Explaining the Competitiveness of Border Regions with a Foresight Approach (Case Study: Kurdistan Province)

Document Type : Original Article

Authors

1 Assistant Professor, Department of Human Geography, Payam Noor University, Tehran, Iran

2 PhD in Geography and Urban Planning, Zanjan University, Zanjan, Iran

Abstract

Abstract
Problem definition: The need for attention has been raised more than before to the border areas and the competitiveness of these areas by entering the age of globalization. The competitiveness of border regions is an effort to eliminate unfavorable social and economic situations and protection and pay attention to the capabilities of these areas as well as the improvement of physical, natural, and artificial capitals.
Purpose: The present research has been done with the aim of expressing competitiveness in Kurdistan and analysis of possible situations from future competitiveness in the province.
Methodology: The type of the current research is applied in terms of purpose and it is exploratory in terms of nature based on the future research method. Data collection has been done in both library and field methods. To express the status of indicators and extraction of key factors and scenarios from forecasting software, Mic­Mac, and Scenario­Wizard were used. Meta swot software was used to identify the competitiveness strategy. Qualitative data were gathered with an open questionnaire and document review and quantitative data were collected numerically which was used in the first stage from the open questionnaire for general extraction of effective factors on competitiveness. In the second stage, key factors were extracted from the weighting of Delphi questionnaires in MicMac software.
Results: The results indicated that the competitiveness model of Kurdistan is unstable and fragile. In addition, the research coefficient has shown the realization of scenarios with unfavorable situations. The best solution for moving from unfavorable scenarios to favorable situations has been to emphasize indicators with the most success, inimitability, and compatibility with competitiveness.
Keywords: Key Factors, Scenario, Strategy, Kurdistan Province.
Introduction
From the 1970s onwards, the border regions were placed in the economic core, and competitiveness is a central issue and a means to achieve the desired economic growth and sustainable development. In the global economy, it is a key criterion for evaluating the degree of success and the possibility of gaining a position. In this connection, serious attention is paid to the competitiveness of the regions in this direction and generally, there are significant differences between the regions of a country in terms of economic performance. On the other hand, many important levers of competitiveness can only be applied at regional levels. In this connection, while explaining the competitiveness situation of Kurdistan province and extracting key factors, the study aims to identify the possible competitiveness situations of the province in the framework of the scenario. Moreover, the competitiveness strategies of the region have been extracted.
 
Materials and Methods
The research type is applied in terms of purpose and descriptive-analytical in terms of data collection. Data collection has been done in two forms: library and field methods. In this research, 60 indicators have been evaluated in 4 dimensions using MicMac and ScenarioWizard software to determine the key factors and competitiveness scenarios of the province. Then, Metaswat software was used to identify the best strategy. It should be noted that according to the method used to analyze and present strategies, the research sample was expert-oriented. For this purpose, a sample of experts has been selected using a targeted method. In this regard, the acceptance criteria in the sample were: having research activities in the field of regional competitiveness, implementation experience in the management and planning of the province, and being an expert in the fields of economics, geography, and management. In this regard, after conducting 20 interviews, the sample size reached saturation. In addition, to ensure the validity of the measurement, a questionnaire was sent to 5 professors and after receiving the experts' corrective opinions, the questionnaire was compiled. In order to ensure the reliability of the research, 10 forms were completed by retesting, and these forms were presented to 10 experts after 10 days. Finally, the evaluation results were checked in two forms. The coefficient is estimated to be 0.80.
 
Research Findings
By examining the distribution of indicators in the diagram of the direct and indirect effects on the future trend of the competitiveness of the Kurdistan region, it can be said that most of the variables are around the diagonal axis of the distribution plane. Therefore, the system has an unstable state. For this purpose, 5 categories can be identified (controlling, bidirectional, regulatory, dependent, and output). In this regard, out of thirty possible and realizable scenarios, only two scenarios have been in a favorable situation. In the second rank, there are static factors, which have 9 scenarios. Meanwhile, scenario 6 has the highest coefficient (80%). In the next order, scenarios with an unfavorable situation are placed. Seventeen scenarios are assigned to this category. Meanwhile, scenario 30 has the highest realization coefficient with a coefficient of 90%.
 
Discussion of Results and Conclusion
Considering the results of the study, investment security in the province has been at a low level and the government has not supported businesses in a favorable way. In addition, research and development units (R&D) in companies are not at the desired and appropriate level. Therefore, the specialization of production units is not based on merit and it was at a medium and low level and could not compete with foreign samples. Therefore, foreign investors are not willing to invest. In such a situation, marketing for the production of products has been very small. In this regard, in order to reduce the coefficient of realization of unfavorable scenarios, in contrast to the desire for favorable scenarios, according to the goals that can be drawn and the resources available in the province, the most successful and inimitable factor for metal and non-metal mines is being on the border, customs, and infrastructure facilities. In addition, the most compatible factor with the competitiveness of the existence of a common culture and language in the border areas of the two countries, customs, and border markets were production-transformation industries. Macro policies, social security, sanctions, and relations between countries have been identified as the most important obstacles to the competitiveness of Kurdistan Province.

Keywords

Main Subjects

Full Text

مقدمه

از دهۀ1970  میلادی به بعد، مناطق[1] در هستۀ اقتصادی قرار گرفتند و به‌عنوان موتورهای اقتصاد ملی شناخته شدند و سپس با رشد جهانی‌شدن اهمیت فزآینده‌ای در توسعۀ اقتصادی پیدا کردند (Pires, 2020: 243). زیرا جهانی‌شدن از‌طرفی، حرکت آزادانۀ کالا، انسان، اطلاعات و سرمایه را روان‌تر، سریع‌تر، گسترده‌تر و اثرگذارتر از قبل (Jovane et al., 2017: 2) کرده است و از طرف دیگر، ابعاد فرهنگی-اجتماعی، اقتصادی، سیاسی را تحت‌تأثیر و در رقابت با یکدیگر (Ichikawa et al., 2017: 736) و اقتصاد جهانی کنونی را در سرتاسر جهان زیر ‌فشار قرار داده است (Sáez & Periáñez, 2015: 76) تا مناطق به‌دنبال فرصت‌های جدیدی برای دستیابی به مزیت‌های رقابتی باشند. رقابت نه‌تنها به‌عنوان یک فرآیند بین رقبا، فرصتی برای همکاری بین شرکای تجاری است (Lesniewski, 2014: 3). بنابراین مناطق به‌دنبال یافتن جایگاه مناسب برای خود در عرصه‌های ملی و فراملی هستند؛ به‌طوری که امروزه رقابت بین مناطق به یک اقدام مشترک برای کسب منافع از بخش‌های خصوصی و عمومی در‌حوزه‌های مختلف ملی و جهانی تبدیل شده است (کارگر سامانی، 1393: 2). در حال حاضر، رقابت‌پذیری در سراسر دنیا موضوعی محوری و وسیله‌ای برای دستیابی به رشد اقتصادی مطلوب و توسعۀ پایدار و در اقتصاد جهانی نیز معیار کلیدی برای ارزیابی درجۀ موفقیت و امکانی برای به‌دست‌آوردن موقعیت مناسب و پایدار در بازارهای بین‌المللی است (Molaei & Behzadfar, 2019: 98). همچنین، رقابت‌پذیری به‌عنوان پتانسیل یا ظرفیت یک شهر برای بهره‌برداری یا ایجاد مزیت رقابتی است که می‌تواند موجب رشد اقتصادی زیاد و پایدار مناطق در‌مقایسه با سایر مناطق شود (Singhal et al., 2013: 216). موضوع رقابت‌پذیری منطقه‌ای از آن روی اهمیت دارد که تفاوت‌های چشمگیری بین مناطق یک کشور از‌نظر عملکرد اقتصادی مشاهده می‌شود. از سوی دیگر، اهرم‌های مهم رقابت‌پذیری را فقط می‌توان در‌سطح‌های منطقه‌ایی اعمال کرد. در کشور ایران از آغاز برنامۀ عمرانی اول به توسعۀ منطقه‌ای توجه و از برنامۀ عمرانی سوم نیز تفکر منطقه‌ای وارد متون برنامه‌ریزی شد (زیاری و همکاران، 1399: 824) و تاکنون نیز ادامه داشته است؛ با این‌ همه برنامه‌ریزی‌های توسعۀ ملی توفیق چندانی در منطقه‌ای‌کردن توسعه و تقویت رقابت‌پذیری منطقه‌ای نداشته‌اند؛ زیرا نتوانسته‌اند نابرابری‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فضایی بین مناطق را در افق‌های زمانی مختلف آینده کاهش دهند. از‌جمله مهم‌ترین این مناطق، مناطق مرزی کشور است که باوجود توانمندی‌های فراوان هنوز توسعه‌نیافته است (شافعی و همکاران، 1400: 2).

در این میان نیز، استان کردستان به‌عنوان منطقه‌ای مرزی برخلاف بهره‌مندی از استعدادهای طبیعی و انسانی در‌زمینه‌های مختلف از این مسائل مبرا نیست و در طی دوره‌های مختلف توسعۀ چشمگیری نیافته است. این استان با عواملی چون میزان بیکاری گسترده، مهاجرت، اشتغال غیررسمی و کاذب و نداشتن چارچوبی مشخص برای توسعه روبه‌رو بوده است؛ بدین صورت که میزان بیکاری استان از 9/10 درصد در پاییز سال 1400 به 5/20 درصد در زمستان سال 1401 رسیده است و از سال 1380 تا‌کنون اشتغال غیررسمی در استان کردستان افزایش یافته است؛ به نحوی که در سال 1399 حدود 8/66 درصد از اشتغال استان کردستان مربوط به مشاغل غیررسمی بوده است که خود بیانگر سیاست‌های نامناسب در برقراری توازن و کمبود حمایت‌ها و سرمایه‌گذاری‌های بخش عمومی و خصوصی به‌ویژه در ایجاد بازارچۀ مرزی برای صادرات تولید است. همچنین، در طی دورۀ 10 ساله (1385-1395) میزان خالص مهاجرت استان کردستان از 39/1- به 50/1- رسیده است که بیانگر خروج جمعیت استان و حرکت به‌سمت سایر مناطق است که این شاخص‌ها و شاخص‌های دیگر خود بیانگر توسعۀ نامناسب و نامطلوب استان و حرکت در راستای حاشیه‌ای‌شدن بوده است؛ به نحوی که استان را از رقابت برای دستیابی به توسعۀ مطلوب و متناسب بازداشته است. برای دستیابی به توسعۀ مطلوب و رقابت‌پذیری این استان، داشتن تفکرات مبتنی بر آینده‌نگاری و ترسیم چشم‌انداز آینده ضروری است. داشتن چشم‌انداز مطلوب در وهلۀ نخست مستلزم شناسایی عوامل مؤثر در رقابت‌پذیری است تا بتوان محتمل‌ترین سناریو‌ها و استراتژی‌ها را مطرح کرد؛ بنابراین در پژوهش حاضر کوشش شده است تا ضمن تبیین وضعیت رقابت‌پذیری استان کردستان و استخراج عوامل کلیدی، وضعیت‌های محتمل رقابت‌پذیری استان در چارچوب سناریو شناسایی و در‌نهایت، استراتژی‌های رقابت‌پذیری منطقه استخراج شود. در همین چارچوب محققان در پژوهش حاضر سعی کرده‌اند تا به به سؤال‌های زیر پاسخ دهند.

