مقدمه
در هر دورهای، توجه به کیفیت زندگی انسان در شهرها از دغدغههای فکری مدیران، برنامهریزان و متخصصان شهری بوده است و از دهة 1980 به علت رشد سریع و گستردة حومههای شهری، برنامهریزان شهری توجه بیشتری به مقولة زیستپذیری شهر و کیفیت زندگی انسان داشتهاند (جمعهپور و طهماسبی تهرانی، 1392: 51؛ ملکحسینی و ملکپور، 1395: 54؛ حاتمینژاد و همکاران، 1395: 79؛ Ru et al., 2010: 49)؛ زیرا شهرها ازجمله مهمترین و بهترین آثار ساختهشدة دست بشر هستند و در طول زمان تغییرات بسیار زیادی داشتهاند. با گسترش حومههای شهری، دخل و تصرف در محیطزیست با سرعت بیشتری صورت گرفت؛ تا آنجا که با توسعة فعالیتهای انسانی، شهرها به مکانهای زیستناپذیر تبدیل شدند و تا به امروز مشکلات و مسائل بیشماری گریبانگیر انسانها شده است. ناراحتیهای عصبیروانی و خستگیهای جسمی و روحی در شهرهای بزرگ 50 تا 100 درصد بیش از حوزههای روستایی گزارش شده است (شکویی، 1392: 227؛ جمعهپور و طهماسبی تهرانی، 1392: 52؛ ملکحسینی و ملکپور، 1395: 54). فقر و تبعیض، تنزل اقتصادی و بیکاری، آلودگیهای گوناگون و فشارهای عصبی، مشکلات اجتماعی و پراکندگی نااندیشیدة شهرها، از نتایج عمدة توسعة شهرنشینی است (مرصوصی و بهرامی، 1390: 66-65). از سوی دیگر، افزایش فعالیتهای انسانی در شهرها، کیفیت محیط اطراف زندگی را تنزل میدهد و تعادل اکولوژیکی محیط و انسان دستخوش تغییر میشود (Kashef, 2016: 4). آلودگی هوا، تغییر اقلیم، گرمایش جهانی، مخاطرات طبیعی و انسانی، از آثار طولانیمدت تغییر در رابطة بین انسان و محیطزیست است (Polyzoides et al., 2002: 25; Calthorpe & Fulton, 2001: 23; Duany et al., 2011: 17; Kashef, 2008: 417; Leccese & McCormick, 2000: 109)؛ در چنین شرایطی بشر برای رهایی از این مشکلات و یافتن راهحل مناسب به فکر رویکردهای گوناگون در عرصة مدیریت شهری بوده و در این میان حکمروایی خوب شهری مطرح شده است. برای گذر از معضلات مدیریت مناطق شهری، به درک معنای حکمروایی خوب و توسعة فرایندها در ارتباط با آن نیاز داریم. درواقع حکمرانی، موضوعی است که بر نحوة تعامل دولتها و سایر سازمانهای اجتماعی با یکدیگر و نحوة اتخاذ تصمیمات در جهانی پیچیده تمرکز دارد. با توجه به اینکه حکمروایی خوب شهری به پایداری میانجامد و زیستپذیری یکی از ویژگیهای پایداری شهری است، بنابراین حکمروایی خوب شهری، عامل مؤثر بر ارتقای زیستپذیری تلقی میشود (زیاری و همکاران، 1397 الف: 2).
این پژوهش ضمن سنجش وضعیت شاخصهای حکمروایی و زیستپذیری، تأثیر حکمروایی مطلوب شهری را بر زیستپذیری کانونهای جرمخیز بخش مرکزی شهر تهران بهصورت فضایی ارزیابی میکند.
پیشینۀ پژوهش
در موضوع حکمروایی خوب شهری و زیستپذیری شهری که نزدیک به پنج دهه است وارد ادبیات علمی جهان شده، بیشتر پژوهشها و مطالعات را سازمانهای بینالمللی و جهانی نظیر بانک جهانی انجام دادهاند. برای روشنترشدن موضوع، مروری بر کارهای انجامشده در جهان و ایران خواهیم داشت.
نخستین پژوهش درزمینة زیستپذیری را دانلد اپلیارد با عنوان خیابانهای زیستپذیر انجام داده است. مجموعهمعیارهای مطرحشده را میتوان در منشور حقوق ساکنان خیابان ایدهآل جستوجو کرد (بندرآباد و شاهچراغی، 1390: 53).
اوانس و همکاران (2002) در پژوهشی دیگر، زیستپذیری شهری را نخست از راه وجود جامعة مدنی در شهر و دوم وجود شرکتهای اقتصادی بزرگ محقق میدانند.
