Authors
1 PhD Candidate of Geography and Rural Planning, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
2 Professor of Geography and Rural Planning, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
3 Associate Professor of Rural Geography, University of Zabol, Zabol, Iran
4 4- Assistant Professor of Geography and Urban Planning, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه
امروزه بیشتر مناطق روستایی در کشورهای در حال توسعه با چالش‌های مختلفی درزمینة اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی روبه‌رو هستند (Obonyo and Fwaya, 2012: 2). این چالش‌ها به همراه ضعف مدیریتی به عقب‌ماندگی مناطق روستایی منجر شده است. در این میان، مشکلات اقتصادی شامل بیکاری فصلی، درآمد کم و فقر، از مهم‌ترین موانع پیش روی توسعه در این مناطق است (Surchev, 2010: 237; Nemirschi and Craciun, 2010: 39)؛ این در حالی است که طی قرون متمادی، روستا به‌مثابة مکانی برای زندگی و تولید، نقش و ماهیت مؤثری داشته است؛ با وجود این در شرایط امروزی و به‌واسطۀ رویدادها و دخالت دولت‌ها و تغییرات سبک زندگی، در دورۀ گذار از تولیدگرایی، بسیاری از روستاها به‌جای بهره‌مندی از محتوای توسعة پایدار با ناپایداری مواجه و ضمن ازدست‌دادن جمعیت خود در فرایند مهاجرت با پدیدة تخلیۀ جمعیتی و تخریب کالبدی روبه‌رو هستند (راست‌قلم و همکاران، 1395: 319).
برای فائق‌آمدن بر این چالش‌ها و توسعه‌یافتن روستاها، راهکارها و رویکردهای متنوعی ارائه شده است؛ در این بین با بررسی تجارب و سوابق کشورهای گوناگون در برنامه‌ریزی توسعۀ روستایی از دهة 1950، رویکردها و راهبردهای استفاده‌شده در این زمینه در چهار دسته طبقه‌بندی، تفکیک و مشخص شده است؛ رویکردهای اقتصادی (توسعۀ کشاورزی، انقلاب سبز، اصلاحات اراضی و صنعتی‌سازی)، رویکردهای اجتماعی (تأمین نیازهای اساسی، مشارکت در توسعۀ روستایی و توسعۀ اجتماعات محلی)، رویکردهای کالبدی- فضایی (برنامه‌ریزی مراکز روستایی، توسعۀ روستا- شهری و کارکردهای شهری در توسعۀ روستایی) و رویکردهای جامع (توسعۀ روستایی همه‌جانبه و یکپارچه، توسعۀ پایدار)؛ (استعلاجی و جعفری، 1393: 31)؛ این در حالی است که بیشتر راهکارهای گذشتة توسعه مانند صنعتی‌سازی و توسعۀ کشاورزی، شرایط لازم را برای پایداری اقتصادی و اجتماعی مناطق روستایی فراهم نکرده‌اند (استعلاجی، 1381: 80)؛ با وجود این بیشتر کشورها در پی شناخت یا خلق راهها و روش‌هایی جدید برای تحقق توسعۀ روستایی برآمدند و توسعۀ فعالیت‌های خلاق به‌منزلة یکی از عوامل تأثیرگذار بر توسعۀ روستایی مطرح شد (قاسم‌لو و همکاران، 1398: 20؛ Figueiredo and Raschi, 2013: 1; Ramjit, 2015: 3).
در همین زمینه می‌توان بیان داشت خلاقیت مفهومی است که می‌توان آن را بدون هیچ محدودیتی در تمامی عرصه‌های زیستی به ظهور رساند و با تجدید نظر یا حتی کنارگذاشتن پیش‌فرض‌های موجود، شرایطی نو، سازگارتر و پسندیده‌تر ایجاد کرد؛ علاوه بر این با پذیرش و اجرای اصول خلاقیت ضمن بهره‌مندی در زمان حال، می‌توان رهبری و مدیریت بهتر و سنجیده‌تری دربارة آینده داشت؛ به‌طوری که تمرکز بر ایده‌ها و افکار نو به محیطی پایدارتر، انعطاف‌پذیرتر و اقتصادی‌تر منجر خواهد شد (یاسوری و سجودی، 1396: 2). در این بین، برخی پژوهشگران مانند دیوید مک‌گرانان[1] (2007) نظریة خلاق را دربارة مناطق روستایی اعمال کردند. در این نظریه اعتقاد بر این است که مناطق روستایی با جذب افراد در حرفه‌های خلاق، رشد اقتصادی را به ارمغان می‌آورند. نتایج مطالعۀ مک‌گرانان نشان می‌دهد مناطق حومة شهر و روستاها با نسبت زیاد افراد در شغل‌های خلاق، میزان زیادی از ثبت اختراع، پذیرش فناوری تولید و رشد شغلی را دارند. اینکه در برهۀ زمانی کنونی بسیاری از افراد به بازگشت به محیط روستا علاقه‌مندند، نشان از اهمیت روستا و وجود زمینه‌های خلاق در این مناطق دارد (McGranahan and Wojan‚ 2007: 202)؛ با وجود این شناسایی عوامل مرتبط با خلاقیت روستایی راهگشای توسعۀ این مناطق است و زمینۀ لازم را برای نگهداری، جذب و پرورش انسان‌های خلاق ایجاد می‌کند؛ همچنین وجود این امر نتایج منفی حاصل از تجربه‌های پیشین توسعۀ روستایی را به کمترین حد می‌رساند و آیندة امیدوارکننده‌ای را برای این مناطق رقم می‌زند (Donald et al.‚ 2008: 11)؛ بنابراین محیط‌های روستایی با توجه به توان‌های بالقوة بسیار زیاد، باید ظرفیت‌های خود را در مسیر پروراندن افراد و ایده‌های خلاق و همچنین محیطی خلاق و سازگار با شرایط کنونی بپرورانند؛ در این صورت خواهند توانست نقش‌های تعیین‌کنندۀ خود را بهتر ایفا کنند و در آینده به توسعۀ پایدار نائل شوند؛ همانند اقتصاد روستایی که آثار آن تا مرزهای فراتر از روستا هم درک می‌شود (یاسوری و سجودی، 1396: 2).
سیستان با 796 روستا، علاوه بر اینکه برپایة جمعیت روستایی استوار است، به دلیل قرارگرفتن در همسایگی کشورهای افغانستان و پاکستان ازلحاظ سیاسی و ژئوپولیتیکی اهمیت خاصی دارد؛ به‌طوری که خالی از سکنه‌شدن روستاهای آن و تغییرات جمعیتی ممکن است حیات سیاسی این منطقه را با چالش روبه‌رو کند. روستاهای سیستان طی دوره‌های متمادی نقش مهاجرفرستی داشته‌اند؛ به‌طوری که سالیانه تعداد زیادی از روستاها خالی از سکنه می‌شوند و روستاییان راه مهاجرت را در پیش می‌گیرند. آمارهای به‌دست‌آمده از سرشماری‌ها نشان می‌دهد تعداد روستاها از 1083 در سال 1365 به 796 روستا در سال 1395 کاهش یافته و 287 روستا خالی از سکنه شده است (مرکز آمار ایران، 1365- 1395)؛ از این رو با علم به اینکه مسائل و موانع توسعه در مناطق روستایی ایران به‌ویژه در منطقۀ سیستان به نشناختن ظرفیت‌های خلاق در این مناطق مربوط است، هدف این پژوهش، علاوه بر شناسایی شاخص‌های روستای خلاق و تعیین میزان اثر و روابط بین آنها، تحلیل فضایی عوامل مؤثر بر شکل‌گیری روستای خلاق در سطح سکونتگاههای روستایی سیستان است. با توجه به مطالب بیان‌شده، پرسش‌های زیر مطرح می‌شود:
2-ادبیات و مبانی نظری پژوهش
خلاقیت، فعالیتی است که در طول دورة زندگی انسان توسعه می‌یابد و مقتضیات و محیط‌های خانوادگی خاص در ظهور شخصیت‌های خلاق مؤثر واقع می‌شود (Simonton, 2000: 120).از بین انواع خلاقیت، خلاقیت روستایی به‌مثابة راهی برای توسعة پایدار جوامع روستایی به‌ویژه در جوامع کمتر توسعه یافته مطرح شد (قاسم‌لو و همکاران، 1398: 33). در راستای تأیید اهمیت خلاقیت روستایی، آردحالا و همکاران[2] (2016) برای توسعة روستایی سه رویکرد ارائه می‌دهند؛ رویکردهای توسعۀ مکانی، توسعۀ اقتصادی و توسعۀ خلاقیت و استعدادهای فردی. تجربیات نشان می‌دهد برای توسعۀ روستایی باید به رویکرد سوم توجه ویژه‌ای داشت؛ یعنی شکل‌گیری خلاقیت در مناطق روستایی براساس ظرفیت‌ها و فرهنگ روستا (Ardhala et al., 2016: 672). در همین زمینه، بالفور و همکاران (2018) بر این باورند که توسعة مبتنی بر خلاقیت روستایی، توانایی تقویت شبکه‌های تعاملی را دارد که موجب دخالت مدنی، برانگیختگی احساس جامعه، کارآفرینی و تحول خلاق می‌شود. آموزشگاههای هنری، جشنواره‌ها و سالن‌های هنرهای محلی، فرصت‌هایی را برای ایجاد تعاملات مشترک فراهم می‌کنند که ظرفیت خلاق جوامع روستایی را نیز تقویت می‌کنند (Balfour et al., 2018: 235). درواقع در مفهوم روستای خلاق، حضور و تمرکز تولیدکنندگان، هنرمندان، دانشمندان و دانشجویان و سنت‌شکنان با پیشرفت روستا ارتباط دارد. این گروه خلاقیت را شدت می‌بخشند و برای دیگران جذاب هستند؛ همچنین فضای خلاق یک روستا یا منطقه را می‌سازند و شکل می‌بخشند (scotte‚ 2006: 57). با توجه به مطالب مطرح‌شده، توسعة زمینه‌های خلاقیت، راهکـاری مناسـب برای توسعة روستایی است؛ زیرا توانـایی بسـیج سرمایه‌های اقتصـادی، اجتمـاعی، انسـانی، فرهنگی و طبیعی را برای رسیدن به هدف توسـعه دارد؛ در حـالی کـه اعـتلای یکـی نـه‌تنهـا بـر دیگری تأثیر منفی نمی‌گذارد، عامل رشدیابندة دیگری نیـز می‌شود (ابریشمی و همکاران، 1398: 54).