عوامل کلیدی رقابت‌پذیری استان کردستان کدام است؟

محتمل‌ترین سناریوهای پیش‌ روی رقابت‌پذیری استان کردستان کدام است؟

استراتژی‌های رقابت‌پذیری استان کردستان کدام است؟

 

پیشینۀ پژوهش

رقابت‌پذیری یک موضوع محوری در‌سطح دنیاست و از آن به‌عنوان وسیله‌ای برای دستیابی به رشد اقتصادی مطلوب و توسعۀ پایدار یاد می‌شود (مقیسه و همکاران، 1401: 29). در این میان، رقابت‌پذیری منطقه‌ای توانایی منطقه در تدارک دستمزدهای کافی و یا اشتغال و بازگشت سرمایه (Krugman, 2016: 3)، ظرفیت نسبی منطقه در جذب عوامل سیّال (نیروی کار و سرمایه) از یکدیگر و میزبانی فعالیت‌های اقتصادی است (Krugman, 2005: 514) در این چارچوب اهمیت موضوع باعث معطوف‌سازی مطالعات گسترده‌ای در‌سطح‌های داخلی و خارجی شده است که در اینجا به جدید‌ترین آنها اشاره می‌شود.

یاسوری و سجودی (1398) در پژوهشی با عنوان «راهبردهای توسعۀ منطقه‌ای با تأکید بر تقویت ارتباطات فضاهای پیراشهری: مورد مطالعه: شهرستان رشت» بیان می‌کنند که تمرکز منابع و امکانات در شهرستان رشت باعث نداشتن قدرت رقابت‌پذیری سایر شهرستان‌ها با رشت شده است.

رحیمی و حسین‌زاده (1400) پژوهشی با عنوان «سنجش و اولویت‌بندی ضریب رقابت‌پذیری منطقه‌ای در ایران براساس مؤلفه‌های اقتصاد دانش» انجام دادند. نتایج نشان داد که اختراع‌ها و تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان نقش اساسی و مثبتی در رقابت‌پذیری منطقه‌ای دارند.

ستوده و همکاران (1400) پژوهشی با عنوان «تببین رقابت‌پذیری منطقه‌ای با رویکرد آینده‌نگاری: مطالعۀ موردی: استان کرمانشاه» انجام دادند. نتایج نشان داد که سناریوهای محتمل با ضریب احتمال 14 درصد، ایستا 32 درصد و بحرانی با 53 درصد بوده است که نشان‌دهندۀ احتمال تحقق بیشتر سناریوهای با وضعیت نامطلوب است.

Annoni & Ddijkstra (2019) پژوهشی با عنوان «شاخص‌های رقابت منطقه‌ای اتحادیۀ اروپا» انجام دادند. نتایج پژوهش بیانگر رتبۀ اول رقابت برای منطقۀ استکهلم، لندن شرقی-غربی-شمالی و جنوبی-بدفورشایر، رتبۀ دوم برای منطقۀ هرتفوردشایر و رتبۀ سوم برای منطقۀ اوترخت بوده است.

 Kirjavainen & Saukkonen (2020) پژوهشی با عنوان «رقابت پایدار در‌سطح ملی، منطقه و محلی» انجام دادند. آنها در ابتدا به اهمیت و ضرورت رقابت در سازمان و نهادها پرداخته‌اند و سپس تفاوت رقابت با رقابت پایدار و تعریف‌های متفاوت از رقابت را بیان کرده‌اند و درنهایت، به ابعاد رقابت، سطح‌های مختلف رقابت و دلایل موفقیت ملل مختلف اشاره‌کرده‌اند. نتایج پژوهش نشان داد که توجه به سرمایۀ انسانی، اجتماعی، نهادی، فرهنگی و زیرساختی از مهم‌ترین عوامل دستیابی به رقابت‌پذیری پایدار در‌سطح محله و مناطق است که خود می‌تواند منجر رقابت‌پذیری ملی شود.

Chroboci ´nska  (2021) پژوهشی با عنوان «تحلیل مقایسه‌ای رقابت‌پذیری منطقه‌ای در لهستان از سال 2010 تا 2019 در‌زمینۀ مفهوم توسعه» انجام دادند. نتایج نشان داد مناطقی که سطح‌های پایین‌تری از رقابت را نشان می‌دهند، باید پروژه‌ها یا مدل‌های آماده‌شده را برای بهینه‌سازی استفاده از پتانسیل و افزایش جذابیت سرمایه‌گذاری خود در مناطق به کار گیرند.

Tang et al.  (2022) پژوهشی با عنوان «رقابت‌پذیری بین‌المللی صنعت ساخت‌و‌ساز منطقه‌ای در چین» انجام دادند. نتایج نشان‌دهندۀ یک حالت نامتعادل مبتنی بر تقاضا بوده است. بر همین اساس، بهبود متناسب با شرایط محلی، یکپارچگی و استقرار استراتژی به‌روز پیشنهاد شده است.

بررسی مطالعات صورت‌گرفته در‌زمینۀ رقابت‌پذیری مشخص کرده است که رقابت‌پذیری در اقتصاد مناطق، موضوعی بااهمیت است؛ زیرا حیات آیندۀ منطقه را تضمین و استراتژی‌های آینده را شکل می‌دهد. بدین منظور، ابعاد رقابت‌پذیری منطقه در مطالعات مختلف بررسی شده است؛ اما موضوعی که باعث تمایز پژوهش حاضر با نمونه‌های دیگر شده است، می‌توان بدین شرح برشمرد که در پژوهش حاضر ضمن بررسی وضعیت رقابت‌پذیری استان کردستان و استخراج عوامل کلیدی سعی شده است تا آینده‌های محتمل رقابت‌پذیری استان در چارچوب سناریو استخراج و سپس با شناسایی هدف‌ها و پتانسیل‌های رقابت منطقه و جایگاه رقبای منطقه‌ای استان کردستان اولویت‌های رقابت‌پذیری برای تصمیم‌گیری مناسب مشخص شود.

 

مبانی‌نظری پژوهش

رقابت به‌معنای گرفتار رقابت برای بازار‌شدن است. به‌طور کلی، رقابت‌پذیری، قابلیت‌ها و توانمندی‌هایی است که یک کسب‌وکار، صنعت، منطقه و کشور دارد و می‌تواند آنها را حفظ کند تا عرصۀ رقابت بین‌المللی میزان بازگشت فراوانی را در فاکتورهای تولید ایجاد کند و به‌دنبال آن نیروی انسانی خود را در وضعیت به‌نسبت خوبی قرار دهد (Shafiee Roodposhti et al., 2019: 183). رقابت‌پذیری در‌پی آن است که با مفروض‌داشتن و برجسته‌کردن وجود نوعی از رقابت بین مناطق، دربارۀ جذب سرمایه‌های مادی و انسانی مؤثر در توسعه از منظری جدید به بحث توسعۀ منطقه‌ای بپردازد و سپس مدیران و متولیّان توسعه این مناطق را برای تقلای بیش‌ازپیش به‌منظور نیل به تعالی و پیشرفت آماده کنند. رقابت‌پذیری موضوعی محوری و مهم است که از آن به‌عنوان ابزاری برای رسیدن به رشد مطلوب، توسعۀ پایدار و پیشرفت اقتصادی یاد می‌شود. در این راستا، رقابت‌پذیری در نقش یکی از استراتژی‌های کلیدی از دهۀ 1990 در برنامه‌ریزی منطقه‌ای و شهری مطرح شد و به‌عنوان عوامل کلیدی و محرک در صدر هدف‌های مناطق جهان برای ایجاد محیط امن و جذاب و جلب سرمایه‌های داخلی و خارجی قرار گرفت (Shahkarami et al., 2019: 91).

جدول 1: پایه‌های رقابت‌پذیری منطقه‌ای

Table 1: The bases of regional competitiveness

دیدگاه

توضیح

عوامل توسعه‌دهنده

بنیان کلاسیک

مناطق بر‌پایۀ توانمندی‌های خود عملکرد خاصی دارند و مبنای تجارت و تولید بر‌اساس فناوری و مبتنی بر بهره‌وری هستند.

- سرمایه‌گذاری در فناوری موجب ارتقا تقسیم‌کار و درنتیجه، افزایش بهره‌وری می‌شود؛

- آزادی در تجارت.

دیدگاه نئوکلاسیک

- همۀ مناطق بر‌پایۀ ظرفیت‌های خدادادی نسبی‌شان نقشی در تقسیم‌ کار دارند.

- تعدیل قیمت عامل مستلزم هم‌گرایی بازده‌ها به نیروی کار و سرمایه است.

تجارت آزادموتور محرک برای رشد است.

مکتب اقتصادی کینز

- نقش دولت در اقتصاد مشخص‌کننده است.

- مناطق همکار از‌لحاظ اقتصادی به وجود می‌آیند.

- افزایش مناطق برای همکاری نزدیک زمینه‌ساز بهره‌وری می‌شود.

- تمرکز سرمایه (نیروی کار و فناوری)؛

- سرمایه‌گذاری؛

- فعالیت دولت در بخش‌های مختلف.

نظریۀ اقتصاد توسعه

- مناطق «مرکز» با مزیت‌های تولیدی اولیۀ خود به‌احتمال، پیشتازی خود را نسبت به مناطق «پیرامونی» کمترمولد حفظ می‌کنند.

- رشد مناطق کمتر توسعه‌یافته کم است.

- گام‌های توسعه توجه شود.

- بخش‌های با بازدۀ زیاد بازار با تجارت آزاد توجه شود.

- به سرمایۀ خارجی توجه شود.

- توان مالی حاصل از سرمایه‌های خارجی

دیدگاه درون‌زا

- به بهره‌برداری متفاوت مناطق توجه شود.

- تکنولوژی تولید بهبود یابد.

- بازار آزاد اقتصادی زمینۀ جذب فناوری می‌شود.

- بسترهای سرمایه عامل کلیدی است.

- پرورش نیروی خلّاق

- بسترسازی

- خلاقیت

- پرورش

- تربیت نیروی خلّاق

- بهره‌گیری مناسب

نظریۀ تجارت جدید

- مزیت یا برتری یک منطقه در رقابت‌پذیری ناشی از موقعیت شرکت‌های تولیدکنندۀ آن منطقه است.

- همکاری نزدیک بنگاه‌های اقتصادی نیازمند تخصصی‌شدن است

- بازار عرضۀ تولید‌های داخلی مهم است.

- بهره‌مندی بنگاه‌ها از تخصص‌های متفاوت، عامل کلیدی است.

- عوامل توسعه‌دهنده را می‌توان به شرح زیر بیان کرد:

- مهارت

- تأسیس‌ها و تجهیزات

- بنیه‌ها

- تکنولوژی

دیدگاه شومپیتر

- عوامل توسعه‌دهندۀ تکنولوژی

- بهبود مهارت

- مهارت آموزی

- گوناگونی امکانات تولیدی

- تکنولوژی

– توانمندی -خلاقیت

دیدگاه مبتنی بر خوشه‌های صنعتی

- توانمندی محلی توجه شود.

- عواملی چون موقعیت (زمانی-جغرافیای) و حمایت دولت عامل توسعه‌دهنده است.

 

عوامل که باعث توسعۀ رقابت‌پذیری منطقه ‌می‌شوند:

- بین خوشه‌ها رقابت وجود داشته باشد؛ - خوشه‌ها آموزش‌دیده باشند؛

- مبتنی بر تکنولوژی باشند؛

- بنیۀ مالی خوب داشته باشند؛

- نیروی خلّاق داشته باشند.

