، منابع طبیعی و محیط زیست شهری) به تعداد 30 نفر به روش گلوله برفی انتخاب شدند و سپس معیارهای استخراجشده در اختیار تیم قرار گرفت و پس از چندین مرحله رفتوبرگشت، معیارهایی که باهم همپوشانی داشتند و ازنظر مفهوم یکسان بودند در یکدیگر ادغام و در پایان جلسهها، معیارهای مشترک با بیشترین امتیاز برای بررسی و تحلیل بیشتر به کمک روش تحلیل اهمیت-عملکرد (IPA) (Importanace-Performance Analysis) بهعنوان معیار نهایی تعیین شدند.
روش اهمیت-عملکرد یکی از روشهای تحلیل اختلاف است. این روش از متداولترین ابزارهای استفادهشده برای تشخیص اختلاف میزان اهمیت یک عامل ازدیدگاه ذینفعان و ادراکات واقعی آنان دربارۀ آن عامل است. این روش نخستین بار برای شناسایی و اولویتبندی ویژگیهای محصول یا خدمتی استفاده شد که سازمان میتواند برای افزایش رضایت مشتریانش بر آن تمرکز کند (نوری و همکاران، 1402، ص. 6؛ Hong et al., 2020, p. 6; Singh et al., 2018, p. 57; Ormanovic et al., 2017, p. 60). پیادهسازی این روش نیازمند طیکردن چندین گام است که در شکل (1) این گامها بهترتیب ارائه شده است.
شکل 1: مراحل تکنیک اهمیت- عملکرد (منبع: Caber et al., 2012)
Figure 1: Stages of the importance-performance technique
از آنجا که تحلیل جداگانۀ دادههای بُعد عملکرد و بُعد اهمیت بهویژه زمانی که هر دو مجموعهدادهها همزمان مطالعه میشوند، ممکن است معنادار نباشد، دادههای مربوط به سطح اهمیت و سطح عملکرد شاخصها روی شبکهای دوبُعدی که در آن محور Y بیانگر بُعد اهمیت و محور X بیانگر بُعد عملکرد است، نمایش داده میشود. این شبکۀ دوبُعدی، ماتریس اهمیت عملکرد نامیده میشود. نقش ماتریس اهمیت-عملکرد که درواقع، از چهار قسمت یا ربع تشکیل شده و در هر ربع استراتژی خاصی قرار دارد، کمک به فرآیند تصمیمگیری است. از این ماتریس برای شناخت درجۀ اولویت شاخصها ازجهت بهبود وضعیت استفاده میشود. ماتریس (IP) و چهار ربع قابل تشخیص در این ماتریس در قالب شکل (2) و جدول (2) ارائه شده است.
شکل 2: ماتریس (IP) (منبع: Eskildsen & Kristensen, 2006)
Figure 2: IP matrix
جدول 2: نشانگرهای ماتریس (IP)
Table 2: IP matrix indicators
ربع |
نشانگر |
استراتژی |
حیطۀ ضعف (Q1) |
عملکرد پایین-اهمیت بالا |
ضعف سیستم، نیازمند توجه فوری |
حیطۀ پذیرفتنی (Q2) |
عملکرد بالا-اهمیت بالا |
نقطۀ قوت، تداوم وضعیت |
حیطۀ بیتفاوتی (Q3) |
عملکرد پایین-اهمیت پایین |
عدم تهدید، بینیازی به تمرکز زیاد |
حیطۀ اتلاف (Q4) |
عملکرد بالا-اهمیت پایین |
نقاط قوت غیرمهم، بهتر است منابع درجای دیگر صرف شود. |
منبع: غلامی و همکاران، 1401.
