The Participatory Position of the User in the Design Process of Residential Spaces

Document Type : Original Article

Authors

1 Assistant Professor, Faculty of Architecture and Urbanism, Tabriz Islamic Art University (TIAU), Tabriz, Iran

2 MA Graduate of Agricultural Engineering, Faculty of Architecture and Urbanism, Tabriz Islamic Art University (TIAU), Tabriz, Iran

3 - MA Graduate of Agricultural Engineering, Faculty of Architecture and Urbanism, Tabriz Islamic Art University (TIAU), Tabriz, Iran

Abstract

 
Abstract:
Statement of the Problem: Different people and strata in human societies need a shelter called housing. The design process of this type of space is done in different ways, and the possibility of using the user's opinions during this process has always been desired by the design community because users are considered influential members in this matter. In recent years, the participatory approach has played an important role as an appropriate response to this process. However, the special contemporary conditions, according to the way of house selection and the view of the designers, have made their involvement in the category of participation very diverse.
Purpose: This study seeks to explain and measure the level and quality of user participation in the design process. Therefore, the study investigates, firstly, in what topics and secondly, to what extent the user can enter into this process.
Methodology: The present study uses the grounded theory approach to achieve its goals.
Results: The results show the extent and manner of the user's participation in the different stages of the design process during a three-stage and back-and-forth activity, where the user's contribution is more important at the ‘level of influence through the declaration of needs’ and the architect's contribution is at the ‘level of participation through applying specialized considerations’.
Innovation: The innovation of the research is in obtaining the model and its components using grounded theory and presenting a three-stage model of user participation in the design process.
Keywords: Design Process, Housing, Position of the User, Participatory Design, Residential Space Users.
 
Introduction:
Housing, as a platform for human life, is related and interactive with other dimensions of his life. However, it is considered an important shelter among people and different strata of any society and it can be said that it is one of the most complex buildings in design. Therefore, housing is not only a product that must be produced but is the result of a process, and its design process is more than a response to a program because it has to present a public face while the private life of its residents flows. The most important issue in this process is the person (or persons) who live in it. Today, the consequences of the separation of users of residential spaces and housing designers in the design process have been revealed in the form of issues such as identity crisis, decreased sense of belonging, failure to satisfy spiritual needs, increased rate of depression, decreased security, and other similar cases. In residential spaces, due to the inability of experts and practitioners to solve such problems, these complexes are subject to destruction and ruin. Pruitt Igoe buildings are an example of these buildings. Architectural designers, while revising the definitions and concepts, believe that they alone cannot determine the quality of spaces, because the final quality is the product of direct interaction between the user and the designer, and not paying attention to this matter is very harmful in the qualitative fate of the residential space. Nevertheless, the debatable issue in this research is the extent of user involvement and participation. First of all, what aspects of the design process will users be allowed to be involved in and comment on? Secondly, what will be the pros and cons of playing this role? Mentioning this process, the present research tries to explain how the user participates in this process.
 
Materials and Methods
According to the type of subject, the current research uses a qualitative approach to explain the position of users in the process of residential housing design. In order to advance the path of explaining the subject, this research has used the grounded theory (GT) research method in which the researcher, instead of using the existing theories, develops the theory based on the data. As a result, it provides the possibility of regular recognition of meanings from the point of view of people in a specific situation. The authors first collected the data in the theoretical basics section and then classified them. Furthermore, by explaining the basic definitions and also by referring to library sources, the authors have tried to find the correct criteria for distinguishing different areas of the design process so that they can provide a correct answer to the above questions. However, due to the fact that there are many factors influencing the design process, the subject has been elaborated and explained with the help of experts in the field of design and construction during semi-structured interviews. The sampling method in this research is purposive sampling, and the analysis of the interviews was also considered using the extraction of concepts from the text of the conducted interviews, which helped to understand the studied topic.
 
Research Findings
At first, in response to the nature of the user’s involvement in the design process category, the architects not only expressed their satisfaction with their involvement but also considered the intervention of users in matters related to the activities of the users of the spaces in question as absolutely necessary and useful. Regarding the extent of user intervention, which was raised in the interviews, the architects pointed out that the three main factors in the design and construction process are legislation, the architect, and the user, each of which has a specific place in the formation of the design process. At the head of this process, the legislator specifies the limits that must be implemented in advance in the form of the law. The user as a beneficiary expresses his needs, and the architect as an expert in this process matches the demands of both the user and the legislator. Finally, the architects attributed three basic stages to the design process.
The first stage includes expressing the quantitative needs of the design, in which the user, by defining the problem and explaining the program, expresses his quantitative needs such as the number and size of the spaces. The second stage, called carrying out the main design process, includes the architect and the user. In this stage, the architect and the user reach a general agreement about the existing challenges. The third step is to express a qualitative opinion about the design, which aims to confirm the final quality of the product by the user because, in the end, the person who will use the designed space is the user. The architectural qualities mentioned by the architects in relation to the spatial organization as well as the structure that does not conflict with the rules and principles set by the legislator mainly include issues such as the cause of creating cracks in the walls, the occupation level of the building, spatial order and how to organize, and so on. Finally, it can be pointed out that the architect completely shapes the needs of the users of the residential space regarding the architectural qualities and advancing the design process.
 
Discussion of Results and Conclusions
The results of the study indicate that architects consider the design process as two-way communication between the architect and the user, so during this interaction, the user first expresses his needs and then the architect tries to use his expertise to provide them with a correct and acceptable answer to gain their satisfaction and to increase the quality of the final product. In the meantime, sometimes the user's decision and the architect's discretion may be in conflict with each other. In this case, the architect acts according to the user's wishes despite his inner desire after warning about the possible consequences of doing an action. The non-contradiction of these demands with the legal requirements that are basically raised by various organizations has been declared as the most important red line for users’ involvement. Ultimately, if we think of the design process as a movie, the user will act as the producer and the architect as the director. In this process, the architect’s expertise and the user’s need complement each other. The results of this study, in addition to confirming the articles in the review of the literature, have followed the path of this issue. For this reason, in the way of advancing the issue of user participation in the design process, the level of user participation in the design process was determined. Therefore, in line with conducting future studies, the path ahead of researchers can be a deeper examination of users’ needs in the design process.

Keywords

Main Subjects

Full Text

مقدمه
سرپناهی به نام مسکن یکی از نیازهای اساسی انسان است (Gul et al., 2018: 1). به همین دلیل، مسکن به‌عنوان بستری مهم برای زندگی انسان با سایر ابعاد زندگی او در ارتباط و کنش متقابل است (حسین‌پور و همکاران، 1397: 2). بدین‌سان فضاهای مسکونی ارتباط تنگاتنگی با زندگی روزمره مردم دارند (Qiao et al.‚ 2022: 1). برطرف‌کردن و پاسخ به این نیاز مهم از‌جمله مسائلی است که انسان همواره با آن دست به گریبان بوده و تلاش برای رفع این مسئله و یافتن راهکاری مناسب و معقول برای آن در اولویت قرار داشته است (گلابچی و همکاران، 1393: 8). مسکن و معماری مسکن به‌دلیل ارتباط پیوسته و همیشگی با زندگی انسان‌ها نمایانگر ارزش‌ها، عقاید فرهنگی و اجتماعی جامعه است (Namian et al., 2021: 2). به همین دلیل، مسکن بیشترین ظرایف و پیچیدگی‌ها را دارد (ابراهیمی و اسلامی، 1389: 5). اهمیت فضا‌های مسکونی به‌عنوان سکونتگاه اصلی مردم روز‌به‌روز در‌حال افزایش است (هوشیار و قادری، 1397: 2)؛ از این رو، مسکن تنها یک محصول نیست که باید تولید شود، بلکه نتیجۀ یک فرآیند است و مهم‌ترین موضوع در این فرآیند فرد یا افرادی است که در آن زندگی می‌کنند (کامل‌نیا، ۱۳۹۲: 2؛ فرشچی و ترکی باغبادرانی، 1397: 2).
این فرآیند در‌طول زمان دچار تغییرات فراوانی شده که بیشترین آنها در دورۀ مدرن رخ داده است (پورمحمدی و همکاران، 1397: 6). یکی از مهم‌ترین این تغییرات اکتفا به دانش معمارانۀ طراحان در فرآیند تولید مسکن، جدایی طراحان از کاربران خانه‌های مسکونی و در‌نتیجه، حذف‌شدن افراد ساکن در خانه‌هاست (Kosk, 2016: 2). با ملاحظۀ اینکه بیشتر مردم اوقات خود را در خانه می‌گذرانند، توجه به طراحی مسکن متناسب با سبک زندگی کاربران بیش از پیش اهمیت یافته است (Mcinnes, 2016: 3). امروزه پیامدهای این روند در معماری معاصر با توسعۀ جوامع انسانی و تغییر شیوۀ زندگی مردم در‌قالب موضوعاتی همچون بحران هویت (پور دیهیمی و نورتقانی، 1392: 13)، کاهش حس تعلق (رشید کلویر و همکاران، 1398: 18)، ارضا‌نشدن نیازهای روحی (محمدزاده و جوانرودی، 1395: 2)، افزایش میزان افسردگی (تقی‌پور و همکاران، 1401: 2؛ نعیمی فروتنی‌نژاد و همکاران، 1401: 4) و دیگر موارد مشابه در مجتمع‌های مسکونی هویدا شده است و گاهی نیز این مجتمع‌ها به‌علت نداشتن توانایی کارشناسان و عوامل اجرایی در حل اینگونه مشکلات تخریب و نابود می‌شوند (شکل۱).
 