دیدگاه مبتنی بر اقتصاد تکاملی

- پیوستگی رقابت

- در‌نظر‌گرفتن شرایط بازار و توجه به قابلیت رقبای موجود در عرصۀ رقابت

پویا‌بودن در راستای نیاز و خواسته‌های بازار از عوامل کلیدی است.

دیدگاه مبتنی بر نهادگرایی

 

توجه به عوامل تشکیل‌دهندۀ منطقه-نهادها و زیرساخت‌ها.

 

نهادهای رسمی و غیررسمی مطلوب و به‌لحاظ منطقه‌ای تثبیت‌شده هستند. از جوامع کسب‌وکاری و تجاری تا اعتماد عمومی و سایر اشکال سرمایۀ اجتماعی همه و همه، یک محیط مطلوب را برای توسعۀ اقتصادی و رشد فراهم می‌آورند.

دیدگاه مبتنی بر فرهنگ

- توجه به گوناگونی‌های مناطق، پتانسیل‌ها و توانمندی‌ها

- فراهم‌سازی بستر مشارکت اقشار گوناگون

- ارتقا سطح مدارا با آموزش ساکنان؛

- ارتقا کیفی و کمّی تسهیلات و زیرساخت‌های فرهنگی.

دیدگاه مبتنی بر جغرافیای اقتصادی

هرچند تمام نظریه‌های فوق با فهم رقابت‌پذیری ارتباط مستقیم دارند، اغلب بُعد فضایی که برای درک رقابت‌پذیری منطقه‌ای بسیار حیاتی است، در آنها غایب است. درنهایت، این نظریه‌ها زمینه‌ساز پیدایش جغرافیای اقتصادی شد که شامل سه جریان اصلی زیر است:

- جغرافیای اقتصاد؛

- اقتصاد منطقه‌ای؛

- جغرافیای اقتصادی جدید.

منبع: مدنی، 1395: 50؛ ستوده و همکاران، 1400: 40

 

ضرورت توان‌یابی مناطق مرزی در راستای رقابت‌پذیری

چارچوب نظری توسعۀ مناطق مرزی در کل چارچوب توسعۀ منطقه‌‌ای است. از آنجا که مناطق مرزی با مناطق مرکزی متفاوت است، این چارچوب نظریه‌ها بر تفسیر پدیدۀ بی‌تعادلی منطقه‌ای میان مناطق مرزی و مناطق مرکزی استوار است. در‌اصل، تمام نظریه‌های مربوط به توسعۀ منطقه‌ای (بر‌پایۀ بی‌تعادلی منطقه‌ای) به‌عنوان محور بحث‌های محققان در نظریۀ توسعه‌ای منطقه‌ای است. محققان در نظریه‌ها یا پدیدۀ بی‌تعادلی منطقه‌ای را تفسیر می‌کنند و یا برای رفع آن، راه‌حل ارائه می‌دهند. از آنجا که بی‌تعادلی منطقه‌ای میان مناطق مرزی و مناطق مرکزی مشهود و شاخص است، پایه‌های آمایش و توان‌یابی رقابت‌پذیری در مناطق مرزی مشهود می‌شود (عندلیب و مطوف، 1388: 63). در همین چارچوب، موضوع اقتصادی-اجتماعی مناطق مرزی می‌تواند نقش اساسی در ترقی و پیشرفت و توسعۀ نواحی مرزی، بهبود استانداردهای زندگی مردم، کاهش فقر، توزیع مناسب درآمد، ایجاد روابط دوستی، تسریع همکاری بیشتر بین نواحی مرزی داشته باشد (Chandoevwit, 2004: 6). همچنین، به مرور در چارچوب این دید. سیاست اقتصادی در مرزهای بیشتر کشورهای در‌حال توسعه، سطح چشمگیری از نیاز مردم مرز‌نشین را با مبادلات مرزی برآورده می‌کند (احمدرش و همکاران، 1396: 4). اینگونه مبادلات برخلاف غیررسمی و محلی‌بودن آن نقش پر‌اهمیتی در مبادلات میان کشورهای همسایه داشته است؛ به‌طوری که باعث بهبود زندگی ساکنان نقاط مرزی شده است؛ از این رو برنامه‌ای‌کردن چنین مبادلات و جریان‌هایی در نوع خود باعث توسعۀ همکاری‌های متقابل اقتصادی، گسترش بازارچه‌های مرزی، ایجاد صلح و ثبات و توان‌یابی برای رقابت‌پذیری مناطق مرزی با دیگر نواحی می‌شود (احمدی، 1396: 32).

 

روش‌شناسی پژوهش

پژوهش حاضر ازنظر هدف، کاربردی و و از‌نظر ماهیت، براساس روش علم آینده‌‌پژوهی، اکتشافی است. همچنین، جمع‌آوری اطلاعات به دو صورت کتابخانه‌ای و میدانی صورت گرفته است. در این پژوهش 60 شاخص در‌قالب 4 بُعد با استفاده از نرم‌افزارهای MicMac و ScenarioWizard ارزیابی شده است تا عوامل کلیدی و سناریوهای رقابت‌پذیری استان مشخص شود. سپس از نرم‌افزار متاسوات برای شناسایی بهترین استراتژی استفاده شده است. گفتنی است که نمونۀ پژوهش با‌توجه به روش استفاده‌شده برای تجزیه‌وتحلیل و ارائۀ راهبردها، خبره‌محور بوده است که برای این منظور نمونۀ خبرگان با استفاده از روش هدفمند انتخاب شده است. در همین راستا، معیارهای پذیرش در نمونه عبارت است از: داشتن فعالیت‌های پژوهشی در‌زمینۀ رقابت‌پذیری منطقه‌ای، سابقۀ مدیریت و برنامه‌ریزی در استان، متخصص در رشته‌های اقتصاد، جغرافیا و مدیریت. درادامه، بعد از انتخاب 20 مصاحبه شونده، حجم نمونه به اشباع رسید. همچنین، برای اطمینان از روایی سنجه، پرسشنامه برای 5 تن از استادان متخصص ارسال و پس از دریافت نظر‌های اصلاحی خبرگان، تدوین شد. سرانجام، برای اطمینان از پایایی پژوهش به روش باز‌آزمایی 10 فرم تکمیل شد که این فرم‌ها پس از 10 روز به 10 نفر متخصص ارائه و درنهایت، نتایج ارزیابی در دو فرم بررسی شد که ضریب آن 80/0 برآورد شده است.

جدول2: سطح تحصیلات کارشناسان

Table 2: Education level of experts

جنس

درصد

فراوانی

کارشناسی

7

35

کارشناسی ارشد

6

30

دانشجوی دکترا

4

20

دکترا

3

15

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

جدول3: نمونۀ کارشناسان پژوهش

Table 3: Sample of research experts

سازمان

فراوانی

درصد

جغرافیا

9

45

اقتصاد

6

30

مدیریت

5

25

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

جدول4: شاخص‌های استفاده‌شدۀ پژوهش

Table 4: Indicators used in the research

شناسه

شاخص

بُعد

شناسه

شاخص

بُعد

شناسه

شاخص

بُعد

41

واحد پژوهش توسعه در شرکت‌ها

زیرساخت

21 var

دیدگاه افراد دربارۀ مقولۀ کار

اجتماعی

var1

سطح دسترسی مستقیم به مشتری داخلی

اقتصادی

42

پژوهشکده‌های تخصصی

22 var

دیدگاه افراد دربارۀ مقولۀ ثروت

var2

سطح دسترسی به مشتری خارجی

43

شبکۀ تأمین برق-گاز

23 var

حس امید افراد به آینده

var3

کنترل کیفیت کالا و خدمات

44

شبکۀ مهار و انتقال آب شرب، صنعتی

Var24

حس نوع‌دوستی افراد

var4

سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی

45

هتل–رستوران

Var25

حس غرور ملی و منطقه‌ای

var5

سرمایه‌گذاری بخش دولتی

46

کیفیت نیروی کار

Var26

اصلاح فرهنگ مصرف افراد

var6

برند‌سازی

47

کمیت نیروی کار

Var27

افق دید افراد در مسائل

var7

تخصصی‌شدن تولید

48

خدمات بین‌راهی

Var28

روحیۀ کارآفرینی

var8

مکانیزه‌شدن تولید (فناور)

49

جایگاه کشور در جهان

نهادی-سیاسی

Var29

برابری جنسیتی

var9

تورم–بیکاری، مهاجرت

50

سطح روابط کشور با همسایگان غربی

Var30

امنیت عمومی

var10

میزان ارز

51

مشارکت مردم در تصمیم‌سازی

Var31

امنیت سرمایه‌گذاری

var11

شایسته‌سالاری

52

ثبات سیاسی کشور و منطقه

Var32

اعتماد مردم به مردم

var12

سرمایه‌گذاری بخش خصوصی

53

حمایت دولت از کسب‌وکار دانش‌بنیان

Var33

اعتماد مردم به دولت

var13

سطح رقابت آزاد و عادلانۀ افراد و شرکت

54

سیاست‌های حمایتی دولت از تولید

Var34

اعتماد اجتماعی

var14

سهولت اندازۀ کسب‌وکار

55

ثبات تصمیم‌های سیاستمداران

Var35

پهنای باند اینترنت

زیرساخت

var15

تمرکز جغرافیایی فعالیت مکمل

56

سیاست‌گذاری کارآمد دولت

Var36

ضریب نفوذ اینترنت

var16

سهولت اخذ تسهیلات و مؤسسه‌های مالی

57

سیاست‌های دولت برای توسعه

Var37

حمل‌ونقل جاده‌ای

var17

تمرکز جغرافیای فعالیت مشابه

58

تشکیل تشکّل صنفی مستقل

Var38

حمل‌ونقل ریلی

var18

بازاریابی

59

حاکمیت قانون در جامعه

var39

حمل‌ونقل هوایی

var19

توزیع متوازن فعالیت‌های اقتصادی

60

عوامل گمرکی و ترخیص کالا

var40

دانشگاه‌ها و مراکز فنی حرفه‌ای

var20

مکان‌یابی واحدهای تولیدی

منبع: ساسانپور و جعفری‌راد، 1400: 58؛ بهمن‌پور خالصی و نوریان، 1396: 36؛ پورصفوی و جعفری، 1396: 812؛ شریف‌زادگان و ندایی طوسی، 1394: 13.

استان کردستان به مرکزیت شهر سنندج با وسعتی در حدود ۲۹ هزار کیلومتر مربع (در حدود 7/1درصد از وسعت کشور)، در غرب ایران واقع شده است. این استان با کشور عراق ۲۰۰ کیلومتر مرز مشترک دارد و براساس آخرین سرشماری نفوس و مسکن مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۵ این استان ۱۰ شهرستان (بانه، بیجار، دیواندره، سروآباد، سقز، سنندج، قروه، دهگلان، کامیاران و مریوان)، ۳۷ بخش، ۲۵ شهر و ۸۴ دهستان دارد. از مجموع ۱۸۹۷ آبادی استان، تعداد ۱۷۳۲ آبادی سکنه‌دار و مابقی خالی از سکنه گزارش شده است. از‌نظر جمعیتی استان کردستان در کلان منطقۀ زاگرس (متشکل از استان‌های کردستان، لرستان، کرمانشاه، همدان و ایلام) استقرار یافته است و به‌عنوان یکی از استان‌های مهاجر بیشترین میانگین رشد را در‌میان استان‌های لرستان، کرمانشاه، همدان و ایلام دارد (احمدی، ۱۳۹۶: 35؛ ایزدی و همکاران، 1400: 263).