شاخص‌های خلاقیت: هدف اصلی این شاخص‌ها، تعیین میزان خلاقیت یک ناحیة جغرافیایی است. روش‌ها و متغیرهای متفاوت و مختلفی وجود دارد که با توجه به شرایط هر منطقه و همچنین اطلاعات دردسترس می‌توان یکی از این مدل‌ها را انتخاب و میزان شاخص خلاقیت را در هر مکان محاسبه کرد (جدول 1).
مفهوم روستای خلاق: کنکاش در بین متون و پژوهش‌های مختلف درزمینۀ خلاقیت نشان می‌دهد روستای خلاق، مفهوم جدیدی است که به پیروی از مفهوم شهر خلاق ایجاد شده و تا به حال به شکل واحد و بین‌المللی تعریف نشده است؛ با این حال به تعریفی کوتاه از این مفهوم اشاره می‌شود. روستای خلاق، فضایی است که با اتکا بر فرایندهای بوم‌مدارانة سبک زندگی، محیط‌زیست پاک و امکانات مطلوب، زمینۀ جذب طبقة خلاق را در صنایع با سطح فناوری بالا به‌ویژه در بخش فرهنگ و هنر مهیا می‌کند و بستر انتفاع برد- برد جامعة روستایی و طبقة خلاق و همچنین مخاطبان و مصرف‌کنندگان محصولات خلاقانه را در بیرون از محیط روستا فراهم می‌آورد. تولید ثروت در این روستا ناشی از پرداخت حق بهرۀ مالکانة فضای روستایی به روستاییان و تولید ارزش افزودة اقتصادی ناشی از خلاقیت‌های طبقة خلاق است که این مکمل فعالیت‌های ذاتی روستا در تولیدات به‌ویژه بخش کشاورزی است (راست‌قلم و همکاران، 1395: 321).
جدول- 1: مدل‌های مربوط به شاخص‌های خلاقیت
|
شاخص خلاقیت |
شرح |
|
مدل سه تی (3TS) ریچارد فلوریدا[3] |
ریچارد فلوریدا در سال 2002 سه شاخص استعداد[4]، فناوری[5] و قدرت تحمل (تسامح)[6] را برای سنجش خلاقیت در یک شهر به کار برد. |
|
شاخص استعداد |
این شاخص با احتساب درصد جمعیت دارای مدرک دانشگاهی (لیسانس و بالاتر) نشان‌دهندة حضور و تمرکز میزان سرمایة انسانی[7]در یک ناحیه است. |
|
شاخص فناوری |
با ترکیب دو شاخص محاسبه می‌شود؛ شاخص نوآوری و شاخص فناوری بالا[8]؛ شاخص اول، نمونه‌ای از شاخص‌های ساده است که قدرت نوآوری جمعیت ساکن در یک منطقه را بازتاب می‌دهد. شاخص دوم، اندازه و تمرکز مجموعه‌ای از صنایع مرتبط با فناوری را در یک ناحیه نشان می‌دهد (مانند نرم‌افزارهای الکترونیک، محصولات زیست‌پزشکی و خدمات مهندسی). |
|
شاخص تسامح (زوجیت، سنت‌شکنی، ذوب فلزات[9]) |
شاخص زوجیت نشان‌دهندة جمعیت زیاد زوج‌ها یا آماده برای ازدواج است که به‌مثابة یک معیار غیرمستقیم از بازبودن و تفاوت و تسامح اجتماعی یک ناحیه است. |
|
شاخص سنت‌شکنی تعداد نسبی گروهی از مردم را نشان می‌دهد که به‌صورت هنرمندانه خلاق هستند؛ معیار مستقیمی از تولیدکنندگان فرهنگ و سرمایه‌های خلاق در یک ناحیه است؛ با این پیش‌فرض که اعضای این گروه از مردم خلاق، تکیه‌گاه قدیمی برای تنوع در سبک زندگی و فعالیت‌های خلاق هستند. |
|
|
شاخص ذوب فلزات، معیاری برای تعیین درصد نسبی افراد غیربومی‌ای است که در آنجا زاده شده‌اند. این معیار، مفهوم دیگری برای سنجش بازبودن درها به سوی مهاجران یا افراد بیرون از ناحیه است؛ افرادی که عاملان رشد اقتصادی ناحیه قلمداد می‌شوند. |
|
|
شاخص خلاقیت اروپایی (یورو)[10] |
تأکید این مدل بر بررسی بحث کلیدی رقابت کشورها در توانایی جذب و نگهداری و توسعة افراد خلاق بوده است. |
منبع: (نیری، 1396: 36)
براساس ادبیات پژوهش، به نظر می‌رسد اقتصاد خلاق و طبقة خلاق به‌منزلة دو نظریة اساسی در رابطه با توسعه از راه خلاقیت مطرح هستند؛ به‌طوری که امروزه اقتصاد خلاق به‌منزلة نیروی مبدل بسیار قوی در جهان مطرح است و پتانسیل‌های زیادی برای توسعه دارد. این جنبه از اقتصاد، یکی از بخش‌های با رشد سریع اقتصاد جهانی، هم از منظر ایجاد درآمد و هم به دلیل ایجاد اشتغال و درآمدهای صادراتی است (Sung‚ 2015: 89- 90). در این بین، طبقۀ خلاق که بخشی از سرمایۀ اجتماعی در مناطق روستایی محسوب می‌شود، منبعی اساسی در مناطق روستایی است؛ به این دلیل که بر کنش‌های آنها تأثیر می‌گذارد و کیفیت زندگی جوامع روستایی را از هر نظر بهبود می‌بخشد؛ به‌طوری که روستاهای دارای سرمایۀ اجتماعی بیشتر، به‌راحتی به منبع شناخت و آگاهی درزمینة ارتقای تولید و ارزش افزوده دسترسی دارند و فعالیت‌های اقتصادی جدیدی را خلق می‌کنند؛ همچنین از فعالیت‌های اقتصادی موجود خویش نیز حفاظت می‌کنند و حتی موجب بهبود آن می‌شوند (Batjargal‚ 2007: 606)؛ اعضای طبقۀ خلاق نیز نظرات متفاوتی دربارة کیفیت یک محل خاص دارند و این افراد کیفیت زندگی را ویژة شهرها نمی‌دانند (McGranahan and Wojan‚ 2007: 202)؛ به‌طوری که معتقدند طبقۀ خلاق در مناطق روستایی نیز تجمع می‌یابد که در این صورت نیروی محرکة توسعۀ اقتصادی خواهد بود. آنها از این نظریه با بسیاری از استدلال‌ها حمایت می‌کنند. آنها اعتقاد دارند از دلایل اصلی جذب طبقۀ خلاق به مناطق روستایی، ثروت کشور، تراکم کم جمعیت و رابطة ویژه با دهیاری است (Stolarick et al.‚ 2010: 22). البته در این بین مناطق روستایی با بسیاری از مشکلات در از دست دادن سرمایة انسانی روبه‌رو هستند (جوانان مهاجر به شهرها، دانشجویانی که به دانشگاه می‌روند، دانش‌آموختگانی که برای پیداکردن کار به شهرها می‌روند)؛ یک جایگزین مناسب برای حل این مشکلات، جذب افراد علاقه‌مند به زندگی در روستاست (Jarábková and Hamada‚ 2012: 10)؛ با این حال طبقة خلاق روستایی تنها افراد مهاجر به مناطق روستایی نیستند و ساکنان اصلی روستا نیز توان خلاقیت را دارند و جزو طبقۀ خلاق محسوب می‌شوند.
به‌طور کلی طبقۀ خلاق روستایی از دو گروه تشکیل شده است؛ گروه اول، ساکنان خلاق روستایی (روستاوندان خلاق) و گروه دوم، افراد خلاقی هستند که با توجه به ویژگی‌های روستای خلاق، آن را برای زندگی انتخاب و به آن مهاجرت کرده‌اند. اعضای طبقۀ خلاق به این امر گرایش دارند که در جوامع خلاق تجمع یابند و سپس شبکه‌ای برای خود به وجود آورند. طبقۀ خلاق روستایی صرفاً تحصیل‌کردگان یا نخبگان علوم سطح بالا نیستند، همانند آنچه در شهر دیده می‌شود؛ طبقۀ خلاق روستایی قادر است بخش‌های جدیدی را به ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و مدیریتی روستا بیفزاید و فرصت‌های جدیدی را برای پیشرفت روستا در مقیاس ملی و فراملی ایجاد کند (راست‌قلم و همکاران، 1395: 324).
بسیاری از نویسندگان ازجمله استولاریک و همکاران[11] (2010) عقیده دارند مناطق روستایی پتانسیل زیادی برای مکان‌یابی بخش‌های خلاق دارند و حتی مدیران روستایی می‌توانند طبقة خلاق را جذب کنند؛ به‌طوری که مناطق روستایی نیز می‌توانند بسیاری از شرایط ویژة بیان‌شده که جاذب طبقة خلاق به شهرهاست، ازجمله محیط خوب، فرهنگ یا امکانات اجتماعی را ارائه دهند. مورگان و همکاران[12] (2009) عقیده دارند مدیران اجرایی روستا می‌توانند از سه رویکرد راهبردی برای حمایت از توسعه بهره برند. این روش‌ها براساس توسعة محلی، توسعة اقتصادی، خلاقیت و استعداد آنهاست.
شاخص‌های روستای خلاق شامل پنج عامل انعطاف‌پذیری، ابتکار، خطرپذیری، رهبری و مشارکت است (جدول 2).