بیسواس و همکاران (2019) در مقالهای با عنوان «یک چهارچوب حکمروایی خوب برای مدیریت شهری» دریافتند پژوهشگران و سیاستگذاران از روشی بهرهمند میشوند که در اینجا نشان داده شده است و این روش در ارزیابی حاکمیت هرگونه خدمات عمومی درقبال اصلاحات بیشتر سیاست کمک میکند.
بندرآباد (1389) در رسالة دکتری خود با عنوان «تدوین اصول الگوی توسعة فضایی و شکل شهر زیستپذیر ایرانی؛ نمونة پژوهش: مناطق 1، 15 و 22 شهر تهران»، عوامل کلیدی تأثیرگذار بر تغییر شکل شهر، سیاستهای مدیریت شهری، بستر طبیعی، الگوی تاریخی، فعالیت، اقتصاد شهری و ارزشهای فرهنگی را بررسی کرده است که بنیانهای حامی شکل زیستپذیر شهر نیز هستند.
مشکینی و مؤذن (1393) با مطالعة حکمروایی مطلوب شهری در پایداری شهر عجبشیر به این نتیجه رسیدند که بهلحاظ حکمروایی مطلوب شهری، عجبشیر وضعیت مناسبی ندارد و بهلحاظ ابعاد پایداری شهری نیز در وضعیت ناپایداری قرار دارد. نتایج آماری آنها در شهر عجبشیر نشان داد تحقق رهیافت حکمروایی مطلوب شهری، زمینهساز پایداری شهری میشود.
سجادی و همکاران (1396) در مقالهای با عنوان «تحلیل حکمروایی شایسته در ارتقای کیفیت محیطزیست شهری از دیدگاه ساکنان محلة باغ فردوس منطقة یک شهر تهران» دریافتند میزان کیفیت محیطزیست محلة باغ فردوس براساس شاخصهای حکمروایی شایسته کمتر از حد متوسط است؛ همچنین یافتهها نشان میدهد از میان شاخصهای حکمروایی شایسته، عدالت و برابری و مشارکت در محلة باغ فردوس نسبت به سایر شاخصها از وضعیت بهتری برخوردارند و شاخصهای شفافیت، قانونمحوری و پاسخگویی، وضعیت مناسبی ندارند.
زیاری و همکاران (1397 الف) با بررسی آثار حکمروایی شهر بوشهر بر زیستپذیری دریافتند وضعیت شاخصهای حکمروایی خوب شهری و زیستپذیری شهری در بوشهر نامطلوب است و بین شاخصهای حکمروایی و زیستپذیری شهری، رابطة ضعیفی برقرار است.
تفاوت پژوهش حاضر با پژوهشهای صورتگرفته در این است که در این پژوهش، آثار حکمروایی مطلوب بر زیستپذیری شهری کانونهای جرمخیز تحلیل فضایی میشود.
مبانی نظری پژوهش
زیستپذیری و شهر زیستپذیر: بهطور کلی چهارچوب مفهومی عمومی در ارتباط با زیستپذیری، کیفیت زندگی و بهزیستی پذیرفته نشده است. درواقع دربارة اینکه زیستپذیری چیست و چگونه اندازهگیری میشود، توافق وجود ندارد (دامنباغ، 1392: 16؛ ابدالی، 1396: 59).
مفاهیم زیستپذیری، قابلیت زندگی، کیفیت محیط زندگی، کیفیت زندگی، رفاه، رضایتمندی و... همپوشانی دارند و بیشتر در معانی مشابه به کار میروند (حاتمینژاد و همکاران، 1395: 80). شهر مطلوب و زیستپذیر به شهری اشاره دارد که ساکنان آن تجربه کردهاند. با توجه به نظریة لوئیس مامفورد ، سرزندگی مترادف با استاندارد زندگی نیست؛ علاوه بر تأمین آب سالم، هوای پاک، غذای کافی و سرپناه، شهر زیستپذیر باید احساس در یک جامعهبودن را به وجود آورد و امکانات میهماننوازانه را به همه بهویژه جوانان بهمنظور توسعة مهارتهای اجتماعی و احساس استقلال و هویت ارائه دهد. همچنین شهر زیستپذیر باید با ارائة محیطهای مساعد برای شناخت فرهنگهای مختلف و افزایش احساس خوببودن با تجربههای فردی، زیباییشناسی و شادمانی موجب کاهش بیاعتمادی در جامعه شود (حبیبی و همکاران، 1393: 7).