معرفی منطقۀ مطالعهشده
محدودۀ مطالعهشده در پژوهش حاضر شهر شیراز یکی از کلانشهرهای ایران و مرکز استان فارس است که در عرض جغرافیایی 29 درجه و 36 دقیقه تا 29 درجه و 32 دقیقۀ شمالی و طول 52 درجه و 37 دقیقه تا 52 درجه و 26 دقیقۀ شرقی در ارتفاع 1486 تا 1670 متری از سطح دریا واقع شده است. پستترین نقطۀ جلگۀ شیراز در جنوب شرقی آن (دریاچۀ مهارلو) قرار دارد. میانگین دمای سالانۀ این شهر 7/17 سانتیگراد است. همچنین، میانگین بیشینه و کمینۀ دما در این شهر بهترتیب 7/25 و 8/5 سلسیوس است. مقدار بارندگی سالانۀ این شهر نیز حدود 7/263 میلیمتر است (شهرداری شیراز، 1401). باتوجه به آمارهای ثبتشده در ایستگاههای هیدرومتری شرکت سهامی آب منطقهای فارس در شش ایستگاه باغ صفا، چنار (راهدار)، چنار سوخته (اعظم)، چنار سوخته (خشک) فرودگاه محمودآباد و قصر قمشه که در داخل شهر شیراز قرار دارند، مقدارهای میانگین دبی روزانه بهترتیب در حدود 92/1، 72/0، 61/1، 69/0، 13/0 و 1 مترمکعب بر ثانیه است. بهطور کلی، شهر شیراز آبوهوای گرم و نیمهخشک دارد (عبدالعظیمی و همکاران، 1399، ص. 145). براساس آخرین تقسیمات اداری این شهر به 11 منطقۀ مستقل شهری تقسیم شده است و مساحتی در حدود 5271 کیلومتر مربع دارد. مساحت کل فضای سبز شهری این شهر که شامل کمربند سبز، بوستانها و فضای سبز پراکنده است، حدود 6/40 کیلومتر مربع است (مرکز آمار ایران، 1399الف، ص. 59). جمعیت شهر شیراز در چند دهۀ گذشته افزایش چشمگیری داشته است؛ بهطوری که این شهر برپایۀ آخرین سرشماری مرکز آمار ایران جمعیتی بالغ بر 1565572 نفر دارد (مرکز آمار ایران، 1399ب، ص. 237). افزایش جمعیت، ساختوسازهای شهری، آبراههها و رودخانههای اطراف شهر شیراز که اغلب فصلی هستند (مهمترین آن رودخانۀ خشک شیراز است که ازمیان بافت کالبدی شهر عبور میکند) طی سالهای گذشته باعث ایجاد سیل شده است (ازجمله سال 1365، 1380 و سیل فروردین 1398 که خسارتهای جانی و مالی فروانی برجای گذاشت) در شکل (3) موقعیت منطقههای مختلف شهر شیراز در ایران و استان فارس ارائه شده است.
شکل 3: موقعیت شهر شیراز در ایران و استان فارس (منبع: نویسندگان، 1402)
Figure 3: Location of Shiraz city in Iran and Fars province
یافتههای پژوهش و تجزیهوتحلیل
در راستای هدفهای پژوهش تحلیل اهمیت-عملکرد مؤلفههای مبنایی کاربرد فناوری زیستمحیطی در روسازیهای بومشهر اسفنجی با استفاده از مدل دلفی و تکمیل پرسشنامهها با تیم خبرگان و بررسی نظرهای آنها ابتدا 15 معیار استخراج شد که در دور دوم نشست باتوجه به اینکه برخی از مؤلفهها ازنظر مفهوم یکسان یا شباهت زیادی داشتند با یکدیگر ادغام و یا حذف شدند و درنهایت، هفت معیار نهایی شناسایی، انتخاب و تدوین شد که این معیارها درقالب جدول (3) ارائه شده است.