جدول- 2: شاخص‌های روستای خلاق
|
شاخص |
شرح |
|
انعطاف‌پذیری و پذیرش |
توانایی داشتن نگاهی متفاوت به محیط و رفتار متناسب با آن، یکی از نمونه‌های موفق در امر انعطاف‌پذیری است. روستای خلاق قابلیت پذیرش عقاید و ارزش‌های جدید را دارد و کمتر به ارزش‌های گذشته تمایل دارد و به این ترتیب امکان توسعه را فراهم می‌کند. |
|
ابتکار |
توانایی به‌کارگیری راه‌حل‌های ابتکاری و جدید برای حل مشکلات قدیمی (رحیمی و همکاران، 1392) در روستای خلاق وجود دارد. |
|
خطرپذیری |
ناتوانی در قبول پیامدهای شکست یا همان ترس از خطر، یکی از مشکلات و چالش‌های پیش روی کارآفرینی و توسعة اقتصادی مناطق روستایی به دلیل کمبود سرمایة کافی در این مناطق است. برخلاف معمول، خطرپذیری افراد ،یکی از شاخص‌های روستای خلاق است. |
|
رهبری |
توانایی فرد یا افرادی برای هدایت روستا به سمت خلاقیت است. این افراد باید قدرت نفوذ در میان مردم و روحیة خلاقیت داشته باشند. |
|
مشارکت |
تقویت ارتباطات اجتماعی، مشارکت اجتماعی و ارتقای آگاهی موجب خلق دانش، ذخیرة دانش، مدیریت دانش و اشاعة دانش، و آثار آن به توسعۀ کارآفرینی منتهی می‌شود. به‌طور کلی در روستای خلاق مردم در امور اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی سهیم و با یکدیگر متحد هستند. |
|
منبع |
(رحیمی و همکاران، 1392)؛ (راست‌قلم و همکاران، 1395) (Walter et al., 2007), (Kushalakshi, 2014) |
پیشینۀ پژوهش
در این بخش به پژوهش‌هایی اشاره می‌شود که بیشترین قرابت معنایی را با پژوهش حاضر دارند (جدول 3).
شواهد حاصل از بررسی ادبیات و سابقۀ پژوهش نشان می‌دهد تاکنون پژوهش‌های اندکی دربارة روستای خلاق انجام شده و به دلیل تنوع، پیچیدگی، گستردگی و نوبودن موضوع بررسی‌شده، تلاش برای تدوین نظریه‌ای که کلیت پدیدة مدنظر را تبیین کند، به‌ندرت صورت گرفته است. نتایج مروری بر متون مرتبط با موضوع نشان می‌دهد هرکدام از نظریه‌ها و دیدگاهها، بخش‌هایی از موضوع را آن هم از بعضی زوایا بررسی کرده‌اند. آنچه تاکنون به‌طور گسترده به آن توجه شده، مباحث مربوط به شهر خلاق و عوامل مرتبط با آن است؛ در این بین، برخی صاحب‌نظران داخلی و خارجی به مقولۀ روستای خلاق و عوامل مرتبط با آن توجه داشته‌اند و مباحثی را دربارة کارآفرینی، روستای خلاق و گردشگری خلاق روستایی بررسی کرده‌اند. درنتیجه می‌توان بیان داشت درزمینۀ اثرگذاری و تحلیل فضایی شاخص‌های روستای خلاق تاکنون پژوهشی انجام نشده است.
جدول- 3: پژوهش‌های مرتبط با موضوع پژوهش
|
پژوهشگر (سال) |
نتایج پژوهش |
|
قاسم‌لو و همکاران (1398) |
نتایج نشان می‌دهد مقادیر میانگین تمامی مؤلفه‌های گردشگری خلاق به‌استثنای ریسک‌پذیری (99/2) بیش از 3 است که به وضعیت مطلوب روستاهای هدف ازنظر گردشگری خلاق اشاره دارد. |
|
ابریشمی و همکاران (1398) |
برپایۀ نتایج پژوهش، از پنجاه روستای مطالعه‌شده، هفت روستا با توسعة صنایع دستی امکان دستیابی به توسعة پایدار روستایی را نداشتند؛ همچنین یک روستا شاخص توسعة پایدار صفر دارد. |
|
کلامی و حسینی (1396) |
نتایج نشان می‌دهد روستای خویین زیرساخت‌های روستای خلاق را دارد؛ بر این اساس نخستین گام، جذب و آماده‌سازی نیروی انسانی برای پذیرش نقش‌های نوین و ایجاد بستری مناسب به‌منظور ارائۀ ایده‌های خلاق است. |
|
راست‌قلم و همکاران (1395) |
ساختار نظری به‌دست‌آمده از بخش اول پژوهش شامل 15 مؤلفه و 49 معرف بود. بیشترین امتیاز به طبقۀ خلاق «مهاجران به روستا» با 087452/0 درصد و کمترین امتیاز به «ارتباطات با بستگان» با 035478/0 درصد تعلق داشت. |
|
Kamarudin et al. (2018) |
نتایج نشان می‌دهد روستاهای خلاق مطالعه‌شده با استفاده از روش‌های جدید تبلیغات مانند فیس‌بوک، یوتیوب و بازار توانسته‌اند درزمینۀ توسعۀ کارآفرینی نقش مؤثری داشته باشند. |
|
Can and Ngo (2017) |
نتایج نشان می‌دهد روستای دونگ‌لَم پتانسیل‌های لازم را برای گردشگری خلاق دارد؛ بر این اساس لازم است بسته‌های گردشگری متنوعی ازجمله اکوتوریسم، گردشگری و گردشگری روستایی در این منطقه وجود داشته باشد. |
|
Ardhala et al. (2016) |
نتایج نشان داد توسعۀ صنعت گردشگری خلاق در روستاهای مطالعه‌شده به توجه به چهار عامل نیاز دارد که عبارت‌اند از: 1. انرژی‌های اساسی، 2. جاذبه‌های گردشگری، 3. قابلیت دسترسی و تحرک، 4. توسعۀ محصول. |
|
Citarella and Maglio (2014) |
نتایج نشان داد پایه‌های موفقیت گردشگری خلاق در تحکیم اقتصاد محلی براساس خلاقیت در یک سیستم منطقی نهفته است. |
|
Doncean (2013) |
برای دستیابی به گردشگری خلاق روستایی، توجه به ترکیب رنگ، هماهنگی و نظم بین چیدمان اقامتگاهها و کیفیت و مدیریت بهداشت، امری ضروری به شمار می‌آید. |
|
Lee and Wall (2012) |
نتایج نشان می‌دهد با استفاده از مزایای روستاها درزمینة طبخ غذاهای محلی، اقتصاد خلاق گردشگری روستایی تحقق می‌یابد. |
|
Stolarick et al. (2010) |
در این مطالعه گردشگری و توسعۀ اقتصاد به‌مثابة زمینه‌های بروز خلاقیت در جوامع روستایی معرفی و هنرهای تجسمی، فرهنگ و میراث تاریخی به‌مثابة ابزار تولید ثروت و بازاحیای فرایندهای سنتی اقتصادی نام برده شده است. |
|
Brüntrup and Messner (2007) |
نتایج نشان می‌دهد صنایع خلاق در زمینه‌هایی همچون موسیقی، ادبیات، گردشگری و هنر، جایگاهی راهبردی برای ترویج هوشمندانة پایداری و رشد فزایندۀ محلی، منطقه‌ای و ملی در اروپا دارند. |
منبع: یافته‌های اسنادی پژوهش، 1399
3-روش‌شناسی پژوهش
ماهیت این پژوهش از حیث هدف، کاربردی و به‌لحاظ روش، توصیفی‌تحلیلی است و برای گردآوری اطلاعات از روش اسنادی و میدانی استفاده شده است. جامعۀ آماری این پژوهش شامل تمامی 796 روستای سیستان با جمعیت 226334 و تعداد 54198 خانوار است که در این بین، برای دستیابی به نتایج مطلوب، روستاهایی با بیش از 300 خانوار برای نمونه انتخاب شدند. پس از بررسی‌های آماری معلوم شد منطقۀ سیستان 20 روستای بیش از 300 خانوار دارد که تمامی این روستاها به‌مثابة جامعۀ نمونه در واحد روستا انتخاب شدند. دلیل تمرکز بر معیار جمعیتی خانوار این است که برای تحقق‌یافتن شاخص‌های روستای خلاق و تعمیم‌پذیری آنها، مناطق مطالعه‌شده باید از کمترین ویژگی‌های جمعیتی مناسب (برای شکل‌گیری انواع خلاقیت‌ها) بهره‌مند باشند تا در صورت رسیدن به نتیجة مطلوب بتوان نتایج را به سایر روستاهای با جمعیت کمتر تعمیم داد. در این بین، برای انتخاب نمونه از فرمول کوکران استفاده شد. براساس آخرین سرشماری سال 1395، 20 روستای مدنظر، 9762 خانوار و 37332 نفر جمعیت دارند؛ با وجود این براساس فرمول کوکران، تعداد 308 سرپرست خانوار (با ضریب خطای 5/5 درصد) به‌مثابة جامعة نمونه انتخاب شدند (جدول 4). این نکته جالب توجه است که برای تعیین حجم نمونة روستا، نخست برای هر روستا، تعداد 10 پرسش‌نامه در نظر گرفته و در پایان بقیة پرسش‌نامه‌ها براساس سهم نسبی خانوار بین تمامی روستاها تقسیم شد. اعتبار و روایی ابزار گردآوری اطلاعات (پرسش‌نامه) را استادان و خبرگان تأیید کردند؛ همچنین بهره‌گیری از مبانی نظری پژوهش و نظر خبرگان و صاحب‌نظران، ضامن روایی پرسش‌نامه است. برای پایایی گویه‌های پژوهش از آمارة آلفای کرونباخ استفاده شد که نشان داد آلفای کرونباخ در بعد انعطاف‌پذیری(857/0)، در بعد ابتکار (815/0)، در بعد ترویج و آموزش (765/0)، در بعد خطرپذیری (795/0)، در بعد رهبری (782/0) و در بعد مشارکت (819/0) است که به پایایی زیاد اشاره دارد.