شکل۱: لحظۀ انهدام ساختمان‌های پروئیت ایگو در سال 1972 (منبع: charles, 2011)
Figure 1: The Moment of The Destruction of The Pruitt Igoe Buildings in 1972

مطالب فوق حاکی از آن است که نقش کاربران در طراحی مسکن اهمیت فراوان دارد و باید به آن توجه جدّی شود. امروزه با افزایش نیاز به مسکن، توجه به کمیت و غفلت از کیفیت موجب کاهش رضایت‌مندی ساکنان شده است (کشتکار قلاتی و همکاران، 1401: 3). به همین جهت، تأکید معماران، طراحان و برنامه‌ریزان به کیفیت فضاها و محیط‌های ساخته‌شده افزایش یافته (طاهر طلوع‌دل و همکاران، 1396: 1) و نقش طراحی نیز به‌عنوان ابزاری برای شکل‌دادن به محیط زندگی و پاسخگویی به توقعات و نیازهای انسان اهمیت بیشتری یافته است (مستقیمی و همکاران، 1394: 1). طراحان معماری ضمن تجدید‌نظر در تعریف‌ها و مفاهیم، معتقد هستند که به‌صورت مجرد نمی‌توانند تعیین‌کنندۀ کیفیت فضاها باشند؛ زیرا کیفیت نهایی، محصول تعامل مستقیم بین کاربر و طراح است و بی‌توجهی به این امر در سرنوشت کیفی فضای مسکونی بسیار زیانبار است (Fakere et al., 2017: 4).
پاسخ کارشناسان دربارۀ این دغدغه، بهره‌گیری از مشارکت کاربران در فرآیند طراحی و ساخت مسکن است. به باور صاحب نظران همواره ماهیت وجودی مشارکت مطلوب بوده است (Mclagan & Nel‚ 1998: 45). زمانی که مردم در کنترل تصمیمات مربوط به طراحی، ساخت و مدیریت مساکن خویش نقش دارند، این فرآیند و محصول نهایی موجب ارتقا میزان رفاه اجتماعی آنان می‌شود (کامل‌نیا، 1392: ۶۴). زیرا با ورود و اظهار‌نظر کاربر در بخش فرآیند طراحی مسکن، میزان کیفیت نهایی افزایش خواهد یافت (Christiansson et al., 2011: 2; Saleh et al.‚ 2011: 5). اما مسئلۀ درخور بحث در پژوهش حاضر حدود و میزان دخالت کاربران است. بدین صورت که کاربران اجازۀ ورود و اظهار‌نظر در چه موضوعاتی از فرآیند طراحی را خواهند داشت و کم و کیف این ایفای نقش به چه شکل خواهد بود؟ باتوجه به گستردگی موضوعات در فرآیند طراحی مسکن، بررسی مبحث مشارکت نیز به‌تبع آن پیچیده‌تر خواهد شد. به همین جهت، در پژوهش حاضر کوشش شده است تا نحوۀ مشارکت کاربر در این فرآیند تبیین و بررسی شود. در این راستا نگارندگان پس از معرفی زمینه و افق‌های مشارکت در طراحی مسکن، به ایجاد شناخت مناسب برای انتخاب رویکرد بهینه در جلب مشارکت فکری قطب‌های طراحی مسکن می‌پردازند و در‌ادامه، به دسته‌بندی نیازهای انسانی و نوع مشارکت متناسب با آن، محدودیت‌ها و دامنه‌های دخالت طراح و بهره‌بردار و در‌نهایت، به بازتعریف مقوله‌های طراحی مشارکتی اشاره می‌‌کنند. سپس با بهره‌گیری از مؤلفه‌ها و هدف‌های دربرگیرندۀ آنها، ابزار نظرسنجی و طراحی به سنجش گذاشته می‌شود. درپایان، علاوه‌برکسب عوامل اصلی و تحلیل فرضیه‌ها، مدل دربرگیرندۀ روابط میان عوامل فرآیند طراحی مشارکتی ارائه می‌شود.
پژوهش‌های فراوانی دربارۀ مبحث مشارکت کاربران در فرآیند طراحی صورت گرفته است که در هریک از پژوهش‌ها ویژگی‌های مشارکت، پیامدهای آن و انواع مشارکت بیان شده است. درمیان پژوهش‌های خارجی می‌توان به پژوهش Lawson (1980) با عنوان طراحان چگونه می‌اندیشند؟ و پژوهش Blundell Jones et al. (2005) با عنوان معماری و مشارکت اشاره کرد. همچنین، از‌ بین منابع داخلی نیز می‌توان به پژوهش کامل‌نیا (1387) با عنوان «معماری و الگو‌واره‌های طراحی جمعی» و پژوهش زمانی (1387) با عنوان «بررسی و بازتعریف جایگاه مشارکت در فرآیند طراحی مسکن» اشاره کرد که تعدادی از مقالات ‌بحث‌شده در‌بخش پیشینه برگرفته از منابع مذکور است. 
علی‌الحسابی و یوسف زمانی (۱۳۸۹) در پژوهشی با عنوان «فرآیند طراحی معماری، تعامل میان طراح و بهره‌بردار (مدل‌یابی مشارکت در طراحی مسکن‌های شخصی ساز)» موضوع مشارکت بهره‌بردار را در فرآیند طراحی بررسی و درنهایت، با ارائۀ مدلی در‌برگیرنده، روابط میان عوامل فرآیند طراحی مشارکتی را بیان کرده‌اند.
اسلامی و همکاران (۱۳۹۱) در پژوهشی با عنوان «مشارکت طراحی در قلمرو فضای همکاری طراحان و کاربران» ارتباط فضای ذهنی و عینی طراحان و کاربران را در قلمرو همکاری بررسی کرده‌اند. در این پژوهش محققان ابتدا دنیای ذهنی طراحان و دنیای عینی کاربران و سپس تفاوت بین روش‌های مشارکت طراحی را بیان کرده‌اند و درادامه، انواع گونه‌های روش‌های مشارکتی را توضیح داده‌‌اند. محققان در این پژوهش در‌پی جنبه‌های جدید مشارکت طراحی یا تحقیقات طراحی هستند. همچنین، آنها بر چهار نوع ویژه از مشارکت طراحی متمرکز بوده‌اند. نتایج پژوهش نشان داد که شکل فرآیند درک سنتی نیاز به تغییر طراحی دارد. 
کامل‌نیا (۱۳۹۲) در پژوهشی با عنوان «چارچوبی نوین برای تعامل معماری جمعی در طراحی مجموعه‌های مسکونی معاصر» به استفاده از رویکرد معماری جمعی و روش‌های مشارکتی می‌پردازد. بررسی نظریه‌های ارائه‌شده از دهۀ 1960 میلادی تاکنون و معرفی نمونه‌های موردی ساختمان‌های مسکونی این برهه، حاکی از توجه نگارنده بر سیر تکامل مبحث مشارکت در گذر زمان بوده است. محقق معتقد است که بررسی مجموع نظریه‌های مشارکتی نشان داده است که در این نظریه‌ها بر تأثیر مثبت مشارکت افراد در‌حوزه‌های مختلف تأکید شده است. شناسایی سه دورۀ اصلی در بررسی رویکردهای مشارکتی معماری مسکن در قرن بیستم میلادی از نتایج این پژوهش است.
گلابچی و همکاران (۱۳۹۳) در پژوهشی با عنوان «مشارکت بهره‌برداران در فرآیند طراحی، زمینه‌ساز تحقق پایداری اجتماعی مسکن انبوه در ایران؛ نمونۀ موردی: مسکن شهرک صنعتی پرند» به میزان تأثیر متغیر‌های مؤثر در مسکن‌ها پرداخته‌اند. محققان در این پژوهش ابتدا به مشکلات ناشی از صنعتی‌سازی اشاره و سپس مؤلفه‌های طراحی پایدار و مبحث مشارکت را معرفی کرده‌اند. نتایج مطالعات مبنی بر این است که فضای معماری به‌وجود‌آمده، ارتباط بسیار اندکی با کاربران دارد؛ زیرا کاربران در مراحل طراحی هیچ‌گونه ایفای نقشی نداشته‌اند. 
باباصادقیان (۱۳۹۴) در پژوهشی با عنوان «راهکاری برای طراحی مسکن فقرا مبتنی بر مشارکت» ابتدا مباحثی را در‌زمینۀ مشارکت ساکنان از برخی نظریه‌پردازانی طرح می‌کند که در این چارچوب مطالعه و فعالیت کرده‌اند و سپس تعریفی از مفهوم الگو را در معماری مسکونی ارائه می‌دهد و درادامه، مهم‌ترین موانع راهکارهای مشارکتی را در طراحی مسکن برمی‌شمرد. درنهایت، نتایج پژوهش به ارائۀ راهکارهای پیشنهادی برای مداخله در عرصۀ ساخت‌و‌ساز مسکن در محلات فقیر نشین اشاره دارد.
پورابراهیمی و شریف (۱۳۹۴) پژوهشی با عنوان «جستاری در چگونگی مشارکت کاربران در فرآیند طراحی» انجام دادند. محققان کوشیدند تا برای اجرای موفق فرآیند طراحی از‌نوع مشارکتی الگویی را ارائه کنند. به همین خاطر، برای نیل به این هدف ضمن بررسی و تحلیل نظر‌ها و دیدگاه‌های مختلف دربارۀ چگونگی مشارکت و تعیین مشارکت‌کنندگان و نیز ارائۀ روش‌های مختلف جمع‌آوری اطلاعات، نکاتی را تبیین کرده‌اند که می‌تواند منجر به اجرای موفق طراحی مشارکتی شود. درنهایت، نتایج پژوهش به مراحل انجام‌دادن مشارکت بین طراح و کاربران اشاره دارد.
فرشچی و ترکی باغبادرانی (۱۳۹۷) در پژوهشی با عنوان «بررسی فرآیند مشارکت استفاده‌کنندگان (مردم) در روند طراحی مسکن با رویکرد معماری جمعی» نحوۀ مشارکت استفاده‌کنندگان را در طراحی مسکن بررسی کرده‌اند. نگارندگان در این فرآیند ارتباط کارآمد و صحیح بین طراح و استفاده‌کننده را که حالت «معمار فعّال-کارفرما فعّال» و معرّف همان معماری جمعی است، بیان می‌کنند. همچنین، در این پژوهش این نکته مطرح می‌شود که استفادۀ یکسان از همۀ روش‌های مشارکت برای همۀ جامعۀ آماری نمی‌تواند مفید باشد و به‌طور مشخص، استفاده از ابزارها و روش‌های متفاوت در افراد مختلف می‌تواند نتایج بهتر و پذیرفتنی داشته باشد.
با نگاه کلی به مطالب موجود در پیشینۀ موضوع می‌توان پی‌ برد که پژوهشگران تاکنون موضوع بحث‌شده را از جهت‌‌های مختلف توصیف و تبیین کرده‌اند. توجه به مبحث کیفیت مسکن، موجب شده است تا پژوهشگران بررسی‌هایی دربارۀ ساخته‌های معماران کنند. همچنین، آنها را برآن داشته است تا راهکار «مشارکت» را برای ارتقای این امر مهم ارئه دهند؛ از این رو آنها به مطالعۀ نظریه‌های موجود در این زمینه پرداخته‌اند. بررسی‌ها حاکی از آن است که مناسب‌ترین زمان مشارکت کاربر در مرحلۀ «فرآیند طراحی» است. فرآیند طراحی کوششی برای ابداع راه‌حل‌ها، قبل از اجرای آنهاست. از وظایف طراحان نیز تشخیص تمایل‌های مردم یا شکل‌دادن به تمایلها و ایجاد محیطی‌های لازم برای افراد است. در‌ادامه، پژوهشگران پس از تفکیک انواع مشارکت راهکارهایی را برای حل موانع و مشکلات موجود ارائه می‌کنند. الگوهایی برای معماری مشارکتی پیشنهاد شده است؛ اما همچنان هیچ حدودی دربارۀ ورود و اظهارنظر کاربران در فرآیند طراحی مشخص نشده است. مرحلۀ فرآیند طراحی حوزه‌های وسیعی را پوشش می‌دهد؛ از این رو هدف اصلی پژوهش حاضر، تبیین جایگاهی مشخص و صحیح برای کاربران فضاهای مسکونی در رویکرد طراحی مشارکتی است.

