Investigating Factors Affecting the Economic and Social Resilience of Rural Areas (Case Study, Kermanshah County)

Document Type : Original Article

Author

Assistant Professor, Department of Geography, Faculty of Social Sciences, Payame Noor University, Tehran, Iran

Abstract

 
Abstract
Rural areas are always exposed to serious risks and damages, which shows the importance of risk management and forecasting. Resilience is an approach that can help improve rural areas and their response in the face of crisis. In this study, the aim is to identify and analyze the factors affecting the economic and social resilience of rural areas in the form of a case study in Kermanshah. The research method is descriptive-analytical and based on data collection through the field approach. The data collection tool was a questionnaire. The structural and content validity of the questionnaire was approved and its reliability was also confirmed with a Cronbach's coefficient greater than 0.74. The statistical population of the research was formed by the heads of households in the villages with more than 100 households in the central part of Kermanshah city, which were a total of 2314 households. The sample size was determined through Cochran's formula, 330 household heads. The result of the test showed that the economic and social resilience of rural areas is significant at the level of less than 0.05 and according to the calculated average (2.386), their condition is evaluated as unfavorable. Among the 11 indicators of economic and social resilience, two indicators of damage with an average of 3.962, and then preparedness to deal with accidents among villagers with an average of 3.093 had an average status and the rest of the indicators were weak. Also, the results of the factor analysis confirm that the three factors of the prosperity of economic platforms and job creation, improvement of human and social capital, as well as the creation of facilities and income capacities, are the most influential factors in the resilience of rural areas.
Keywords: Economic and Social Resilience, Rural Areas, Kermanshah County.
 
Introduction
Rural areas are not exempt from natural crises and possible damages. Today, rural areas are facing many problems and dilemmas, one of these problems is natural hazards that occur suddenly in villages. How to deal with these risks has led to the discussion of resilience against risks in societies today. Resilience indicators against damages and crises are one of the basic criteria in the process of planning and evaluating adaptation programs to the effects of natural hazards in rural areas. Evaluating and measuring the resilience of rural communities is one of the most important tools in diagnosing the stability of rural settlements when risks and crises occur. Rural areas are always exposed to serious risks and damages, which shows the importance of risk management and forecasting. Resilience is an approach that can help improve rural areas and their response in the face of crisis. This research aims to identify and analyze the factors affecting the economic and social resilience of rural areas as a case study in Kermanshah County.
 
Materials and Methods
The research method of this quantitative and applied study is based on the descriptive-analytical approach. The research data are the result of a survey study at the level of rural areas. The main tool of the research is the researcher's questionnaire, whose validity was confirmed by experts. Its reliability was also confirmed through Cronbach's alpha coefficient, which obtained a high value of 0.74 for different parts of the questionnaire. The statistical population of this research was formed by the heads of rural areas of more than 100 households in the central part of Kermanshah. According to the last census (2015), the population of these villages was 8210 people and 2314 households. The sample size was calculated using Cochran's formula to be 330 people at the level of household heads. SPSS software and appropriate statistical tests were used for data analysis.
 
Research Findings
The result of the test showed that except for the variable of dependence on a job with a significance level of 0.195, other economic variables were significant at a level of less than 0.05. Examining the significance direction using the average shows that the variables of the state of the cultivated area (3.139), dependence on a job (3/078), and the status of women's participation in household employment (3/472) were at a moderate level. In addition, the variables of the amount of damage caused to capital and assets (housing, livestock, etc.) with an average of 3.942, the vulnerability of income and assets with an average of 3.981, and willingness to receive a loan with an average of 4.003 were at an acceptable level. The result shows that other variables of economic resilience, such as the importance of savings and investment, the amount of access to production factors, the amount of assets and fixed capital, the areas of employment creation, etc., were poorly evaluated.
The result of the sample t-test shows that all variables of social resilience in rural areas were significant at a level less than 0.05 and equal to 0.000. Examining the significance direction indicates that only the variables belonging to the village with an average of 3.487, ethnic belonging to the village with an average of 3.672, the situation and trend of migration from the village with an average of 3.700, and the physical and mental health of the villagers with an average of 3.690 are known to be in an average state compared to other variables of social resilience. The result of the test shows that other variables of social resilience, including membership in different groups of the village, participation in the village's common benefit activities, cooperation and interaction of the villagers towards each other, the situation and structure of the village population, knowledge and awareness of dealing with crisis, skills and the ability to deal with the crisis, and the existence of associations (communities) were at a weak and inappropriate level.
The result of the test in the field of 6 indicators of economic resilience and 5 indicators of social resilience shows that all resilience indicators were significant at the level of less than 0.05. Examining the significance direction indicates that the average of all economic and social resilience indicators, except for the two indicators of damage and preparedness to deal with accidents, is lower than the average of the test (3), and therefore the resilience situation in rural areas is evaluated as weak. Examining the total resilience in rural areas also confirms this point because the result of the test shows that the level of resilience in rural areas is less than 0.05 and the average is 2.386.
Also, the results showed that rural areas (20 villages) in terms of damage indicators, disaster preparedness among villagers, economic capital and assets, employment, cost and income, benefit from banking resources, capacity to return to employment and income conditions, social belonging, social participation, resources and human capital, and the capacity of spontaneous and people's institutions have no significant difference.
 
Discussion of Results and Conclusion
The result of the study showed that the state of resilience in rural areas is poorly evaluated. This assessment also shows that all villages have the same conditions in terms of economic and social resilience. Also, the result showed that three main or macro factors are effective in the resilience of rural areas and their improvement. These three factors are the prosperity of economic platforms and job creation, the promotion of human and social capital, as well as the creation of facilities and income capacities. Therefore, planning should be in line with emphasizing and promoting these factors by identifying influential indicators in this field.
 
References
Persian References
- Dadashpour, H., & Adeli, Z. (2014). Measuring resilience capacities in Qazvin urban complex. Journal of Crisis Management, 4(8), 73-84.
- Haddad, M., & Sadeghi, H. (2020). Analysis of the relationship between demographic factors and employment situation in the agricultural sector (Case study: Villages of Isfahan province. Quarterly Journal of Village and Space Sustainable Development, 1(3), 83-94.
- Iran Statistics Center (2015). Population and housing census 2015. Tehran.
- Keikha, Z., Bazrafshan, J., Ghanbari, S., & Keikha, A. (2020). Analysis of resilience of Sistan rural communities against environmental hazards. Journal of Natural Environment Hazards, 9(23), 1-18.
- Khayam Bashi, E. (2011). Earthquake centered neighborhood crisis management. Second National Civil Engineering Conference, Islamic Azad University, Khomeinishahr Branch, Khomeinishahr.
- Khosravi Mal Amiri, H., Soleimani, H., Ghaffari, S. R., & Khadem al-Hosseini, A. (2020). Explaining of resilience pattern of rural settlements in Izeh County (Dehdez district). Journal of Physical Social Planning, 7(1), 131-145.
- Mododi Arkhodi, M., Boroumand, R., & Akbari, E. (2020). Explaining the resilience of rural areas against natural hazards with an emphasis on the flood. Journal of Natural Environment Hazards, 9(23), 151-172.
- Pourahmad, A., Ziari, K., Abdali, Y., & Aleh Qolipour, S. (2018). Analysis of resiliency criteria in urban worn out texture of Tehran 10 municipality against earthquake with emphasis on physical resilience. Journal of Research and Urban Planning, 19(36), 1-21.
- Safaei, A., Shariat Panahi, M., Bahak, B., Ranjbar, M., & Azadbakht, B. (2022). Analysis of resilience of rural areas against natural hazards (Case study: Golpayegan County). Quarterly Journal of Village and Space Sustainable Development, 3(4), 99-155.
- Salimi, M., Naderi, A., & Nosrati, R. (2021). The study of rural community resilience against earthquakes (Case study: Kuaick rural complex, in Sarpol-e Zahab). Quarterly Journal of Social Studies and Research in Iran, 10(3), 831-886.
- Sasanpour, F., Ahangari, N., & Hajinejad, S. (2017). Evaluating the urban resilience against natural hazards in 12 regions of Tehran Metropolis. Journal of Spatial Analysis of Environmental Hazards, 4(3), 85-98.
- Shokri Firouzjah, P. (2017). Spatial analysis of the resilience of Babol's regions to environmental hazards. Journal of Physical Social Planning, 4(2), 27-44.
- Taleshi, M., Ali Akbari, E., Jafari, M., & Seyed Akhlaghi, J. (2016). Developing and validating appropriate indices for rural resilience to drought (Case study: Hableroud Watershed Basine). Journal of Iran Pasture and Desert Research, 24(4), 881-896.
- Zarghami, S., Teymouri, A., Mohammadian, H., & Shamaei, A. (2015). Measuring and evaluating urban neighborhood's resilience against earthquake: The case of Zanjan downtown. Journal of Research and Urban Planning, 7(27), 77-92.
English References
- Atara, A., Tolossa, D., & Denu, B. (2020). Analysis of rural households’ resilience to food insecurity: Does livelihood systems/choice/matter? The case of Boricha woreda of the sidama zone in southern Ethiopia. Journal of Environmental Development, 35(3), 43-59.
- Buckle, P., Mars, G., & Smale, S. (2000). New approaches to assessing vulnerability and resilience. Australian Journal of Emergency Management, 15(2), 8-14.
- Chen, W., & Zhang, L. (2021). Resilience assessment of regional areas against earthquakes using multi-source information fusion. Journal of Reliability Engineering & System Safety, 215(2), 215-233.
- Drennan, L., & Morrissey, L. (2019). Resilience policy in practice surveying the role of community based organizations in local disaster management. Journal of Local Government Studies, 45(3), 328-349.
- Fan, J., Mo, Y., Cai, Y., Zhao, Y., & Su, D. (2021). Evaluation of community resilience in rural China taking Licheng Subdistrict, Guangzhou as an example. International Journal of Environmental Research and Public Health, 18(11), 15-31.
- Fekete, A. (2019). Critical infrastructure and flood resilience: Cascading effects beyond water. Wiley Interdisciplinary Reviews: Water, 6(5), 32-49.
- Gunderson, L. H., Allen, C. R., & Holling, C. S. (Eds.) (2010). Foundations of ecological resilience. Washington: Island Press.
- Hizbaron, D. R., Baiquni, M., Sartohadi, J., & Rijanta, R. (2012). Urban vulnerability in Bantul district, Indonesia towards safer and sustainable development. Sustainability, 4(9), 2022-2037.
- Holling, C. S. (2007). Resilience and stability of ecological systems. Annual Review of Ecology and Systematics, 4(1), 1-23.
- Jain, G. (2015). The role of private sector for reducing disaster risk in large scale infrastructure and real estate development: Case of Delhi. International Journal of Disaster Risk Reduction, 14(3), 238-255.
- Keshavarz, M., & Moqadas, R. S. (2021). Assessing rural households' resilience and adaptation strategies to climate variability and change. Journal of Arid Environments, 184(2), 29-47.
- Li, Y. (2023). A systematic review of rural resilience. China Agricultural Economic Review, 15(1), 66-77.
- Mayunga, J. S. (2017). Understanding and applying the concept of community disaster resilience: A capital-based approach. Summer Academy for Social Vulnerability and Resilience Building, 1(1), 1-16.
- Nikpour, A., & Yarahmadi, M. (2021). Identifying and explaining the drivers of physical resilience (Case study: Noorabad Mamasani). Journal of Physical Social Planning, 8(1), 85-98.
- Pashapour, H., & Pourakrami, M. (2018). Measuring physical dimensions of urban resilience in the face of the natural disasters (Earthquake) (Case study: Tehran's 12th District). Journal of Studies of Human Settlements Planning, 12(4), 985-1002.
- Sina, D., Chang-Richards, A. Y., Wilkinson, S., & Potangaroa, R. (2019). What does the future hold for relocated communities post-disaster? Factors affecting livelihood resilience. International Journal of Disaster Risk Reduction, 34, 173-183.
- Tebboth, M. G. L., Conway, D., & Adger, W. N. (2019). Mobility endowment and entitlements mediate resilience in rural livelihood systems. Journal of Global Environmental Change, 54(2), 172-183.
- Tromeur, E., M´enard, R., Bailly, J. B., & Souli´e, C. (2012). Urban vulnerability and resilience within the context of climate change. Journal of Natural Hazards and Earth System Sciences, 12(5), 1811–1821.
- Zhou, W., Guo, S., Deng, X., & Xu, D. (2021). Livelihood resilience and strategies of rural residents of earthquake-threatened areas in Sichuan Province, China. Natural Hazards, 106(4), 255-275.