جدول 3: مؤلفههای مبنایی کاربرد فناوری زیستمحیطی در روسازیهای بومشهر اسفنجی
Table 3: The basic components of the application of environmental technology in the pavements of the sponge ecocity
مؤلفه |
مفهوم |
|
نفوذپذیری |
روسازی باید بتواند آب را به لایههای زیرین نفوذ دهد و از این طریق رواناب سطحی حتی در زمان بارندگیهای شدید نزدیک به صفر خواهد بود. |
|
ظرفیت ذخیرۀ آب |
روسازی باید بتواند آب حاصل از بارش را مهار و پس از فیلترکردن آلایندهها آن را ذخیره کند که مقدار ذخیرۀ آب تعیینشده بسته به شرایط محیطی هر شهر میتواند متفاوت باشد. |
|
ظرفیت تحمل بار |
مقاومت روسازی ساختهشده باید به میزانی باشد که بتواند فشار ناشی از وزن سنگین را تحمل کند (وزن مخزن، بار وسایل نقلیۀ عبوری و غیره). |
|
تقویت اکوسیستم زیرزمینی |
روسازی باید طوری ساخته شود که امکان تبادل آزادانۀ جریان هوا و آب به لایههای زیر آن وجود داشته باشد تا باعث رشد ریشۀ درختان و میکروارگانسیمها شود و سپس نقش تالاب زیرزمینی را ایفا کند. |
|
قابلیت تهویۀ مطبوع |
باید هوا بتواند آزادانه در لایۀ بالایی و زیرین روسازی جریان داشته باشد تا هوای محیط را با تبخیر آب زیرزمینی و جذب آلایندههای هوا بهطور چشمگیری در لایههای زیر روسازی خنک کند. همچنین، هوا باید بتواند مواد مغذی و عوامل فعّال لازم را برای اکوسیستم زیرین فراهم کند. |
|
مقرون به صرفهبودن |
روسازی ازلحاظ اقتصادی هزینهبر نباشد. هزینۀ نگهداری آن نیز باید ناچیز باشد و مهمتر از همه نیاز به تعمیر یا تعویض روسازی برای مدت طولانی (بیش از 30 سال) به حداقل برسد. |
|
پایداری |
روسازی باید با نگهداری مناسب، قابلیت حفظ و ماندگاری طولانیمدت (برای یک دورۀ 30 ساله یا بیشتر) را داشته باشد. |
|
منابع: Wu, 2005; Mitsch & Gosselink, 2007; Scholz & Grabowiecki, 2007; Paul, 2007; Sansalone et al., 2008; Papagiannakis & Masad, 2008; Gopalakrishnan, 2011; Liu et al., 2012
پس از شناسایی و تدوین مؤلفهها، درجۀ اهمیت و عملکرد هریک از مؤلفهها باتوجه به نظر خبرگان سنجیده شد که نتایج حاصل از این نظرسنجی در جدول (4) ارائه شده است.
جدول 4: تحلیل اهمیت-عملکرد مؤلفههای پژوهش حاضر
Table 4: Analysis of the importance - performance of the components of the current research
مؤلفه |
درجهۀ اهمیت |
درجۀ عملکرد |
رُبع ماتریس |
نفوذپذیری |
78/3 |
08/3 |
1 |
ظرفیت ذخیرۀ آب |
70/3 |
04/3 |
1 |
ظرفیت تحمل بار |
64/3 |
16/3 |
2 |
تقویت اکوسیستم زیرزمینی |
59/3 |
09/3 |
3 |
تهویۀ مطبوع |
60/3 |
10/3 |
- |
مقرون به صرفهبودن |
30/3 |
11/3 |
4 |
پایداری |
69/3 |
12/3 |
2 |
ارزش آستانه |
61/3 |
1/3 |
- |
منبع: نویسندگان، 1402
براساس نتایج حاصل از تحلیل اهمیت-عملکرد جدول (5) مشخص شد که مؤلفۀ نفوذپذیری ازنظر درجۀ اهمیت با مقدار 78/3 بیشترین و مؤلفۀ مقرون به صرفهبودن با مقدار 30/3 کمترین اهمیت را دارد؛ اما ازلحاظ درجۀ عملکرد باید اشاره کرد که مؤلفۀ ظرفیت تحمل بار با مقدار 16/3 بیشترین و مؤلفۀ ظرفیت ذخیرۀ آب با مقدار 04/3 کمترین عملکرد را دارد. در این راستا اگرچه نتایج محاسبات تا حدودی وضعیت اهمیت و عملکردی مؤلفههای مبنایی سنجیدهشده در شهر شیراز را آشکار کرده است، نتایج حاصل از این تحلیل دوبُعدی (اهمیت و عملکرد) زمانی کامل میشود که موقعیت هر مؤلفه در ماتریس IP مشخص شود. برای این منظور باید براساس میانگین اهمیت و میانگین عملکرد هر مؤلفه مختصات آن در ماتریس IP نمایش داده شود تا مشخص شود که مؤلفۀ مدنظر در کدام یک از ربعها قرار دارد. پس از ترسیم ماتریس مدنظر که متشکل از دو محور X و Y است، موقعیت مؤلفهها باتوجه به ارزش آستانۀ اهمیت و عملکرد حاصلشده، مشخص میشود. در شکل (4) موقعیت قرارگیری مؤلفههای بررسیشده در ماتریس IP ارائه شده است.