 

شکل 1: موقعیت جغرافیایی استان کردستان (منبع: نگارندگان، 1401)

Figure 1: Geographical location of Kurdistan province

 

یافته‌های پژوهش و تجزیه‌و‌تحلیل

عوامل اولیۀ مؤثر در رقابت‌پذیری منطقۀ کردستان

یکی از شرط‌های اصلی حاکمیت یک کشور وجود مرزهای مستحکم، استقلال سیّاس و مرزهای یکپارچه زیر لوای ملت است. با رویکرد جدید به این امر مهم، علاوه‌بر هدف‌های سیاسی (حفظ انسجام ملی) وظیفۀ دیگر دولت در‌برابر ملت، ارتقا سطح زندگی مادی و معنوی آنان در‌سطح مطلوب، توزیع عادلانۀ ثروت و منابع، کاهش فاصلۀ طبقاتی و ایجاد وفاق جمعی است. برای دستیابی به چنین هدف‌هایی لازم است که به هر منطقه با عنایت به ویژگی‌های اقلیمی، جغرافیایی، اقتصادی و سیاسی آن در ابعاد خرد و کلان توجه مناسب شود (احمدرش و همکاران، 1396). در همین چارچوب، در پژوهش حاضر کوشش شده است تا ضمن بررسی توانمندی‌های منطقۀ کردستان بسترهای رقابت‌پذیری این استان نیز شناسایی شود. بر این اساس، محققان بر آن شدند تا با شناسایی عوامل اولیۀ تأثیرگذار بر رقابت‌پذیری، عوامل کلیدی مؤثر بر روند آیندۀ سیستم را استخراج و در مرحلۀ بعد اقدام به سناریونویسی و شناسایی سناریوهای محتمل کنند. از آنجا که پژوهش دربارۀ آینده با شناسایی متغیرهای کلیدی، یک چالش اصلی در مطالعات رقابت‌پذیری است (Mousavi et al., 2018:70)، برای شناسایی عوامل اولیۀ مؤثر بر رقابت‌پذیری منطقۀ کردستان، تکنیک دلفی به کار گرفته شد. بدین صورت که ابتدا پرسشنامۀ باز برای استخراج کلی عوامل مؤثر بر رقابت‌پذیری در‌بین کارشناسان و متخصصان توزیع و سپس پرسشنامه‌های دریافتی بررسی شد که درنتیجۀ آن 60 عامل در 4 حوزۀ مختلف (اقتصادی، اجتماعی–فرهنگی و نهادی-سیاسی، زیرساخت) (از نتیجۀ مطالعات اسنادی–میدانی و اجماع نظر کارشناسان) استخراج شد. در مرحلۀ دوم پرسشنامۀ دلفی، عوامل وارد ماتریس متقابل شد تا سطح و مقدار تأثیرگذاری آنها بر یکدیگر و بر روند آیندۀ سیستم مشخص شود. بعد از شناسایی متغیر N باید یک ماتریس  N× Nتشکیل شود؛ زیرا میزان این تأثیرگذاری از صفرتا 3 است. صفر بیانگر بدون تأثیر، یک بیانگر تأثیر ضعیف، دو بیانگر تأثیر متوسط و سه بیانگر تأثیر زیاد است. پس از مشخص‌شدن میزان تأثیرگذاری عوامل، ماتریس  N× Nبرای استخراج عوامل کلیدی وارد نرم‌افزار میک‌مک شده است. ابعاد ماتریس 60×60 و درجۀ پرشدگی ماتریس نیز 64 درصد بوده است که نشان می‌‌دهد عوامل در بیش از 64 درصد بر یکدیگر تأثیرگذار بوده است. از مجموع 1735 ارتباط ممکن در این ماتریس، 434 ارتباط عدد یک، 868 ارتباط عدد دو و 433 ارتباط عدد گزارش شده است.

نرم‌افزار میک‌مک دو نوع گراف و تحلیل را ارائه می‌دهد که یکی تأثیر‌های مستقیم و دیگری تأثیر‌های غیرمستقیم است. در ماتریس تحلیل ساختاری، جمع اعداد سطر‌های هر متغیر به‌عنوان میزان تأثیرگذاری و جمع ستون‌های هر متغیر میزان تأثیرپذیری آن متغیر را نشان می‌دهد. در همین ارتباط، براساس روابط مستقیم بین شاخص‌ها، حمایت از کسب‌وکارهای دانش‌بنیان، واحدهای پژوهش و توسعه در شرکت‌ها، تخصصی‌شدن تولید و بازاریابی به‌ترتیب با امتیازهای 119، 101، 97 و 52 بیشترین تأثیرگذاری را داشته‌اند. در‌مقابل، شاخص‌های برندسازی، تمرکز جغرافیایی فعالیت‌های مکمل، امنیت سرمایه‌گذاری و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی به‌ترتیب با امتیازهای 111، 99، 89 و 63 بیشترین تأثیرپذیری مستقیم را داشته‌اند. همچنین، دربارۀ تأثیر‌های غیر‌مستقیم شاخص‌ها نیز باید عنوان کرد که حمایت دولت از کسب‌وکار دانش بنیان، واحدهای پژوهش و توسعه، تخصصی‌شدن و بازاریابی به‌ترتیب بیشترین تأثیرگذاری غیرمستقیم و حس نوع‌دوستی افراد، ضریب نفوذپذیری اینترنت، کمیت نیروی کار و سهولت اخذ تسهیلات و مؤسسه‌های مالی نیز به‌ترتیب بیشترین تأثیرپذیری غیرمستقیم را داشته‌اند.

 

 

 

شکل2: تأثیر‌های غیرمستقیم شاخص‌ها (منبع: نگارندگان، 1401)

Figure 2: Indirect effects of indicators

 

پایداری یا ناپایداری الگوی توزیع شاخص‌های رقابت‌پذیری استان

نحوۀ توزیع و پراکنش متغیرها در صفحۀ پراکندگی حاکی از میزان پایداری و ناپایداری سیستم است. در سیستم‌های پایدار جایگاه و نقش هرکدام از عوامل مشخص است؛ اما در سیستم‌های ناپایدار وضعیت پیچیده بوده است. بدین صورت که در این سیستم، متغیرها حالت میانی از تأثیرگذاری و تأثیرپذیری را نشان می‌دهند که شناسایی آنها را کمی با مشکل مواجه می‌‌کند. با مشاهدۀ صفحۀ پراکنش متغیرها بر روند آیندۀ رقابت‌پذیری منطقۀ کردستان (شکل 3) می‌توان دریافت که بیشتر متغیرها حول محور قطری صفحۀ پراکندگی هستند؛ بنابراین در چنین شرایطی می‌توان گفت که سیستم وضعیت ناپایدار دارد. بدین منظور می‌توان 5 دسته از متغیرها را شناسایی کرد که اولین متغیر شامل متغیرهای تعیین‌کننده یا تأثیرگذار است. این متغیرها به‌عنوان متغیرهای ورودی اصلی‌ترین متغیرهای تأثیرگذار هستند که میزان تأثیرپذیری آنها به نسبت تأثیرگذاری‌شان بسیار کمتر است. متغیرهای تعیین‌کننده یا تأثیرگذار در ناحیۀ شمال غرب صفحۀ پراکندگی قرار دارند که پایداری سیستم نیز به‌شدت به آنها وابسته است. همچنین، این متغیر‌ها به‌عنوان متغیرهای کلیدی و تعیین‌کنندۀ رفتار سیستم هستند (رسولی و هاشمی‌نسب، 1398: 5). در همین راستا، دو عامل از این عوامل در این ناحیه قرارگرفته است و همان‌طور که در جدول 5 نشان داده شده است این عوامل شامل حمایت دولت از کسب‌و‌کارهای دانش‌بنیان و نوآوری و توجه به تمرکز جغرافیایی فعالیت مکمل است. از آنجا که دولت رکن اجرایی یک کشور است با سیاست‌های خود می‌تواند روند توسعه را در یک منطقه کُند یا تسهیل کند. همچنین، نهادهای نوآور چون مراکز دانش‌‌بنیان که برپایه‌های دانش و فناوری استوار هستند، می‌توانند شکوفا‌کنندۀ بنیه‌های اقتصادی یک منطقه باشند. همچنین، تمرکز عوامل مکمل تولیدی-خدماتی در یک محدودۀ جغرافیایی باعث صرفه‌های ناشی از مقیاس شود. در متغیرهای دووجهی میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری زیاد وجود دارد و هر عملی بر‌روی این متغیرها واکنش سایر متغیرها را ایجاد خواهد کرد. این متغیرها را می‌توان به دو دستۀ متغیرهای خطر و متغیرهای هدف تقسیم‌بندی کرد. از مجموع 60 عامل اولیۀ تأثیرگذار بر روند رقابت‌پذیری کردستان تعداد 10 عامل در این گرو قرار گرفته است که 5 عامل (پژوهشکده‌های تخصصی، تخصصی‌شدن تولید، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، کیفیت نیروی کار، حمل‌و‌نقل ریلی) جزء عوامل خطر و 5 عامل (امنیت سرمایه‌گذاری، سطح رقابت آزاد و عادلانۀ افراد و شرکت، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، ثبات سیاسی کشور و منطقه، دانشگاه‌ها و مراکز فنی حرفه‌ای) جزء عامل هدف شناخته شده است. گفتنی است که فضایی رقابتی در‌سطح‌های مناطق نیازمند نیروهای متخصص است که می‌توان این گروه را در دانشکده‌ها و مراکز فنی یافت؛ اما برای به چرخش درآمدن این گرو نیاز به تزریق سرمایه و سرمایه‌گذاری است تا کیفیت و عملکرد این نهادهای انسانی ارتقا یابد؛ اما نباید فراموش شود که زمینۀ تحقق این عوامل نیازمند به وجود بستری امن در جامعه است تا زمینۀ رقابت آزاد بین شرکت‌ها و مناطق فراهم و به‌دنبال آن عدالت اجتماعی محقق شود.

 

شکل3: جایگاه شاخص‌های رقابت‌پذیری منطقۀ کردستان (منبع: نگارندگان، 1401)

Figure 3: The position of Kurdistan region's competitiveness indicators

 

 

جدول5: وضعیت شاخص‌های رقابت‌پذیری استان کردستان

Table 5: Status of competitiveness indicators of Kurdistan province

متغیر

ویژگی

شاخص

متغیرهای تعیین‌کننده یا تأثیرگذار (کنترل‌کننده)

این متغیرها به‌عنوان متغیرهای ورودی اصلی‌ترین متغیرهای تأثیرگذار هستند که میزان تأثیرپذیری آنها به نسبت تأثیرگذاری‌شان بسیار کمتر است. آنها در ناحیۀ شمال غرب صفحۀ پراکندگی قرار دارند و پایداری سیستم نیز به‌شدت به آنها وابسته است.

حمایت دولت از کسب‌و‌کارهای دانش‌بنیان و نوآوری و توجه به تمرکز جغرافیایی فعالیت مکمل

متغیرهای دو‌وجهی

این متغیرها بر سایر متغیرها تأثیر می‌گذارند. همچنین، از آنها تأثیر می‌گیرند. جایگاه این متغیر‌ها در شمال شرق صفحه است.

پژوهشکده‌های تخصصی، تخصصی‌شدن تولید، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، کیفیت نیروی کار، حمل‌و‌نقل ریلی-امنیت سرمایه‌گذاری، سطح رقابت آزاد و عادلانۀ افراد و شرکت، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، ثبات سیاسی کشور، منطقه، دانشگاه‌ها و مراکز فنی حرفه‌ای

متغیرهای مستقل

این متغیرها میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری پایینی دارند که در قسمت جنوب غربی صفحۀ پراکندگی متغیرها قرار گرفته‌اند. همچنین، هیچ‌گونه واکنشی در دیگر متغیرها ایجاد نمی‌کنند و بیشتر به‌عنوان متغیرهای خنثی شناخته می‌شوند.