جدول- 4: اطلاعات مربوط به روستاها، تعداد خانوار و حجم نمونه
|
نام روستا |
تعداد خانوار |
حجم نمونه |
نام روستا |
تعداد خانوار |
حجم نمونه |
|
ژاله‌ای |
346 |
14 |
اشترک |
367 |
14 |
|
کرباسک |
369 |
14 |
میلک |
460 |
15 |
|
تپه‌دز |
551 |
16 |
سنجرانی |
459 |
15 |
|
قلعه‌نو |
358 |
14 |
بالاخانه |
341 |
14 |
|
خمک |
464 |
15 |
فقیرلشکری |
552 |
16 |
|
امیرنظام |
634 |
17 |
دهنو پشت ادیمی |
355 |
14 |
|
ملک‌حیدری |
445 |
15 |
سه‌قلعه |
465 |
15 |
|
حسنخون |
334 |
14 |
سفیدآبه |
707 |
18 |
|
عباس‌رستم |
438 |
15 |
اسلام‌آباد |
522 |
16 |
|
محمدشاه‌کرم |
1174 |
23 |
فیروزه‌ای |
394 |
14 |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1399
پس از گردآوری داده‌ها، برای تجزیه و تحلیل آنها از نرم‌افزارهای اس‌پی‌اس‌اس[13]، سوپر دسیژن[14]، دیمتل[15] و تصمیم‌گیری چندمعیارة ماباک[16] استفاده شد. درواقع با استفاده از نرم‌افزار اس‌پی‌اس‌اس، علاوه بر تعیین آلفای کرونباخ و بررسی توزیع نرمال داده‌ها با بهره‌گیری از آزمون کولموگروف اسمیرنف[17]، با استفاده از آزمون T تک‌نمونه‌ای هریک از عوامل مقایسه و در پایان میانگین مؤلفه‌های شش‌گانة روستای خلاق از دیدگاه پاسخگویان روستایی بیان شد. برای تعیین روابط علی میان متغیرهای اصلی از تکنیک دیمتل و برای رتبه‌بندی مؤلفه‌ها از مدل تصمیم‌گیری چندمعیاره (ANP) استفاده شد که با نظر 28 نفر از کارشناسان سازمان‌ها، ادارات و استادان دانشگاه انجام شد. برای این منظور دو پرسش‌نامه طراحی و تکمیل شد؛ یکی برای انجام مقایسه‌های زوجی و دیگری پرسش‌نامه‌های تعیین روابط علی میان متغیرها با استفاده از دیمتل. در این پژوهش تکنیک دیمتل در پی نظام‌مندکردن و ساختاردهی اطلاعات بوده است و شدت روابط را به‌صورت امتیازدهی می‌سنجد و انتقال‌پذیری روابط را نشان می‌دهد. این روش برمبنای گراف جهت‌دار بنا شده است و روابط علی و معلولی (اثرگذار و اثرپذیر) عوامل هر نظام را با استفاده از قضاوت خبرگان و کارشناسان به دست می‌آورد و ساختاری سلسله‌مراتبی ارائه می‌کند.
در پایان پیرو اوزان عناصر، برای رتبه‌بندی از روش تلفیقی وزن‌دهی ای‌ان‌پی (ANP) و مدل رتبه‌بندی تصمیم‌گیری چندمعیارة ماباک (Mabac) استفاده شد. برای تجزیه و تحلیل داده‌های به‌دست‌آمده از محیط نرم‌افزار اکسل[18] و نرم‌افزار سوپر دسیژن استفاده شد. جدول 5، مؤلفه‌ها و شاخص‌های بررسی‌شده را نشان می‌دهد.
روش ماباک از جدیدترین تکنیک‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره است که برای رتبه‌بندی گزینه‌ها استفاده می‌شود. این روش را نخستین‌بار پاموکار و سیروویچ[19] (2015) ارائه کردند. مزایای استفاده از این روش به شرح زیر است:
جدول- 5: مؤلفه‌ها و شاخص‌های روستای خلاق
|
انعطاف‌پذیری |
1. میزان توجه به حفظ محیط‌زیست، 2. امید مردم روستا به آیندة مطلوب، 3. میزان پذیرش عقاید و ارزش‌های جدید توسط مردم روستا، 4. میزان تمایل به حفظ و پایبندبودن به ارزش‌های فرهنگی گذشته، 5. سازگاری بافت تاریخی و بافت جدید در روستا، 6. استقبال از اختراع و نوآوری توسط ساکنان روستا، 7. اعتماد به تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌های نخبگان و تحصیل‌کردگان محلی در شکل‌گیری روستای خلاق، 8. اعتماد به افراد تحصیل‌کرده در تصمیم‌گیری‌ها و مدیریت امور روستا، 9. وجود زمینه‌های مناسب برای ماندگاری تحصیل‌کردگان دانشگاهی در روستا، 10. توانایی سازگاری با محیط و مردم |
|
ابتکار |
1. توانایی به‌کارگیری راه‌حل‌های ابتکاری و جدید برای حل مشکلات روستا (نوگرایی، جسارت)، 2. برگزاری فستیوال‌ها و جشن‌ها برای جذب گردشگر در روستا، 3. برگزاری نمایشگاههای فرهنگی و هنری برای تقویت ایده‌های خلاق، 4. زیباسازی منظر و چشم‌انداز کالبدی روستا، 5. وجود مکان‌ها و فضاهای عمومی برای استراحت روستاییان، 6. وجود رستوران و قهوه‌خانه و غذاخوری برای خدمات‌دهی به گردشگران در روستا، 7. استفاده از اماکن و فضاهای زیبای روستایی درآمدزا و اثرگذار بر رشد اقتصادی، 8. توانایی رونمایی از مکان‌ها و فضاهای روستایی مؤثر در زنده نگه‌داشتن فرهنگ بومی، 9. استفاده از شیوه‌های نوین بازاریابی برای فروش محصولات روستایی، 10. استفاده از شیوه‌های نوین کشت و کار (کشاورزی ارگانیک و مکانیزه)، 11. میزان تمایل مردم روستا به ایده‌های جدید در راستای گسترش روستای خلاق، 12. پذیرش خلاقیت توسط ساکنان محلی روستا و استقبال از آن |
|
ترویج و آموزش |
1. تبلیغات برای جذب ایده‌های خلاقانة مرتبط با روستا از طریق فضای مجازی و رسانه‌ها، 2. استفاده از روش‌های جدید در ارائة توانمندی‌های روستاییان (از طریق صنایع دستی و...) به سایر افراد روستایی، 3. توجه به تبلیغات جاذبه‌های خلاقیت روستایی با تولید فیلم و سریال، 4. حمایت مردم روستا و مسئولان محلی از طرح‌های کارآفرینی، 5. میزان جسارت و نوآوری اهالی روستا در خدمات‌دهی خلاقانه به گردشگران، 6. در محور قراردادن برنامه‌های مبتنی بر دانش و فناوری نوین خلاقانه، 7. توجه به کتابخانه‌های عمومی برای پشتوانه‌سازی فرهنگی برمبنای شکل‌گیری روستای خلاق، 8. آموزش و انگیزه‌بخشی به کارآفرینان، 9. وجود نشریات مشخص در روستا، 10. تشکیل کارگاههای آموزشی در روستا |
|
خطرپذیری |
1. توانایی قبول پیامدهای شکست فعالیت‌های فردی، 2. میزان ترس از خطر ناکامی به دلیل کمبود سرمایه، 3. خطرپذیری به‌منظور تأمین نیازهای اساسی، 4. استقبال از راه‌اندازی فعالیت‌های مرتبط با گردشگری، 5. زمینه‌سازی برای اشتغال افراد غیربومی در روستا، 6. زمینه‌سازی برای آموزش افراد در فعالیت‌های خوداشتغالی، 7. جذب سرمایه از منابع شهری، 8. مهاجرت از شهر به روستا و سرمایه‌گذاری در روستا، 9. افزایش تنوع مشاغل و صنایع کوچک در روستا، 10. مهیابودن زمینه برای فعالیت هنرمندان و تولیدکنندگان صنایع دستی و هنری در روستا، 11. امکان عرضه و فروش محصولات و صنایع دستی، 12. میزان ورود اهالی روستا به فعالیت‌های جدید، 13. میزان روحیة بلندپروازی و پشتکار افراد در راه‌اندازی فعالیت جدید در روستا، 14. حمایت مالی با ارائة وام برای توسعۀ فعالیت‌های خلاقانه |
|
رهبری |
1. میزان توانایی مدیران محلی برای هدایت روستا در راستای توسعۀ روستای خلاق، 2. میزان قدرت نفوذ مدیران محلی در میان مردم روستا، 3. میزان توجه مدیران روستا به خلاقیت ساکنان روستا و حمایت از آنها، 4. استفاده از افراد متخصص و ماهر در زمینه‌های مدیریتی، 5. تسهیل موانع قانونی و نهادی برای فعالیت‌های هنری و تولیدات آنها توسط مدیران روستا، 6. مناسب‌بودن عملکرد مدیران روستا (شورا و دهیاری) در جذب خدمات، 7. توسعۀ مناسب زیرساخت‌های ارتباطی و حمل‌ونقل، 8. توانایی مدیران روستا در ایجاد ارتباط با سایر روستاها و شهرها، 9. علاقه‌مندی مدیران به انتقال دانش و تجارب درزمینۀ صنایع دستی، 10. میزان همکاری دولت و مدیران محلی در بازاریابی محصولات و صنایع دستی، 11. علاقة مدیران به حمایت از شکل‌گیری روستای خلاق، 12. آموزش و افزایش آگاهی مردم محلی درزمینة فعالیت‌های خلاق توسط مدیران محلی،13. استفاده از فرایند ارتباطات در موقعیتی خاص برای اعمال نفوذ در میان افراد و جهت‌دادن آنها به سوی مقاصدی مشخص |
|
مشارکت
|
1. میزان سهیم‌بودن مردم روستا در امور اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی روستا، 2. میزان اتحاد و همدلی مردم روستا در مواقع مختلف (بروز مشکل یا حادثه برای سایرین)، 3. توسعة ایده‌های خلاقانه برای بهبود مشارکت مردمی، 4. افزایش روحیۀ کار جمعی در میان اهالی روستا برای شکل‌گیری روستای خلاق، 5. مشارکت ساکنان روستا در هنر و فعالیت‌های فرهنگی، 6. مهیابودن شرایط برای مشارکت افراد در زمینه‌های خوداشتغالی و تولید، 7. میزان مشارکت مردم محلی در حفاظت از میراث فرهنگی روستا، 8. میزان اعتماد اجتماعی، تعاون و همیاری اجتماعی مردم روستا، 9. میزان مشارکت مردم در فعالیت‌های جاذب گردشگران و...، 10. میزان همکاری و مشارکت مردم جامعه در مسائل زیست‌محیطی |
|
منابع |
راست‌قلم و همکاران (1395)؛ قاسم‌لو و همکاران (1398)؛ موسوی (1393)؛ مختاری ملک‌آبادی و همکاران (1394) Bosworth (2008); Cooke And Lazzeretti (2008); Thomas et al. (2013); Anwar Hawkins (2013); DCMS Creative Industries Task Force (1998); Townsend et al. (2017); McHenry (2011); Thomas et al. (2013); Kazana and Kazaklis (2009); McGranahan et al. (2011); Anderson (2010); McGranahan and wojan (2007); Can and njo (2017) |
مدل رتبه‌بندی تصمیم‌گیری چندمعیارة ماباک (Mabac) شامل مراحل زیر است:
گام اول: تشکیل ماتریس اولیه (میانگین نظر پاسخ‌دهندگان): ماتریس تصمیم در این روش به‌صورت معیار-گزینه است؛ یعنی یک ماتریس که ستون‌های آن را معیارهای مسئله و سطرها را گزینه‌ها تشکیل می‌دهند و هر سلول نیز درواقع امتیاز هر گزینه نسبت به هر معیار است. رابطۀ زیر نمای تشکیل ماتریس اولیه را نمایش می‌دهد.