مبانی نظری پژوهش
پرداختن به وجوه مختلف مسکن و مؤلفه‌های اصلی آن، یکی از دغدغه‌های اصلی متخصصان این حوزه است. هدف اصلی بسیاری از طرح‌های معماری، ساخت محیطی است که پاسخگوی نیازهای انسان اعم از نیازهای عملکردی، فرهنگی، زیبا‌شناختی و دیگر موارد باشد. واردکردن کاربران در فرآیند طراحی طرح‌هایی که محیط زندگی آنها را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، سبب آشنایی طراحان با این نیازها و نیز معیارهای یک طراحی خوب از‌دید کاربران می‌شود. به همین منظور در این بخش از پژوهش، ابتدا فرآیند طراحی و سپس اهمیت جایگاه مشارکت در فرآیند طراحی توضیح و تشریح و درنهایت، مهم‌ترین رویکردهای مشارکت کاربر در فرآیند طراحی مطرح می‌شود.

فرایند طراحی در معماری مسکن
فراوانی پیشینۀ مکتوب راجع به «فرآیند طراحی» پدیده‌ای به‌نسبت تازه است که از اوخر دهۀ 1950 میلادی شتاب زیادی گرفت. فعل «طراحی» بیشتر به یک فرآیند فیزیکی اشاره دارد (سید مرادی و همکاران، ۱۳۹۷: ۲). از زمانی که معمار تصمیم می‌گیرد اثری را خلق کند تا زمانی که طرح برای اجرا آماده می‌شود، در بطن حرکت وی اتفاقات بسیاری رخ می‌دهد. محققان مجموع این مراحل را فرآیند و یا روند طراحی می‌نامند. عمدۀ متخصصانی که به مبحث فرآیند طراحی پرداخته‌اند، مراحلی را نیز برای آن قائل شده‌اند (خیابانیان، ۱۳۸۸: ۵۰). به‌طور طبیعی، افراد مختلف نیز این مراحل را از راه‌های متفاوت طی می‌کنند (خیراللهی، ۱۳۹۲: ۸۲-۷۱). فرآیند طراحی را می‌توان کوششی برای ابداع راه‌حل‌ها پیش از اجرای آنها دانست (لنگ، ۱۳۹۱: ۶۴) و از آنجایی که «مسکن» به‌عنوان پیچیده‌ترین بنا در طراحی است، اهمیت موضوع دوچندان می‌شود (آصفی و ایمانی، ۱۳۹۳: ۶۴). در طراحی مشارکتی (Participatory Design) به جمعی‌بودن فرآیند طراحی و لزوم مشارکت کاربران در فرآیند طراحی تأکید شده است. این رویکرد، مشارکت کاربران را شرط لازم برای دستیابی به یک طراحی خوب و موفق می‌داند (پورابراهیمی و شریف، ۱۳۹۴: ۲). به عبارت دیگر، طراحی مشارکتی دیدگاهی است که مردم را یک طرف و معمار را یک طرف دیگر قرار نداده، بلکه طراح را هم در زمرۀ مردم قرار داده است (اسلامی، ۱۳۸۲: 52-44). در‌ادامه، برای تبیین و شفاف‌سازی مطالب فوق، موضوع مشارکت عمیق‌تر بررسی می‌شود.

مشارکت در فرآیند طراحی
مشارکت در لغت به‌معنای شرکت‌کردن و یا بهره‌برداری در امری است (لغتنامۀ دهخدا، ۱۳۴۳: ذیل مشارکت؛ فرهنگ فارسی معین، 1384: ذیل مشارکت). در فرهنگ آکسفورد کنش یا واقعیت، به‌معنای شرکت‌داشتن در یک فعالیت یا رویداد آمده است (Online Oxford Dictionarie, 2023). مشارکت معادل اصطلاح انگلیسی «Participation» بوده و از ریشۀ «Part» به‌معنای قسمت، جزء و بخش گرفته شده و به‌معنای «درگیر‌شدن و سهیم‌شدن در چیزی و یا گرفتن قسمتی از آن است» است (ویسی و طلیسچی، ۱۳۹۴: ۶؛ Caixeta et al., 2019: 11) مشارکت به‌‌نوعی درگیری ذهنی و عاطفی اشخاص در موقعیت‌های گروهی است که آنان را برای دستیابی به هدف‌های گروهی برمی‌انگیزاند (قاسمی‌برمی، 1396: 1). هستۀ مرکزی مفهوم مشارکت در فرآیند طراحی، کاربر‌محوری و شریک‌بودن هرچه بیشتر کاربران در فرآیند طراحی معماری است (Soikkeli et al., 2023: 2). بسیاری از نظریه‌پردازان و پژوهشگران مختلف، مشارکت در فرآیند طراحی را به‌عنوان رویکردی جدید در فرآیند طراحی معماری می‌دانند (Huang et al., 2015: 4; Mokhtarmanesh & Ghomeishi, 2019: 3; Smith & Iversen, 2018: 6; Li et al., 2012: 4; Xie et al., 2017: 2). با این حال، میزان و نحوۀ مشارکت مردم در فرآیند طراحی در سه دستۀ کلی تقسیم‌کردنی است (شکل2).
از‌دیدگاه Taylor & McKenzie مشارکت اصیل به‌ معنای این است که قدرت تصمیم‌گیری در اختیار مردم غیر‌نخبه قرار گیرد. Borkey نیز مشارکت را بخش جوهری و اساسی رشد انسان می‌داند. مفهوم مشارکت در دهۀ 1930میلادی به‌عنوان بحثی جدّی در‌‌حوزۀ ساخت‌و‌ساز بازآفرینی شد. طراحی مشارکتی، نگرشی دربارۀ نیرویی برای ایجاد، تغییر و مدیریت محیط ساخته‌شده برای مردم است. فعالیت طراحی مشارکتی بر این اساس است که اگر شهروندان در ایجاد و مدیریت محیط خود فعّال باشند، به جای اینکه فقط به‌عنوان مصرف‌کننده عمل کنند، در مواردی خود نقش تصمیم‌گیرنده را نیز ایفا می‌کنند. در این روش محیط عملکرد بسیار بهتری خواهد داشت.
Broome از نظریه‌پردازان ساخت انبوه مسکن بیان می‌دارد هنگامی که ساکنان بتوانند دربارۀ مسائل اصلی خود تصمیم‌گیری کنند، میتوانند در طراحی، ساخت یا مدیریت مسکن خود نیز مداخله کنند که این خود به بهبود وضعیت فردی و اجتماعی منجر خواهد شد؛ اما هنگامی که مردم کنترل یا مسئولیتی دربارۀ تصمیمات اصلی فرآیند ساخت و طراحی مسکن ندارند، محیط‌های مسکونی، مانعی برای تکامل فردی می‌شود و درنتیجه، بر اقتصاد، تحمیلی وارد خواهد شد (Broome, 2005: 105). John Turner از نظریه‌پردازان مسکن معتقد است که نقص‌ها و کمبودهای یک واحد مسکونی هنگامی که حاصل فعالیت ساکنان باشد، بیش از هنگامی که حاصل فعالیت دیگران است، تحمل‌کردنی است. سیاست‌های متداول تأمین مسکن به‌طور ضمنی، برمبنای این فرض استوار است که مردم فقط مصرف‌کننده‌ هستند. بدین ترتیب، این سیاست‌ها نیاز و توانایی مردم را در شکل‌دادن به محیط نادیده می‌گیرد. الکساندر عقیده دارد که فقط خود مردم از نیازهایشان اطلاع دارند؛ بنابراین مردم باید در فرآیند طراحی به‌صورت فعّال و مستقیم دخالت داشته باشند (الکساندر، 1381: 25). 
 
شکل 2: رویکردهای مشارکت کاربر در فرآیند طراحی (منبع: نگارندگان)
Figure 2: User Participation Approaches in The Design Process

معمار فعّال-کارفرما منفعل (معماران خود‌محورگرا)
در این حالت معمار بدون لحاظ‌کردن دیدگاه کارفرما به طراحی واحدهای مسکونی بر‌اساس محتوای ذهنی و تخصصی خود اقدام می‌کند و دراساس، دیدگاه کارفرما را در آن دخیل نمی‌کند و از این رو کارفرما در‌مقابل فعّال‌بودن معمار، منفعل است. به همین خاطر، تمامی اختیار به دست معمار سپرده می‌شود. برآیند چنین طراحی به‌ندرت مورد رضایت کارفرما قرار می‌گیرد و اگر هم رضایتی به وجود آید، به‌دلیل امکان‌نداشتن اصلاح است که کارفرما را مجبور به پذیزش طرح می‌کند. هرچند کارفرما گاهی دست از اتمام طرح خود بر می‌دارد و اصلاحات و تغییراتی را در طرح وارد می‌کند. معمار معتقد است که باید چیزی را به کارفرما بدهد که خودش می‌خواهد و یا فکر می‌کند که برای کار فرما خوب است. در این حالت، طراح کارفرمایی را انتخاب می‌کند که علاقه‌مند به قابلیت زیست‌پذیری و کاهش هزینه‌های اجرایی ساختمان بوده است تا سخت‌گیری کمتری داشته است (نوروزی و جوان‌فروزنده، 1400: 5) که در‌نهایت، معماری نوگرای مدِ روز و یا چیزی به‌شدت التقاطی تولید و معمار خود‌محور، فرم‌دهنده معماری می‌شود (Ackerman, 1969: 44). 