Keywords

Main Subjects

Full Text

مقدمه

بحران‌ها همه‌ساله با سوء تأثیر بر سه شاخص اجتماع، اقتصاد و محیط موجب خسارت‌های فراوان و گاهی جبران‌ناپذیر به کشورها و جوامع بشری می‌شوند که بدین لحاظ شناسایی، برنامه‌ریزی مناسب و مدیریت بهینۀ بحران‌ها از اولویت‌های برنامه‌ها و اقدامات همۀ دولت‌هاست؛ زیرا با‌توجه به گستردگی و پیچیدگی جوامع، تنوع و تعدّد عوامل بحران‌ساز، دیگر استفاده از شیوه‌های سنتی مقاوم‌سازی و مقابله با بحران‌ها چندان کار‌ساز نیست (خیام‌باشی، 1389: 2). موارد ثبت‌شدۀ بلایا و تعداد واقعی وقوع حوادث در‌سطح جهان در سال‌های 1970 تا 2010 میلادی نشان می‌دهد که تعداد و شدت مخاطره‌ها به‌شکل چشمگیری رو‌به افزایش است (Hizbaron et al., 2012: 20). اگر‌چه در این بین، تعداد رویدادهای زمین‌لرزۀ ثبت‌شده که از‌لحاظ میزان مرگ‌و‌میر مرگبارترین هستند، با شیب ملایم افزایشی، به‌نسبت ثابت بوده است (Tromeur et al., 2012: 1811). تعداد موارد گزارش‌شدۀ طوفان و سیل روند افزایشی چشمگیری را در این دورۀ چهل‌ساله داشته است که بیانگر این موضوع است که در بسیاری از نقاط جهان، خطرپذیری‌های مرتبط با مخاطره‌های آب‌و‌هوایی در‌حال افزایش است (Jain, 2015: 240). خطرپذیری زیان‌های اقتصادی نیز رو‌به افزایش است. اگر‌چه مرگ‌و‌میر کمتری در این خصوص ثبت شده است. تعداد و شدت سوانحی همچون سیل، خشکسالی، رانش زمین، زلزله، امواج گرما و ... می تواند تأثیر عمده‌ای بر سیستم‌های شهری و روستایی داشته باشد (Gunderson et al., 2010: 46-47). با‌توجه به این نوع بحران‌ها، باید یک نوع پیش‌بینی و برنامه‌ریزی مناسب در مواجهه با آنها اتخاذ کرد.

مناطق روستایی نیز از بحران‌های طبیعی و آسیب‌های احتمالی مبرا نیست. امروزه مناطق روستایی با مشکلات و معضل‌های فراوانی روبه‌روست که یکی از این مشکلات مخاطره‌های طبیعی است که در روستاها به‌طور ناگهانی رخ می‌دهد. چگونگی برخورد با این مخاطره‌ها موجب شده است تا امروزه در جوامع به بحث تاب‌آوری در‌برابر مخاطر‌ه‌ها توجه بسیاری شود (صفایی و همکاران، 1401: 3). شاخص‌های تاب‌آوری در‌برابر آسیب‌ها و بحران‌ها یکی از معیارهای اساسی در فرایند برنامه‌ریزی و ارزیابی برنامه‌های سازگاری با اثر‌های مخاطره‌های طبیعی در مناطق روستایی است (Atra et al., 2020: 45). ارزیابی و سنجش میزان تاب‌آوری جوامع روستایی یکی از مهم‌ترین ابزارها در تشخیص پایداری سکونتگاه‌های روستایی به‌هنگام بروز مخاطره‌ها و بحران‌هاست. شاخص‌های تاب‌آوری در‌مقیاس محلّی و روستایی پس از ایجاد و تدوین، می‌توانند روش مفیدی را برای بررسی مکان‌ها (روستاها) و مقایسۀ بین و درون هر ناحیه برای جوامع فراهم کنند (طالشی و همکاران، 1396: 881). بنابراین سنجش تاب‌آوری مناطق روستایی بر‌اساس شاخص‌های مطلوب یک ضرورت انکار‌ناپذیر است؛ زیرا می‌تواند به پایداری سکونتگاه‌های روستایی منجر شود. علاوه بر این، موضوع تاب‌آوری در توسعۀ پایداری روستایی جایگاه ویژه‌ای دارد که نمی‌توان آن را در برنامه‌ریزی و مدیریت کنونی روستا نادید گرفت.

توسعۀ روستایی مرهون بهبود شاخص‌های مختلفی است (حداد و صادقی، 1399: 83) که شاخص‌های تاب‌آوری از مهم‌ترین آنهاست. تاب‌آوری در مناطق روستایی به‌عنوان مفهوم مواجه با اختلالات، غافلگیرها و تغییرات معرفی می‌شود. در سال‌های اخیر، مطالعه دربارۀ مفاهیم تاب‌آوری در‌مقیاس‌های مختلف از‌جمله منطقه‌ای توجه ویژه‌ای را به خود جلب کرده است (Keshavarz & Moqadas, 2021: 31). با وجود این، خلأ این دسته از مطالعات در‌حوزه‌های منطقه‌ای و روستایی نمایان است. به‌ویژه در کشور ایران که با‌وجود برخی مطالعات در‌زمینۀ متون نظری در‌مقیاس شهری، هنوز مطالعۀ عمیق و جامعی بر‌روی مفهوم تاب‌آوری در بُعد مطالعات روستایی صورت نپذیرفته است (داداش‌پور و عادلی، 1394: 73). تاب‌آوری نقش مهمی در مدیریت روستایی و پایداری آنها دارد (Li, 2023: 67). در‌حقیقت، تاب‌آوری در‌مقیاس زمانی و فضایی برای حفظ یا بازگشت سریع به عملکردهای مطلوب گذشتۀ روستا در‌برابر اختلال (مخاطره‌های طبیعی) برای پایداری با تغییرات آن کمک می‌کند (ساسان‌پور و همکاران، 1396: 85). با‌توجه به آنچه بیان شد، امروزه بروز سوانح طبیعی و ایجاد خسارت‌ها و تلفات ناشی از این سوانح در نقاط مختلف جهان موجب شده است تا ایمن‌تر‌کردن نقاط سکونتگاهی به یک چالش دراز‌مدت اما دست‌یافتنی تبدیل شود؛ به‌طوری که جوامع برای بازگشت سریع به وضعیت پیش از بحران در زمان وقوع مخاطره‌های طبیعی بر آن هستند که تا حدودی از خسارت‌های وارد‌شده بکاهند. در این میان، تاب‌آوری راه حل مهم برای تقویت جوامع و سکونتگاه‌های انسانی با استفاده از ظرفیت‌های آنهاست (شکری فیروزجاه، 1396: 27). زیرا طی چند دهۀ گذشته، رشد مناطق (به‌ویژه در کشورهای در‌حال توسعه) موجب شده است تا به آسیب‌پذیری آنها در‌برابر بحران‌هایی با منشأ انسانی و طبیعی بیش از پیش توجه شود؛ بنابراین تاب‌آور‌کردن جوامع مختلف از‌جمله جوامع روستایی اهمیت خاصی دارد (ضرغامی و همکاران، 1395: 77). تاب‌آوری به توانایی یک سیستم در‌مقیاس زمانی و فضایی برای حفظ یا بازگشت سریع به عملکردهای مطلوب گذشته در‌برابر اختلالات طبیعی برای پایداری با تغییرات گفته می‌شود (پوراحمد و همکاران، 1398: 1). تاب‌آوری در مؤلفه‌های اجتماعی، اقتصادی، نهادی، زیست‌محیطی و کالبدی گنجانده می‌شود.

در راستای تاب‌آوری مناطق روستایی، عوامل گوناگونی دخیل است که باید شناسایی و وضعیت روستاها براساس آنها مشخص شود. این موضوع نیازمند جست‌‌وجو در تحقیقات مختلف، مطالعات تجربی و پژوهش موردی ازسوی محققان است. در پژوهش حاضر برای مطالعۀ تاب‌آوری، روستاهای منطقۀ کرمانشاه بررسی شده است. شهرستان کرمانشاه به‌دلیل قرارگیری در منطقۀ گسل‌خیز و همچنین، با‌توجه به شرایط توپوگرافی و اقلیمی، همواره در‌معرض مخاطره‌های مختلف طبیعی قرار دارد. همچنان‌ که زلزلۀ سال 1396 نیز دلیلی بر این مدعاست؛ زیرا نداشتن برنامه‌ریزی و نگاه آینده‌نگر در بخش‌های مختلف خسارت‌های زیادی را برای این مناطق روستایی به‌دنبال داشته است. این میزان آسیب در زلزلۀ سال 1396، لزوم کسب آمادگی‌های لازم را برای مقابله با بحران ناشی از زلزله نزد مدیران و برنامه‌ریزان آشکارتر می‌کند. بر این اساس، مدیریت و برنامه‌ریزی به شیوه‌های مختلف می‌تواند علاوه‌بر مدیریت مخاطره‌ها و بحران‌ها به کاهش خسارت‌ها نیز منجر شود. مناطق روستایی شهرستان کرمانشاه به‌دلیل شرایط ذکر‌شدۀ طبیعی از‌جمله توپوگرافی، شیب، استقرار در مسیر گسل، مشکلات کیفیت مسکن، میزان دسترسی به امکانات و ... به‌عنوان یک نمونۀ مناسب درخور بررسی است. اهمیت و ضرورت تحقیق از آن سوست که مناطق روستایی کرمانشاه در سلسله جبال زاگرس و در زون زاگرس چین‌خورده قرار دارد و به‌علت قرار‌گرفتن در اطراف چین‌خوردگی‌ها و گسل‌های فعّال و لرزه‌خیز از زمین‌لرزه‌های متعدّدی متأثر شده است؛ بنابراین در این تحقیق تلاش شده است که عوامل مؤثر بر تاب‌آوری اقتصادی و اجتماعی مناطق روستایی کرمانشاه بررسی و تحلیل شود. این مطالعه یک گام رو‌به‌جلو در راستای شناخت وضعیت موجود از‌لحاظ میزان تاب‌آوری برای مناطق روستایی کرمانشاه است. بر این اساس، هدف از پژوهش حاضر شناخت و تحلیل عوامل مؤثر بر تاب‌آوری اقتصادی و اجتماعی مناطق روستایی به‌صورت مطالعۀ موردی در شهرستان کرمانشاه است.