شکل 4: موقعیت قرارگیری مؤلفهها در ماتریس IP (منبع: نویسندگان، 1402)
Figure 4: Position of the components in the IP matrix
براساس نتایج حاصل میتوان عنوان کرد که مؤلفههای نفوذپذیری و ظرفیت ذخیرۀ آب در ربع اول (Q1) قرار گرفته است؛ یعنی براساس نظر خبرگان اهمیت این مؤلفهها زیاد است؛ اما عملکرد در آنها پایین است و از این جهت، این ضعف بزرگی برای سیستم شهر شیراز است که نیازمند توجه فوری و اتخاذ راهکارهایی برای بهبود شرایط است. پایداری و ظرفیت تحمل بار نیز دو مؤلفهای است که باتوجه به موقعیت آنها در ماتریس IP و قرارگیری در ربع دوم (Q2) نشاندهندۀ اهمیت و عملکرد فراوان دو مؤلفۀ فوق است؛ یعنی باتوجه به اهمیت هر دو مؤلفه سیستم شهر نیز عملکرد مطلوبی در این زمینه داشته است؛ بنابراین استمرار و حفظ این وضعیت توصیه میشود. همچنین، مؤلفۀ تقویت اکوسیستم زیرزمینی در ربع سوم (Q3) ماتریس IP قرار گرفته است که نشاندهندۀ اهمیت نهچندان فراوان آن است و سیستم شهر نیز در آن عملکرد پایینی دارد که این قبیل مؤلفهها در کارایی و بقای سیستم نقش مهمی ندارند و میتوانند بهنوعی نادیده گرفته شوند؛ زیرا بهعنوان تهدید به شمار نمیروند و نیازمند اصلاح و بهبود فوری نیستند. درنهایت، اینکه مؤلفۀ مقرون به صرفهبودن در ربع چهارم (Q4) واقع شده است، نشان از اهمیت پایین و عملکرد فراوان آن است. این مؤلفهها بهعنوان نقاط قوت غیرمهم هستند. بدین ترتیب، بهتر است بخشی از هزینه و منابعی که در این زمینه صرف شده است، برای تقویت سایر مؤلفهها به کار گرفته شود. پس از تعیین موقعیت نسبی هر مؤلفه و نمایش تصویری آن برروی ماتریس IP، وزن و اولویت مؤلفههای مبنایی کاربرد فناوری زیستمحیطی در روسازیهای شهر شیراز محاسبه و نتایج آن در قالب جدول (5) ارائه شده است.
جدول 5: وزن و اولویت مؤلفههای سنجیدهشده در پژوهش حاضر
Table 5: The weight and priority of the measured components in the current research
مؤلفه |
وزن |
اولویت |
نفوذپذیری |
646/2 |
1 |
ظرفیت ذخیرۀ آب |
442/2 |
2 |
ظرفیت تحمل بار |
747/1 |
5 |
تقویت اکوسیستم زیرزمینی |
795/1 |
4 |
تهویه مطبوع |
8/1 |
6 |
مقرون به صرفهبودن |
627/0 |
7 |
پایداری |
103/2 |
3 |
منبع: نویسندگان، 1402
بر این اساس، مشخصههایی که وزن بیشتری دارند باید برای بهبود در اولویت بالاتری قرار گیرند. بدین ترتیب، براساس خروجی حاصل از وزندهی و اولویتبندی مؤلفههای سنجیدهشده (جدول 5) باید اشاره کرد که مؤلفههای نفوذپذیری، ظرفیت ذخیرۀ آب و پایداری بهترتیب با مقدار 646/2 و 442/2 بیشترین وزن را دارند؛ بنابراین باید بهعنوان دو اولویت اساسی در راستای بهبود سیستم روسازی شهر شیراز مورد توجه و برنامهریزی جدّی قرار گیرند.