معمار منفعل-کارفرما فعّال (معماران عمل‌گرا)
در این وضعیت معمار تنها به‌دلیل داشتن تخصص طراحی و آشنایی با نرم‌افزارهای مربوط و در مواردی نیز به‌دلیل الزامات قانونی ازسوی کارفرما برای طراحی به خدمت گرفته می‌شود؛ اما موظف است در چهارچوب تعیین‌شده و براساس پیش‌طرح‌های کارفرما کار طراحی را به انجام برساند. در این روش آنچه مدنظر است، خواست و ارادۀ کارفرماست. معمار منفعلانه ایده‌های وی را در‌قالب فرآیند طراحی می‌ریزد. در این وضعیت معمار تنها مغایرت‌های احتمالی پیش‌طرح کارفرما را با مقررات و ضوابط شهرسازی گوشزد می‌کند و ایده‌های اصلاحی را برای رفع آن ارائه می‌دهد. ایده‌های اصلاحی معمار به شرطی جنبۀ اجرایی خواهد یافت که توافق کارفرما را کسب کند. در این وضعیت معمار منفعل و کارفرما به‌طور کامل، فعّال است (فرشچی و ترکی باغبادرانی، ۱۳۹۷: ۳۹). معمار معتقد است که باید چیزی را انجام دهد که کارفرما می‌خواهد. پیشینۀ این دیدگاه در‌نهایت، به نهضت «طراحی برای مردم» (Design for People) در انگلستان ختم می‌شود که در این حالت، کارفرما طرحی را انتخاب می‌کند که معمار بدون مجادله خواسته‌های کارفرما را بدون پذیرفته است و این درنهایت، منجر به معماری کوچه‌بازاری می‌شود (Ackerman, 1969: 44). به عقیدۀ Dick Powell این مردم هستند که تعیین می‌کنند محصول چه باید باشد. دراصل، مردم برای این وظیفه (رسالت پاسخ به نیاز‌های مردم) به ما اعتماد کرده‌اند. پس باید سعی کنیم آنچه را مردم می‌خواهند، منعکس کنیم (علی‌الحسابی و یوسف زمانی، ۱۳۸۹: 34).

معمار فعّال- کارفرما فعال (معماران مشارکت‌گرا)
این وضعیت، حالت ایده‌آل و مطلوبی است که برآیند و خروجی آن حاوی دیدگاه‌های کارفرما و دربرگیرندۀ الزامات قانونی و ضوابط طراحی است. در‌واقع، این وضعیت یک فرآیند تعامل‌گونه است که دو طرف آن فعّال هستند (Sukkasame & Alhashimy, 2021: 4). کارفرما دیدگاه‌ها و خواست خود را در طراحی با معمار درمیان می‌گذارد. آنگاه معمار این خواست‌ها را با ضوابط و مقررات قانونی و طراحی ارزیابی می‌کند و چنانچه مغایرت‌هایی مشخص شود با دعوت از کارفرما و طرح موضوع مغایرت‌ها، راه‌حل و مکانیزم‌های اصلاحی را ارائه می‌دهد. آنگاه از کارفرما می‌خواهد با این راهکارها و مکانیزم‌های ارائه‌شده تا حدودی خواست خود را تعدیل کند تا مغایرت‌ها رفع شود. بدیهی است طراحی آنگاه نهایی خواهد شد که در یک فرآیند تعاملی، اشکالات و مغایرت‌ها با همکاری دو طرف مرتفع شود. در این صورت، طرح از یک طرف با نیازهای کارفرما و از طرفی دیگر با الزامات فنی-تخصصی منطبق می‌شود (Smith & Iversen, 2018: 10). در این روش هیچ‌کدام از دو طرف منفعل نیستند، بلکه هر دو فعالانه در فرآیند طراحی ایفای نقش می‌کنند تا برآیند با علایق و خواست دو طرف و الزامات قانونی سازگار شود؛ از این رو کارفرما از چگونگی انجام‌دادن کار و خروجی آن رضایت پیدا می‌کند (Ammar et al., 2013: 5). در رویکردهای مشارکتی جدید، معمار و برنامه‌ریزان به‌عنوان «تسهیل‌کننده » شناخته می‌شوند. در‌صورتی که در گذشته به‌عنوان کارشناس و تصمیم‌گیرنده عمل می‌کردند (Valladares, 2017: 6). به همین دلیل، این وضعیت که همان معماری جمعی یا تعاملی است، فرآیندی برد-برد تلقی می‌شود (فرشچی و ترکی باغبادرانی، ۱۳۹۷: ۳۹).

روش‌شناسی پژوهش
معماری یکی از مباحثی است که عوامل زیادی در شکل‌گیری آن اثرگذار است. در پژوهش حاضر باتوجه به نوع موضوع از رویکردی کیفی استفاده شده است تا جایگاه کاربر در فرآیند طراحی فضاهای مسکونی تبیین شود. در این رویکرد پدیده‌ها در تمامیت و کلیت خود، در محیط طبیعی و در ارتباط با مجموعه‌ای از عناصر موجود بررسی می‌شود؛ این بدان معناست که پژوهشگران اشیا را در موقعیت‌های طبیعی آنها مطالعه می‌کنند و می‌کوشند پدیده‌ها را برحسب معناهایی که مردم به آنها می‌دهند، مفهوم‌سازی یا تفسیر کنند (گال و همکاران، ۱۳۹۳: ۶۰). در پژوهش حاضر برای پیشبرد مسیر تبیین از روش تحقیق گراندد تئوری (Grounded Theory Methodology) استفاده شده است که امروزه صاحب‌نظران و نظریه‌پردازان مختلف به آن به‌عنوان رهیافتی نوگرایانه توجه میکنند (فراستخواه، ۱۳۹۵: ۱۹). در این روش پژوهشگر به‌جای استفاده از نظریه‌های موجود، خود به تدوین نظریه بر‌اساس داده‌ها می‌پردازد؛ در‌نتیجه امکان شناخت منظم معانی را از‌دیدگاه افراد در یک موقعیت خاص فراهم می‌کند. روایی در این نوع پژوهش‌ براساس رسیدن به معیار قابلیت اعتماد و تعمیم‌پذیری است که در‌مقایسه با چارچوب نظری موجود صورت می‌گیرد. همچنین، بررسی پایایی پژوهش با ارائۀ متونی از مصاحبه‌ها، اجرای فرآیند کامل روش نظریة زمینه‌ای و شرح اقدامات صورت می‌گیرد.
بدین ترتیب نگارندگان ابتدا در‌بخش مبانی نظری به جمع‌آوری اطلاعات و سپس به دسته‌بندی داده‌ها پرداخته‌اند. در‌ادامه، نگارندگان با تبیین تعریفهای پایه و با مراجعه به منابع کتابخانه‌ای درصدد یافتن معیاری صحیح برای تفکیک حوزه‌های مختلف فرآیند طراحی بوده‌اند تا بتوانند پاسخی صحیح را برای سؤال‌های فوق ارائه دهند؛ اما باتوجه به اینکه ازسویی، عوامل زیادی در امر فرآیند طراحی اثرگذار است و از سوی دیگر، در هیچ‌یک از منابع دسته‌بندی جامع و مشخص در این حوزه‌ها ارائه نشده است، یافتن پاسخ سؤال‌های پژوهش در منابع کتابخانه‌ای ممکن نبود؛ در‌نتیجه پاسخ سؤال‌های مدنظر به‌طور مستقیم از متخصصان حوزۀ طراحی و ساخت‌‍وساز با مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته حاصل شده است که با این راهبرد، معماران با ارائۀ توضیحاتی ازجمله نحوۀ مشارکت کاربران فضاهای مسکونی نظر خود را اعلام می‌کنند. 
بررسیها در پژوهش حاضر تا رسیدن به اشباع نظری ادامه پیدا کرد. بدین منظور جامعۀ آماری پژوهش حاضر ۱۶نفر از معماران عضو سازمان نظام مهندسی ساختمان استان آذربایجان شرقی است که در این مصاحبه صلاحیت اظهار‌نظر  را داشته‌اند؛ بنابراین شیوۀ نمونه‌گیری در این پژوهش نمونه‌گیری هدفمند است. تجزیه‌و‌تحلیل مصاحبه‌ها با استفاده از استخراج مفاهیم از متن مصاحبههای انجام‌‌شده، صورت گرفته است. زمانی که در عرف علمی جای خالی یک نظریه احساس می‌شود، نظریۀ برپایه «گراندد تئوری» می‌تواند راهکاری مناسب برای تکمیل این امر باشد. در این روش گردآوری، نظم‌دادن و تجزیه‌و‌تحلیل داده‌ها به یکدیگر وابسته است؛ به‌طوری که می‌توان گفت همزمان انجام می‌شود. همچنین، در این روش تحلیل داده‌ها با کدگذاری صورت می‌گیرد و دراصل به فرآیندی از تحلیل اشاره دارد که از خلال آن مفاهیم تشخیص داده و سپس ابعاد و خصوصیات آن در داده‌ها کشف می‌شود. در‌اصل نظریة زمینه‌ای براساس تشخیص و شناساندن موضوعات یا مفاهیم موجود در متن و کدگذاری متن شکل گرفته است. در اینجا کدگذاری به‌معنای رمزگشایی و تفسیر داده‌ها و شامل نام‌گذاری مفاهیم، تبیین و بحث از آنها با جزئیات بیشتر به‌شیوۀ استقرایی است. این بخش، فرآیند اصلی شکل‌گیری نظریه در این پژوهش بوده است. سنجۀ حاضر با درنظر‌گرفتن این مطلب، پیشبرد موضوع را در قسمت مصاحبهها با حساسیت بیشتری پیگیری کرده است. بدین ترتیب که ابتدا مصاحبه‌های نیمه‌ساختار‌یافته به‌صورت فایل صوتی ضبط و ذخیره و سپس به‌صورت متن بر‌روی کاغذ بررسی می‌شود که در‌ادامه، معماران مفاهیم را از درون متون ارائه و استخراج می‌کنند و در‌نهایت، آن مفاهیم به‌صورت گسترده‌تر در قسمت یافته‌ها توضیح داده می‌شود.
سؤال‌های مصاحبۀ نیمه‌ساختاریافته شامل داده‌های عمومی (نام، نام‌خانوادگی، سن، میزان تحصیلات، رشتۀ تحصیلی، شهر محل سکونت و میزان سابقۀ کار) بوده است که مصاحبه‌شوندگان بیشتر مدرک لیسانس معماری با میانگین سنی ۲۸ و سابقۀ کار ۷ سال داشتند. سؤال‌های اصلی در‌قالب ۴ سؤال تنظیم شده است.
۱- در چه صورتی کاربر اجازۀ مشارکت در فرآیند طراحی معماری را دارد؟
۲- کاربر در چه موضوعاتی از فرآیند طراحی می‌تواند مداخله داشته باشد؟
۳- میزان مشارکت کاربر در هر‌کدام از موضوعات به چه صورت است؟
۴- درصورت تفکیک کاربران، چه معیارهایی اهمیت دارد؟
هر مصاحبه باتوجه به مکث و استراحت کوتاه بین سؤال‌ها بین ۱۰ تا ۲۰ دقیقه طول کشید که پژوهشگران در‌طول مصاحبه ضمن ضبط مصاحبه‌ها، یادداشت‌برداری‌هایی نیز کردند تا تلاشی برای توصیف جنبه‌های پنهان مصاحبه و ثبت نکات مربوط به بازسازی مصاحبه‌ها کرده باشند. گفتنی است، طبق موازین اخلاقی، ضبط و یادداشت‌برداری با اجازة مشارکت‌کنندگان صورت گرفته و عملیات مقوله‌بندی و منظم‌سازی داده‌ها نیز مطابق با روش‌شناسی معرفی‌شده، انجام گرفته است. درنهایت، با جمع‌بندی مصاحبه‌ها، مفاهیم و داده‌ها به‌صورت گسترده‌تر در قسمت یافته‌ها بررسی شده است.