Var3, Var20, Var23, Var10, Var1, Var58, Var27, Var37, Var48, Var19, Var47, Var24, Var30, Var21, Var50, Var22, Var8, Var56, Var26, Var17, Var35, Var44, Var55, Var43, Var29, Var59, Var6, Var16, Var36

متغیرهای تأثیرپذیر یا نتیجه

 

جایگاه این متغیرها در نمودار، جنوب شرقی پلان تأثیرگذاری–تأثیرپذیری است. این متغیرها تأثیرگذاری بسیار پایین و تأثیرپذیری بسیار زیاد دارند که در نقش متغیرهای وابسته ظاهر می‌شوند.

 

Var05, Var12, Var14, Var15, Var25, Var28, Var32, Var34, Var42, Var45, Var51, Var57,

متغیرهای تنظیمی

این متغیرها در مرکز صفحه قرار گرفته‌اند و قابل ارتقا به دیگر متغیرها هستند.

امنیت عمومی، مهاجرت-تورم

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

انتخاب عوامل کلیدی مؤثر بر روند آیندۀ رقابت‌پذیری استان کردستان

در پژوهش حاضر برای شناسایی عوامل اولیۀ مؤثر در رقابت‌پذیری منطقه‌ای ازنظر کارشناسان استفاده شد. از مجموع 60 عامل،10 عامل که در‌سطح‌های متغیرهای کنترل‌کننده و دو‌وجهی ضرایب زیاد دارند (همچنان که در شکل 2 آمده است)، به‌عنوان عوامل کلیدی مؤثر بر روند آیندۀ سیستم انتخاب شدند که همۀ این عوامل کلیدی در هر دو روش تأثیرگذاری مستقیم و غیرمستقیم تکرار شده‌اند.

- سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی

- برند‌سازی

- تخصصی‌شدن تولید

- شایسته‌سالاری

- سطح رقابت آزاد و عادلانۀ افراد و شرکت

- بازاریابی

عوامل کلیدی رقابت‌پذیری

 

زیرساختی

اجتماعی- فرهنگی

 -امنیت سرمایه‌گذاری

اقتصادی

سیاست کلان

- واحد پژوهش و توسعه در شرکت‌ها

- کیفیت نیروی کار

 

- حمایت دولت از کسب‌وکار دانش‌بنیان

شکل4: عوامل کلیدی رقابت‌پذیری منطقه‌ای کردستان (منبع: نگارندگان، 1401)

Figure 4: Key factors of regional competitiveness of Kurdistan

 

در این پژوهش بعد از مشخص‌سازی عوامل کلیدی اقدام به فرضیه‌بندی آنها در سه طیف مطلوب، ادامه‌داری وضع موجود و نامطلوب شده است.

 

تجزیه‌وتحلیل سناریوها

ماتریس متقاطع بعد از طراحی وضعیت‌های احتمالی تهیه شد که یک ماتریس 30×30 برای 10 عامل کلیدی مذکور بوده است و به‌صورت پرسشنامه‌ای به همراه راهنمای نحوۀ پاسخگو در اختیار متخصصان قرار گرفت. متخصصان با طرح این سؤال که «اگر هر‌یک از وضعیت‌های پیش روی عوامل کلیدی اتفاق بیفتد چه تأثیری بر وقوع یا عدم وقوع سایر وضعیت‌های پیش روی عوامل دیگر خواهد داشت؟» پرسشنامه را بر‌اساس سه ویژگی توانمندساز، بی‌تأثیر و محدودیت‌ساز تکمیل و با درج ارقامی بین 3- تا 3+ میزان تأثیرگذاری هرکدام از وضعیت‌های پیش روی عوامل کلیدی را بر آیندۀ رقابت‌پذیری منطقه‌ای کردستان مشخص کردند. سپس با در‌نظر‌گرفتن میانگین ساده از آنها، داده‌ها برای ورود به نرم‌افزارScenario wizard آماده شد. سرانجام، با جمع‌آوری داده‌ها از کارشناسان مربوط، امکان استفاده از نرم‌افزار سناریو ویزارد فراهم شد.

 

سناریوهای رقابت‌پذیری منطقۀ کردستان

در نرم‌افزار سناریو ویزارد به‌طور کلی 3 دسته سناریو برای محقق ارائه می‌‌شود: سناریوهای با احتمال قوی، سناریوهای با احتمال ضعیف و سناریوهای با احتمال سازگاری و انطباق زیاد. سناریوهای به‌دست‌آمده با‌توجه به وسعت ماتریس و ابعاد آن و نیز بر‌اساس نظر‌های کارشناسان در نرم‌افزار سناریو ویزارد شامل سناریو‌های قوی (6 سناریو)، سناریوهای باورکردنی یا سناریوهای با سازگاری زیاد (30 سناریو) و سناریوهای ضعیف (1450 سناریو) است. منطقی است که بین سناریوهای قوی و سناریوهای ضعیف، سناریوهایی با سازگاری زیاد را در‌نظر بگیریم که بر این اساس، تعداد 30 سناریو معقول و منطقی برای برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری در اختیار پژوهش قرار می‌گیرد.

سناریوهای محتمل با سازگاری زیاد (سناریو‌های باور‌کردنی)

در‌مجموع، 30 سناریوی باورکردنی پیش روی رقابت‌پذیری منطقه‌ای کردستان بوده است. این سناریوها از هم‌کنشی بین وضعیت‌های هر‌یک از عوامل در ارتباط با وضعیت‌های هر‌یک از عوامل دیگر استخراج می‌شود. همچنین، این 30 سناریو با سه وضعیت (مطلوب با رنگ سبز، ایستا به رنگ زرد، بحرانی با رنگ قرمز) در درجات احتمال مختلف نشان داده شده است.

جدول 6: سناریوهای محتمل رقابت‌پذیری منطقۀ کردستان

Table 6: Possible scenarios of Kurdistan region's competitiveness

سناریو سی و یک

سناریوی و سی

سناریویبیست و نه

سناریوی بیست و هشت

سناریوی بیست و هفتم

سناریوی بیست و ششم

سناریوی بیست و پنجم

سناریوی بیست و چهارم

سناریویبیست و سوم

سناریوی بیست و دوم

سناریوی بیست و یکم

سناریوی بیستم

سناریو نودهم

سناریوی هیجدهم

سناریوی هفدهم

سناریوی شانزدهم

سناریوی پانزدهم

سناریوی چهاردهم

سناریوی سیزدهم

سناریوی دوازدهم

سناریوی یازدهم

سناریوی دهم

سناریوی نهم

سناریوی هشتم

سناریوی هفتم

سناریوی ششم

سناریوی پنجم

سناریوی چهارم

سناریوی سوم

سناریوی دوم

سناریوی اول

 

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

ایستا

بحرانی

ایستا

ایستا

بحرانی

ایستا

بحرانی

بحرانی

ایستا

بحرانی

ایستا

بحرانی

ایستا

بحرانی

بحرانی

ایستا

بحرانی

بحرانی

بحرانی

ایستا

بحرانی

ایستا

بحرانی

بحرانی

مطلوب

مطلوب

حمایت دولت از کسب و کارهای دانش بنیان

بحرانی

ایستا

بحرانی

ایستا

بحرانی

بحرانی

ایستا

ایستا

 

ایستا

ایستا

ایستا

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

ایستا

ایستا

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

واحد پژوهش و توسعه در شرکت‌ها

 

بحرانی

بحرانی

ایستا

ایستا

مطلوب

مطلوب

مطلوب

مطلوب

بحرانی

بحرانی

بحرانی

ایستا

مطلوب

مطلوب

مطلوب

مطلوب

مطلوب

مطلوب

مطلوب

مطلوب

مطلوب

بحرانی

ایستا

مطلوب

مطلوب

مطلوب

مطلوب

مطلوب

ایستا

ایستا

ایستا

سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

مطلوب

مطلوب

ایستا

بحرانی

بحرانی

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

مطلوب

مطلوب

ایستا

مطلوب

مطلوب

برند‌سازی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

ایستا

ایستا

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

ایستا

ایستا

مطلوب

مطلوب

مطلوب

امنیت سرمایه گذاری

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

ایستا

ایستا

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

مطلوب

بازاریابی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

مطلوب

مطلوب

مطلوب

سطح‌های رقابت ازاد و عادلانه افراد

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

بحرانی

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

مطلوب

مطلوب

مطلوب

کیفیت نیروی کار

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

مطلوب

مطلوب

مطلوب

مطلوب

شایسته سالاری

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

بحرانی

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

ایستا

مطلوب

مطلوب

تخصصی شدن تولید

 

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

از مجموع 300 وضعیت موجود در صفحۀ سناریوهای محتمل، تعداد 42 وضعیت مطلوب (14 درصد)، 115 وضعیت ایستا (3/38 درصد) و 143 وضعیت نامطلوب یا بحرانی (6/47 درصد) بوده است. نتایج حاکی از آن است که نزدیک به نیمی از حالت‌های موجود در صفحۀ سناریوهای محتمل در وضعیت بحرانی و بعد از آن در وضعیت ایستا قرار دارد. درنهایت، وضعیت مطلوب کمترین میزان را دارد.

 

ضرایب تحقق وضعیت‌ها در سناریو سازگار

براساس نتایج تنها دو سناریو در وضعیت مطلوب قرار داشته است که در این میان، سناریو اول ضریب 80 درصد داشته است. در مرتبۀ دوم سناریوهای ایستا قرار گرفته است که 9 سناریو را دارد. در این میان، سناریو 6 ضریب بیشتری را داشته است. در مرتبۀ بعدی سناریوهای با وضعیت نامطلوب قرار گرفته‌ است که 17 سناریو را دارد. در این میان، سناریو30 با ضریب 90 درصد بیشترین ضریب تحقق را دارد.