گام دوم: نرمال‌سازی: در این قسمت باید ماتریس تصمیم مرحلۀ دوم را با استفاده از روابط زیر نرمال‌سازی کرد.
گام سوم: تشکیل ماتریس موزون: در این گام با استفاده از رابطة زیر، ماتریس نرمال را وزن‌دار می‌کنیم. در رابطة زیر، W وزن معیارهاست که باید از روش‌های دیگر نظیر روش آنتروپی شانون و روش AHP به دست آید.
گام چهارم: ماتریس مرز تخمین ناحیه (میانگین هندسی هر ستون از ماتریس موزون): در این بخش با استفاده از رابطة زیر برای هر معیار یک مرز ناحیة شباهت مشخص می‌شود.
جایی که vij عناصر ماتریس وزنی (V) را نشان می‌دهد، M تعداد کل گزینه‌های جایگزین را نشان می‌دهد.
پس از محاسبة مقدار gi براساس معیارها، یک ماتریس از مناطق تقریبی G در فرم n x 1 ایجاد می‌شود.
گام پنجم: محاسبۀ فاصلۀ گزینه‌ها از مرز تخمین: در این بخش با استفاده از رابطة زیر، فاصلة گزینه‌ها تا ناحیة g به دست می‌آید؛ درواقع باید ماتریس وزن‌دار را از ماتریس g کم کرد.
پس از مشخص‌شدن ماتریس Q، با استفاده از حد بالای مساحت (+G) و حد پایین مساحت (-G) وضعیت هر گزینه مشخص می‌شود؛ بر این اساس گزینة Ai به اجتماع مجموعة یادشده تعلق دارد که در شکل زیر نمایش داده شده است. بر این مبنا حد بالای مساحت (+G)، ناحیه‌ای است که گزینة ایدئال مثبت در آن قرار دارد و حد پایین مساحت (-G)، ناحیه‌ای است که گزینة ضد ایدئال در آن قرار دارد.
گام ششم: رتبه‌بندی گزینه‌ها (جمع هر ماتریس مرحلۀ پنجم): در این گام با استفاده از رابطة زیر امتیاز نهایی هر گزینه مشخص و براساس آن، گزینه‌ها رتبه‌بندی می‌شود.
محدودۀ پژوهش
منطقة سیستان با مساحت 15197 کیلومترمربع در محدودة جغرافیایی بین 30 درجه و 5 دقیقه تا 31 درجه و 28 دقیقه عرض جغرافیایی و 60 درجه و 15 دقیقه تا 61 درجه و 50 دقیقه طول جغرافیایی در جنوب شرقی ایران و در شمالی‌ترین قسمت استان سیستان و بلوچستان واقع شده که حدود 1/8 درصد از مساحت استان را به خود اختصاص داده است. این منطقه از شمال و شرق به مرز افغانستان محدود می‌شود. سیستان پنج شهرستان دارد؛ زابل، زهک، هیرمند، نیمروز و هامون (مرکز آمار ایران، 1395).
شکل- 1: معرفی محدودۀ پژوهش
4-یافته‌های پژوهش
معرفی ویژگی‌های فردی روستاییان: بیشترین فراوانی پاسخگویان با 7/35 درصد در ردة سنی 20 تا 30 سال و سپس با 8/30 درصد در ردة سنی 31 تا 40 سال و کمترین فراوانی با 3/2 درصد در ردة سنی کمتر از 20 سال قرار دارند. 9/90 درصد پاسخگویان، مرد هستند و ازنظر تحصیلات، بیشترین فراوانی در گروه زیر دیپلم (5/30 درصد) و سپس دیپلم (2/28 درصد) و پس از آن لیسانس (8/18 درصد) است. به‌لحاظ شغلی نیز، از مجموع 308 پاسخگو، بیشترین فراوانی با 2/31 درصد به زراعت و باغداری، سپس با 24 درصد به دامداری و پس از آن با 5/18 درصد به کارمندان مربوط است؛ علاوه بر این ازنظر درآمد ماهیانه، بیشترین فراوانی به دستة درآمدی بیش از 2 میلیون تومان با 1/32 درصد، سپس گروه یک تا 2 میلیون تومان با 6/27 درصد و پس از آن گروه 5/0 تا 1 میلیون تومان با 6/25 درصد مربوط است.
معرفی ویژگی‌های فردی کارشناسان: بیشترین فراوانی سنی پاسخگویان با ضریب 1/32 درصد به ردۀ سنی 51 سال به بالا مربوط است؛ پس از آن رده‌های سنی 41- 50 و 31- 40 سال، هرکدام با ضریب یکسان (25 درصد) در رتبۀ دوم ردۀ سنی قرار گرفتند. کمترین فراوانی با ضریب 9/17 درصد به ردۀ سنی 21- 30 سال مربوط است. 4/96 درصد پاسخگویان مرد هستند و ازنظر تحصیلات، بیشترین فراوانی به گروه کارشناسی ارشد با 60 درصد و سپس کارشناسی با 21 درصد و پس از آن مدرک دکتری با 17 درصد مربوط است. ازنظر شغلی، بیشترین فراوانی به کارمندی با 75 درصد و سپس استادی دانشگاه با 14 درصد و پس از آن دانشجوی دکتری با 7 درصد مربوط است.
برای بررسی فرض نرمال‌بودن توزیع داده‌ها از آزمون کولموگروف- اسمیرنف استفاده شد. نتایج نشان می‌دهد دامنة پراکندگی داده‌ها بین 3 و 3- است؛ بنابراین شرط کافی را برای تأیید نرمال‌شدن دارد؛ همچنین نتایج آزمون کولموگروف- اسمیرنف نشان می‌دهد متغیر شاخص روستای خلاق با 0.108، سطح معناداری لازم را دارد و معناداری بزرگ‌تر از 05/0 به دست آمده است؛ بنابراین توزیع داده‌های پژوهش نرمال است و می‌توان آزمون‌های پارامتریک را اجرا کرد.
4-1-بررسی وضعیت عوامل مؤثر بر شکل‌گیری روستای خلاق در منطقۀ سیستان
برای به‌دست‌آوردن میزان اثرگذاری عوامل مؤثر بر شکل‌گیری روستای خلاق در هریک از ابعاد مدنظر، از آزمون T تک‌نمونه‌ای (با میانۀ نظری عدد 3) استفاده شد. نتایج نشان داد در تمامی متغیرهای پژوهش (انعطاف‌پذیری، 43/3، ابتکار، 42/3، ترویج و آموزش، 46/3، خطرپذیری، 38/3، رهبری، 40/3 و مشارکت، 33/3)، میزان اثرگذاری عوامل مؤثر بر شکل‌گیری روستای خلاق در منطقۀ سیستان بیش از میانة نظری است (جدول 4)؛ همچنین نتایج حاصل از آزمون T تک‌نمونه‌ای نشان داد به ترتیب عوامل ترویج و آموزش با مقدار T (496/15 و سطح معناداری 000/0)، عوامل انعطاف‌پذیری با مقدار T (264/13 و سطح معناداری 000/0) و عوامل ابتکار با مقدار T (133/12 و سطح معناداری 000/0)، بیشترین تأثیرگذاری را بر شکل‌گیری روستای خلاق دارند. سایر نتایج در جدول 6 ارائه شده است.
با توجه به نتایج به‌دست‌آمده، مؤلفۀ ترویج و آموزش بیشترین نقش را در شکل‌گیری روستای خلاق دارد؛ درواقع با استفاده از آموزش، زمینه‌های بروز خلاقیت درون سرمایه‌های انسانی (روستاییان) تقویت می‌شود و پرورش طبقة خلاق روستایی تحقق می‌یابد؛ همچنین انعطاف‌پذیری به‌مثابة عامل دوم اثرگذار بر شکل‌گیری روستای خلاق، نقش حائز اهمیتی در گسترش زمینه‌های خلاقیت روستاییان دارد؛ درواقع لازمۀ تغییر ذهنیت انسان‌ها و میل به نوآوری و خلاقیت، داشتن روحیۀ انعطاف‌پذیری و پیشرفت است. روستاییان سالیان متمادی به شیوة سنتی زندگی کرده‌اند و به آن پایبند هستند؛ بنابراین قدرت تغییر بسیار کمی دارند. بر این اساس برای رسیدن به خلاقیت و ایده‌های نوین باید باورهای خود را دربارة شیوه‌های جدید زندگی منعطف کنند و دربارة شیوه‌های سنتی انعطاف‌پذیر باشند.
مؤلفۀ ابتکار به‌مثابة عامل سوم، نقش مهمی در رسیدن به خلاقیت روستایی دارد؛ زیرا با رسیدن به ابتکار روستایی که خود نشئت‌گرفته از دو عامل ترویج و آموزش و انعطاف‌پذیری است، خلاقیت روستایی تحقق می‌یابد.
جدول- 6: ضریب اهمیت عوامل مؤثر بر شکل‌گیری روستای خلاق در منطقۀ پژوهش
|
ابعاد |
مطلوبیت عددی مورد آزمون= 3 |
||||||
|
میانگین |
مقدار T |
حجم نمونه |
مقدار معناداری |
تفاوت از حد مطلوب |
فاصلة اطمینان 95 درصد |
||
|
پایین |
بالا |
||||||
|
انعطاف‌پذیری |
43/3 |
264/13 |
308 |
000/0 |
436/0 |
371/0 |
500/0 |
|
ابتکار |
42/3 |
133/12 |
308 |
000/0 |
429/0 |
359/0 |
499/0 |
|
ترویج و آموزش |
46/3 |
496/15 |
308 |
000/0 |
464/0 |
406/0 |
525/0 |
|
خطرپذیری |
38/3 |
091/11 |
308 |
000/0 |
381/0 |
313/0 |
448/0 |
|
رهبری |
40/3 |
588/11 |
308 |
000/0 |
409/0 |
337/0 |
475/0 |
|
مشارکت |
33/3 |
662/9 |
308 |
000/0 |
335/0 |
265/0 |
401/0 |
|
کل |
40/3 |
942/16 |
308 |
000/0 |
409/0 |
361/0 |
456/0 |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1399
در این بخش از پژوهش، با توجه به میانگین نظرات پاسخگویان روستایی، وضعیت مؤلفة روستای خلاق به تفکیک روستا بررسی شد (جدول 7). نتایج بررسی مؤلفۀ انعطاف‌پذیری نشان می‌دهد روستاهای قلعه‌نو (با میانگین 77/3)، عباس‌رستم (با میانگین 72/3) و کرباسک (با میانگین 55/3) به ترتیب بیشترین امتیاز و روستاهای فقیر لشکری (با میانگین 18/3)، اشترک (با میانگین 24/3) و سنجرانی (با میانگین 28/3) به ترتیب کمترین امتیاز را به دست آوردند. نتایج بررسی مؤلفۀ ابتکار نشان می‌دهد روستاهای ژاله‌ای، سه‌قلعه و فیروزه‌ای به ترتیب با میانگین‌های 73/3، 71/3 و 61/3 درصد، بیشترین امتیاز و روستاهای کرباسک، امیرنظام و سنجرانی به ترتیب با میانگین‌های 22/3، 24/3 و 29/3 درصد، کمترین امتیاز را کسب کردند.