مبانی نظری پژوهش

تاب‌آوری

تاب‌آوری به‌عنوان ظرفیت بازگشت سریع پس از استرس، تحمل استرس بیشتر، کاهش تخریب به‌دلیل مقدار معینی از استرس تعریف می‌شود (Fekete, 2019: 34). تاب‌آوری به‌دلیل پویا‌بودن واکنش جامعه در‌برابر مخاطره‌ها، نوعی آینده‌نگری است که برای رویارویی با قطعیت‌نداشتن و تغییر به گسترش گزینش‌های سیاستی کمک می‌کند. در این صورت، افزایش تاب‌آوری در‌برابر سوانح می‌تواند به ایجاد افزایش ظرفیت سازگاری و معیشت پایدار جامعه منجر شود (Buckle et al., 2000: 10). بنابراین تاب‌آوری نوعی مدیریت بحران است که به‌عنوان فرایندی چندبخشی و چند‌رشته‌ای یکپارچه از برنامه‌ریزی و اجرای اقدامات برای جلوگیری یا کاهش خطر بحران، پیشگیری شدت یا عواقب، آمادگی اضطراری و پاسخگویی سریع و مؤثر به بحران‌ها و بهبود و احیای بعد از آن است (Mayunga, 2017: 4).

امروزه مفهوم تاب‌آوری صرف‌نظر از ابعاد پیچیدۀ آن به شفاف‌نبودن و درک یکسان از آن و از همه مهم‌تر به نداشتن تأثیر روشن بر برنامه‌ریزی و مدیریت بحران برای دستیابی به توسعۀ پایدار توجه شده است. امروزه به‌جای پرداختن به آسیب‌پذیری‌ سکونتگاه‌ها، تمرکز مستقیم بر مقاوم‌سازی جوامع و سکونتگاه‌ها مهم است؛ زیرا تاب‌آوری در مواجهه با بحران می‌تواند به اقداماتی مانند افزایش ظرفیت تاب‌آوری و انطباق جوامع با معیشت ساکنانشان منجر شود (Mayunga, 2017: 4). نظری اجمالی بر توسعۀ نظری تاب‌آوری نشان می‌دهد مفهومی که زمانی به‌معنی مستقیم و واحد به کار می‌رفت، اکنون به مفهوم پیچیده و چندمنظوره تبدیل ‌شده است که روابطی پیچیده و متفاوت دارد؛ بنابراین از مفهوم تاب‌آوری هم‌اکنون با تنوع بیشتر در علوم مختلف و امور مربوط با تعاملات بین انسان و طبیعت مانند آسیب‌پذیری و کاهش استفاده می‌شود (Pashapour & Pourakrami, 2018: 985).

 

چارچوب و ابعاد تاب‌آوری

در سابقه و مبانی مربوط به تا‌ب‌آوری، مخاطره‌ها و مدیریت سوانح تاب‌آوری به شیوه‌های گوناگونی استفاده و ابعاد متفاوتی برای آن تعریف می‌شود که جنبۀ مشترک همۀ آنها توانایی ایستادگی، مقاومت و واکنش مثبت به فشار یا تغییر است (Nikpour & Yarahmadi, 2021: 87). تاب‌آوری چارچوب و ابعادی متفاوتی دارد که در تحقیقات مختلف نیز بر برخی از این ابعاد تأکید شده است. هر‌یک از ابعاد تاب‌آوری می‌تواند برروی دیگر ابعاد اثرگذار باشد و میزان تاب‌آوری یک نقطۀ سکونتگاهی را بهبود بخشد (Holling, 2007: 6). براساس جدول 1 می‌توان گفت با‌وجود پژوهش‌های جمعی متعدّد در‌زمینۀ تاب‌آوری، هنوز هم تاب‌آوری در‌حوزه‌های متفاوت تعریف‌های متفاوت و متضادی دارد. دلیل این تناقضات دربارۀ تاب‌آوری را می‌توان تفاوت‌های مفهومی-بنیادی، تمایلات شناختی و دیدگاه‌های موجود در سیستم‌های اکولوژیکی-اجتماعی دانست. در‌نتیجۀ تعدّد معنایی، معانی مبهم و رویکردهایی مختلف برای درک تاب‌آوری ایجاد شده است. با‌توجه به مطالعات مختلف در‌زمینۀ مخاطره‌های طبیعی می‌توان به این نتیجه رسید که تاب‌آوری ابعاد و شاخص‌های مختلفی دارد. در جدول 1 هر‌یک از ابعاد و شاخص‌های تاب‌آوری بیان شده است.

جدول1: ابعاد و شاخص‌های تاب‌آوری

Table 1: Resilience Dimensions And Indicators

ابعاد

تعریف

شاخص

کالبدی

ارزیابی واکنش جامعه و ظرفیت بازیابی بعد از سانحه مانند پناهگاه‌های مسکونی، تسهیلات زیر‌بنایی و وابستگی آنها را به زیرساخت‌های دیگر به همره دارد.

تعداد شریان‌های اصلی، خط‌های لوله، جاده‌ها و زیرساخت‌های اصلی، شبکۀ حمل‌ونقل، کاربری زمین، ظرفیت پناهگاه، نوع مسکن و جنس مصالح.

اجتماعی

واکنش و سازگاری افراد و جوامع به‌طوری ‌که آنها را قادر به کاهش خسارت‌های بالقوۀ سانحه کند؛ زیرا بیشتر قابلیت حیات اقتصادی جوامع را نشان می‌دهد.

آگاهی، دانش، مهارت، نگرش، شبکه‌های اجتماعی، ارزش‌های جامعه و سازمان‌های مبتنی بر صداقت.

نهادی

حاوی ویژگی‌های مربوط به تقلیل خطر، برنامه‌ریزی و تجربۀ سوانح قبلی است. در اینجا تاب‌آوری از ظرفیت جوامع برای کاهش خطر اسفاده می‌کند.

بستر، زیرساخت، روابط و عملکرد نهادها، ویژگی فیزیکی نهادها نظیر تعداد نهاد محلی.

اقتصادی

بُعد اقتصادی از تفاوت ظرفیت اجتماعی و با نشان‌دادن واکنش مثبت، انطباق با تغییرات و حفظ سازگاری رفتاری از سوانح شکل می‌گیرد. این بُعد از تاب‌آوری را می‌توان با بهبود ارتباطات، بیمه، آگاهی از خطر، آمادگی و اجرای طرح‌های مدیریت سوانح ارتقا داد.

شدت خسارت‌ها، ظرفیت با توانایی جبران خسارت‌ها و توانایی برگشت به شرایط شغلی و درآمدی مناسب در‌قالب درآمد.

منبع: Li, 2023

 

تاب‌آوری توانایی سیستم برای مقاومت ‌دربرابر سطح‌های معینی از فشارها به‌شیوه‌های ذیل است:

- داشتن سیستم‌های انعطاف‌پذیر برای جذب شوک‌های ناگهانی؛

- توزیع فشار در سراسر سیستم و اجتناب از تمرکز فشار بر نقاط منفرد؛

- بازیابی به‌موقع عملکرد به شیوه‌ای که ضرر را محدود و از اختلال جلوگیری کند؛

- داشتن سیستم‌های جایگزین در‌صورتی که ضرر بزرگی در عملکرد اتفاق بیفتد؛

- طراحی سیستم‌هایی که به شیوه‌‌ای امن موفق به جلوگیری از شکست فاجعه‌بار می‌شوند؛

- گسترش توانایی برای شناسایی مشکلات، ظرفیت‌سازی برای مقابله با آنها، اولویت‌بندی و بسیج منابع برای پاسخ‌دادن، انطباق و واکنش سریع ضروری است (Mehedi, 2013: 129)

تمامى این مفاهیم و معانى به کسب درک درستى از تاب‌آورى کمک مى‌کند. به‌طور کلی، مى‌توان بیان کرد که تاب‌آورى دو کیفیت دارد: کیفیت ذاتى (عملکرد در‌طول دوره، غیر از بحران) و کیفیت انطباق‌پذیرى (انعطاف‌پذیرى و پاسخگویى در‌طول بلایا). دو نکتۀ ویژه را مى‌توان از تعریف‌های فوق استنباط کرد: 1- لازم است تاب‌آوری به‌جای یک محصول و نتیجه بیشتر به‌منزلۀ توانایى یا فرآیند دیده  شود؛ 2- لازم است تاب‌آوری به‌جای صلبیت و ناسازگارى سیستم به‌مثابۀ قابلیت سازگارى و انعطاف‌پذیرى سیستم تصور شود (Nabavi Razavi et al., 2017: 33).

 

پیشینۀ پژوهش

فان و همکاران[1](2021) پژوهشی با عنوان ارزیابی تاب‌آوری جامعه در روستاهای چین با در‌نظر‌گرفتن منطقۀ فرعی لیچنگ گوانگژو انجام دادند. آنها در ارزیابی تاب‌آوری جوامع در روستاهای چین نتیجه گرفتند که میزان تاب‌آوری اجتماعی و اقتصادی جوامع روستایی پایین‌ بوده است؛ زیرا عوامل اشتغال، درآمد و تعامل‌های اجتماعی در این زمینه اثرگذار بوده است. برای بهبود تاب‌آوری، جهش فناوری پیشنهاد شده است.

ژئو و همکاران[2](2021) پژوهشی با عنوان تاب‌آوری معیشتی و راهبردهای ساکنان روستایی مناطق در‌معرض زلزله در استان سیچوان چین  انجام دادند. آنها در بررسی تاب‌آوری خانوارهای روستایی در مقابله با زلزله نتیجه گرفتند که عواملی از‌جمله تعامل و مشارکت اجتماعی، اعتماد، آگاهی، کیفیت مسکن، خوداتکایی، درآمد پایدار و زیرساخت مطلوب در کاهش پیامدهای زلزله مؤثر‌بوده و میزان تاب‌آوری خانوارها را بهبود بخشیده است.

چن و ژانگ[3](2021) در پژوهشی با عنوان ارزیابی تاب‌آوری مناطق  در‌برابر زلزله با استفاده از همجوشی اطلاعات چند‌منبعی  نتیجه گرفتند که نوع فونداسیون ساختمان، نوع دیوار داخلی و تراکم جمعیت، حساس‌ترین عواملی هستند که در درجۀ ارتجاعی و کاهش تاب‌آوری نقش دارند. رویکرد توسعه‌یافته می‌تواند به‌عنوان یک ابزار تصمیم‌گیری برای برآورد انعطاف‌پذیری منطقه‌ای و ارائۀ بینش‌هایی دربارۀ کنترل فعّال و کاهش آسیب استفاده شود.

سینا و همکاران[4](2019) در پژوهشی با عنوان آینده برای جوامع نقل مکان‌شده پس از فاجعه چیست؟ عوامل مؤثر بر تاب‌آوری معیشتی نتیجه گرفتند که حمایت از درآمد مناسب، سلامت جسمی و روانی، توانایی انتقال به مشاغل / مهارت‌های دیگر، در‌دسترس‌بودن و به‌موقع‌بودن حمایت معیشتی، همراه با حساسیت فرهنگی و ساختار حاکمیتی آن از مهم‌ترین عوامل مؤثر بر بهبود تاب‌آوری هستند. با‌توجه به ماهیت اسکان مجدد، دسترسی به زیرساخت‌ها، موقعیت مکانی مکان‌های جابه‌جا‌شده و ایمنی محله‌ها نیز نقش مهمی در ایجاد اشتغال پایدار برای جوامع آسیب‌پذیر دارند.