جدول 7: ضرایب تحقق سناریوهای محتمل رقابت‌پذیری منطقۀ کردستان

Table 7: Coefficients of realization of possible scenarios of competitiveness

درصد شرایط بحرانی

نهایت شرایط بحرانی

میزان شرایط بحرانی

درصد مطلوبیت

امتیاز ایده‌آل

میزان مطلوبیت

3-

1

3

بحرانی

ایستا

مطلوب

سناریو

0

30

0

80

30

24

0

2

24

0

2

8

s1

0

30

0

70

30

21

0

3

21

0

3

7

s2

10-

30

3-

40

30

12

3-

5

12

1

5

4

s3

20-

30

6-

30

30

9

6-

5

9

2

5

3

s4

10-

30

3-

20

30

6

3-

7

6

1

7

2

s5

10-

30

3-

10

30

3

3-

8

3

1

8

1

s6

40-

30

12-

10

30

3

12-

5

3

4

5

1

s7

50-

30

15-

10

30

3

15-

4

3

5

4

1

s8

50-

30

15-

0

30

0

15-

5

0

5

5

0

s9

40-

30

12-

0

30

0

12-

6

0

4

6

0

s10

40-

30

12-

10

30

3

12-

5

3

4

5

1

s11

60-

30

18-

10

30

3

18-

3

3

6

3

1

s12

60-

30

18-

10

30

3

18-

3

3

6

3

1

s13

20-

30

6-

20

30

6

6-

6

6

2

6

2

s14

30-

30

9-

20

30

6

9-

5

6

3

5

2

s15

60-

30

18-

10

30

3

18-

3

3

6

3

1

s16

70-

30

21-

10

30

3

21-

2

3

7

2

1

s17

60-

30

18-

67/16

30

5

18-

3

5

6

3

1

s18

20-

30

6-

10

30

3

6-

7

3

2

7

1

s19

60-

30

18-

0

30

0

18-

4

0

6

4

0

s20

60-

30

18-

0

30

0

18-

4

0

6

4

0

s21

70-

30

21-

0

30

0

21-

3

0

7

3

0

s22

70-

30

21-

0

30

0

21-

3

0

7

3

0

s23

60-

30

18-

10

30

3

18-

3

3

6

3

1

s24

70-

30

21-

10

30

3

21-

2

3

7

2

1

s25

70-

30

21-

10

30

3

21-

2

3

7

2

1

s26

80-

30

24-

10

30

3

24-

1

3

8

1

1

s27

70-

30

21-

0

30

0

21-

3

0

7

3

0

s28

80-

30

24-

0

30

0

24-

2

0

8

2

0

s29

90-

30

27-

0

30

0

27-

1

0

9

1

0

s30

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

گروه‌بندی و تحلیل سناریوهای محتمل با سازگاری زیاد (سناریو‌های باور‌کردنی)

سناریوهای محتمل با سازگاری زیاد را با‌توجه به قرابت آنها می‌توان به سه گروه تقسیم کرد که هریک از گروه‌ها شامل سناریوهایی با ویژگی‌های به‌طور تقریبی، مشترک و با اندکی تفاوت در یک یا چند فرض از‌میان10عامل کلیدی و به شرح جدول 8 است. با‌توجه به یافته‌های حاصل از پژوهش باید عنوان کرد که ضریب تحقق سناریوهای نامطلوب بیشتر از دیگر سناریوها بوده است که در‌صورت نداشتن برنامه‌ریزی هوشمندانه و به‌موقع، رقابت‌پذیری استان کردستان در مسیر نا‌مناسب قرار خواهد گرفت.

جدول 8: تحلیل و تفسیر پیامد و نتایج سناریو

Table 8: Analysis and interpretation of the outcome and results of the scenario

سناریو

وضعیت

شرایط

سناریو گروه اول

وضعیت مطلوب رقابت‌پذیری

سناریو مطلوب بیانگر بهترین وضعیت پیشروی رقابت‌پذیری بوده است. این گروه شامل 2 سناریو و بهترین و مطلوب‌ترین شرایط ممکن برای تحقق رقابت‌پذیری بوده است. این گروه از‌لحاظ تعداد فراوانی در مرتبۀ سوم و از‌لحاظ احتمال تحقق در مرتبۀ سوم بوده است که ویژگی‌هایی به شرح زیر دارد: امنیت در مناطق مرزی برقرار شده و اطمینان از بازگشت سرمایه با سود به صاحبان سرمایه داده شده است، دولت از کسب‌و‌کارها به‌صورت مطلوب حمایت کرده است؛ به‌طوری که اقدام‌های جدّی در راستای توسعۀ پژوهش‌ها برای افزایش کیفیت محصولات صورت گرفته و سعی بر شایسته‌سالاری و جذب نیروهای متخصص شده است و درنهایت، اصل به شایسته‌سالاری در فرآیند تولید و صادارت داده شده است. در چنین وضعیتی بازاریابی برای تولید‌های محصولات صورت گرفته است که این خود نشان‌دهندۀ آن است که رقابت‌پذیری استان در وضعیت مطلوبی قرار داشته است

سناریو گروه دوم

ادامۀ وضعیت

در این گروه تفاوت عوامل متمایزکننده در میزان فرض‌های مطلوب، ایستا و بحران است. این گروه ازنظر فراوانی با وضعیت نامطلوب در رتبۀ دوم قرار داشته است. سناریو وضعیت ایستای رقابت‌پذیری استان کردستان را می‌توان به شرح زیر بیان کرد.

امنیت در مناطق مرزی شکننده بوده و شرایط تورم و رکود حاکم شده است؛ به‌طوری که دولت درزمینۀ حمایت از کسب‌و‌کارها ناتوان شده است. واحدهای پژوهش و توسعه در شرکت‌ها در‌سطح ایستا بوده است؛ به‌طوری که کارخانه‌ها و مراکز تولید اقدام به تعدیل نیروهای خود کرده‌اند. در این شرایط است که کمیت و کیفیت محصولات و توان رقابت تولید‌ها با نمونه‌های خارجی در جایگاه ضعیفی قرار می‌گیرد و به‌دنبال آن تمایل سرمایه‌گذاری‌های خارجی کاهش و نیز فعالیت‌های بازاریابی برای معرفی محصولات به متقاضیان خارجی کاهش پیدا می‌کند.

سناریو گروه سوم

شرایط بحرانی رقابت‌پذیری

سناریوهای بحرانی بیانگر بدترین شرایط بوده است که در‌صورت تحقق این سناریوها استان کردستان از وضعیت مطلوب دور خواهد شد. ویژگی‌های این گروه از سناریوها به شرح زیر است.

امنیت سرمایه‌گذاری در‌سطح استان در‌سطح نازل قرار داشته و دولت نیز از کسب‌و‌کارها به‌صورت مطلوب حمایت نکرده است. همچنین، واحدهای پژوهش و توسعه در شرکت‌ها در‌سطح مطلوب و مناسب نبوده است؛ بنابراین تخصص واحدهای تولیدی برپایۀ شایستگی نبوده و در‌سطح متوسط و پایین نیز بوده است. همچنین، واحد‌های تولیدی توان رقابت را با نمونه‌های خارجی نداشته‌اند؛ بنابراین سرمایه‌گذاری‌های خارجی تمایلی به سرمایه‌گذاری نداشته‌اند. در چنین شرایطی است که می‌توان گفت بازاریابی برای تولید‌های محصولات در مقدار خیلی کمّی بوده است

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

امروزه برنامه‌ریزی برای توسعۀ مناطق کمتر توسعه و محروم ضرورتی اجتناب‌‌‌ناپذیر است. در این میان، جایگاه استان‌های مرزی چون کردستان به‌عنوان مناطقی با ظرفیت و پتانسیل زیاد اهمیت فراوانی دارد؛ اما با‌وجود توانمندی‌ها، ظرفیت، پتانسیل‌ها و موقعیت استراتژیک و تجارت با خارج از استان کردستان از توانمندی‌های آن به‌خوبی بهره‌برداری نشده است؛ به‌طوری که با‌توجه به وضعیت تحقق سناریوهای نامطلوب ضروری است که سیاست‌هایی برای برون‌رفت از چنین شرایطی صورت گیرد که در پژوهش حاضر برای تحقق این مهم نیز از نرم‌افزار متاسوات استفاده شده است. برای همین منظور، بر‌پایۀ نتایج حاصل از سناریوها و منابع موجود در استان هدف‌هایی در چارچوب رقابت‌پذیری استان شناسایی و انتخاب شده است.

جدول 9: هدف‌ها و منابع رقابت‌پذیری منطقه کردستان

Table 9: Goals and sources of competitiveness of the Kurdistan region

منابع

هدف‌ها

مرزی‌بودن منطقۀ کردستان

افزایش میزان صادرات استان

گمرک و بازارچه‌های مرزی

منابع نفتی و گازی فراوان

معادن فراوان فلز و غیرفلزی

وضعیت راه‌های مواصلاتی در‌سطح استان

تبدیل‌شدن به مقصد گردشگری

فرهنگ مشترک با منطقۀ مرزی کرد‌نشین عراق

بهره‌وری فراوان در کشاورزی

بهروری در فعالیت‌های کشاورزی-دامی

بهره‌وری خوب دام

وجود صنایع فراوان تولیدی-تبدیلی

تبدیل‌شدن به قطب شمال غرب کشور

ارتقا رقابت محصولات داخلی با نمونۀ خارجی

برندسازی محصولات–تولید‌ها

همکاری بخش خصوصی با دولتی

نیروی انسانی ارزان و ماهر

وجود تأسیس‌های زیربنایی

مراکز متعدّد آموزشی

وضعیت برتر استان ازلحاظ مراکز دانش‌بنیان

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

جایگاه رقابت استان کردستان در‌برابر استان‌های رقیب

در پژوهش حاضر برای مشخص‌سازی بهترین استراتژی سعی شده است که ابتدا وضعیت رقابتی استان با دیگر استان‌های هم‌جوار (زنجان، آذربایجان غربی، کرمانشاه) مشخص شود تا براساس توانمندی‌ها، ضعف، فرصت و تهدید استان در‌مقایسه با دیگر استان‌ها بهترین سیاست اتخاذ شود.

جدول 10: جایگاه رقابت استان کردستان در‌مقایسه با استان‌های رقیب

Table 10: Competitive position of Kurdistan province compared to competing provinces

استان

امکانات تولیدی

زیرساخت و امکانات

مطلق

نرمال

مطلق

نرمال

زنجان

8/3

3/1

3/3

02/1

آذربایجان غربی

3

1

4/3

1

کرمانشاه

2/2

75/0

3

95/0

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

نتایج حاصل از نقشۀ استراتژیک نشان می‌دهد که مواردی چون وجود معادن فلزی-غیر‌فلزی، مرزی‌بودن، گمرک و بازارچۀ مرزی، تأسیس‌های زیربنای کمیاب‌ترین و تقلیدناپذیرترین موارد را در رقابت‌پذیری کردستان داشته است. همچنین، مواردی چون فرهنگ و زبان مشترک نواحی مرزی دو کشور، گمرک و بازرچۀ مرزی، صنایع تولیدی-تبدیلی بیشترین تناسب را با رقابت‌پذیری داشته است؛ در‌حالی که وجود معادن، مراکز دانش‌بنیان و حوزه‌های گردشگری بیشترین تناسب را با هدف‌های تعریف‌شده داشته است. در‌زمینۀ عوامل خارجیِ تأثیرگذار بر رقابت‌پذیری باید عنوان کرد که مواردی چون سیاست‌های کلان، امنیت اجتماعی، تحریم‌ها و روابط کشورها به‌عنوان مهم‌ترین موانع در راستای توان رقابت‌پذیری منطقۀ کردستان تشخیص داده شده است.