همچنین بررسی حاصل از مؤلفۀ ترویج و آموزش گویای این است که روستاهای عباس‌رستم (با میانگین 80/3)، دهنو (با میانگین 63/3) و ملک‌حیدری (با میانگین 59/3)، به ترتیب بیشترین امتیاز و روستاهای سفیدآبه (با میانگین 24/3)، سنجرانی (با میانگین 26/3) و کرباسک (با میانگین 28/3)، کمترین امتیاز را کسب کردند. نتایج حاصل از مؤلفۀ خطرپذیری نشان می‌دهد روستاهای قلعه‌نو، ملک‌حیدری و محمدشاه‌کرم با میانگین‌های 68/3، 55/3 و 49/3 درصد به ترتیب بیشترین امتیاز و روستاهای کرباسک، عباس‌رستم و فقیرلشکری به ترتیب با میانگین‌های 16/3، 19/3 و 20/3 درصد، کمترین امتیاز را کسب کردند (جدول 7).
نتایج حاصل از بررسی مؤلفۀ رهبری نشان می‌دهد روستاهای عباس‌رستم، ملک‌حیدری و دهنو به ترتیب با میانگین‌های 68/3، 60/3 و 58/3 درصد، بیشترین امتیاز و روستاهای سنجرانی، بالاخانه و خمک به ترتیب با میانگین‌های 11/3، 20/3 و 21/3 درصد، کمترین امتیاز را کسب کردند؛ همچنین بررسی حاصل از مؤلفۀ مشارکت نشان می‌دهد روستاهای فیروزه‌ای (با میانگین 57/3)، ملک‌حیدری (با میانگین 52/3) و قلعه‌نو (با میانگین 50/3) به ترتیب بیشترین امتیاز و روستاهای امیرنظام (با میانگین 96/2)، حسنخون (با میانگین 13/3) و محمدشاه‌کرم (با میانگین 18/3)، کمترین امتیاز را کسب کردند. نتایج بقیة روستاها در جدول 7 ارائه شده است.
جدول- 7: میانگین مؤلفه‌های روستایی خلاق به تفکیک روستا
|
نام روستا |
انعطاف‌پذیری |
ابتکار |
ترویج و آموزش |
خطرپذیری |
رهبری |
مشارکت |
|
اسلام‌آباد |
51/3 |
43/3 |
53/3 |
43/3 |
41/3 |
29/3 |
|
اشترک |
28/3 |
41/3 |
50/3 |
33/3 |
50/3 |
20/3 |
|
امیرنظام |
31/3 |
24/3 |
31/3 |
35/3 |
28/3 |
96/2 |
|
بالاخانه |
32/3 |
43/3 |
40/3 |
41/3 |
21/3 |
31/3 |
|
تپه‌دز |
40/3 |
37/3 |
41/3 |
34/3 |
39/3 |
45/3 |
|
حسنخون |
30/3 |
36/3 |
51/3 |
26/3 |
25/3 |
13/3 |
|
خمک |
36/3 |
38/3 |
43/3 |
30/3 |
20/3 |
47/3 |
|
دهنو |
48/3 |
52/3 |
63/3 |
44/3 |
58/3 |
43/3 |
|
ژاله‌ای |
39/3 |
73/3 |
47/3 |
45/3 |
43/3 |
45/3 |
|
سفیدآبه |
42/3 |
31/3 |
24/3 |
39/3 |
33/3 |
32/3 |
|
سنجرانی |
24/3 |
29/3 |
26/3 |
29/3 |
11/3 |
42/3 |
|
سه قلعه |
54/3 |
71/3 |
54/3 |
39/3 |
33/3 |
31/3 |
|
عباس‌رستم |
72/3 |
35/3 |
80/3 |
19/3 |
68/3 |
34/3 |
|
فقیرلشکری |
19/3 |
30/3 |
39/3 |
20/3 |
57/3 |
34/3 |
|
فیروزه‌ای |
52/3 |
61/3 |
57/3 |
38/3 |
55/3 |
57/3 |
|
قلعه‌نو |
77/3 |
52/3 |
42/3 |
68/3 |
51/3 |
50/3 |
|
کرباسک |
55/3 |
22/3 |
28/3 |
16/3 |
27/3 |
32/3 |
|
محمدشاه‌کرم |
42/3 |
42/3 |
52/3 |
49/3 |
43/3 |
18/3 |
|
ملک‌حیدری |
50/3 |
53/3 |
59/3 |
55/3 |
60/3 |
52/3 |
|
میلک |
48/3 |
44/3 |
49/3 |
43/3 |
41/3 |
22/3 |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1399
4-2-بررسی ارتباط بین عوامل مؤثر بر شکل‌گیری روستای خلاق در منطقۀ سیستان با تکنیکDEMATEL
برای بازتاب ارتباطات متقابل میان معیارهای اصلی از تکنیک دیمتل استفاده شده است؛ به‌طوری که متخصصان قادرند با تسلط بیشتری نظرات خود را دربارة آثار (جهت و شدت آثار) میان عوامل بیان کنند. ماتریس به‌دست‌آمده از تکنیک دیمتل (ماتریس ارتباط داخلی)، هم رابطۀ علی و معلولی و هم اثرپذیری و اثرگذاری متغیرها را نمایش می‌دهد.
تکنیک دیمتل شامل چهار گام اساسی است:
محاسبة ماتریس ارتباط مستقیم (M): هنگامی که از دیدگاه چند کارشناس استفاده می‌شود، از میانگین حسابی سادة نظرات بهره برده و ماتریس ارتباط مستقیم تشکیل می‌شود (جدول 8).
جدول- 8: ماتریس ارتباط مستقیم M
|
مؤلفه |
انعطاف‌پذیری |
ابتکار |
ترویج و آموزش |
خطرپذیری |
مشارکت |
رهبری |
|
انعطاف‌پذیری |
000/0 |
071/0 |
143/0 |
214/0 |
071/0 |
286/0 |
|
ابتکار |
143/0 |
000/0 |
071/0 |
214/0 |
143/0 |
214/0 |
|
ترویج و آموزش |
143/0 |
286/0 |
000/0 |
143/0 |
214/0 |
214/0 |
|
خطرپذیری |
071/0 |
214/0 |
071/0 |
000/0 |
071/0 |
143/0 |
|
مشارکت |
143/0 |
214/0 |
143/0 |
214/0 |
000/0 |
143/0 |
|
رهبری |
214/0 |
143/0 |
071/0 |
214/0 |
143/0 |
000/0 |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1399
محاسبة ماتریس ارتباط مستقیم نرمال: N=K*M
محاسبة ماتریس ارتباط کامل: در این قسمت با استفاده از ماتریس رابطۀ 2، ارتباطات کل را تشکیل می‌دهیم؛ یعنی ابتدا ماتریس نرمال را از ماتریس واحد 1 کم می‌کنیم، سپس آن را معکوس و پس از آن ماتریس نرمال را در ماتریس معکوس‌شده ضرب می‌کنیم که حاصل ماتریس ارتباط کل (T) است و در جدول 9 آورده شده است. میانگین کل معیارهای جدول زیر، 548/0 است.
جدول- 9: محاسبة ماتریس کامل
|
معیارهای اصلی |
انعطاف‌پذیری |
ابتکار |
ترویج و آموزش |
خطرپذیری |
مشارکت |
رهبری |
|
انعطاف‌پذیری |
437/0 |
592/0 |
424/0 |
765/0 |
448/0 |
437/0 |
|
ابتکار |
553/0 |
519/0 |
366/0 |
761/0 |
495/0 |
553/0 |
|
ترویج و آموزش |
677/0 |
901/0 |
383/0 |
872/0 |
665/0 |
677/0 |
|
خطرپذیری |
398/0 |
578/0 |
292/0 |
447/0 |
357/0 |
398/0 |
|
مشارکت |
592/0 |
755/0 |
452/0 |
816/0 |
412/0 |
592/0 |
|
رهبری |
437/0 |
598/0 |
424/0 |
765/0 |
448/0 |
437/0 |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1399
نمایش نقشة روابط شبکه: در این قسمت از پژوهش برای جلوگیری از اطالۀ کلام، جدول نهایی (10) حاصل از مدل دیمتل ارائه شده است.
جدول- 10: الگوی روابط علی معیارهای اصلی
|
معیارهای اصلی |
D |
R |
D+R |
D-R |
|
انعطاف‌پذیری |
109/3 |
094/3 |
204/6 |
015/0 |
|
ابتکار |
248/3 |
951/3 |
199/7 |
703/0- |
|
ترویج و آموزش |
174/4 |
341/2 |
515/6 |
833/1 |
|
خطرپذیری |
471/2 |
425/4 |
896/6 |
954/1- |
|
مشارکت |
620/3 |
825/2 |
445/6 |
794/0 |
|
رهبری |
109/3 |
825/2 |
934/5 |
284/0 |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1399
در جدول 10، جمع عناصر هر سطر (D) نشان‌دهندة میزان تأثیرگذاری آن معیار بر دیگر معیارهای مدل است؛ بر این اساس معیار ترویج و آموزش بیشترین تأثیرگذاری را دارد. جمع عناصر ستون (R) برای هر عامل، میزان تأثیرپذیری آن عامل را از سایر عوامل سیستم نشان می‌دهد؛ بر این اساس معیار خطرپذیری، میزان تأثیرپذیری بسیار زیادی دارد. بردار افقی (D+R)، میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری عامل مدنظر در سیستم است؛ به بیان دیگر هرچه مقدار (D+R) عاملی بیشتر باشد، آن عامل تعامل بیشتری با سایر عوامل سیستم دارد. بر این اساس معیار ابتکار بیشترین تعامل را با سایر معیارهای مطالعه‌شده دارد. بردار عمودی (D-R)، قدرت تأثیرگذاری هر عامل را نشان می‌دهد؛ به‌طور کلی اگر (D-R) مثبت باشد، متغیر یک متغیر علی محسوب می‌شود و اگر منفی باشد، معلول محسوب می‌شود. بنا بر نتایج جدول 10، معیارهای انعطاف‌پذیری، ترویج و آموزش، مشارکت و رهبری، متغیر علی و معیارهای ابتکار و خطرپذیری، متغیر معلول هستند. نمودار 1، روابط علی بین معیارهای پژوهش را نشان می‌دهد.