یافته‌های پژوهش و تجزیه‌و‌تحلیل 
با مطالعۀ پیشینۀ موضوع و بررسی مبانی نظری می‌توان دریافت که کارشناسان و طراحان علاوه‌بر موافقت با ورود و اظهارنظر کاربر در مراحل انجام‌دادن فرآیند طراحی، این امر را لازمۀ به‌ثمر‌رساندن یک طرح با‌کیفیت می‌دانند؛ اما تنوع و گوناگونی اقشار کاربران موجب نسبی‌شدن مسئلۀ چگونگی ایفای نقش آنان در امر فرآیند طراحی شده است. باتوجه به اینکه ازسویی، عوامل زیادی در امر فرآیند طراحی اثرگذار هستند، در هیچ‌یک از منابع نیز به دسته‌بندی جامع و مشخص این حوزه‌ها توجهی نشده است تا بتوان براساس آن، حدود مشارکت کاربران را تعیین کرد؛ بنابراین دربارۀ پاسخ به این مهم (دسته‌بندی جامع عناصر فرآیند طراحی برای تعیین حدود مشارکت کاربر) مصاحبه‌هایی با جامعۀ معماران (به‌عنوان متخصصان حوزۀ طراحی) صورت گرفت که جزئیات این مصاحبه‌ها به‌صورت مفصل، در قسمت روش پژوهش بررسی شده است. 
در ابتدا، معماران در پاسخ به ماهیت ورود و یا عدم ورود کاربر در مقولۀ فرآیند طراحی نه‌تنها به ورود کاربر اعلام رضایت داشتند، مداخلۀ کاربران را در موضوعات مربوط به نحوۀ فعالیت استفاده‌کنندگان از فضای مدنظر به‌طور کامل، لازم و مفید قلمداد کردند . نکتۀ مهم دیگر در این مصاحبه مسئلۀ بی‌رغبتی دسته‌ای از افراد به ظاهر کاربر بوده که به گفتۀ مصاحبه‌شوندگان میزان تأثیر و جمعیت این اقشار در‌طی سالیان اخیر پررنگ‌تر از گذشته شده است. اشخاصی که هیچ‌گونه دخالت مفیدی در امر فرآیند طراحی نداشته‌اند، بیشتر با معمارانی همکاری می‌کنند که صرفۀ اقتصادی بیشتری را برای آنان فراهم می‌آورد. از آنجا که این نوع کاربران تنها به‌صورت اقتصادی به مقولۀ مسکن می‌نگرند، همۀ مسائل مرتبط با فرآیند طراحی نیز به متغیری با عنوان صرفۀ اقتصادی وابسته می‌شود و باتوجه به این امر می‌توان دربارۀ جهت حرکت جریان طراحی مشارکتی در امر مسکن ابراز نگرانی کرد. به گفتۀ معماران، این دسته از کاربران فضاهای مسکونی در اینگونه از فرآیند، کاربران اصلی نیستند، بلکه تنها به‌عنوان «کارفرما» ایفای نقش می‌کنند. در‌ادامه، مصاحبه‌شوندگان تبیین واژۀ «کاربر» و تفاوت آن را با کلمۀ «کارفرما» برای تفهیم صحیح از موضوع لازم می‌دانند. به گفتۀ آنان کارفرمای معماران به چند دسته تقسیم‌بندی می‌شود که کاربران یکی از آنهاست. در حقیقت، کاربر به شخصی گفته می‌شود که استفاده‌کننده باشد؛ اما کارفرما شخصی است که معمار برای او مسکن را طراحی می‌کند (شکل3). 
 
شکل3: انواع کارفرما در فرآیند طراحی معماری (منبع: نگارندگان)
Figure 3: employer in architectural design process
با‌توجه به دسته‌بندی فوق، ضرورت توجه به وجود این موضوع زمانی پررنگ‌تر می‌شود که عمدۀ کارفرمایان را قشر واسطه‌گر و شرکت‌های ساخت‌و‌ساز تشکیل دهد. متن مصاحبه‌ها اشاره بر این دارد که سمت و سوی حرکتیِ فرآیند طراحی فضاهای مسکونی بحثی مرتبط با حرکت به سمت و سوی ذکر‌شده (نگاه فقط اقتصادی) است. درصورتی که معماران اولویت نخست را برای کاربران واقعی مسئلۀ «کیفیت فضا» می‌دانند؛ زیرا درنهایت، کاربران در فضای طراحی‌شده سکونت خواهند داشت. به همین جهت، معماران علت اهمیت و ارجح‌بودن کاربران را درمقایسه با اقشار دیگر، میزان حس مالکیت کاربران دانستند. در‌حقیقت، کاربران به فضای طراحی‌شده حس تعلق مکان داشتند؛ به‌طوری که در آن خود را حاضر و مستعد تصور می‌کردند.
وجود انواع مختلف کاربران که هرکدام به روشی رفتار‌های متفاوتی را در‌باب مشارکت دارند، مسئلۀ مهمی بود که در بطن مصاحبه‌ها بدان اشاره شد. معماران، کاربران فضاهای مسکونی را به چند دسته تقسیم‌بندی کردند؛ از‌جمله: کاربران آگاه و ناآگاه به اطلاعات اولیۀ معماری.
از موارد دیگر تفکیک کاربران نیز، می‌توان به رسم ‌و ‌رسوم، دین و مذهب، میزان تحصیلات، شغل، ردۀ سنی، جنسیت، مدت زمان انجام‌دادن پروژه  و نوع کاربر از‌حیث حقیقی و حقوقی‌بودن اشاره کرد که در این بین مسئلۀ فرهنگ مهم‌ترین عامل تفکیک کاربران از یکدیگر است. به‌علاوه، معمار با‌وجود انجام‌دادن امور مربوط به طراحی، مسئلۀ پیشبرد جایگاه معماری را نیز در‌نظر دارد که شامل مواردی مانند رعایت عرف و فرهنگ، استفاده از تکنولوژی ساخت نوین، انتخاب و استفادۀ صحیح از مصالح و دیگر موارد مشابه است؛ البته به‌نظر برخی مصاحبه‌شوندگان، تفکیک کاربران در این حوزه، مطلبی صحیح نیست و به عقیدۀ آنان باید در رویکرد مشارکتی به همۀ کاربران با عینکی یکسان نگاه کرد. باتوجه به دیگر مصاحبه‌ها و وجود اشباع نظری در تعدّد نظریه‌های موجود در‌زمینۀ مشارکت به نظر می‌رسد که نبود انعطاف در تفکیک و برخورد یکسان با کاربران موجب ایجاد مشکلاتی در امر فرایند طراحی خواهد شد. دربارۀ حدود مداخلۀ کاربران که در مصاحبه‌ها مطرح شد، معماران اشاره کردند که سه عامل اصلی فرآیند طراحی و ساخت «قانون، معمار و کاربر» است که هر‌کدام جایگاه مشخصی در شکل‌گیری فرآیند طراحی دارد. قانون‌گذار در رأس این فرآیند، حدودی را که اجرای آنها الزامی است از‌پیش در‌قالب قانون مشخص می‌کند. کاربر نیز به‌عنوان استفاده‌کننده نیازهای خود را مطرح و معمار به‌عنوان متخصص در این فرآیند خواسته‌های کاربر و قانون‌گذار را باهم منطبق می‌کند.
در اغلب مواقع تا زمانی که خواسته‌های کاربر مغایرتی با قوانین و اصول اجرایی که از قبل تدوین شده است، نداشته باشد، می‌تواند در موضوع مد‌نظر قرار گرفته شود. ضوابط و اصول مباحث مقررات ملی ساختمان و اصول و ضوابط مربوط به هر شهر و منطقه (احتمال وجود بافت فرسوده، تاریخی و مواردی مشابه) که از قبل تدوین و تهیه شده است، می‌تواند مواردی را شامل شود که قانون‌گذار، تعیین‌کننده و متولیان امر، اجرا‌کنندۀ آن باشند. معماران بر این عقیده بودند که استفاده‌کنندگان می‌توانند در مراحل مختلف فرآیند طراحی در سایۀ نظارت معمار ورود کنند؛ زیرا شناخت معمار از کاربر و آشنایی کاربر از طرح و موانع پیش‌رو (مانند الزام اجرای مقررات)در مراحل رفت‌و‌برگشتی این فرایند حاصل میشود. امکان انتخاب گزینه‌های مختلف برای کاربر با ارائۀ چندین راهکار ازسوی معمار در‌طول این فرآیند، حس مشارکت و درنهایت، میزان رضایت را در کاربر افزایش می‌دهد (شکل4).
 
شکل4: کاربر و موضوعات فرآیند طراحی معماری (منبع: نگارندگان)
Figure 4: User and subjects of architectural design process

بُعد دیگری از یافته‌ها به مسئلۀ تداخل درخواست‌های کاربر و قوانین موجود اشاره دارد. به نظر مصاحبه‌شوندگان در‌صورتی که کاربر خواسته‌های مغایر با استاندارد و ضوابط را اعلام کند، خواسته‌ها می‌تواند به‌عنوان یک مسئله برای معمار مطرح شود. در این مقطع از فرآیند، معمار درپی حل این مسئله با راه‌های مختلف مانند استفاده از تبصره‌های قانونی، نامه‌نگاری (مطرح‌کردن خواسته با مراجع قانونی) و ارسال آن به ارگان مربوط و دیگر موارد بوده است که درصورت به نتیجه‌نرسیدن در مراحل پیشین، درصدد قانع‌کردن کاربر در این مورد برمی‌آید. در این بین تجربۀ معمار» به‌عنوان مؤلفه‌ای تأثیرگذار برای قالب‌مند‌کردن این خواسته‌ها به روشی است که خللی در مسیر پیشروی فرآیند ایجاد نکند. موضوع دیگر که در مصاحبه‌ها به آن توجه شد، مسائل کیفی مانند سازمان فضایی، زیبایی‌شناسی در مصالح و رنگ‌ها و دیگر موارد مشابه بود. این موضوعات از‌جمله مسائلی است که کاربر حق اظهارنظر مستقیم را دارد. در‌ادامه، معماران دسته‌بندی‌های کلی‌تری ارائه دادند که نحوۀ مبلمان فضا و محل قرارگیری عرصه‌ها، ابعاد (با رعایت حداقل‌ها)، شکل و فرم طراحی از‌جمله مواردی بود که کاربر می‌توانست اظهارنظر کند. در‌نهایت، در بطن مصاحبه‌های انجام‌شده به این موضوع نیز اشاره شد که در‌صورت مغایرت خواسته‌های کاربر با اصول ذکر‌شده، اعمال سلیقۀ شخصی کاربر به‌جای تصمیمات معمار برای کیفیت‌های معمارانه در اولویت دارد (شکل5).
 