تبث و همکاران[5](2019) در پژوهشی با عنوان وقف تحرک و استحقاق واسطۀ تاب‌آوری در سیستم‌های معیشتی روستایی نشان دادند که موقوفات تحرک و حق تحرک در تعیین تأثیر تحرک بر تاب‌آوری مهم هستند. علاوه بر این، افراد و خانواده‌هایی که توانایی تصمیم‌گیری و در‌پی آن تصمیم‌گیری دربارۀ تحرک را دارند، در‌مقایسه با سایر افراد و خانواده‌هایی که فاقد چنین توانایی هستند، انعطاف‌پذیرتر هستند. علاوه بر این، خانوارهایی که تحرک کوتاه‌مدت و دایره‌ای را انجام می‌دهند، نسبت به خانواده‌هایی که تحرک طولانی‌مدت را انجام می‌دهند، انعطاف‌پذیرتر هستند.

طالشی و همکاران (1396) در پژوهشی با عنوان تدوین و اعتبارسنجی شاخص‌های مناسب ارزیابی تاب‌آوری روستایی در‌برابر مخاطرۀ خشکسالی مطالعۀ موردی: حوضۀ آبخیز حبله رود با تدوین شاخص‌های تاب‌آوری روستایی نتیجه گرفتند که شاخص‌هایی مانند روند رشد و یا کاهش منابع طبیعی روستا، احتمال مهاجرت از روستا، دسترسی به انواع منابع آب کشاورزی، میزان سطح‌های اراضی کشاورزی (مالکیت)، وضعیت پوشش بیمه و خدمات اضطراری، توسعۀ کشاورزی، میزان تنوع معیشتی خانوار، توان پس‌انداز خانوار و دورنمای فعالیت‌های کسب‌و‌کار غیرکشاورزی روستا در آینده در بحث تاب‌آوری مهم هستند.

مودودی ارخودی و همکاران (1399) در پژوهشی با عنوان تبیین تاب‌آوری مناطق روستایی د‌ربرابر مخاطرات طبیعی با تأکید بر سیلاب، مخاطرات محیط طبیعی با تبیین تاب‌آوری مناطق روستایی نتیجه گرفتند که تاب‌آوری روستاهای مطالعه‌شده در‌سطح متوسط است؛ با این حال تاب‌آوری روستاها با یکدیگر متفاوت است؛ به‌طوری که روستاهای ورزگ در بُعد زیرساختی و اجتماعی و روستای علی‌آباد در بُعد اقتصادی بیشترین تاب‌آوری را دارند. اتخاذ برنامه‌های بهبود شرایط اقتصادی از‌جمله متنوع‌سازی اقتصاد و برگزاری کلاس‌های توانمند‌سازی اجتماعی برای این دو روستا اهمیت زیادی دارد.

کیخا و همکاران (1399) پژوهشی با عنوان تحلیل میزان تاب‌آوری اجتماعات روستایی سیستان دربرابر مخاطرات محیطی انجام و در بررسی تاب‌آوری اجتماعات روستایی سیستان نشان دادند که عوامل مدیریتی، نهادی، اقتصادی و کالبدی پیش‌بینی‌کنندۀ تاب‌آوری روستاییان منطقۀ سیستان نیستند و تنها عوامل اجتماعی توان پیش‌بینی یا به‌عبارتی تأثیرگذاری بر تاب‌آوری روستاییان سیستانی را دارند.

خسروی و همکاران (1399) در پژوهشی با عنوان تبیین الگوی تاب‌آوری سکونتگاه‌های روستایی مورد مطالعه: شهرستان ایذه (بخش دهدز) با تبیین الگوی تاب‌آوری مناطق روستایی نشان دادند که هر‌یک از شاخص‌های محیطی-طبیعی، اجتماعی-اقتصادی، نهادی-مدیریتی وکالبدی-فضایی بر تاب‌آوری سکونتگاه‌های روستایی مؤثر است. همچنین، الگوی تاب‌آوری سکونتگاه‌های روستایی بخش دهدز شهرستان ایذه در وضعیت متناسبی قرار دارد. در این الگو شاخص طبیعی نسبت به انسانی وزن بیشتری داشته و شاخص نهادی-مدیریتی که مستلزم اقدام‌ها و کارایی سازمانی، نهادی و انسانی بوده است، وزن کمتری دارد.

سلیمی و همکاران (1400) در پژوهشی با عنوان مطالعۀ تاب‌آوری جامعۀ روستایی در‌برابر زلزله (مطالعۀ موردی: مجتمع روستایی کوییک سرپل‌ذهاب) نتیجه گرفتند که تاب‌آوری ابعاد کالبدی-محیطی، اقتصادی، اجتماعی و نهادی را شامل می‌شود. تاب‌آوری اجتماعی از سرمایۀ اجتماعی و سرمایۀ نمادین افراد اثر می‌پذیرد و آن باعث شکل‌گیری شرایط برای بهبود تاب‌آوری کالبدی و نهادی در مجتمع روستایی زلزله‌زدۀ کوییک شده است؛ از این رو تلاش سیاستگذارانه برای افزایش سرمایۀ اجتماعی و نمادین افراد جامعه برای تاب‌آوری در‌مقابل بحران‌های محیطی یک امر مهم و استراتژیک تلقی می‌شود که آن می‌تواند در شکل‌دهی و به‌وجود‌آوردن شرایط مطلوب آمادگی، پاسخگویی، بازیابی و بازسازی در‌برابر مشکلات جمعی نقش بسزایی داشته باشد.

صفایی و همکاران (1401) در پژوهشی با عنوان تحلیل تاب‌آوری مناطق روستایی دربرابر مخاطرات طبیعی (مطالعۀ موردی: شهرستان گلپایگان) نشان دادند که برای روستاهای مطالعه‌‌شده در شهرستان گلپایگان، تاب‌آوری اجتماعی و اقتصادی در وضعیت نامطلوب، تاب‌آوری کالبدی-محیطی و نهادی در وضعیت مطلوب قرار دارد. همچنین، نتایج تحلیل رگرسیون خطی نشان داد که مخاطره‌های طبیعی بیشترین تأثیر را بر شاخص اقتصادی و کمترین تأثیر را بر شاخص نهادی داشته است.

در پژوهش حاضر بر‌خلاف تحقیقات قبلی به دو بُعد اجتماعی و اقتصادی تاب‌آوری که همبستگی بیشتری با همدیگر دارند، تأکید و سعی ‌شده است که عوامل مؤثر بر تاب‌آوری از‌لحاظ این دو بُعد بررسی و شناخته شود؛ زیرا در تحقیقات گذشته، کمتر به آنها تأکید شده است.

روش‌شناسی پژوهش

روش پژوهش حاضر بر‌مبنای هدف توصیفی-تحلیلی و از نوع کاربردی و بر‌اساس روش، کمّی است. داده‌های تحقیق حاصل مطالعۀ پیمایشی در‌‌سطح مناطق روستایی است. ابزار اصلی تحقیق، پرسشنامه است که روایی آن ازسوی کارشناسان و خبرگان تأیید و پایایی آن نیز با آلفای کرونباخ برابر 74/0 تأیید شد که برای بخش‌های مختلف پرسشنامه مقدار بالای 74/0 به دست آمد. جامعۀ آماری این تحقیق را سرپرستان مناطق روستایی بالای 100 خانوار در بخش مرکزی شهرستان کرمانشاه تشکیل داده‌اند. جمعیت این روستاها بر‌اساس آخرین سرشماری (1395) بالغ بر 8210 نفر و 2314 خانوار بوده است که حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران برابر با 330 نفر در‌سطح سرپرستان خانوار محاسبه شد. روش نمونه‌گیری در این پژوهش، نمونه‌گیری احتمالی بوده است که سهم هر‌یک از روستاها با‌توجه به تعداد خانوار در کل جامعۀ آماری محاسبه شد. با‌توجه به سهم هر روستا از‌لحاظ جمعیت، نسبت درصد و سهم آن روستا در نمونۀ آماری تعیین شد و سپس با نمونه‌گیری تصادفیِ ساده، پرسشگری در‌سطح سرپرست خانوار انجام شد. برای تجزیه‌و‌تحلیل داده‌ها نیز از نرم‌افزار SPSS و آزمون‌های آماری مناسب استفاده شد.

جدول2: مناطق روستایی مورد مطالعه و سهم آنها از حجم نمونه

Table 2: The Studied Rural Areas And Their Share Of The Sample Size

ردیف

جمعیت (نفر)

خانوار

سهم روستا از نمونه

گاکیه

369

100

14

حاجی ‌آباد

375

101

14

خوشینان علیا

402

105

15

پشته‌کش

368

106

15

کاورلوان

389

106

15

گاو پناه

366

106

15

قمشه

397

107

15

احمدوند

415

108

16

توبره ریز

422

110

16

سراب نیلوفر

378

112

16

ده کبود

384

114

16

گراوند

401

116

17

شاه ملکی

403

119

17

سه چک

417

120

17

باباجان پالیزی

407

123

17

کهریز

432

123

18

کرانی سفلی

417

128

18

بزگدارعلیا

530

129

18

محمودآباد

472

138

20

سرارود سفلی

466

143

21

مجموع

8210

2314

330

منبع: مرکز آمار ایران، 1395

 

 

محدودۀ مطالعه‌شده

شهرستان کرمانشاه یکی از مهم‌ترین شهرستان‌های استان کرمانشاه و مرکز این استان است. شهرستان کرمانشاه از شمال با استان کردستان و شهرستان روانسر، از غرب با شهرستان دالاهو و اسلام‌آباد غرب، از جنوب با استان ایلام، از شرق با شهرستان صحنه و هرسین و از شمال شرق هم با شهرستان سنقر و کلیایی همجوار است. جمعیت این شهرستان در سال 1395 برابر با 1083833 نفر بوده است. براساس آمار سال 1395 از این جمعیت، 952285 نفر در مناطق شهری و 129719 نفر در مناطق روستایی این شهرستان ساکن بوده‌اند (مرکز آمار ایران، 1395). این شهرستان پنج بخش مرکزی، بیلور، فیروزآباد، کوزران و ماهدشت دارد که در‌مجموع، 860 نقطۀ سکونتگاهی وجود دارد. مساحت این شهرستان 1/5647 کیلومتر مربع است. توزیع روستاهای منطقه تحت‌تأثیر، شرایط جغرافیایی و محیطی است.

شکل1: نقشۀ موقعیت جغرافیایی منطقه و توزیع فضایی نقاط روستایی (منبع: بازترسیم، نگارنده، 1401)

Fig1: Geographical Location Of The Region And Spatial Distribution Of Rural Areas

 

یافته‌های پژوهش و تجزیه‌و‌تحلیل

بررسی ویژگی‌های پاسخگویان نشان می‌دهد که 225 نفر معادل 2/68 درصد را مردان و 105 نفر معادل 8/31 درصد را زنان تشکیل داده‌اند. همچنین، از‌نظر متغیر سن نیز کمترین سن 24 و بیشترین سن 66 بوده است. بیشترین حجم نمونه بین 36 تا 45 سال با 3/47 درصد و سپس 46 تا 55 سال با 5/26 درصد قرار داشته است. علاوه بر این، 5/41 درصد نمونه تحصیلات فوق‌دیپلم، 2/28 درصد لیسانس و مابقی نیز دیپلم و زیردیپلم دارند؛ بنابراین توزیع مطلوبی از‌نظر ویژگی‌های نمونۀ آماری مشاهده می‌شود. این توزیع می‌تواند در تعمیم نتایج و جمع‌آوری دیدگاه تمامی افراد موثر باشد. به عبارت دیگر، می‌تواند نشان‌دهندۀ جمع‌آوری نظر‌های تمامی افراد روستایی باشد.