نمودار- 1: روابط علی میان معیارها
در نمودار 1، مؤلفه‌ها براساس دو شاخص اهمیت و رابطه مشخص شده‌اند. درزمینۀ اهمیت، عوامل ترویج و مشارکت به ترتیب علی‌ترین عوامل‌اند؛ زیرا در بالاترین مؤلفه در نمودار قرار گرفته‌اند و عوامل خطرپذیری و ابتکار، معلولی‌ترین عوامل به شمار می‌روند؛ زیرا به‌منزلۀ نزدیک‌ترین عوامل به محور افقی قرار گرفته‌اند.
جدول- 11: الگوی رابطه بین معیارهای روستای خلاق
|
معیارهای اصلی |
انعطاف‌پذیری |
ابتکار |
ترویج و آموزش |
خطرپذیری |
مشارکت |
رهبری |
|
انعطاف‌پذیری |
0 |
592/0 |
0 |
765/0 |
0 |
0 |
|
ابتکار |
553/0 |
0 |
0 |
761/0 |
0 |
553/0 |
|
ترویج و آموزش |
677/0 |
901/0 |
0 |
872/0 |
665/0 |
677/0 |
|
خطرپذیری |
0 |
578/0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
مشارکت |
592/0 |
755/0 |
0 |
816/0 |
0 |
592/0 |
|
رهبری |
0 |
598/0 |
0 |
765/0 |
0 |
0 |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1399
برای تعیین روابط بین معیارها نیز، از جدول ماتریس ارتباط کامل (جدول 9) میانگین گرفته شد که برابر با 548/0 درصد است؛ سپس هر عددی از این آستانه بزرگ‌تر بود، مقدار 1 گرفت که رابطة بین عوامل را نشان می‌دهد و هر عددی که کوچک‌تر از مقدار آستانه بود، مقدار 0 یا نبود رابطه گرفت؛ بر این اساس با توجه به جدول 11، مؤلفه‌های مشارکت و ترویج بیشترین روابط بین متغیرهای روستای خلاق را دارند. نتایج بقیة مؤلفه‌ها در جدول بالا دیده می‌شود.
4-3-بررسی اثرگذاری عوامل مؤثر بر شکل‌گیری روستای خلاق در منطقۀ سیستان با استفاده از ANP
در فرایند تحلیل شبکه‌ای (ANP)، مشابه مقایسه‌های دودویی در روش سلسله‌مراتبی (AHP)، عناصر تصمیم با دامنة عددی 1 تا 9 مشخص می‌شوند که با طراحی پرسش‌نامة دوم و تکمیل آن از سوی متخصصان و نخبگان، ارجحیت معیارها نسبت به همدیگر مشخص شد. نتایج نشان می‌دهد در بین متغیرهای بررسی‌شده، مؤلفه‌های ترویج و آموزش، ابتکار و خطرپذیری به ترتیب با وزن‌های 342/0، 266/0 و 146/0 درصد، مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر شکل‌گیری روستای خلاق هستند؛ همچنین مؤلفه‌های انعطاف‌پذیری، رهبری و مشارکت به ترتیب با وزن‌های 079/0، 0.080 و 0.83/0 اهمیت کمتری در شکل‌گیری روستای خلاق نسبت به سایر عوامل دارند (جدول 12).
جدول- 12: وزن نهایی مؤلفه‌های روستای خلاق (روابط بیرونی) ازنظر کارشناسان
|
079/0 |
انعطاف‌پذیری |
|
|
080/0 |
رهبری |
|
|
083/0 |
مشارکت |
|
|
148/0 |
خطرپذیری |
|
|
266/0 |
ابتکار |
|
|
342/0 |
ترویج و آموزش |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1399
در این بخش از پژوهش، روابط درونی شاخص‌های روستایی خلاق با توجه به نظر کارشناسان بررسی شده است. در جدول 12، وزن تمامی شاخص‌ها به تفکیک مؤلفه نشان داده شده است. در این بین، شاخص‌های استفاده از شیوه‌های نوین بازاریابی برای فروش محصولات روستایی، امید به آیندۀ مطلوب و پذیرش عقاید و ارزش‌های جدید به ترتیب با میانگین‌های 241/0، 221/0 و 218/0 درصد، بیشترین امتیاز و شاخص‌های میزان ترس از خطر ناکامی به دلیل کمبود سرمایه، وجود رستوران و قهوه‌خانه برای خدمات‌دهی به گردشگران در روستا و توسعۀ مناسب زیرساخت‌های ارتباطی و حمل‌ونقل به ترتیب با میانگین‌های 014/0، 016/0 و 017/0 درصد، کمترین وزن را کسب کردند. نتایج بقیة شاخص‌ها در جدول 13 دیده می‌شود.
جدول- 13: وزن نهایی مؤلفه‌های روستای خلاق (روابط بیرونی) ازنظر کارشناسان
|
مؤلفه |
زیرمعیارها |
وزن |
مؤلفه |
زیرمعیارها |
وزن |
|
انعطاف‌پذیری |
میزان توجه به حفظ محیط‌زیست |
0.024 |
ابتکار |
توانایی به‌کارگیری راه‌حل‌های ابتکاری و جدید برای حل مشکلات روستا |
0.091 |
|
امید به آیندۀ مطلوب |
0.221 |
برگزاری فستیوال‌ها و جشن‌ها برای جذب گردشگر در روستا |
0.042 |
||
|
میزان پذیرش عقاید و ارزش‌های جدید |
0.218 |
برگزاری نمایشگاههای فرهنگی و هنری برای تقویت ایده‌های خلاق |
0.064 |
||
|
میزان تمایل به حفظ ارزش‌های فرهنگی گذشته و پایبندبودن به آنها |
0.032 |
زیباسازی منظر و چشم‌انداز کالبدی روستا |
0.043 |
||
|
سازگاری بافت تاریخی و بافت جدید در روستا |
0.029 |
وجود مکان‌ها و فضاهای عمومی برای استراحت روستاییان |
0.019 |
||
|
استقبال ساکنان روستا از اختراع و نوآوری |
0.138 |
وجود رستوران و قهوه‌خانه برای خدمات‌دهی به گردشگران در روستا |
0.016 |
||
|
اعتماد به تصمیم‌گیری‌های نخبگان و تحصیل‌کردگان در شکل‌گیری روستای خلاق |
0.106 |
استفاده از فضاهای زیبای روستایی درآمدزا و اثرگذار بر رشد اقتصادی |
0.029 |
||
|
اعتماد به تحصیل‌کردگان در تصمیم‌گیری‌ها و مدیریت امور روستا |
0.105 |
توانایی رونمایی از فضاهای روستایی مؤثر در زنده نگه‌داشتن فرهنگ بومی |
0.024 |
||
|
وجود زمینه‌های مناسب برای ماندگاری تحصیل‌کردگان در روستا |
0.071 |
استفاده از شیوه‌های نوین بازاریابی برای فروش محصولات روستایی |
0.241 |
||
|
توانایی سازگاری با محیط و مردم |
0.056 |
استفاده از شیوه‌های نوین کشت و کار |
0.108 |
||
|
خطرپذیری |
توانایی قبول پیامدهای شکست فعالیت‌های فردی |
0.131 |
میزان تمایل مردم به ایده‌های جدید درزمینة گسترش روستای خلاق |
0.188 |
|
|
میزان ترس از خطر ناکامی به دلیل کمبود سرمایه |
0.014 |
پذیرش خلاقیت توسط ساکنان محلی روستا و استقبال از آن |
0.136 |
||
|
خطرپذیری به‌منظور تأمین نیازهای اساسی |
0.138 |
رهبری |
میزان توانایی مدیران برای هدایت روستا درزمینة توسعۀ روستای خلاق |
0.166 |
|
|
استقبال از راه‌اندازی فعالیت‌های مرتبط با گردشگری |
0.019 |
میزان قدرت نفوذ مدیران محلی در میان مردم روستا |
0.148 |
||
|
زمینه‌سازی برای اشتغال افراد غیربومی در روستا |
0.015 |
میزان توجه مدیران روستا به خلاقیت ساکنان روستا و حمایت از آنها |
0.137 |
||
|
زمینه‌سازی برای آموزش افراد در فعالیت‌های خوداشتغالی |
0.021 |
استفاده از افراد متخصص و ماهر در زمینه‌های مدیریتی |
0.100 |
||
|
جذب سرمایه از منابع شهری |
0.101 |
تسهیل موانع قانونی برای فعالیت‌های هنری و تولیدات آنها توسط مدیران |
0.128 |
||
|
مهاجرت از شهر به روستا و سرمایه‌گذاری در روستا |
0.023 |
مناسب‌بودن عملکرد مدیران روستا (شورا و دهیاری) در جذب خدمات |
0.017 |
||
|
افزایش تنوع مشاغل و صنایع کوچک در روستا |
0.077 |
توسعۀ مناسب زیرساخت‌های ارتباطی و حمل‌ونقل |
0.017 |
||
|
مهیابودن زمینه برای فعالیت هنرمندان و تولیدکنندگان صنایع دستی و هنری |
0.033 |
توانایی مدیران روستا در ایجاد ارتباط با سایر روستاها و شهرها |
0.022 |
||
|
امکان عرضه و فروش محصولات و صنایع دستی |
0.042 |
علاقه‌مندی مدیران در انتقال دانش و تجارب درزمینۀ صنایع دستی |
0.023 |
||
|
میزان ورود اهالی روستا به فعالیت‌های جدید |
0.094 |
میزان همکاری دولت و مدیران محلی در بازاریابی محصولات و صنایع دستی |
0.039 |
||
|
میزان روحیة بلندپروازی و پشتکار افراد در راه‌اندازی فعالیت جدید در روستا |
0.109 |
علاقۀ مدیران به حمایت از شکل‌گیری روستای خلاق |
0.057 |
||
|
حمایت مالی با ارائة وام برای توسعۀ فعالیت‌های خلاقانه |
0.184 |
آموزش و افزایش آگاهی مردم دربارة فعالیت‌های خلاق توسط مدیران |
0.086 |
||
|
ترویج و آموزش |