نتیجهگیری
رشد شهرنشینی و توسعۀ شهری بیبرنامه در شهر شیراز سبب تغییر در الگوی استفاده از زمین و تبدیل اراضی به ساختوسازهای شهری شده است که این خود گسترش جادهها و سنگفرششدن خیابانها، افزایش سطحهای نفوذناپذیر، تخریب منابع با ارزش زیستمحیطی، بروز مسائلی ازقبیل از بین رفتن زمینهای کشاورزی، کاهش منابع آب و آلودگی آنها، تشدید اثر جزیرۀ گرمایی، تخریب زیستگاهها، کاهش تنوع زیستی و غیره را به دنبال داشته است؛ بهطوری که در بسیاری از منطقههای شهر با حذف پوشش گیاهی و جایگزینکردن آن با سطحهای نفوذناپذیر تغییراتی در خصوصیات هیدروگراف رواناب سطحی، افزایش حجم رواناب و دبی اوج رواناب ایجاد شده است. فعالیتهای انسانی نیز در بخشهای مختلف شهر با تولید ضایعات و آلایندههای گوناگون و حرکت این مواد زاید به سمت منابع آب درحین بارندگی سبب کاهش کیفیت منابع آب شهری شده است. رواناب جریانیافته درسطح شهر نیز آلودگیهای مسیر جریان را با خود جمع و باعث آلودگی رودها و نهرها، دریاچهها و منابع آب آشامیدنی میشود. همچنین، افزایش رواناب و نفوذناپذیری آن در داخل زمین باعث محرومشدن سفرههای آب زیرزمینی، شکلگیری سیلابهای مخرب، آبگرفتگی معابر و چالشهای مختلف دیگر در شهر شده است. باتوجه به اینکه بخشهای زیادی از فضاهای باز داخل شهر و پیرامون آن با ساختوسازهای مسکونی، صنعتی، تجاری و غیره جایگزین شده است که این خود سبب ایجاد چالشهای مختلف و شکلگیری شهرسازی ناسازگار با محیط زیست شده است؛ بنابراین استراتژی پیشنهادی این است که همۀ روسازیهای شهر مطابق با طرح بومشهر اسفنجی ساخته شود. با بهرهگیری گسترده از فناوریهای سبز در واکنش به مسائل و چالشهای زیستمحیطی مختلف در شهرهای امروزی طرحی با رویکرد اکولوژیک پیشنهاد میشود.
در این ارتباط نتایج پژوهش حاضر نشان داد که در بین مؤلفههای بررسیشده نفوذپذیری و مقرون به صرفهبودن ازنظر بُعد اهمیت با مقدار 78/3 و 30/3 بهترتیب بیشترین و کمترین اهمیت و دو مؤلفۀ ظرفیت تحمل بار و ظرفیت ذخیرۀ آب از بُعد عملکرد نیز با مقدار 16/3 و 04/3 بهترتیب بیشترین و کمترین عملکرد را دارند. همچنین، ازنظر موقعیت قرارگیری هریک از مؤلفهها در ماتریس IP مؤلفههای نفوذپذیری و ظرفیت ذخیرۀ آب در ربع اول (Q1)، پایداری و ظرفیت تحمل بار در ربع دوم (Q2)، تقویت اکوسیستم زیرزمینی در ربع سوم (Q3) و مقرون به صرفهبودن در ربع چهارم (Q4) واقع شده است که هرکدام نیازمند راهبرد خاص خود هستند. نتایج حاصل از وزندهی و اولویتبندی مؤلفهها نیز نشان داد که دو مؤلفۀ نفوذپذیری و ظرفیت ذخیرۀ آب بهترتیب با مقدار 646/2 و 442/2 بیشترین وزن را دارند که ازنظر اولویتبندی جزء اولویتهای اصلی هستند که باید درزمینۀ ایجاد روسازیهای شهر شیراز به آنها توجه شود.