 
شکل5: میزان دخالت کاربر در موضوعات فرآیند طراحی معماری (منبع: نگارندگان)
Figure 5: User and subjects of architectural design process

معماران فرآیند طراحی را امری کیفی می‌دانند. به همین خاطر، به تفکیک آن نپرداخته‌اند و تنها به چندین موضوع کلی توجه کرده‌اند؛ از این رو به‌جای تقسیم‌بندی موضوعی، تفکیک زمانی را در مراحل انجام‌دادن فرآیند، روشی مناسب دانستند. معماران سه مرحلۀ اساسی را به فرآیند طراحی نسبت دادند:
مرحلۀ نخست: اعلام نیازهای کمّی طرح
در این مرحله کاربر با تعریف مسئله  و توضیح برنامه ، نیاز‌های کمّی خود را (تعداد و متراژ فضاها) مطرح می‌کند. این مرحله در‌مدت زمان کمتری نسبت به سایر مراحل انجام می‌شود.
مرحلۀ دوم: انجام‌دادن پروسۀ اصلی طرح
معمار و کاربر در این مرحله که به‌عنوان طولانی‌ترین قسمت فرآیند طراحی نیز شناخته می‌شود، دربارۀ چالش‌های موجود به توافق کلی می‌رسند. فعالیت اصلی این قسمت از فرآیند طراحی بیشتر به عهدۀ معمار است.
مرحلۀ سوم: اعلام نظر کیفی طرح
تأیید کیفیت نهایی محصول باید ازسوی کاربر انجام شود؛ زیرا کاربر شخصی است که از فضای طراحی‌شده استفاده خواهد کرد. در این مرحله آخرین ویرایش‌ها انجام می‌شود. به عبارت دیگر، کاربر پس از توافق دربارۀ جزئیات با رضایت خود از کیفیت محصول نهایی فرآیند، آن را تأیید می‌کند. کیفیت‌های معماری ذکر‌شده ازسوی معماران با سازمان فضایی و ساختاری که با ضوابط و اصول تعیین‌شده ازسوی قانون‌گذار مغایرتی ندارد، بیشتر موضوعاتی از‌قبیل نحوۀ ایجاد شکست در دیوارها، سطح اشغال بنا تا انتظام فضایی و نحوۀ ساماندهی و مواردی از این دست را شامل می‌شود.
با‌وجود اینکه هدف معمار در تمامی این مراحل کسب رضایت کاربر در چارچوب رعایت قوانین و اجرای الزامات است، مسئلۀ آگاهی کاربر نیز به عهدۀ معمار است؛ زیرا میزان آشنایی کاربران با فرآیند طراحی و پروسۀ ساخت در امر معماری متفاوت است؛ البته در بیشتر مواقع کاربران به‌‌علت نداشتن تجربۀ پیشین، آشنایی و آگاهی لازم را در فرآیند طراحی ندارند. نپذیرفتن کار، راهکارصحیح از‌نظر عموم معماران در این مسئله است.
برخی دیگر از مصاحبه‌شوندگان تفکیک دیگری را ارائه دادند و آن تفکیکی دوسویه بود که یک سوی آن مربوط به شروع فرآیند طراحی و سوی دیگر آن مربوط به مقطع پایانی این فرآیند است. به نظر برخی معماران نیازهای کاربر به دو دسته تقسیم می‌شود: 1- نیازهایی که خود کاربر از آنها آگاهی دارد؛ مانند انجام‌دادن تمهیداتی دربارۀ قابلیت توسعه برای افزایش ظرفیت طرح در آینده و حساسیت یا علاقه به رنگی خاص؛ 2- نیازهایی که کاربر از آنها بی‌خبر است و تشخیص و تصمیم‌گیری دربارۀ آنها با معمار است؛ مانند میزان نورگیری لازم در فضاها. بدین صورت که کاربران دربارۀ طراحی‌های اولیه (sketch) که در‌باب ساختار فضایی داخل و خارج بناست، حق اعلام نظر و ذکر نیا‌زهای خود را دارند که این مرحله از کار در زمان شروع فرآیند طراحی شکل می‌گیرد. در این مسیر اصل اعتماد کاربر به معمار بعد از اعلام نیازهای اولیه به‌صورت کامل وجود دارد و معمار با اعمال خواسته‌های کاربر تا حدی که روند فرآیند طراحی درباب کیفیت‌های معمارانه، اصول، ضوابط و مسائل اجرایی با مشکل و بن‌بستی مواجه نشود، پیش می‌رود و در‌نهایت، مسائل موجود و راهکارهای پیشنهادی به کاربر اعلام می‌شود. این قبیل از کاربران به‌صورت کلی‌تر عمل و نیاز‌ها و اعتماد خود را اعلام می‌کنند و مداخلۀ معمار را در خواسته‌ها امری مثبت می‌دانند. به عبارتی دیگر، معمار قالب‌‌دهندۀ این نیازها دربارۀ کیفیت‌های معمارانه و پیشبرد فرآیند طراحی است.

نتیجه‌گیری 
در تمامی مباحث و گفتمان‌هایی که دربارۀ موضوع فرآیند طراحی صورت می‌گیرد، مشارکت کاربران و نقش آنها در فرآیند طراحی یک دغدغۀ اساسی است. همین امر سبب شده است تا  به طیف وسیعی از انواع روش‌‌های مشارکتی و فنون آن برای هرچه بیشتر عملی‌کردن مشارکت کاربران در فرآیند طراحی توجه شود. نتایج این مطالعه نشان داد که معماران فرآیند طراحی را ارتباطی دوطرفه بین معمار و کاربر می‌دانند. همچنین، آنها فرآیند طراحی را از‌لحاظ زمانی به سه مرحله تقسیم کردند. بدین صورت که در مراحل سه‌گانۀ فرآیند طراحی، کاربر در ابتدای کار با اعلام نیازهای خود، توضیح برنامه را انجام می‌دهد. در این مرحله بیشتر مباحثی مانند ارائۀ ایده‌های اولیه، کمیت فضاها، مباحث مربوط به سبک زندگی و فعالیت کاربر مطرح می‌شود. در این گام کاربر به مسائل فرهنگی خود اشاره می‌کند و طراح با‌توجه به این توضیحات، نیازهای پنهان   کاربر را شناسایی و برای این دسته از نیازها نیز راهکارهایی اعمال می‌کند. گام بعدی در چندین مرحله رفت‌و‌برگشت و آزمون و خطا انجام می‌گیرد. در این مرحله طرح به پختگی لازم می‌رسد. همچنین، در این مرحله نقش معمار پررنگ‌تر از نقش کاربر است و معمار با استفاده از دانش تخصصی خود راهکارهای معمارانه را ارائه می‌کند؛ به‌گونه‌ای که علاوه‌بر درنظر‌گرفتن ملاحظه‌های قانونی (موضوعات تخصصی معماری مانند مسائل فنی)  به مسائل فرهنگی (عرف معماری) نیز توجه می‌کند. در‌ادامۀ فرآیند، کاربر به موانع و محدودیت‌های پیشرو واقف‌تر می‌شود و درنهایت، در انتهای فرآیند نیز کاربر با اعلام نظر به‌صورت کیفی رضایت خود را از محصول نهایی طراحی‌شده اعلام می‌کند. گاهی ممکن است در موضوعاتی تصمیم کاربر و صلاح‌دید معمار با یکدیگر در تعارض باشد که در این مواقع بیشتر معمار با تذکر به عواقب احتمالی انجام‌دادن آن عمل و برخلاف میل باطنی به خواستۀ کاربر عمل می‌کند. در این بین درتناقض‌نبودن این خواسته‌ها با الزامات قانونی که از‌سوی ارگان‌های مختلف مطرح می‌شود، به‌عنوان مهم‌ترین خط قرمز برای ورود کاربران اعلام می‌شود.
به‌طور کلی اگر فرآیند طراحی را به‌مثابۀ یک فیلم سینمایی در‌نظر بگیریم، کاربر به‌عنوان تهیه‌کننده و معمار به‌عنوان کارگردان عمل خواهد کرد. در فرآیند طراحی «تخصص معمار» و «نیاز کاربر» هر دو مکمل یکدیگر هستند؛ برای مثال، برای تعیین رنگ دیوار، علم رنگ‌شناسی معمار و سلیقۀ رنگی کاربر تعیین‌کنندۀ نتیجۀ کار است که سهم کاربر از «میزان تأثیر» و سهم‌ معمار از «میزان مشارکت» در این فرآیند بیشتر خواهد بود. به عبارتی دیگر، معمار قالب اصلی کار را با در‌نظر‌گرفتن نیازها و مطالبات کاربر شکل می‌دهد.
یافته‌های پژوهش حاضر علاوه‌بر تأیید مقاله‌های موجود در پیشینه به‌ویژه مقالۀ «فرآیند طراحی معماری، تعامل میان طراح و بهره‌بردار مدل‌یابی مشارکت در طراحی مسکن‌های شخصی‌ساز» که در‌پی معطوف‌داشتن توجهات به پتانسیل‌های مشارکت اجتماعی در فرآیند طراحی بوده، دنباله‌رو مسیر این موضوع نیز بوده است. با‌توجه به اهمیت جایگاه پژوهش فعلی در مسیر پیشبرد موضوع مشارکت کاربران در فرآیند طراحی، کمّ و کیف جایگاه مشارکت کاربر در امر فرآیند طراحی مشخص شد؛ اما در راستای انجام‌دادن پژوهش‌های آتی، مسیر پیشِ روی محققان می‌تواند مواردی چون بررسی عمیق‌تر نیازهای کاربران در فرآیند طراحی، شناخت عمیق و دقیق از نیازهای کاربران، پیشنهاد روش‌های طراحی مشارکتی و ارزیابی طرح‌های مشارکتی باشد. 