تبلیغ برای جذب ایده‌های خلاقانة مرتبط با روستا از راه فضای مجازی و رسانه |
0.131 |
استفاده از فرایند ارتباطات برای اعمال نفوذ به‌منظور حل مشکلات روستا |
0.060 |
|
|
استفاده از روش‌های جدید در ارائۀ توانمندی‌های روستاییان |
0.179 |
مشارکت |
سهیم‌بودن مردم روستا در امور اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی روستا |
0.208 |
|
|
توجه به تبلیغات جاذبه‌های خلاقیت روستایی با تولید فیلم و سریال |
0.023 |
میزان اتحاد و همدلی مردم روستا در مواقع مختلف |
0.182 |
||
|
حمایت مردم روستا و مسئولان محلی از طرح‌های کارآفرینی |
0.162 |
توسعۀ ایده‌های خلاقانه برای بهبود مشارکت مردمی |
0.170 |
||
|
میزان جسارت و نوآوری اهالی روستا در خدمات‌دهی خلاقانه به گردشگران |
0.079 |
افزایش روحیۀ کار جمعی در میان روستاییان برای شکل‌گیری روستای خلاق |
0.121 |
||
|
محوریت قراردادن برنامه‌های مبتنی بر دانش و فناوری نوین خلاقانه |
0.201 |
مشارکت ساکنان روستا در هنر و فعالیت‌های فرهنگی |
0.055 |
||
|
توجه به کتابخانه‌ها برای پشتوانه‌سازی فرهنگی برمبنای شکل‌گیری روستای خلاق |
0.024 |
مهیابودن شرایط برای مشارکت افراد در زمینه‌های خوداشتغالی و تولید |
0.046 |
||
|
آموزش و انگیزه‌بخشی به کارآفرینان |
0.135 |
میزان مشارکت مردم محلی در حفاظت از میراث فرهنگی روستا |
0.037 |
||
|
وجود نشریات مشخص در روستا |
0.033 |
میزان اعتماد اجتماعی، تعاون و همیاری اجتماعی مردم روستا |
0.081 |
||
|
تشکیل کارگاههای آموزشی در روستا |
0.033 |
میزان مشارکت مردم در فعالیت‌های جاذب گردشگران و... |
0.052 |
||
|
میزان همکاری و مشارکت مردم جامعه در مسائل زیست‌محیطی |
0.050 |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1399
4-4-تحلیل فضایی شاخص‌های روستای خلاق در منطقۀ پژوهش با استفاده از روش تلفیقی وزن‌دهی ANP و تصمیم‌گیری چندمعیارة ماباک (Mabac)
نتایج جدول 14 نشان می‌دهد روستاهای ملک‌حیدری، دهنو و قلعه‌نو به ترتیب کمترین فاصله را با ایدئال مثبت دارند و رتبه‌های اول تا سوم را کسب کردند؛ همچنین روستاهای امیرنظام، حسنخون و بالاخانه به ترتیب بیشترین فاصله را با ایدئال مثبت دارند و بر همین اساس، کمترین رتبه را در بین 20 روستای بررسی‌شده کسب کردند؛ همچنین شکل 2، تحلیل فضایی شدت اثرگذاری شاخص‌های روستای خلاق را در منطقۀ مطالعه‌شده نشان می‌دهد.
جدول- 14. رتبه‌بندی نهایی روستاها با استفاده از روش ماباک
|
نام روستا |
میانگین |
رتبه |
نام روستا |
میانگین |
رتبه |
|
اسلام‌آباد |
68/113- |
8 |
سنجرانی |
85/113- |
15 |
|
اشترک |
88/113- |
17 |
سه قلعه |
74/113- |
11 |
|
امیرنظام |
16/114- |
20 |
عباس‌رستم |
59/113- |
6 |
|
بالاخانه |
91/113- |
18 |
فقیرلشکری |
72/113- |
10 |
|
تپه‌دز |
66/113- |
7 |
فیروزه‌ای |
43/113- |
4 |
|
حسنخون |
09/114- |
19 |
قلعه‌نو |
43/113- |
3 |
|
خمک |
78/113- |
12 |
کرباسک |
70/113- |
9 |
|
دهنو |
41/113- |
2 |
محمدشاه‌کرم |
82/113- |
14 |
|
ژاله‌ای |
49/113- |
5 |
ملک‌حیدری |
39/113- |
1 |
|
سفیدآبه |
85/113- |
16 |
میلک |
82/113- |
13 |
منبع: یافته‌های پژوهش، 1399
شکل- 2 :تحلیل فضایی شدت اثرگذاری شاخص‌های روستای خلاق در منطقۀ سیستان
5-نتیجه‌گیری
با شرایط و ویژگی‌های امروز جامعۀ جهانی، ساکنان جوامع روستایی باید تشخیص دهند که جامعه‌شان در حال تغییر است و اگر به توسعه تمایل دارند، باید با استفاده از فرایندهای خلاقانه برای انجام بعضی تغییرات آماده باشند؛ بنابراین لازم است با اصلاح روش‌های گذشته و تعیین معیارها و شاخص‌های جدید، موتور محرک توسعۀ روستایی را تقویت کنند؛ بر این اساس در پژوهش حاضر با شناسایی طیف گسترده‌ای از شاخص‌های روستایی خلاق، نقش این شاخص‌ها در پایداری روستایی بررسی شد. این مطالعه از دو جهت مهم است؛ اول اینکه طیف گسترده‌ای از شاخص‌های روستایی شناسایی شده است؛ دوم اینکه علاوه بر بررسی اثرگذاری شاخص‌های روستای خلاق با استفاده از مدل‌های مختلف و متنوع، شاخص‌های روستای خلاق در منطقه تحلیل فضایی شده است؛ درواقع با بررسی و کنکاش در بین منابع مختلف و همچنین توجه به ویژگی‌های منطقۀ سیستان، شش مؤلفۀ انعطاف‌پذیری، ابتکار، خلاقیت، ترویج، خطرپذیری، رهبری و مشارکت شناسایی و بررسی شدند.
از دیدگاه پاسخگویان روستایی در تمامی متغیرهای پژوهش (انعطاف‌پذیری، 43/3، ابتکار، 42/3، ترویج و آموزش، 46/3، خطرپذیری، 38/3، رهبری، 40/3 و مشارکت، 33/3)، میزان اثرگذاری عوامل مؤثر بر شکل‌گیری روستای خلاق در منطقۀ سیستان بیش از میانة نظری است. برای تعیین روابط بین متغیرها از تکنیک دیمتل استفاده شد. نتایج تکنیک دیمتل نشان داد معیارهای انعطاف‌پذیری، ترویج و آموزش، مشارکت و رهبری، متغیر علی و معیارهای ابتکار و خطرپذیری، متغیر معلول هستند.
نتایج یافته‌های کارشناسی حاصل از مقایسة زوجی مؤلفه‌ها نشان داد مؤلفه‌های ترویج و آموزش، ابتکار و خطرپذیری به ترتیب با وزن‌های 342/0، 266/0 و 146/0 درصد، مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر شکل‌گیری روستای خلاق هستند؛ همچنین مؤلفه‌های انعطاف‌پذیری، رهبری و مشارکت به ترتیب با وزن‌های 079/0، 080/0 و 083/0 اهمیت کمتری در شکل‌گیری روستای خلاق نسبت به سایر عوامل دارند.
در پایان برای تحلیل فضایی شاخص‌های روستای خلاق از روش تلفیقی وزن‌دهی ANP و تصمیم‌گیری چندمعیارة ماباک (Mabac) استفاده شد. نتایج تحلیل فضایی شدت اثر شاخص‌های روستای خلاق با استفاده از ماباک نشان داد تعداد 6 روستا وضعیت مطلوب، 11 روستا وضعیت متوسط و تعداد 3 روستا شدت اثر کم دارند.
یافته‌های پژوهش با نتایج سایر پژوهشگران نیز همسوست. در این بین نتایج پژوهش راست‌قلم و همکاران (1395)، یافته‌های پژوهش حاضر مبنی بر اهمیت شاخص‌های روستای خلاق را در پیشرفت نواحی روستایی تأیید می‌کند. نتایج پژوهش بیل و جین (2010) بر این امر تأکید دارد که به‌جودآمدن روستای خلاق بر توسعۀ اقتصادی و اجتماعی زندگی روستایی تأثیر مثبت دارد. نتایج یافته‌های استولاریک و همکاران (2010) بر این موضوع تأکید دارد که پایداری روستایی به ایجاد شرایط بروز خلاقیت در این مناطق منوط است؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت شاخص‌های روستای خلاق زمینۀ پایداری روستایی را بهبود می‌بخشد؛ با وجود این می‌توان اینگونه بیان داشت که پرداختن به مفهوم روستای خلاق از تمامی اصول و قواعد شکل‌دهنده به خلاقیت پیروی می‌کند و پیش‌فرض‌های گذشته را رد می‌کند که خلاقیت را ویژة شهرها و سطوح بزرگ جهانی می‌بینند؛ همچنین با عناصر سازندۀ خلاقیت (انسان، فضا و سرمایه‌گذاری) روستا را به سمت پرورش انسان‌های خلاق سوق می‌دهد؛ اینگونه خلاقیت که داشته‌های محیط، منابع و نیروهای بالقوۀ مردم را به فعلیت می‌رساند، زمینه را برای توسعۀ پایدار فراهم می‌کند؛ با وجود این پیشنهادهای زیر مطرح است:
[1] David McGravan
[2] Ardhala et al.
[3] Richard Florida
[4] Talent
[5] Technology
[6] Tolerance
[7] Human Capital
[8] High-Tech
[9] Melting Pot
[10] Euro– Creativity Index (ECI)
[11] Stolarick et al.
[12] Morgan et al.
[13] SPSS
[14] Super Decisions
[15] Dematel
[16] Mabac
[17] Kolmogorov-Smirnov
[18] Excel
[19] Pamucar & Cirovic
)