 

شکل 5: نقشۀ استراتژیک رقابت‌پذیری منطقه‌ای (منبع: نگارندگان، 1401)

Figure 5: Regional competitiveness strategic map

 

نتیجه‌گیری

فرآیند جهانی‌شدن کنش متقابل و یکپارچه‌ای را بین شرکت‌ها، مردم و دولت در سراسر جهان ایجاد کرده است؛ به‌طوری که هریک از شرکت‌ها، مردم و دولت توانمندی قدرت عملکرد و تصمیم‌گیری متفاوتی را در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی دارند. امروزه رقابت‌پذیری اساسی‌ترین بستر برای ورود به فرآیند جهانی‌شدن است. رقابت‌پذیری (Competitiveness) و موفقیت یک اقتصاد محلی یا توسعۀ منطقه‌ای در عصر جهانی‌شدن ازسوی اجزای نظام اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و نیز به‌عنوان وسیله‌ای برای تحقق هدف‌ها و رسیدن به اقتصاد متعادل تعریف می‌شود. بدین جهت، مناطق برای کسب موفقیت بیشتر نیاز به شناسایی منابع و پتانسیل‌های رقابت‌پذیری خود نسبت به رقبا دارند. در این راستا، محققان در پژوهش حاضر برای تحلیل استراتژی‌های رقابت‌پذیری استان مرزی کردستان در ابتدا سعی بر مشخص‌سازی وضعیت رقابت‌پذیری استان کرده‌اند تا با تعیین شاخص‌های رقابت‌پذیری استان، الگوی آن تعیین شود. در این میان، نتایج حاصل از میک‌مک مشخص کرده است که وضعیت رقابت‌پذیری استان ناپایدار بوده است و رقابت‌پذیری آن وضعیت شکننده‌ای داشته است. در همین چارچوب 10 شاخص کلیدی (سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، برندسازی، تخصصی‌شدن تولید، شایسته‌سالاری، سطح رقابت‌آزاد و عادلانۀ افراد و شرکت، بازاریابی، امنیت سرمایه‌گذاری، واحد پژوهش و توسعه در شرکت‌ها، کیفیت نیروی کار، حمایت دولت از کسب‌و‌کار دانش بنیان در رقابت‌پذیری استان) شناسایی شده است که این شاخص‌ها برای تبیین وضعیت‌های احتمالی آیندۀ رقابت‌پذیری استان در سه وضعیت (مطلوب، ایستا و نامطلوب) فرضیه‌بندی شده است. یافته‌های حاصل از سناریو ویزارد نشان‌دهندۀ تحقق 6 سناریو قوی، 1450 سناریو ضعیف و 30 سناریو سازگار بوده است که در این میان، سناریو سازگار 300 وضعیت داشته است؛ به‌طوری که تعداد 42 سناریو در وضعیت مطلوب (14 درصد)، تعداد 115 سناریو در وضعیت ایستا (3/38 درصد) و تعداد 143 سناریو در وضعیت نامطلوب یا بحرانی (6/47 درصد) بوده است که ضریب تحقق سناریوهای نامطلوب بیشتر بوده است؛ باتوجه به قرارداشتن امنیت سرمایه‌گذاری در‌سطح نازل از کسب‌و‌کارها به‌صورت مطلوب حمایت نشده و واحدهای پژوهش و توسعه در شرکت‌ها نیز در‌سطح مطلوب و مناسب نبوده است؛ بنابراین تخصص واحدهای تولیدی برپایۀ شایستگی نبوده و در‌سطح متوسط و پایین بوده است که این خود نشان‌دهندۀ آن است که واحد‌های تولیدی توان رقابت را با نمونه‌های خارجی نداشته است. در چنین وضعیتی بازاریابی برای تولید محصولات در مقدار خیلی کمی بوده است. تحقق سناریوهای نامطلوب نمودار بدترین وضعیت پیش روی رقابت‌پذیری استان کردستان بوده است. بر این اساس، لازم است استراتژی‌هایی برای برون‌رفت از چنین وضعیت اتخاذ شود. در پژوهش حاضر وضعیت رقابتی استان کردستان با سه استان رقیب (زنجان، آذربایجان غربی، کرمانشاه) مقایسه شد. یافته‌های پژوهش حاضر نشان‌دهندۀ این موضوع بود که زنجان و آذربایجان غربی در وضعیت برتری نسبت به کردستان قرار داشته‌اند؛ ولی کرمانشاه هم‌سطح با استان کردستان بوده است. در مرحلۀ بعدی پژوهش هدف‌ها و منابع موجود استان کردستان مشخص و سپس 14 عامل خارجی (تهدید و فرصت) شناسایی و بعد از برقراری تناسب بین هدف‌ها و منابع مبادرت به تعیین نقشۀ استراتژی شد که نتایج آن نشان داد بیشترین کامیابی و تقلید‌ناپذیری برای معادن فلزی-غیر فلزی، مرزی‌بودن، گمرک و بازارچۀ مرزی و تأسیس‌های زیربنایی بوده است. همچنین، رقابت‌پذیری بیشترین تناسب را با فرهنگ و زبان مشترک نواحی مرزی دو کشور، گمرک و بازارچۀ مرزی و صنایع تولیدی-تبدیلی داشته است؛ در‌حالی که مواردی چون سیاست‌های کلان، امنیت اجتماعی، تحریم‌ها و روابط کشورها مهم‌ترین موانع در راستای توان رقابت‌پذیری منطقۀ کردستان تشخیص داده شده است. درنهایت، باید عنوان کرد که برای برگشت ضریب شاخص رقابت‌پذیری منطقه‌ای کردستان به مقدار مثبت و نیز ایجاد رقابت با استان‌های رقیب لازم است که عوامل خارجی اثرگذاری ( تهدید) خود را به حداقل برساند و در‌مقابل، سعی بر تقویت نقاط قوت و بهره‌برداری صحیح از فرصت‌ها کنند.

با مرور پژوهش‌های صورت‌گرفته می‌توان دریافت که تا به حال پژوهشی در‌زمینۀ تبیین رقابت‌پذیری استان کردستان با رویکرد آینده‌نگاری و نیز با به‌کارگیری مدل‌های میک‌مک، سناریوویزارد و متاسوات انجام نشده است؛ بنابراین می‌توان گفت که یکی از نقاط قوت پژوهش حاضر به‌کارگیری نرم‌افزارهای میک‌مک برای شناسایی عوامل مؤثر و کلیدی در رقابت‌پذیری استان کردستان، به‌کار‌گیری نرم‌افزار سناریوویزارد برای شناسایی محتمل‌ترین سناریوهای پیش روی رقابت‌پذیری استان و درنهایت، استفاده از نرم‌افزار متاسوات برای شناسایی استراتژی‌های رقابت‌پذیری استان است. سرانجام، برای دستیابی به توان رقابت پذیری در استان کردستان توجه به پیشنهادهای زیر ضروری است:

- برقراری امنیت اجتماعی و سرمایه‌گذاری در‌سطح منطقه در مرحلۀ اول؛

- ایجاد تسهیلات و امکانات برای فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان؛

- بهبود‌بخشیدن به زیرساخت‌ها و راه‌های موجود در‌سطح منطقه.

 

  1. منطقه فضا یا قسمتی از یک محدودۀ جغرافیایی است که عوامل مشابه طبیعی، اقتصادی و اجتماعی آن را از محیط اطراف خود متمایز کرده و فضای یکپارچه و یکدستی را به وجود آورده است (شیعه، 1391: 50). مقیاس منطقه در کتاب‌های مختلف از خرد تا کلان معرفی شده است که گاه بزرگ‌تر از محدودۀ یک شهرستان، گاه فراتر از یک استان وگاه فراتر از یک کشوراست که هدف از بیان منطقه در پژوهش حاضر محدودۀ بزرگ‌تر از شهرستان و نزدیک به محدودۀ استان است.

References

منابع
احمدرش، رشید، احمدی، هیوا، و عبده‌زاده، سیروان (1396). مطالعۀ انتقادی سیاست‌های توسعۀ اقتصادی مناطق مرزی کردستان. اولین همایش بین‌المللی برنامه‌ریزی اقتصادی، توسعۀ پایدار و متوازن منطقه‌ای رویکرد و کاربردها، دانشگاه کردستان.
URL: https://conf.uok.ac.ir/_JiroConference/Files/Conference/23/Common/Papers/A26.pdf
احمدی، شیرکو (1396). بررسـی نقش تعاونی‌های مـرزنشینان در تـوسعۀ شهرهای مـرزی (مطالعۀ مـوردی: شهر مــرزی سردشت). فصلنامۀ علمی علوم و فنون مرزی، 6 (2)، 64-31.
URL: https://civilica.com/doc/1190540/
ایزدی، فرناز، احمدی، عاطفه، و چاره‌جو، فرزین (1400). آینده‌پژوهی توسعۀ استان کردستان: مسائل و چالش‌های پیش روی آن. نشریۀ تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 21 (62)، 261-279.
 Doi: http://dx.doi.org/10.52547/jgs.21.62.261       
بهمن‌پور خالصی، حمیدرضا، و نوریان، فرشاد (1396). شناسایی بخش‌های رقابت‌پذیر منطقه‌ای در استان فارس. نشریۀ هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، 3 (22)، 33-44.
Doi: https://doi.org/10.22059/jfaup.2018.229073.671655
پورصفوی، سید مسعود، و جعفری، شاهین (1396). ارزیابی رقابت‌پذیری منطقه‌ای در مناطق شهری عملکردی استان مازندران با استفاده از تحلیل خوشه‌ای. فصلنامۀ پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 49 (4)، 807-820.
 Doi: https://doi.org/10.22059/jhgr.2016.58400
رحیمی، صالحه، و حسین‌زاده، رمضان (1400). سنجش و اولویت‌بندی ضریب رقابت‌پذیری منطقه‌ای در ایران براساس مؤلفه‌های اقتصاد دانش. فصلنامۀ زیست‌بوم نوآوری، 1 (2)، 63-85.
Doi: https://doi.org/10.22111/innoeco.2020.36074.1007
رسولی، محمد، و هاشمی نسب، ظهیر (1398). ارزیابی مدیریت یکپارچۀ شهر ارومیه با رویکرد آینده‌نگاری. دومین کنفرانس ملی عمران و معماری در مدیریت شهری قرن، ۲۱، تبریز.
URL: https://civilica.com/doc/934222/
زیاری، کرامت‌اله، اسکندری‌ثانی، محمد، کهکی، فاطمه، و رامش، سیروس (1399). بررسی راهکارهای توسعۀ منطقه‌ای استان خراسان رضوی با رویکرد رقابت‌پذیری منطقه‌ای. فصلنامۀ جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای)، 10 (38)، 839-823.
 Doi: https://dorl.net/dor/20.1001.1.22286462.1399.10.38.15.0
ساسان‌پور فرزانه، و جعفری‌‌راد، مریم (1400). تحلیل رقابت‌پذیری منطقه‌ای با رویکرد سناریونگاری (مورد مطالعه: شهرستان‌های استان البرز). فصلنامۀ چشم‌انداز شهرهای آینده، ۲ (۳)، 51-72.
URL: https://jvfc.ir/article-1-92-fa.html
ستوده، نازنین، فتح اللهی، جمال، و موسوی، میرنجف (1400). تببین رقابت‌پذیری منطقه‌ای با رویکرد آینده‌نگاری (مطالعۀ موردی: استان کرمانشاه). فصلنامۀ برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 11 (44)، 39-56.
 Doi: https://doi.org/10.30495/jzpm.2022.4082
شافعی، رضا، احمدی، فریدون، و مولایی، سوران (1400). واکاوی توسعۀ کسب‌وکارهای مرزی به‌عنوان رویکردی جهت کاهش پدیدۀ کولبری در مناطق مرزی (مطالعۀ موردی: بانه و مریوان). فصلنامۀ مطالعات مرزی، 9 (4)، 1-18.
URL:  https://magiran.com/p2383727  
شریف‌زادگان، محمدحسین، و ندایی طوسی، سحر (1394). چارچوب توسعۀ فضایی رقابت‌پذیری منطقه‌ای در ایران (مورد پژوهی: استان‌های 30‌گانه). نشریۀ هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، 20 (3)، 5-20.
 Doi: https://dorl.net/dor/20.1001.1.22286020.1394.20.3.1.6
شیعه، اسماعیل (1391). مقدمه‌ای بر مبانی برنامه‌ریزی شهری. تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران، چاپ31.
URL: https://www.adinehbook.com/gp/product/9644540786
عندلیب، علیرضا، و مطوف، شریف (1388). توسعه و امنیت در آمایش مناطق مرزی ایران. نشریۀ باغ نظر، 6 (12)، 76-57.
URL: https://www.bagh-sj.com/article_33.html
کارگر سامانی، امیر (1393). طراحی مدل رقابت‌پذیری شهری با تأکید بر شاخص‌های حکمرانی خوب شهری در بستر فرآیند جهانی‌شدن. اسدالله کردنائیج، گروه مدیریت و اقتصاد، دانشگاه تربیت مدرس.
URL: https://ganj.irandoc.ac.ir//#/articles/7131b8b00fa862c9e707af07fd33d5de
مدنی، نیوشا (1395). شناسایی و اولویت بندی عوامل مؤثر در رقابت‌پذیری منطقه‌ای در استان گیلان. نادر زالی، گروه هنر و معماری، دانشگاه گیلان.
URL: https://ganj.irandoc.ac.ir//#/articles/6fdfab2c388aa69ef5120b4fe25c1c5e
مقیسه، محمد‌جواد، احمدی، حسن، و همافر، میلاد (1401). برنامه‌ریزی برای رقابت‌پذیری شهری در‌مقیاس منطقه (مورد مطالعه: استان مازندران). فصلنامۀ برنامه‌ریزی توسعۀ شهری و منطقه‌ای، 7 (21)، 25-58.
 Doi: https://doi.org/10.22054/urdp.2022.66316.1412
یاسوری، مجید، و سجودی، مریم (1398). راهبردهای توسعۀ منطقه‌ای با تأکید بر تقویت ارتباطات فضاهای پیراشهری (مورد مطالعه: شهرستان رشت). مجلۀ توسعۀ فضای پیراشهری، 1 (1)، 29-42.
Doi: https://dorl.net/dor/20.1001.1.26764164.1398.1.1.4.4
 