References

منابع
آصفی، مازیار و ایمانی، الناز (1393). ریشه‌یابی و شناخت عوامل دگرگون‌ساز روح معماری گذشتۀ ایران در گذر زمان، اصالت گذشته، تازگی اکنون. مجلۀ هویت شهر، 19 (8)، 63-76.
ابراهیمی، سمیه و اسلامی، غلامرضا (۱۳۸۹). معماری و شهرسازی ایران در دورۀ گذار. مجلۀ هویت شهر، 6 (4)، 3-14.
اسلامی، غلامرضا (۱۳۸۲). الگوی فراموش‌شده-اصل مشارکت مردم در فرآیند طراحی و توسعۀ درون‌زا. نشریۀ علمی پژوهشی هنرهای زیبا، 1 (16)، 1-13.
اسلامی، غلامرضا؛ فروتن، منوچهر و پورمحمدی، شهربانو پور محمدی، پریا (۱۳۹۱). مشارکت طراحی در قلمرو فضای همکاری طراحان و کاربران. همایش ملی معماری و شهرسازی ایرانی اسلامی، مشهد.
الکساندر، کریستوفر (1381).  معماری و راز جاودانگی: راه جاودانه‌ساختن. ترجمۀ مهرداد قیومی بیدهندی،  تهران: نشر دانشگاه شهید بهشتی، چاپ اول.
باباصادقیان، ادیسه (۱۳۹۴). راهکاری برای طراحی مسکن فقرا مبتنی بر مشارکت کاربران. همایش ملی معماری و شهرسازی ایرانی-اسلامی، دانشگاه پیام نور استان گیلان.
پور دیهیمی، شهرام و نورتقانی، عبدالمجید (1392). هویت و مسکن؛ بررسی ساز‌و‌کار تعامل هویت ساکنین و محیط مسکونی. فصلنامۀ مسکن و محیط روستا، 141 (32)، 3-18.
پور محمدی، محمدرضا؛ قربانی، رسول و ولایتی، شیوا (1397). بررسی نقش شاخص‌های مدرنیته در ابعاد معماری مسکن: مطالعۀ مجتمع‌های مسکونی تبریز. مجلۀ دانش شهرسازی، 2 (2)، 33-46.
پورابراهیمی، محمد و شریف، حمیدرضا (۱۳۹۴). جستاری در چگونگی مشارکت کاربران در فرآیند طراحی. دومین کنگرۀ بین‌المللی افق‌های جدید در معماری و شهرسازی با رویکرد توسعه و فناوری، تهران.
تقی‌پور، ملیحه؛ عظمتی، سعید و مهاجر، الهه (1401). بررسی مؤلفه‌های مؤثر بر طراحی فضاهای مجتمع‌های مسکونی مبتنی بر ارتقا سلامت ساکنین (مطالعۀ موردی: مجتمع‌های مسکونی گلستان و زنبق در شیراز). مجلۀ پژوهش‌های معماری نوین، 1 (2)، 27-46.
حسین‌پور، رضا؛ بلالی اسکویی، آزیتا و کی‌نژاد، محمدعلی (1397). ارزیابی مفاهیم اسلامی طراحی مسکن با هدف بازآفرینی در مسکن معاصر. فصلنامۀ پژوهش‌های معماری اسلامی، 3 (6)، 21-48.
خیابانیان، علی (۱۳۸۸). خلاقیت در فرآیند طراحی معماری. تبریز: انتشارات مهر ایمان، چاپ اول.
خیراللهی، مهران (۱۳۹۲). دست‌نگاره‌های خیالی در فرآیند طراحی معماری. مجلۀ هویت شهر، 14 (7)، 71-82.
دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۴۳). لغت‌نامۀ دهخدا. جلد 13، دانشگاه تهران: انتشارات چاپ و نشر.
رشید ‌کلویر، حجت‌الله؛ عباس‌زاده دیز، فاطمه؛ اکبری، حسن و شاهرودی کلور، مرضیه (1398). بررسی حس تعلق به مکان از منظر شاخص‌های کالبدی و غیرکالبدی در خانه‌های مستقل و مجتمع‌های آپارتمانی (مطالعۀ موردی: شهر تبریز). مجلۀ جغرافیا و توسعۀ فضای شهری، 2 (6)، 215-195.
سید مرادی، زهره سادات؛ عباس‌زاده، شهاب و عسکری، اباصلت (۱۳۹۷). مروری بر مدل‌های فرآیند طراحی معماری. کنفرانس عمران، معماری و شهرسازی کشورهای جهان اسلام، تبریز.
طاهر طلوع‌دل، محمدصادق؛ پورباقر، سمیه و مهدوی، لیلا (1396). بررسی رضایت‌مندی ساکنان مسکن مهر تهران مبتنی بر معیارهای کالبدی و منظری. دو فصلنامۀ معماری و شهرسازی ایران، 1 (8)، 15-21.
علی‌الحسابی، مهران و یوسف زمانی، مهرداد (۱۳۸۹). فرآیند طراحی معماری، تعامل میان طراح و بهره‌بردار (مدل‌یابی مشارکت در طراحی مسکن‌های شخصی‌ساز. نشریۀ هنرهای زیبا (معماری و شهرسازی)، 43 (2)، 42-31.
فراستخواه، مقصود (۱۳۹۵). روش تحقیق کیفی در علوم‌اجتماعی با تأکید بر «نظریۀ برپایه» (گراندد تئوری GTM). تهران: نشر آگاه، چاپ دوم.
فرشچی، حمیدرضا و ترکی باغبادرانی، حامد (1397). بررسی فرآیند مشارکت استفاده‌کنندگان (مردم) در روند طراحی مسکن با رویکرد معماری جمعی. دو ماهنامۀ علمی تخصصی پژوهش در هنر و علوم‌انسانی، 3 (3)، 44-33.
قاسمی برمی، علی (1396). بررسی نقش روابط عمومی شهرداری تهران در افزایش مشارکت شهروندان (مورد مطالعه: مناطق 16 و 17 شهرداری تهران). نادر صادقی لواسانی‌نیا، گروه معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شرق.
کامل‌نیا، حامد (۱۳۹۲). چارچوبی نوین برای تعامل معماری جمعی در طراحی مجموعه‌های مسکونی معاصر. فصلنامۀ نقش جهان-مطالعات نظری و فناوری‌های نوین معماری و شهرسازی، 2 (3)، 63-73.
کامل‌نیا، حامد (۱۳۸۷). معماری و الگو‌واره‌های طراحی جمعی. دکتر غلامرضا اسلامی، پردیس هنرهای زیبا دانشگاه تهران.
کشتکار قلاتی، احمدرضا؛ اردستانی، زهرا السادات و پرویزی، الهام (1401). الزامات کارکردی طراحی مسکن متناسب با تغییر سبک زندگی در دوران بیماری‌های دنیاگیر (موردپژوهی: دوران همه‌گیری کوئید 19 در تهران). دو فصلنامۀ معماری و شهرسازی پایدار، 1 (10)، 55-70.
گال، مردیت دامین؛ بورگ، والتر و گال، جویس (۱۳۹۳). روش‌های تحقیق کمّی و کیفی در علوم‌تربیتی و روان‌شناسی. ترجمۀ احمدرضا نصر، حمیدرضا عریضی، محمود ابوالقاسمی، محمدجعفر پاک‌سرشت، علیرضا کیامنش، خسرو باقری، محمد خیر، منیجه شهنی ییلاق، زهره خسروی، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی و سمت، چاپ نهم.
گلابچی، محمود؛ خلعتبری، رامین و فاضل، علیرضا (۱۳۹۳). مشارکت بهره‌برداران در فرآیند طراحی زمینه‌ساز تحقق پایداری اجتماعی مسکن انبوه در ایران (نمونۀ موردی مسکن شهرک صنعتی پرند). دو فصلنامۀ مدیریت شهری، 35 (13)، 7-24.
لنگ، جان (۱۳۹۱). آفرینش نظریۀ معماری، نقش علوم‌رفتاری در طراحی محیط. ترجمۀ علیرضا عینی‌فر، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، چاپ ششم.
محمدزاده، رحمت و جوانرودی، کاوان (1395). بازطراحی فضاهای جمعی و خصوصی مسکن در ساختار شهر ایرانی-اسلامی (مطالعۀ موردی مجتمع بهارستان 2 سنندج). فصلنامۀ نقش جهان، 2 (6)، 36-47.
مستقیمی، ندا؛ گودرزی سروش، محمدمهدی و دانشگر مقدم، گلرخ (1394). بررسی تأثیر ساختار کالبدی بر رفتار فضایی بهره‌برداران با رویکرد روان‌شناسی محیط (مطالعۀ موردی: پایانۀ مسافربری استان همدان). فصلنامۀ مطالعات محیطی هفت حصار، 13 (4)، 77-89.
فرهنگ فارسی معین (1384). گرد آورنده عزیزالله علیزاده. تهران: انتشارات اَدِنا، چاپ چهارم.
نعیمی فروتنی‌نژاد، فریسا؛ رهبری‌منش، کمال؛ البرزی، فریبا و خوانساری، شیدا (1401). بررسی اهمیت مؤلفه‌های کالبدی معماری در گونه‌های مجتمع مسکونی (پراکنده، نواری، متمرکز) بر‌روی استرس و افسردگی (نمونۀ موردی: 9 مجتمع مسکونی در تهران بعد از انقلاب). فصلنامۀ آمایش محیط، 56 (15)، 180-153.
نوروزی، سودا و جوان‌فروزنده، علی (1400). تحلیل سویه‌های مفهوم مشارکت در فرآیند طراحی فضاهای عمومی. نشریۀ علمی مطالعات شهری، 10 (38)، 49-62.
ویسی، سروه الله و طلیسچی، غلامرضا (۱۳۹۴). مروری بر شکل‌گیری رویکرد معماری جمعی. اولین کنفرانس بین‌المللی انسان، معماری، عمران و شهر، تبریز.
هوشیار، حسن و قادری، رضا (1397). ارزیابی کیفیت فضاهای مسکونی در شهرهای کوچک (مطالعۀ موردی: شهر اشنویه). فصلنامۀ علمی برنامه‌ریزی توسعۀ کالبدی، 4 (3)، 80-69.
یوسف زمانی، مهرداد (۱۳۸۷). بررسی و باز‌تعریف جایگاه مشارکت بهره‌بردار و فرآیند طراحی مسکن. دکتر مهران علی‌الحسابی، دانشگاه علم و صنعت ایران.
 