بدین ترتیب، رویکرد اصلی پژوهش این است که روسازیهای شهر شیراز برمبنای ساختارهای بومشهر اسفنجی ساخته یا بازسازی شود؛ زیرا در این نوع روسازی آب باران در روزهای بارانی در لایههای زیرین روسازی ذخیره و سپس بخار آب در روزهای آفتابی آزاد میشود. درواقع، آب باران در یک لایۀ شنی زیرین ذخیره میشود. با رسیدن آبوهوای کافی به لایۀ زیرین خاک، ریشههای درختان و میکروارگانیسمها شرایط رشد و شکوفایی مناسبی پیدا میکنند و سپس آلایندههای جذبشده تجزیه و به مواد مغذی برای سیستم اکولوژیکی تبدیل میشوند که از این طریق سبب شکوفایی اکوسیستم زیرزمینی و بهبود تنوع زیستی شهری نیز میشوند (Liu et al., 2012). در این زمینه و همسو با نتایج پژوهش روسازی نفوذپذیر گزینۀ مناسبی است که میتواند بهعنوان جایگزینی برای روسازیهای نفوذناپذیر معمولی ازجهت کاهش اثرهای منفی بر محیط زیست در منطقههای مختلف شهر مدنظر قرار گیرد (Rushton, 2011; Collins et al., 2007; Luck et al., 2008; Mullaney & Lucke, 2014; Liu et al., 2015). کاربردهای عمومی روسازیهای نفوذپذیر بیشتر شامل میدانها، پارکینگها، جادهها و پیادهروهاست که مزایای این نوع از روسازی، آن را به روشی جذاب در راستای توسعۀ کمتأثیر و مدیریت بهتر آب در منطقههای شهری تبدیل کرده است (Boving et al., 2008; Shah et al., 2013). از آنجایی که مدیریت آب باران یک چالش دائمی در محیطهای شهری است، روسازیهای نفوذپذیر میتوانند برای جمعآوری و ذخیرهسازی آب باران در محل و برای استفادههای آتی مورد استفاده قرار گیرند (Nnadi et al., 2015; Antunes et al., 2016). روسازی نفوذپذیر با نگهداری مناسب، مزایای زیستمحیطی زیادی را به همراه دارد و یک گزینۀ پیشنهادی مهم برای روسازیهای شهری شهر شیراز است (نوری و همکاران، 1402). بنابراین با در نظر گرفتن اهمیت، جایگاه و مزایای روسازیهای منطبق بر فناوری زیستمحیطی در بومشهر اسفنجی باید کلیۀ نهادهای تصمیمگیر، برنامهریزان و مدیران شهری شیراز باتوجه به مشکلات متعدّد شهرنشینی و بهدنبال آن ضرورت تحقق هدفهای توسعۀ پایدار رویکرد بومشهر اسفنجی را برای برنامۀ توسعۀ آتی شهر شیراز بهعنوان یک ضرورت در کلیۀ تصمیمات شهری درنظر داشته باشند.
باتوجه به گستردگی و جدیدبودن موضوع پژوهش حاضر، مطالعۀ حاضر این زمینه را فراهم میکند که در پژوهشهای جداگانهای مفاهیم مرتبط با شهر اسفنجی بسط و توسعه پیدا کند و از این رو، ابعاد و جنبههای مختلف موضوع بهطور دقیقتر بررسی شود. باتوجه به اینکه جامعۀ آماری در این پژوهش خبرگان و متخصصان بوده است، پیشنهاد میشود که در پژوهشهای دیگر از آحاد مردم دربارۀ موضوع شهر اسفنجی نظرسنجی و درصورت اجرای چنین طرحی سنجش تمایل به مشارکت شهروندان صورت گیرد؛ زیرا مشارکت و حضور فعّالانۀ مردم در تمام بخشهای طراحی، اجرا و نگهداری زیرساختهای شهر اسفنجی یکی از ارکان اساسی در بحث مدیریت پایدار منابع آبی در شهرهاست. همچنین، بهدلیل نداشتن توجه کافی به نقش محوری آب در برنامهریزی شهری لازم است روشهای برنامهریزی شهری با رویکرد مدیریت پایدار آب و چالشهای آبی در مطالعات آتی بررسی و نقاط ضعف و قوت این قبیل طرحها مشخص شود. علاوه بر این موارد باتوجه به اینکه موفقیت چنین طرحهایی مستلزم مشارکت یکپارچۀ سازمانها، بخشها و نهادهای مختلف است، نیاز است تا ساختار، اصول و روشهای فعلی حاکم بر نهادهای مدیریت آب در مطالعات آینده بررسی شود و سپس راهبردهای مناسب برای انجامدادن بازنگریهایی در این زمینه صورت پذیرد. درنهایت، باتوجه به اینکه بازنگری روشهای مدیریت پایدار منابع آب پیشزمینهای برای توسعۀ پایدار است، ورود متخصصان مختلف به عرصه و مطالعات بینرشتهای همانند بحث طرح شهر اسفنجی، بحث توسعۀ کماثر و غیره زمینهساز تحولات عظیم در راستای نیل به هدفهای توسعۀ پایدار خواهد بود.