 

بررسی وضعیت متغیرهای تاب‌آوری اقتصادی مناطق روستایی

جدول3 وضعیت متغیرهای تاب‌آوری اقتصادی مناطق روستایی را با آزمون تی تک نمونه‌ای نشان می‌دهد. نتیجۀ آزمون نشان داد که به‌جزء متغیر میزان وابستگی به یک شغل با سطح معناداری 195/0، دیگر متغیرهای اقتصادی در‌سطح کمتر از 05/0 معنادار بوده‌اند. بررسی برای معناداری با استفاده از میانگین، گویای آن است که متغیرهای وضعیت سطح زیرکشت (139/3)، میزان وابستگی به یک شغل (078/3) و وضعیت مشارکت زنان در اشتغال خانوار (472/3) در وضعیت متوسطی شناخته شده‌اند. همچنین، متغیرهای میزان خسارت وارد‌شده به سرمایه و دارایی (مسکن، دام و ...) با میانگین 942/3، میزان آسیب‌پذیری درآمد و دارایی با میانگین 981/3 و تمایل به دریافت وام با میانگین 003/4 در وضعیت خوبی قرار گرفته‌اند.

نتیجه نشان می‌دهد علاوه‌بر متغیرهای ذکر‌شده، دیگر متغیرهای تاب‌آوری اقتصادی، میانگین پایین‌تر از حد متوسط آزمون3 بوده است؛ بنابراین وضعیت مناطق روستایی از‌لحاظ دیگر متغیرهای تاب‌آوری اقتصادی از‌جمله میزان اهمیت به پس‌انداز و سرمایه‌گذاری، میزان دسترسی به عوامل تولید، میزان دارایی و سرمایۀ ثابت و زمینه‌های ایجاد اشتغال ضعیف ارزیابی شده است.

جدول3: سنجش معناداری وضعیت متغیرهای تاب‌آوری اقتصادی مناطق روستایی با آزمون تی تک نمونه‌ای

Table 3: Measuring The Significance Of Economic Resilience Variables In Rural Areas With A Sample T- Test

شاخص

متغیر

مبنای آزمون = 3

T

سطح معنا‌داری

فاصلۀ اطمینان در‌سطح 95 درصد

میانگین

حد پایین

حد بالا

سرمایۀ اقتصادی و دارایی‌ها

میزان اهمیت به پس‌انداز و سرمایه‌گذاری

86/9-

000/0

662/0-

441/0-

448/2

وضعیت سطح زیرکشت

07/3

002/0

050/0

228/0

139/3

میزان دسترسی به عوامل تولید

9/12-

000/0

852/0-

626/0-

260/2

میزان دارایی و سرمایۀ ثابت

5/29-

000/0

40/1-

22/1-

684/1

اشتغال

زمینه‌های ایجاد اشتغال

2/11-

000/0

928/0-

652/0-

209/2

وضعیت مشارکت زنان در اشتغال خانوار

22/8

000/0

359/0

585/0

472/3

میزان وابستگی به یک شغل

29/1

195/0

040/0-

198/0

078/3

وضعیت تنوع شغلی

3/12-

000/0

850/0-

616/0-

266/2

میزان رضایت‌مندی از شغل کنونی

8/12-

000/0

02/1-

749/0-

115/2

هزینه و درآمد

میزان رضایت مندی از درآمد

92/4-

000/0

441/0-

189/0-

684/2

سطح هزینه‌های زندگی

3/14-

000/0

23/1-

938/0-

912/1

خسارت

میزان خسارت وارد‌شده به سرمایه دارایی(مسکن، دام و...)

7/20

000/0

853/0

03/1

942/3

میزان آسیب‌پذیری درآمد و دارایی

7/25

000/0

906/0

05/1

981/3

بهره‌مندی از منابع بانکی

تمایل به دریافت وام

9/22

000/0

917/0

08/1

003/4

عملکرد بانک‌ها و مؤسسات

6/21-

000/0

45/1-

20/1-

669/1

میزان بهره‌مندی از خدمات و تسهیلات بانکی

7/21-

000/0

21/1-

01/1-

887/1

میزان دسترسی به ابزارهای مالی غیررسمی

8/16-

000/0

29/1-

02/1-

839/1

ظرفیت بازگشت به شرایط شغلی و درآمدی مناسب

وضعیت درآمد و شغل

5/14-

000/0

959/0-

731/0-

154/2

رضایت‌مندی از شغل و درآمد

3/16-

000/0

27/1-

999/0-

863/1

میزان بهبودی شغل و درآمد

1/20-

000/0

42/1-

17/1-

703/1

میزان دسترسی به بازارهای مالی غیررسمی

1/16-

000/0

09/1-

857/0-

024/1

منبع: یافته های پژوهش، 1401

بررسی وضعیت متغیرهای تاب‌آوری اجتماعی مناطق روستایی

یکی دیگر از ابعاد تاب‌آوری، بُعد اجتماعی است که با 5 شاخص اصلی مطالعه شده است (جدول4). نتیجۀ آزمون تی تک نمونه‌ای نشان می‌دهد که تمامی متغیرهای تاب‌آوری اجتماعی در مناطق روستایی در‌سطح کمتر از 05/0 و برابر با 000/0 معنادار بوده است. بررسی برای معناداری با‌توجه به میانگین نشان‌دهندۀ آن است که فقط متغیرهای تعلق مکانی به روستا با میانگین 487/3، تعلق قومی به روستا با میانگین 672/3، وضعیت و روند مهاجرت از روستا با میانگین 700/3 و سلامت جسمی و روانی روستاییان با میانگین 690/3 به نسبت دیگر متغیرهای تاب‌آوری اجتماعی در وضعیت متوسطی شناخته شده‌اند.

نتیجۀ آزمون نشان می‌دهد که دیگر متغیرهای تاب‌آوری اجتماعی از‌جمله عضویت در گروه‌های مختلف روستا، مشارکت در فعالیت‌هایی با منفعت عمومی روستا، همکاری و تعامل روستاییان با یکدیگر، وضعیت و ساختار جمعیت روستا، دانش و آگاهی مقابله با بحران، مهارت و توانمندی مقابله با بحران، وجود سمن‌های (انجمن) مرتبط با سوانح در روستا، آموزش مقابله با سوانح به روستاییان به‌صورت مستمر، نظارت بر کیفیت ساخت و سازهای روستا و غیره در مناطق روستایی در وضعیت ضعیف و نامناسبی قرار دارد. در‌مجموع، با‌توجه به تعداد متغیرهای نامناسب می‌توان نتیجه گرفت که وضعیت تاب‌آوری اجتماعی در مناطق روستایی مطالعه‌شده نامطلوب است.

جدول4: سنجش معناداری وضعیت متغیرهای تاب‌آوری اجتماعی مناطق روستایی با آزمون تی تک نمونه‌ای

Table 4: Measuring The Significance Of Social Resilience Variables In Rural Areas With A Sample T- Test

شاخص

متغیر

مبنای آزمون = 3

T

سطح معنا‌داری

فاصلۀ اطمینان در‌سطح 95 درصد

میانگین

حد پایین

حد بالا

تعلق اجتماعی

عضویت در گروه‌های مختلف روستا

06/26-

000/0

59/1-

37/1-

515/1

تعلق مکانی به روستا

7/10

000/0

398/0

576/0

487/3

تعلق قومی به روستا

4/12

000/0

566/0

778/0

672/3

وضعیت و روند مهاجرت از روستا

5/11

000/0

580/0

819/0

700/3

مشارکت اجتماعی

مشارکت در تصمیم‌گیری روستا

05/21-

000/0

21/1-

008/1-

887/1

مشارکت در فعالیت‌هایی با منفعت عمومی روستا

5/15-

000/0

22/1-

953/0-

909/1

همکاری در برنامه‌های توسعۀ روستا

03/20-

000/0

35/1-

11/1-

763/1

همکاری و تعامل روستاییان با یکدیگر

15/8-

000/0

729/0-

446/0-

412/2

منابع و سرمایۀ انسانی

سلامت جسمی و روانی روستاییان

4/13

000/0

589/0

792/0

690/3

دانش و آگاهی مقابله با بحران

2/32-

000/0

64/1-

45/1-

448/1

مهارت و توانمندی مقابله با بحران

9/190-

000/0

43/1-

17/1-

690/1

وضعیت و ساختار جمعیت روستا

9/11-

000/0

08/1-

777/0-

069/2

ظرفیت نهادهای خودجوش و مردمی

وجود سمن‌های (انجمن) مرتبط با سوانح در روستا

7/25-

000/0

67/1-

43/1-

448/1

ظرفیت نهادهای مردمی در ارتقا ایمنی روستا

5/11-

000/0

907/0-

643/0-

224/2

وجود خیریه‌های مردمی در حل مشکلات روستا

6/11-

000/0

08/1-

768/0-

075/2

آمادگی مقابله با سوانح

آموزش مقابله با سوانح به روستاییان به‌صورت مستمر

4/25-

000/0

68/1-

44/1-

433/1

حمایت از سازمان‌های مردم‌نهاد در‌زمینۀ سوانح

2/21-

000/0

51/1-

26/1-

609/1

نظارت بر کیفیت ساخت‌و‌سازهای روستا

5/19-

000/0

37/1-

12/1-

751/1

آمادگی واکنش به سوانح ازسوی نهادهای محلی (دهیاری)

9/17-

000/0

21/1-

976/0-

903/1

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

بررسی شاخص‌های تاب‌آوری اقتصادی و اجتماعی مناطق روستایی

علاوه‌بر اینکه وضعیت تاب‌آوری در‌سطح متغیرها بررسی شد، هم‌اکنون این موضوع در‌سطح جامع‌تر و با شاخص‌های تاب‌آوری مطالعه شده است (جدول5). نتیجۀ آزمون در‌زمینۀ 6 شاخص تاب‌آوری اقتصادی و 5 شاخص تاب‌آوری اجتماعی نشان می‌دهد که همۀ شاخص‌های تاب‌آوری در‌سطح کمتر از 05/0 معنادار بوده‌اند. بررسی برای معناداری نشان‌دهندۀ آن است که میانگین همۀ شاخص‌های تاب‌آوری اقتصادی و اجتماعی به‌جزء دو شاخص خسارت و آمادگی مقابله با سوانح، پایین‌تر از حد متوسط آزمون (3) بوده است؛ بنابراین وضعیت تاب‌آوری در مناطق روستایی ضعیف ارزیابی می‌شود. حد بالا و پایین آزمون که منفی بوده است نیز چنین مطلبی را تأیید می‌کند. در‌میان 11 شاخص بررسی‌شده، بهترین وضعیت را شاخص خسارت با میانگین 962/3 و سپس آمادگی مقابله با سوانح در‌میان روستاییان با میانگین 093/3 داشته است. دیگر شاخص‌های تاب‌آوری اقتصادی و اجتماعی شامل سرمایۀ اقتصادی و دارایی‌ها (383/2)، اشتغال (628/2)، هزینه و درآمد (298/2)، بهره‌مندی از منابع بانکی (350/2)، ظرفیت بازگشت به شرایط شغلی و درآمدی (936/1)، تعلق اجتماعی (993/1)، مشارکت اجتماعی (225/2)، منابع و سرمایۀ انسانی (916/1) و ظرفیت نهادهای خودجوش و مردمی (674/1) در مناطق روستایی در وضعیت نامناسبی قرار دارند.