References: 
Ackerman, J. S. (1969). Listening to architecture. Journal of Harvard Educational Review, 4(39), 4-10.  
Alalhesabi, M., & Usef Zamani, M. (2010). Architectural design process; interaction between the designer and owner participation (Modeling participation in the design of personalized housing). Journal of Fine Arts, 2(43), 31-42 (In Persian).
Alizadeh, A. (2005). Moein's Persian dictionary. Fourth Edition. Tehran: Adena Publication (In Persian).
Ammar, S. M., Ali, K. H., & Yusof, N. A. (2013). The effect of participation in design and implementation works on user satisfication in multi-storey housing projects in Gaza, Palestine. World Applied Sciences Journal, 22(8), 1050-1058.
Asefi, M., & Imani, E. (2014). Recognition and evaluation of the transformational factors of the spirit of Iranian traditional architecture: Originality of the past, novelty of today. Journal of City Identity, 8(19), 63-76 (In Persian).
Broome, J. (2005). Architecture and participation (chapter of mass housing cannot be sustained). First Edition. Routledge.
Caixeta, M., Tzortzopoulos, P., & Fabricio, M. (2019). User involvement in building design- a state of the art review. Pós Revista do Programa de Pós-Graduação em Arquitetura e Urbanismo da FAUUSP, 26(48), 1-23.
Christiansson, P., Svidt, A., Pedersen, K., & Dybro, U. (2011). User participation in the building process. Electronic Journal of Information Technology in Construction, 16, 309-334.
Dehkhoda, A. A. (1964). Dehkhoda dictionary. Tehran: Tehran University Press (In Persian).
Ebrahimi, S., & Islami, Gh. (2010). Iranian urbanism and architecture during transmission period. Journal of City Identity, 6(4), 3-14 (In Persian).
Einifar, A. (2012). Translation of Jon Lang's creating architectural theory: The role of the behavioral sciences in environmental design. Sixth Edition. Tehran: Tehran University Press (In Persian).
Fakere, A. A., Arayela, O., & Folorunso, C. O. (2017). Nexus between the participation of Residents in house design and residential satisfaction in Akure, Nigeria. Journal of Frontiers of Architectural Research, 6(2), 137-148.
Farasatkhah, M. (2016). Qualitative research method in social sciences: with emphasis on "grounded theory" (grounded theory GTM). Second Edition. Tehran: Agah Publication (In Persian).
Farshchi, H. R., & Turki Baghbaderani, H. (2018). Investigating the participation process of users (people) in the housing design process with a collective architecture approach. Scientific Journal of Research in Art and Humanities, 3(3), 33-44 (In Persian).
Ghasemi-Barmi, A. (2017). Investigating the role of public relations of Tehran Municipality in increasing citizens' participation (case study: Districts 16 and 17 of Tehran Municipality). Islamic Azad University, Tehran East Branch (In Persian).
Golabchi, M., Khalatbari, R., & Fazel, A. (2014). Participation of users in the process of designing the groundwork for the realization of the social sustainability of mass housing in Iran is a case study of Parand Industrial Estate housing. Quarterly Journal of Urban Management, 13(35), 7-24 (In Persian).
Gul, A., Nawas, M., Basheer, M., Tariq, F., & Raheel shah, A. (2018). Built houses as a tool to control residential land speculation (A case study of Bahria Town, Lahore). Journal of Habitat International, 71(2), 81-87.
Hosseinpour, R., Balali Oskouee, A., & KeyNezhad, M. A. (2018). Assessment of Islamic housing design concepts, with the aim of recreating in modern housing. Journal of Researches in Islamic Architecture, 6(3), 21-48 (In Persian).
Houshyar, H., & Ghaderi, R. (2019). Evaluating the quality of residential spaces in small cities (Case study: Oshnaviyeh). Journal of Physical Social Planning, 5(4), 69-80 (In Persian).
Huang, Y., Ning, Y., Zhang, T., & Fei, Y. (2015). Public acceptance of waste incineration power plants in China: Comparative case studies. Journal of Habit International, 47, 11-19.
Islami, Gh. (2003). The forgotten pattern - The principle of people’s participation in the process of endogenous design and development. Scientific Research Journal of Fine Arts, 16(1), 1-13 (In Persian).
Jencks, C. (2011). The story of post-modernism: Five decades of the ironic, iconic and critical in architecture. First Edition. Wiley-Blackwell.
Kamelnia, H. (2013). A new framework for the interaction of collective architecture in the design of contemporary residential complexes. Naqsh-e Jahan, Basic Studies and New Technologies of Architecture and Planning, 3(2), 63-73 (In Persian).
Keshtkar, A., Ardestani, Z. A., & Parvizi, E. (2022). Functional principles of housing design in proportion to lifestyle changes during pandemic (Case study: Covid-19 epidemic in Tehran). Journal of Sustainable Architecture and Urban Design, 10(1), 55-70 (In Persian).
Kheirullahi, M. (2013). Visionary drawing in architectural design process. Journal of City Identity, 7(14), 71-82 (In Persian).
Khiabanian, A. (2009). Creativity in the architectural design process. First Edition. Tabriz: Mehr-e Iman Publication (In Persian).
Kosk, K. (2016). Social participation in residential architecture as an instrument for transforming both the architecture and the people who participate in it. Procedia Engineering, World Multidisciplinary Civil Engineering- Architecture- Urban Planning Symposium, 161, 1468-1475.
Li, T. H., Ng, S. T., & Skitmore, M. (2012). Public participation in infrastructure and construction projects in China: From an EIA-based to a whole cycle process. Habit International, 36(1), 47-56.
McInnes, C. (2016). Crisis! What crisis? Global health and the 2014-15 West African Ebola outbreak. Journal of Third World Quarterly, 37(3), 380- 400.
Mclagan, P., & Nel, Ch. (1998). The age of participation. First Edition. Berrett-Koehler Publishers.
Mohamadzade, R., & Javanroudi, K. (2016). Redesign of collective and private spaces of public apartments to enhancing social health in Iranian-Islamic structure (Case study: Baharestan 2 complex, Sanandaj). Naqsh-e Jahan - Basic studies and New Technologies of Architecture and Planning, 6(2), 36-47 (In Persian).
Mokhtarmanesh, S., & Ghomeishi, M. (2019). Participatory design for a sustainable environment: integrating school design using students' preferences. Sustainable Cities and Society, 51, 101762.
Mostaghimi, N., Goudarzi Soroush, M. M., & Daneshgar Moghadam, G. (2015). Investigating the effect of physical structure on the spatial behavior of users with the approach of environmental psychology (Case study: Passenger terminal of Hamadan province). Haft Hesar Journal of Environmental Studies, 4(13), 77-89 (In Persian).
Naeimi Foroutani Nezhad, F., Rahbari Menesh, K., Alborzi, F., & Khansari, Sh. (2022).  Investigating the importance of physical components of architecture in the types of scattered, strip, and concentrated residential complexes on stress and depression (a case study of nine residential complexes in Tehran after the Revolution). Quarterly Journal of Environmental-based Territorial Planning, 15(56), 153-180 (In Persian).
Namian P., Parva, M., & Keshmiri, H. (2021). Investigating the impact of lifestyle on contemporary residential design in Shiraz. Journal of Islamic LifeStyle Centered on Health, 1(5), 202-207.
Nasr, A., Arizi, H., Abulghasemi, M., Pakseresht, M. J., Kiamanesh, A., Bagheri, Kh., … & Khosravi, Z. (2014). Translation of Meredith Damien Gall, Walter Borg, and Joyce Gall's educational research: An introduction. Ninth Edition. Tehran: Shahid Beheshti University Press (In Persian).
Norouzi, S., & Javan Forouzandeh, A. (2021). Analyzing the aspects of participation concept in the process of public space design. Journal of Urban Studies, 10(38), 49-62 (In Persian).
Oxford (2023). Online Oxford Dictionary. Available at: www.oxfordlearnersdictionaries.com/ definition/english/participation?q=participation
Pourdeihimi, Sh., Mashayekh Faridani, S., & Nourtaghani, A. (2013). Housing and identity; study on the mechanisms of interaction between dweller’s identity and residential environment. Journal of Housing and Rural Environment, 32(141), 3-18 (In Persian).
Pourebrahimi, M., & Sharif, H. R. (2015). An inquiry into how users participate in the design process. The Second International Congress on New Horizons in Architecture and Urban Planning with a Development and Technology Approach, Tehran (In Persian).
Pourmohamadi, M. R., Ghorbani, R., & Velayati, Sh. (2018). The role of modernity indicators in housing architecture dimensions: A case study of Tabriz residential complexes. Journal of Urban Plannig Knowledge, 2(2), 33-46 (In Persian).
Qayyoomi Bidhendi, M. (2002). Translation of Christopher Alexander's timless way of building (architecture and the secret of immortality). First Edition. Tehran: Shahid Beheshti University Press (In Persian).
Qiao, X., Liu, Y., & Feng, J. (2022). Evaluating the landscape quality of residential communities: A case study of the Chinese City Yangling. Journal of Land, 12(1), 1-11.
Rashid Kolvir, H., Abbaszadeh Diz, F., Akbari, H., & Shahroudi Kolour, M. (2020). Examining the sense of belonging to places in terms of physical and non-physical indices in stand-alone houses and apartment complexes (Case study: Tabriz city). Journal of Geography and Urban Space Development, 6(2), 195-215 (In Persian).
Saleh, A., Rafi, A., Woods, P., Senan, Z., & Marei, Kh. (2011). An investigation of user participation in the architectural design process in Palestine. IEEE Student Conference on Research and Development (Cyberjaya, Malaysia), 479-484.
Seyed Moradi, Z. S., Abbaszadeh, Sh., & Askari, A. (2018). An overview of architectural design process models. Conference on Civil Engineering, Architecture and Urban Planning of the Countries of the Islamic World, Tabriz (In Persian).
Smith, R. C., & Iversen, O. S. (2018). Participatory design for sustainable social change. Journal of Design Studies, 59, 9-36.
Soikkeli, A., Santamaki, E., Hynninen, O., & Aijala, S. (2023). Challenges of participatory design in apartment buildings' renovation projects in Finland. Journal of Housing and the Built Environment, 38(1), 1-17.
Sukkasame, S., & Alhashimy, M. (2021). Collaboration and participation in architectural design: Lesson learnt from building a Bamboo pavilion with indigenous Karen. Journal of Architectural/Planning Research and Studies (JARS), 18(1), 187-198.
Taghipour, M., Azemati, S., & Mohajer, E. (2022). Investigating the effective components of designing residential complexes’ spaces based on promoting the general health of residents (Case study: Zanbagh and Golestan residential complexes in Shiraz). Journal of Architectural Technologies Studies, 1(2), 27-46 (In Persian).
Taher Toloo Del, M. S., Poorbagher, S., & Mahdavi, L. (2018). Study of residents' satisfaction based on physical and aesthetical factors (Case study: Tehran Mehr Housing complexes). Journal of Iranian Architecture & Urbanism, 8(1), 15-21 (In Persian).
Valladares, A. (2017). Successes and failures of participation in design: Cases from old Havana, Cuba. Frontiers of Architectural Research, 6(3), 401-411.
Veisi, S., & Talischi, G. (2015). An overview of the formation of collective architecture approach. The First International Conference on Human, Architecture, Civil Engineering and City, Tabriz (In Persian).
Xie, L., Xia, B., Hu, Y., Shan, M., Le, Y., & Chan, A. (2017). Public participation performance in public construction projects of South China: A case study of the Guangzhou games venues construction. International Journal of Project Management, 35(7), 1391-1401.

Files

History

  • Receive Date: 02 March 2023
  • Revise Date: 28 April 2023
  • Accept Date: 03 June 2023

Share

How to cite

Statistics