References
Ahmadi, Sh. (2017). Investigating the role of border cooperatives in the development of border cities (Case study: Sardasht Border Town). Journal of Border Science and Technology, 6(2), 31-64. URL: https://civilica.com/doc/1190540/ [In Persian].
Ahmadrash, R., Ahmadi, H., & Abdazadeh, S. (2017). A critical study of economic development policies in the border areas of Kurdistan. The 1st International Conference on Economic Planning, Sustainable and Balanced Regional Development; Approaches and Applications, 1-16. URL: https://conf.uok.ac.ir/_JiroConference/Files/Conference/23/Common/Papers/A26.pdf  [In Persian].
Andalib, A., & Motavaf, Sh. (2009).  Development and security in spatial strategic planning in border regions. Bagh-e Nazar, 6(12), 57-76. URL: https://www.bagh-sj.com/article_33.html?lang=en [In Persian].
Annoni, P., & Ddijkstra, I. (2019). The EU regional competitiveness index. European Commission, 1-100. URL: https://ec.europa.eu/regional_policy/en/information/publications/working-papers/2019/the-european-regional-competitiveness-index-2019
Bahmanpour Khalesi, H., & Noorian, F. (2018). Identification of regional competitiveness sectors in Fars province. Journal of Honar-Ha-ye-Ziba, 3(22), 33-44.  Doi: https://doi.org/10.22059/jfaup.2018.229073.671655  [In Persian].
Chandoevwit, W. (2004). Thailand’s cross border economy, a case study of Sakaeo and Chiangrai. Thailand­Development Resources­Institute, 1-20. URL:­https://cdri.org.kh/storage/pdf/The%20Cross-Border%20Economies%20of%20Cambodia,%20Laos,%20Thailand%20and%20Vietnam_1658114935.pdf
Chroboci ´nska, K. (2021). Comparative analysis of regional competitiveness in Poland from 2010–2019 in the context of the concept of sustainable development. Sustainability, 13(6), 1-21. Doi: https://doi.org/10.3390/su13063202
Ichikawa, H., Yamato, N., & Dustan, P. (2017). Competitiveness of global cities from the perspective of the global power city index. Journal of Urban Transitions, 198, 736-742. Doi: https://doi.org/10.1016/j.proeng.2017.07.125
Izadi, F., Ahmadi, A., & Charehjoo, F. (2021).  Future studies of Kurdistan province development: Issues and challenges. Journal of Applied Researches in Geographical Sciences, 21(62), 261-279. Doi: http://dx.doi.org/10.52547/jgs.21.62.261  [In Persian].
Jovane, F., Seliger, G., & Stock, T. (2017). Decoupling growth from resources. 14th Global Conference on Sustainable Manufacturing, GCSM 3-5 October 2016, Stellenbosch South Africa. Procedia Manufacturing, 8, 1-19. Doi: https://doi.org/10.1016/j.promfg.2017.02.001
Kargar Samani, A. (2014). Designing a model of urban competitiveness with an emphasis on indicators of good urban governance in the context of the globalization process. PhD Thesis. Tarbiat Modares University. URL: https://ganj.irandoc.ac.ir//#/articles/7131b8b00fa862c9e707af07fd33d5de  [In Persian].
Kirjavainen, J., & Saukkonen, N. (2020). Sustainable competitiveness at the national, regional, and firm levels. Responsible Consumption and Production, 740-751. URL: https://link.springer.com/ referenceworkentry/ 10.1007/978-3-319-95726-5_4
Krugman, P. (2016). Growth on the periphery: Second wind for industrial regions. Fraser Allander Institute,­Glasgow, UK. URL: https://fraserofallander.org/wp-content/uploads/2023/05/International-Scotland-Update-Report-May-23.pdf
Krugman, P. (2005). Is fiscal policy poised for a comeback?. Oxford Review of Economic Policy, 21(4), 515-523. URL: https://www.jstor.org/stable/23606845
Lesniewski, M. A. (2014). The resource competitiveness of enterprises. Economics and Organization of Enterprise, 4, 1-50. URL: https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/d7f09bc3-e57c-42de-ba70-9d06cedfa2d1.
Madani, N. (2016). Identifying and prioritizing effective factors in regional competitiveness in Guilan province. MA Thesis. University of Guilan. URL: https://ganj.irandoc.ac.ir//#/ articles/ 6fdfab2c388aa69ef5120b4fe25c1c5e  [In Persian].
Moghiseh, M. J.,   Ahmadi, H., &   Homafar, M. (2022). Planning for urban competitiveness in the region (case study: Mazandaran Province). Quarterly Journals of Urban and Regional Development Planning, 7(21), 25-58. Doi: https://doi.org/10.22054/urdp.2022.66316.1412  [In Persian].
Molaei, A., & Behzadfar, M. (2019). Definition of urban identical competitiveness dimensions and opportunity with contextual approach in Iranian cities. The Journal of Spatial Planning, 23(2), 97-121. Doi: http://dorl.net/dor/20.1001.1.16059689.1398.23.2.4.7
Mousavi, M., Ghaderi, R., Taghilo, A. A., & Kahaki, F. (2018). Scenario Development in Realizability Territorial Spatial Arrangement (Case Study: Khorasan-e-Razavi). Journal of Town and Country Planning, 10(1), 65-91 URL:. https://jtcp.ut.ac.ir/article_66941.html?lang=en
Pires, I. M. M. (2020). Regional competition, regional dumping. International Encyclopedia of Human Geography (Second Edition), 11, 243-251. Doi: https://doi.org/10.1016/B978-0-08-102295-5.10156-8
Poursafavi, S. M., & Jafari, Sh. (2018). Assessment of regional competitiveness in functional urban regions by cluster analysis, Mazandaran, Iran. Journal of Human Geography Research Quarterly, 49(4), 807-820. Doi: https://doi.org/10.22059/jhgr.2016.58400  [In Persian].
Rahimi, S., & Hosseinzadeh, R. (2021). Assessment and prioritization of regional competitiveness in Iran based on the components of knowledge economy. Journal of Innovation Ecosystem, 1(2), 63-85. Doi: https://doi.org/10.22111/innoeco.2020.36074.1007  [In Persian].
Rasoli, M., & Hashminasab, Z. (2019). Evaluation of integrated management in the city of Urmia With a foresight approach. Second National Conference on Civil and Architecture in Urban Management of the 21st Century, 1-16. URL: https://civilica.com/doc/934222/ [In Persian].
Sáez, L., & Periáñez, I. (2015). Benchmarking urban competitiveness in Europe to attract investment. Cities, 48, 76-85.  Doi: https://doi.org/10.1016/j.cities.2015.06.002
Sasanpour, F., & Jafarirad, M. (2021). Analysis of regional competitiveness with a scenario approach (a case study of Alborz cities). Journal of Future Cities Vision, 2(3), 51-72. URL: https://jvfc.ir/article-1-92-fa.html  [In Persian].
Shafei, R., Ahmadi, F., & Mowlaie, S. (2021). Analysis of the development of cross-border businesses as an approach to reduce the phenomenon of Kolbari in border areas, case study: Baneh and Marivan. Journal of Border Studies, 9(4), 1-18. URL:  https://magiran.com/p2383727  [In Persian].
Shafiee Roodposhti, M., Bahrami, F., & Karimizadeh Shvani, F. (2019). Presenting the Pattern of Competition in Free Trade Zones. Journal of Business Administration Researches, 11(21), 181-207. URL: https://bar.yazd.ac.ir/article_1555.html?lang=en
Shahkarami, K., Rahnama, M., Chharrahi, M., & Heydarinesar, M. (2019). An analysis of the national position of Mashhad City on the socio-economic development based on the city-competitive brand on the Horizon of 2024. Journal of Urban Structure and Function Studies, 6(18), 87-108. URL: https://shahr.journals.umz.ac.ir/?_action=article&au=14994&_au=kiyan++shakarami&lang=en
Sharifzadegan, M. H., & Nedae Tousi, S. (2015). Iran's regional competitiveness spatial development framework; Case study: 30 provinces of Iran. Journal of Honar-Ha-ye-Ziba, 20(3), 5-20. Doi: https://doi.org/10.22059/jfaup.2015.56874  [In Persian].
Shieh, E. (2012). Introduction to Basics of urban planning. Thirty-first Edition. Tehran: Iran University of Science and Technology. URL: https://www.adinehbook.com/gp/product/9644540786  [In Persian].
Singhal, Sh., McGreal, S., & Berry, J. (2013). An evaluative model for city competitiveness: Application to UK cities. Journal of Land Use Policy, 30, 214-222. Doi: https://doi.org/10.1016/j.landusepol.2012.03.018
Sotoudeh, N., Fatah Allah, J., & Mousavi, M. (2021). Explaining the regional competitiveness with future study approach (The case study of Kermanshah Province). Journal of Regional Planning, 11(44), 39-56. Doi: https://doi.org/10.30495/jzpm.2022.4082  [In Persian].
Tang, Y., Xia, N., Varga, L., Tan, Y., Hua, X., & Li, Q. (2022). Sustainable international competitiveness of regional construction industry: Spatiotemporal evolution and influential factor analysis in China. Journal of Cleaner Production, 337, 1-18. Doi: https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2022.130592
Yasoori, M., & Sejodi, M. (2019). Regional development strategy with an emphasis on urban peripheral communication reinforcement (Case Study: Rasht). Journal of Urban Peripheral Development, 1(1), 29-42. Doi: https://dorl.net/dor/20.1001.1.26764164.1398.1.1.4.4  [In Persian].
Zyari, K., Eskandari Sani, M., Kahaki, F., & Ramesh, S. (2020). Regional development strategies in Khorasan Razavi Province with a regional competitiveness approach.  Journal Geography & Regional­Planning, 10(38), 8223-839. Doi: https://dorl.net/dor/20.1001.1.22286462.1399.10.38.15.0  [In Persian].

Files

History

  • Receive Date: 06 March 2023
  • Revise Date: 12 August 2023
  • Accept Date: 11 September 2023

Share

How to cite

Statistics