بررسی مجموع تاب‌آوری در مناطق روستایی نیز چنین نکته‌ای را تأیید می‌کند؛ زیرا نتیجۀ آزمون نشان می‌دهد که میزان تاب‌آوری در مناطق روستایی در‌سطح کمتر از 05/0 و برابر با 000/0 معنادار بوده است. با‌توجه به میانگین آن که برابر با 386/2 و کمتر از حد متوسط (3) است، می‌توان نتیجه گرفت که وضعیت تاب‌آوری اقتصادی و اجتماعی در مناطق روستایی ضعیف است.

جدول5: سنجش معناداری وضعیت شاخص‌های تاب‌آوری مناطق روستایی با آزمون تی تک نمونه‌ای

Table 5: Measuring The Significance Of The State Of Resilience Indicators In Rural Areas With A Sample T- Test

شاخص

مبنای آزمون = 3

T

سطح معنا‌داری

فاصلۀ اطمینان در‌سطح 95 درصد

میانگین

حد پایین

حد بالا

سرمایۀ اقتصادی و دارایی‌ها

6/17-

000/0

685/0-

548/0-

383/2

اشتغال

2/10-

000/0

442/0-

300/0

628/2

هزینه و درآمد

01/12-

000/0

816/0

586/0-

298/2

خسارت

7/29

000/0

898/0

02/1

962/3

بهره‌مندی از منابع بانکی

03/16-

000/0

729/0

570/0-

350/2

ظرفیت بازگشت به شرایط شغلی و درآمدی مناسب

2/23-

000/0

15/1-

973/0

936/1

تعلق اجتماعی

3/20-

000/0

10/1-

909/0-

993/1

مشارکت اجتماعی

2/20-

000/0

850/0-

699/0

225/2

منابع و سرمایۀ انسانی

2/18-

000/0

20/1-

966/0-

916/1

ظرفیت نهادهای خودجوش و مردمی

8/28-

000/0

41/1-

23/1-

674/1

آمادگی مقابله با سوانح

77/3

000/0

044/0

142/0

093/3

مجموع تاب‌آوری

8/19-

000/0

674/0-

552/0-

386/2

منبع: یافته های پژوهش، 1401

بررسی تفاوت مناطق روستایی از‌لحاظ شاخص‌های تاب‌آوری

برای بررسی این سؤال که آیا تفاوت معناداری از‌نظر تاب‌آوری اقتصادی و اجتماعی میان مناطق روستایی وجود دارد یا خیر؟ از تحلیل واریانس یک‌طرفه (آزمون F) استفاده شده است (جدول6). نتایج نشان داده است که تمامی شاخص‌های تاب‌آوری اقتصادی و اجتماعی در مناطق روستایی (20 روستا)، شامل شاخص‌های خسارت (382/0)، آمادگی مقابله با سوانح در‌میان روستاییان (409/0)، سرمایۀ اقتصادی و دارایی‌ها (589/0)، اشتغال (485/0)، هزینه و درآمد (562/0)، بهره‌مندی از منابع بانکی (704/0)، ظرفیت بازگشت به شرایط شغلی و درآمدی (938/0)، تعلق اجتماعی (674/0)، مشارکت اجتماعی (491/0)، منابع و سرمایۀ انسانی (776/0)، ظرفیت نهادهای خودجوش و مردمی (949/0) در‌سطح بیشتر از 05/0 معنادار نبوده‌اند؛ بنابراین تفاوت معناداری میان روستاهای مطالعه‌شده از‌لحاظ میزان تاب‌آوری مشاهده نشده است و همۀ روستاها شرایط یکسانی داشته‌اند.

جدول6: مقادیر تحلیل واریانس برای سنجش تفاوت مناطق روستایی از‌لحاظ شاخص‌های‌ تاب‌آوری

Table 6: Variance Analysis Values To Measure The Difference Of Rural Areas In Terms Of Resilience Indicators

مؤلفه

واریانس

مجموع مربعات

Df

میانگین مربعات

F

Sig

سرمایۀ اقتصادی و دارایی‌ها

بین‌گروهی

910/6

19

364/0

899/0

585/0

درون‌گروهی

47/125

310

405/0

مجموع

38/132

329

***

 

اشتغال

بین‌گروهی

103/8

19

426/0

980/0

485/0

درون‌گروهی

94/134

310

435/0

مجموع

05/143

329

***

هزینه و درآمد

 

بین‌گروهی

686/19

19

03/1

917/0

562/0

درون‌گروهی

16/350

310

13/1

مجموع

84/369

329

***

خسارت

بین‌گروهی

966/3

19

367/0

06/1

382/0

درون‌گروهی

31/106

310

343/0

مجموع

27/113

329

***

 

بهره‌مندی از منابع بانکی

بین‌گروهی

363/8

19

440/0

803/0

704/0

درون‌گروهی

96/169

310

548/0

مجموع

32/178

329

***

ظرفیت بازگشت به شرایط شغلی و درآمدی مناسب

بین‌گروهی

390/7

19

389/0

549/0

938/0

درون‌گروهی

64/219

310

709/0

مجموع

03/227

329

***

تعلق اجتماعی

بین‌گروهی

845/12

19

676/0

827/0

674/0

درون‌گروهی

45/253

310

818/0

مجموع

29/266

329

***

 

مشارکت اجتماعی

بین‌گروهی

935/8

19

470/0

975/0

491/0

درون‌گروهی

54/149

310

482/0

مجموع

48/158

329

***

 

منابع و سرمایۀ انسانی

بین‌گروهی

640/16

19

876/0

740/0

776/0

درون‌گروهی

70/366

310

18/1

مجموع

34/383

329

***

ظرفیت نهادهای خودجوش و مردمی

بین‌گروهی

214/7

19

380/0

529/0

949/0

درون‌گروهی

39/222

310

717/0

مجموع

60/229

329

***

آمادگی مقابله با سوانح

بین‌گروهی

051/4

19

213/0

04/1

409/0

درون‌گروهی

28/63

310

204/0

مجموع

33/67

329

***

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

همان‌گونه که نتیجۀ تحلیل واریانس تأیید کرد، میان روستاها از‌نظر میزان تاب‌آوری تفاوت معناداری وجود ندارد. حال برای اینکه این بی‌تفاوتی و وضعیت هر روستا نیز بهتر تعیین شود از نتایج آزمون تعقیبی توکی[6] استفاده شده است. نتیجۀ آزمون توکی (جدول7) نشان می‌دهد که میانگین وضعیت تاب‌آوری در‌سطح 20 روستای مطالعه‌شده پایین‌تر از حد متوسط (3) بوده است؛ بنابراین وضعیت تاب‌آوری در همۀ روستاها ضعیف ارزیابی می‌شود. بررسی در‌میان نتایج نشان‌دهندۀ آن است که بیشترین تفاوت مربوط به روستاهای بزگدارعلیا با میانگین 562/2، سه چک با میانگین 561/2 و کاورلوان با میانگین 488/2 بوده است که میانگین این روستاها نیز تأیید‌کنندۀ نامناسب‌بودن وضعیت تاب‌آوری در مناطق روستایی است.

 

 

جدول7: طبقه‌بندی مناطق روستایی از‌لحاظ تاب آوری

Table 7: Classification Of Rural Areas In Terms Of Resilience

روستا

حجم نمونه

معناداری طبقات در‌سطح آلفا05/0

تاب آوری

گاکیه

100

404/2

حاجی‌آباد

101

390/2

خوشینان علیا

105

388/2

پشته کش

106

474/2

کاورلوان

106

488/2

گاو پناه

106

318/2

قمشه

107

261/2

احمدوند

108

280/2

توبره ریز

110

299/2

سراب نیلوفر

112

245/2

ده کبود

114

330/2

گراوند

116

161/2

شاه ملکی

119

319/2

سه چک

120

561/2

باباجان پالیزی

123

354/2

کهریز

123

470/2

کرانی سفلی

128

423/2

بزگدارعلیا

129

562/2

محمودآباد

138

469/2

سرارود سفلی

143

462/2

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

تحلیل عاملی عوامل مؤثر بر تاب‌آوری مناطق روستایی

در‌ادامه، به شناخت و تحلیل عوامل مؤثر بر تاب‌آوری مناطق روستایی پرداخته شده است. 11 شاخص تاب‌آوری اقتصادی و اجتماعی جمع‌بندی و تحلیل شد تا با آنها عواملی اصلی و کلان در‌زمینۀ تاب‌آوری مناطق روستایی شناخته شود. در مطالعۀ حاضر برای شناخت عوامل مؤثر، مقدارKMO برابر با (817/0) به‌دست‌آمده که نشان‌دهندۀ وضعیت مناسب داده‌ها برای تحلیل عاملی است. این مقدار باید بیشتر از 50/0 باشد. مقدار بارتلت نیز برابر با 489/3950 به‌دست‌آمده و در‌سطح 99 اطمینان معنادار (000/0) است.

جدول8: مقدار KMO و آزمون بارتلت تاب‌آوری مناطق روستایی

Table 8: KMO Value And Bartlett Test Of Resilience Of Rural Areas

817/0

KMO

489/3950

بارتلت (Bartlett Test)

55

DF

000/0

Sig

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

مقدار ویژه بیانگر سهم هر عامل از کل واریانس متغیرهاست و هر‌چه مقدار آن بزرگ‌تر باشد، نشان‌دهندۀ اهمیت و تأثیر بیشتر آن عامل است. نتایج جدول (9) نشان می‌دهد که عامل اول بیشترین سهم (55/39 درصد) را در تبیین واریانس عوامل مؤثر بر تاب‌آوری مناطق روستایی داشته است. همچنین، عامل دوم 56/23 درصد از متغیر وابسته را تبیین می کند. عامل سوم نیز 954/11 درصد از متغیر وابسته را تبیین کرده است.

جدول9: عوامل استخراج‌شده، مقادیر ویژه و درصد تبیین واریانس آنها

Table 9: Extracted factors, eigenvalues and their variance explanation percentage

عامل

مقدار ویژه

درصد واریانس مقدار ویژه

درصد تجمعی واریانس

اول

33/5

55/39

55/39

دوم

492/2

56/23

11/63

سوم

073/1

954/11

064/75

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

بر‌اساس تحلیل انجام گرفته‌شده، تعداد 3 عامل اصلی یا کلان که مقدار ویژۀ آنها بزرگ‌تر از عدد 1 بوده، استخراج شد که در‌ادامه ذکر شده است (جدول10).

عامل اول: نتایج نشان می‌دهد که 4 شاخص در عامل اول بارگذاری شده‌ است که عبارت‌ است از: سرمایۀ اقتصادی و دارایی‌ها، اشتغال، هزینه و درآمد و خسارت. این شاخص‌ها 55/39 درصد از واریانس کل عوامل مؤثر در تاب‌آوری مناطق روستایی را تبیین کرده است. به‌طور کلی با‌توجه به شاخص‌های بارگذاری‌شده در این دسته، عامل اول «رونق بسترهای اقتصادی و اشتغال‌زایی» نام‌گذاری شد.

عامل دوم: در عامل دوم، 5 شاخص بارگذاری شده است که عبارت است از: تعلق اجتماعی، مشارکت اجتماعی، منابع و سرمایۀ انسانی، ظرفیت نهادهای خودجوش و آمادگی مقابله با سوانح. این شاخص‌ها 56/23 درصد از واریانس کل عوامل مؤثر در تاب‌آوری مناطق روستایی را تبیین کرده است. با‌توجه به شاخص‌های بارگذاری‌شده، عامل دوم «ارتقا سرمایۀ انسانی و اجتماعی» نام‌گذاری شد.

عامل سوم: برای عامل سوم نیز 2 شاخص بارگذاری شده است که عبارت است از: بهره‌مندی از منابع بانکی و ظرفیت بازگشت به شرایط شغلی و درآمدی مناسب. این شاخص‌ها 954/11 درصد از واریانس کل عوامل مؤثر در تاب‌آوری مناطق روستایی را تبیین کرده است. با‌توجه به شاخص‌های بارگذاری‌شده، عامل سوم «ایجاد ظرفیت‌های تسهیلاتی و درآمدی» نام‌گذاری شد.

همچنین، از‌نظر شاخص‌ها نیز شاخص ظرفیت نهادهای خودجوش و مردمی با بار عاملی 951/0 به‌عنوان مؤثرترین عامل در راستای بهبود تاب‌آوری مناطق روستایی شناخته شده است. دو شاخص خسارت با بار عاملی 949/0 و همچنین، بهره‌مندی از منابع بانکی با بار عاملی 941/0 در رتبه‌های دوم و سوم از‌نظر تأثیرگذاری شناخته شده‌اند.

جدول10: نام‌گذاری عوامل تأثیرگذار بر تاب‌آوری مناطق روستایی بر‌اساس شاخص‌ها و بارهای عاملی آنها

Table 10: Naming The Influencing Factors On The Resilience Of Rural Areas Based On Their Indicators And Factor Loads

عامل

مقدار ویژه

شاخص

بارعاملی

رونق بسترهای اقتصادی و اشتغال‌زایی

55/39

سرمایۀ اقتصادی و دارایی‌ها

823/0

اشتغال

861/0

هزینه و درآمد

822/0

خسارت

949/0

 

ارتقا سرمایۀ انسانی و اجتماعی

56/23

تعلق اجتماعی

908/0

مشارکت اجتماعی

897/0

منابع و سرمایۀ انسانی

760/0

ظرفیت نهادهای خودجوش و مردمی

951/0

آمادگی مقابله با سوانح

888/0

ایجاد ظرفیت‌های تسهیلاتی و درآمدی

954/11

بهره‌مندی از منابع بانکی

941/0

ظرفیت بازگشت به شرایط شغلی و درآمدی مناسب

791/0

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

نتیجه‌گیری

مناطق روستایی امروزه مشکلات و معضل‌های متنوعی دارند که بخشی از این معضل‌ها به مخاطره‌ها و بحران‌های طبیعی و انسانی مرتبط است. بحران‌های مختلف در مناطق روستایی همواره می‌توانند نقش مهمی در روند و فرآیند توسعۀ آنها ایفا کنند. در راستای کاهش آسیب‌های احتمالی و پیش‌بینی‌پذیر، رویکردها و برنامه‌های متنوعی را می‌توان اتخاذ کرد و میزان صدمه‌ها و آسیب به مناطق روستایی و جوامع آن را کاهش داد. تاب‌آوری یکی از رویکردهایی است که امروزه، اهمیت زیادی پیدا کرده است. تاب‌آوری مناطق روستایی به توانایی برای حفظ یا بازگشت سریع به عملکردهای مطلوب گذشته در‌مقابل بحران‌ها و پایداری گفته می‌شود. این چارچوب می‌تواند بسیاری از مشکلات پیش‌بینی‌پذیر در روستاها را به حداقل برساند؛ بنابراین اولین گام در این زمینه شناخت وضعیت روستاها از‌لحاظ میزان تاب‌آوری و عوامل مؤثر بر آن است. این موضوع در پژوهش حاضر با مطالعۀ موردی در روستاهای شهرستان کرمانشاه تأکید شده است.

نتیجۀ تحقیق نشان داد که تاب‌آوری اجتماعی مناطق روستایی، ضعیف است. وضعیت شاخص‌های تعلق اجتماعی، مشارکت اجتماعی، منابع و سرمایۀ انسانی، ظرفیت نهادهای خودجوش و مردمی در‌سطح تمامی مناطق روستایی به‌خوبی این نکته را تأیید می‌کند. ضعف عضویت در گروه‌های مختلف روستاها، پایین‌بودن مشارکت در فعالیت‌هایی با منفعت عمومی روستا، نداشتن همکاری و تعامل روستاییان با یکدیگر، ساختار جمعیت نامتوزان روستاها، دانش و آگاهی پایین مقابله با بحران، نداشتن مهارت و توانمندی مقابله با بحران، وجود‌نداشتن سمن‌های (انجمن) مرتبط با سوانح در روستاها، ندادن آموزش مقابله با سوانح به روستاییان به‌صورت مستمر، نظارت‌نکردن بر کیفیت ساخت و سازهای روستا از مهم‌ترین عواملی هستند که وضعیت تاب‌آوری اجتماعی را ضعیف نشان می‌دهند. نتایج این بخش از پژوهش با تحقیقات فان و همکاران (2021)، ژئو و همکاران (2021)، سینا و همکاران (2019) و صفایی و همکاران (1401) همپوشانی دارد. در تحقیقات ذکر‌شده نیز وضعیت تاب‌آوری اجتماعی نامناسب بوده است و عواملی از‌جمله سرمایۀ اجتماعی، نبود نهادهای همگن و مردمی و همچنین، مشارکت مردم در امور مختلف در وضعیت تاب‌آوری اثرگذار بوده است.

همچنین، نتیجه بیانگر آن است که وضعیت تاب‌آوری اقتصادی مناطق روستایی نیز نامطلوب بوده است؛ زیرا وضعیت شاخص‌های سرمایۀ اقتصادی و دارایی‌ها، اشتغال، هزینه و درآمد، بهره‌مندی از منابع بانکی، ظرفیت بازگشت به شرایط شغلی و درآمدی از‌دیدگاه جامعۀ آماری ضعیف بوده و این شرایط در تاب‌آوری مناطق روستایی مؤثر بوده است. در این زمینه، پایین‌بودن اهمیت پس‌انداز و سرمایه‌گذاری، ضعف در دسترسی به عوامل تولید، پایین‌بودن دارایی و سرمایۀ ثابت روستاییان، نبود زمینه‌های ایجاد اشتغال، رضایت‌مندی پایین از شغل کنونی، عملکرد نامناسب بانک‌ها و مؤسسات، استفاده‌نکردن از خدمات و تسهیلات بانکی، نداشتن دسترسی به بازارهای مالی غیررسمی، ضعف در تأمین هزینه‌های زندگی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار اقتصادی در نامطلوب‌بودن تاب‌آوری اقتصادی مناطق روستایی هستند. نتیجۀ این بخش از تحقیق با تحقیقات فان و همکاران (2021)، سینا و همکاران (2019)، کیخا و همکاران (1399) همخوانی دارد. در این پژوهش‌ها نیز عواملی از‌جمله اشتغال روستاییان، درآمد، منابع بانکی، دارایی‌ها، پس‌انداز خانوار و سرمایه‌گذاری در روستا، بر میزان تاب‌آوری مؤثر بوده که در تحقیق حاضر نیز به این شاخص‌ها اشاره شده است.

همچنین، نتیجۀ تحقیق نشان می‌دهد که تمامی شاخص‌های تاب‌آوری اقتصادی و اجتماعی در 20 روستای مطالعه‌شده شامل شاخص‌های خسارت، آمادگی مقابله با سوانح در‌میان روستاییان، تعلق اجتماعی، مشارکت اجتماعی، منابع و سرمایۀ انسانی، ظرفیت نهادهای خودجوش و مردمی، در شرایط یکسانی قرار دارند. به عبارت دیگر، میان روستاها از‌لحاظ وضعیت تاب‌آوری تفاوت معناداری مشاهده نشده است و روستاها در‌سطح یکسانی قرار دارند. نتیجۀ این بخش از تحقیق با نتیجۀ تحقیق مودودی ارخودی و همکاران (1399) مغایرت دارد؛ زیرا بر متفاوت‌بودن وضعیت تاب‌آوری در روستاها تأکید دارد. مناطق روستایی مطالعه‌شده نیز از‌لحاظ تاب‌آوری وضعیت یکسانی دارند؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که این تناقض می‌تواند ریشه در شرایط منطقه‌ای، برنامه‌ریزی و سطح توسعه‌یافتگی روستاها داشته باشد.

نتیجه نشان داد که سه عامل اصلی یا کلان در تاب‌آوری مناطق روستایی و بهبود آن مؤثر است که این سه عامل عبارت است از: رونق بسترهای اقتصادی و اشتغال‌زایی، ارتقا سرمایۀ انسانی و اجتماعی و ایجاد ظرفیت‌های تسهیلاتی و درآمدی؛ بنابراین باید برنامه‌ریزی‌ها در راستای تأکید و ارتقا این عوامل با شناسایی شاخص‌های تأثیرگذار باشد. به‌طور کلی، نتیجۀ تحقیق نشان می‌دهد که وضعیت تاب‌آوری اقتصادی و اجتماعی مناطق روستایی ضعیف بوده است و روستاها نیز با یکدیگر از‌لحاظ میزان تاب‌آوری تفاوت ندارند. این شرایط نشان‌دهندۀ آن است که برای بهبود تاب‌آوری باید به برخی از اقدام‌ها و راهبردهای اساسی در ابعاد اقتصادی و اجتماعی در مناطق روستایی تأکید شود. در راستای این وضعیت پیشنهاد می‌شود که 1- در راستای رونق اقتصادی به بحث کارآفرینی بر‌اساس ظرفیت روستایی از‌جمله صنایع دستی و کشاورزی تأکید و برنامه‌ریزی شود؛ 2- در راستای بهبود تاب‌آوری اقتصادی، بانک‌ها به روستاییان منطقه، تسهیلات لازم را برای اشتغال‌زایی و ساخت مسکن مقاوم ارائه دهند؛ 3- برای اینکه بتوان تاب‌آوری اجتماعی جامعۀ روستایی را بهبود بخشید، ایجاد نهادها و سمن‌های مردمی در روستاها از مهم‌ترین راهکارهایی است که می‌تواند وضعیت مشارکت، اعتماد و به‌طور کلی، سرمایۀ اجتماعی را بهبود بخشد؛ 4- پیشنهاد می‌شود که ظرفیت‌های اقتصادی روستاهای منطقه شناسایی و به روستاییان تسهیلگری لازم ارائه شود؛ 5- پیشنهاد می‌شود که بسترهای اشتغال‌زایی و رونق اقتصادی برای افزایش تاب‌آوری در روستاهای منطقه، مطالعه شود؛ 6- پیشنهاد می‌شود که شاخص‌های سرمایۀ انسانی در مناطق روستایی برای برنامه‌ریزی مطلوب بررسی شود؛ 7- پیشنهاد می‌شود که به روش‌ها و ظرفیت‌های توانمندسازی جوامع روستایی منطقه تأکید و مطالعه شود.

 

[1] . Fan et al.

[2]. Zhou et al.

[3] .Chen & Zhang

[4] . Sina et al.

[5] . Tehhoth et al.

[6] . Tukey

References

منابع
پوراحمد، احمد؛ زیاری، کرامت الله؛ ابدالی، یعقوب و اله قلی‌پور، سارا (1398). تحلیل معیارهای تاب‌آوری در بافت فرسودۀ شهری در‌برابر زلزله با تأکید بر تاب‌آوری کالبدی (مورد: منطقۀ 10 شهرداری تهران). مجلۀ پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 19 (36)، 1-21.
مرکز آمار ایران (1395). سرشماری نفوس و مسکن 1395. تهران.
خسروی مال امیری، حجت الله؛ سلیمانی، حسین؛ غفاری، سید رامین و خادم‌الحسینی، احمد (1399). تبیین الگوی تاب‌آوری سکونتگاه‌های روستایی مورد مطالعه: شهرستان ایذه (بخش دهدز). برنامه‌ریزی توسعۀ کالبدی، 7 (1)، 131-145.
خیام باشی، احسان (1389). مدیریت بحران محله‌ محور زمین‌لرزه. دومین همایش ملی مهندسی عمران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خمینی شهر.
حداد، میثم و صادقی، حجت الله (1399). تحلیل رابطۀ عوامل جمعیتی با وضعیت اشتغال بخش کشاورزی (مورد مطالعه: روستاهای استان اصفهان. مجلۀ روستا و توسعۀ پایدار فضا، 3 (1)، 83-94.
داداش پور، هاشم و عادلی، زینب (1394). سنجش ظرفیت‌های تاب‌آوری در مجموعه شهری قزوین. مجلۀ مدیریت بحران، 4 (8)، 73-84.
ساسان‌پور، فرزانه؛ آهنگری، نوید و حاجی‌نژاد، صادق (1396). ارزیابی تاب‌آوری منطقۀ 12 کلانشهر تهران در‌برابر مخاطرات طبیعی. مجلۀ تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 4 (3)، 85-98.
سلیمی، مینو؛ نادری، احمد و نصرتی، روح اله (1400). مطالعۀ تاب‌آوری جامعۀ روستایی در‌برابر زلزله (مطالعۀ موردی: مجتمع روستایی کوییک سرپل‌ذهاب). مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، 10 (3)، 886-831.
شکری فیروزجاه، پری (1396). تحلیل فضایی میزان تاب‌آوری مناطق شهر بابل در‌برابر مخاطرات محیطی. مجلۀ برنامه‌ریزی توسعۀ کالبدی، 4 (2)، 27-44.
صفایی، امیر؛ شریعت پناهی، مجید؛ باهک، بتول؛ رنجبر، محسن و آزدابخت، بهرام (1401). تحلیل تاب‌آوری مناطق روستایی دربرابر مخاطرات طبیعی (مطالعۀ موردی: شهرستان گلپایگان). مجلۀ روستا و توسعۀ پایدار فضا، 3 (4)، 1-18.
ضرغامی، سعید؛ تیموری، اصغر؛ محمدیان، حسن و شماعی، علی (1395). سنجش و ارزیابی میزان تاب‌آوری محله‌های شهری در‌برابر زلزله موردپژوهی: بخش مرکزی شهر زنجان. مجلۀ پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 7 (27)، 77-92.
طالشی، مصطفی؛ علی اکبری، اسماعیل؛ جعفری، مصطفی و سیداخلاقی، سیدجعفر (1396). تدوین و اعتبارسنجی شاخص‌های مناسب ارزیابی تاب‌آوری روستایی در‌برابر مخاطرۀ خشکسالی مطالعۀ موردی: حوضۀ آبخیز حبله‌رود. تحقیقات مرتع و بیابان ایران، 24 (4)، 881-896.
کیخا، زهرا؛ بذرافشان، جواد؛ قنبری، سیروس و کیخا، عالمه (1399). تحلیل میزان تاب‌آوری اجتماعات روستایی سیستان دربرابر مخاطرات محیطی. مخاطرات محیط طبیعی، 9 (23)، 1-18.
مودودی ارخودی، مهدی؛ برومند، ریحانه و اکبری، ابراهیم (1399). تبیین تاب‌آوری مناطق روستایی در‌برابر مخاطرات طبیعی با تأکید بر سیلاب. مخاطرات محیط طبیعی، 9 (23)، 151-172.
نبوی رضوی، هاله سادات؛ حبیبی، محسن و طبیبیان، منوچهر (1397). نقش ساختار شهر در تاب‌آوری آن در‌برابر زلزله. مجلۀ هویت شهر،  12 (35)، 38-29.
 
References
Atara, A., Tolossa, D., & Denu, B. (2020). Analysis of rural households’ resilience to food insecurity: Does livelihood systems/choice/matter? The case of Boricha woreda of the sidama zone in southern Ethiopia. Journal of Environmental Development, 35(3), 43-59.
Buckle, P., Mars, G., & Smale, S. (2000). New approaches to assessing vulnerability and resilience. Australian Journal of Emergency Management, 15(2), 8-14.
Chen, W., & Zhang, L. (2021). Resilience assessment of regional areas against earthquakes using multi-source information fusion. Journal of Reliability Engineering & System Safety, 215(2), 215-233.
Dadashpour, H., & Adeli, Z. (2014). Measuring resilience capacities in Qazvin urban complex. Journal of Crisis Management, 4(8), 73-84.
Drennan, L., & Morrissey, L. (2019). Resilience policy in practice surveying the role of community based organizations in local disaster management. Journal of Local Government Studies, 45(3), 328-349.
Fan, J., Mo, Y., Cai, Y., Zhao, Y., & Su, D. (2021). Evaluation of community resilience in rural China taking Licheng Subdistrict, Guangzhou as an example. International Journal of Environmental Research and Public Health, 18(11), 15-31.
Fekete, A. (2019). Critical infrastructure and flood resilience: Cascading effects beyond water. Wiley Interdisciplinary Reviews: Water, 6(5), 32-49.
Gunderson, L. H., Allen, C. R., & Holling, C. S. (Eds.) (2010). Foundations of ecological resilience. Washington: Island Press.
Haddad, M., & Sadeghi, H. (2020). Analysis of the relationship between demographic factors and employment situation in the agricultural sector (Case study: Villages of Isfahan province. Quarterly Journal of Village and Space Sustainable Development, 1(3), 83-94.
Hizbaron, D. R., Baiquni, M., Sartohadi, J., & Rijanta, R. (2012). Urban vulnerability in Bantul district, Indonesia towards safer and sustainable development. Sustainability, 4(9), 2022-2037.
Holling, C. S. (2007). Resilience and stability of ecological systems. Annual Review of Ecology and Systematics, 4(1), 1-23.
Iran Statistics Center (2015). Population and housing census 2015. Tehran.
Jain, G. (2015). The role of private sector for reducing disaster risk in large scale infrastructure and real estate development: Case of Delhi. International Journal of Disaster Risk Reduction, 14(3), 238-255.
Keikha, Z., Bazrafshan, J., Ghanbari, S., & Keikha, A. (2020). Analysis of resilience of Sistan rural communities against environmental hazards. Journal of Natural Environment Hazards, 9(23), 1-18.
Keshavarz, M., & Moqadas, R. S. (2021). Assessing rural households' resilience and adaptation strategies to climate variability and change. Journal of Arid Environments, 184(2), 29-47.
Khayam Bashi, E. (2011). Earthquake centered neighborhood crisis management. Second National Civil Engineering Conference, Islamic Azad University, Khomeinishahr Branch, Khomeinishahr.
Khosravi Mal Amiri, H., Soleimani, H., Ghaffari, S. R., & Khadem al-Hosseini, A. (2020). Explaining of resilience pattern of rural settlements in Izeh County (Dehdez district). Journal of Physical Social Planning, 7(1), 131-145.
Li, Y. (2023). A systematic review of rural resilience. China Agricultural Economic Review, 15(1), 66-77.
Mayunga, J. S. (2017). Understanding and applying the concept of community disaster resilience: A capital-based approach. Summer Academy for Social Vulnerability and Resilience Building, 1(1), 1-16.
Mododi Arkhodi, M., Boroumand, R., & Akbari, E. (2020). Explaining the resilience of rural areas against natural hazards with an emphasis on the flood. Journal of Natural Environment Hazards, 9(23), 151-172.
Nikpour, A., & Yarahmadi, M. (2021). Identifying and explaining the drivers of physical resilience (Case study: Noorabad Mamasani). Journal of Physical Social Planning, 8(1), 85-98.
Pashapour, H., & Pourakrami, M. (2018). Measuring physical dimensions of urban resilience in the face of the natural disasters (Earthquake) (Case study: Tehran's 12th District). Journal of Studies of Human Settlements Planning, 12(4), 985-1002.
Pourahmad, A., Ziari, K., Abdali, Y., & Aleh Qolipour, S. (2018). Analysis of resiliency criteria in urban worn out texture of Tehran 10 municipality against earthquake with emphasis on physical resilience. Journal of Research and Urban Planning, 19(36), 1-21.
Safaei, A., Shariat Panahi, M., Bahak, B., Ranjbar, M., & Azadbakht, B. (2022). Analysis of resilience of rural areas against natural hazards (Case study: Golpayegan County). Quarterly Journal of Village and Space Sustainable Development, 3(4), 99-155.
Salimi, M., Naderi, A., & Nosrati, R. (2021). The study of rural community resilience against earthquakes (Case study: Kuaick rural complex, in Sarpol-e Zahab). Quarterly Journal of Social Studies and Research in Iran, 10(3), 831-886.
Sasanpour, F., Ahangari, N., & Hajinejad, S. (2017). Evaluating the urban resilience against natural hazards in 12 regions of Tehran Metropolis. Journal of Spatial Analysis of Environmental Hazards, 4(3), 85-98.
Shokri Firouzjah, P. (2017). Spatial analysis of the resilience of Babol's regions to environmental hazards. Journal of Physical Social Planning, 4(2), 27-44.
Sina, D., Chang-Richards, A. Y., Wilkinson, S., & Potangaroa, R. (2019). What does the future hold for relocated communities post-disaster? Factors affecting livelihood resilience. International Journal of Disaster Risk Reduction, 34, 173-183.
Taleshi, M., Ali Akbari, E., Jafari, M., & Seyed Akhlaghi, J. (2016). Developing and validating appropriate indices for rural resilience to drought (Case study: Hableroud Watershed Basine). Journal of Iran Pasture and Desert Research, 24(4), 881-896.
Tebboth, M. G. L., Conway, D., & Adger, W. N. (2019). Mobility endowment and entitlements mediate resilience in rural livelihood systems. Journal of Global Environmental Change, 54(2), 172-183.
Tromeur, E., M´enard, R., Bailly, J. B., & Souli´e, C. (2012). Urban vulnerability and resilience within the context of climate change. Journal of Natural Hazards and Earth System Sciences, 12(5), 1811–1821.
Zarghami, S., Teymouri, A., Mohammadian, H., & Shamaei, A. (2015). Measuring and evaluating urban neighborhood's resilience against earthquake: The case of Zanjan downtown. Journal of Research and Urban Planning, 7(27), 77-92.
Zhou, W., Guo, S., Deng, X., & Xu, D. (2021). Livelihood resilience and strategies of rural residents of earthquake-threatened areas in Sichuan Province, China. Natural Hazards, 106(4), 255-275.
 

Files

History

  • Receive Date: 05 March 2023
  • Revise Date: 08 April 2023
  • Accept Date: 18 April 2023

Share

How to cite

Statistics