حکمروایی خوب شهری: برایان مکلاین ، نخستین نظریهپردازی است که در سال 1973 مفهوم حکمروایی خوب را مطرح کرد. ازنظر او حکومت شهری باید به روندهای تغییر در شهر پاسخگوتر باشد، اقداماتش درقبال مسائل شهری و تحول آنها مناسبتر باشد، درقبال اجتماع مسئول و پاسخگوتر باشد، بهمثابة بخش مهمی از نظام یادگیری اجتماعی بهتر عمل کند و سرانجام نقش مهمی در پیشبینی، کشف و استقبال از آینده ایفا کند (زیاری و همکاران، 1397 الف: 12). درمجموع حکمروایی به شیوهای از نظام ادارهای اشاره دارد که مرز بین سازمانها و بخش عمومی و خصوصی را نفوذپذیر کرده است. درواقع حکمروایی، فرمی از حکومت است که به روابط بین جامعة مدنی با دولت، قانونگذاران، مخاطبان قانون و حکومتشوندگان معطوف است (سجادی و همکاران، 1396: 98).
حکمروایی خوب شهری، یکی از چهار مشخصۀ توسعة پایدار و از ابزارهای آن به حساب میآید که از دهۀ 1980 به بعد در ادبیات توسعه مطرح شده است. براساس این مشخصه، کشورهای در حال توسعه درزمینة استقرار و نهادینهسازی جامعة مدنی و مشارکت اجتماعی، امور، برنامهها و فعالیتهای پیشرو را تعریف و تدوین میکنند؛ بنابراین هدف حکمروایی خوب، توسعۀ انسانی پایدار و در کنار آن، ایجاد شهری پایدار است که در آن ضمن تأکید بر توجه به کاهش فقر، ایجاد اشتغال و رفاه پایدار، حفاظت و تجدید حیات محیطزیست و رشد و توسعۀ زنان، رویکرد فراهمساختن بستر مناسب برای مشارکت و برنامهریزی مشارکتی برای توسعه و ادارۀ شهر، ایجاد حس شهروندی و شفافیت در برنامهها اهمیت بسیار دارد. در حکمروایی خوب، شراکت و تعامل میان سه رکن اصلی دولت، جامعة مدنی و بخش خصوصی در انجام پروژهها و برنامهها و فعالیتها لازم است (زیاری و همکاران، 1397 الف: 4).
کانون جرمخیز: اصطلاح مکانهای جرمخیز یا کانونهای جرمخیز بیانکنندة مکانی با میزان زیاد بزهکاری است. محدودة این مکان بخشی از شهر، محلهای کوچک یا چند خیابان مجاور یکدیگر و حتی ممکن است یک خانه یا مجتمع مسکونی باشد. تعریفی دیگر این اصطلاح را معادل مکانهای کوچک با تعداد جرم زیاد پیشبینیپذیر، دستکم در یک دورة زمانی یکساله دانسته است (کلانتری و همکاران، 1397: 9-8).
سابقة شناسایی و تحلیل محدودههای جرمخیز شهری بهمثابة رویکردی علمی به دهة 1980 میلادی بازمیگردد و ازجمله مفاهیمی است که طی 15 سال اخیر در بین تحلیلگران جرائم شهری اهمیت بسیار یافته و امروزه بهمثابة دستاوردی معتبر برای مقابله با انحرافات اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم مطرح است (زیاری و همکاران، 1397 ب: 11). به نظر میرسد ایدههای اولیة بررسی محدودههای جرمخیز شهری درنتیجة ترسیم نقشههای پونزی شکل گرفته باشد که تهیة آن در ادارات پلیس به شیوة دستی از حدود 200 سال پیش مرسوم شده است (کلانتری و همکاران، 1397: 9؛ زیاری و همکاران، 1397 ب: 11).
شکل- 1: مدل مفهومی پژوهش
روششناسی پژوهش
روش پژوهش حاضر با توجه به مسئله و موضوع پژوهش، توصیفیتحلیلی و هدف از نوع کاربردی است. برای تشریح وضع موجود، زیستپذیری شهری، حکمروایی مطلوب شهری و میزان بزهکاری بخش مرکزی شهر تهران از روش توصیفی و برای تحلیل دادههای گردآوریشده از نرمافزارهایArc GIS ، SPSS و Excel استفاده شده است؛ همچنین برای درک بهتر کانونهای جرمخیز با استفاده از دادههای پرسشنامه - که از کانونهای جرمخیز و در حوزههای آماری موجود در این کانونها بهصورت فضایی برداشت شده - و بهمنظور بهدستآوردن تأثیر حکمروایی مطلوب شهری بر زیستپذیری شهری، نقشۀ رگرسیون وزنی جغرافیایی تهیه شده است.
در این پژوهش با استفاده از فرمول کوکران، حجم نمونه تعیین شده است. حجم نمونة لازم برای جامعة آماری به تعداد 529604 نفر (مجموع جمعیت مناطق 11 و 12)، با مشخصات زیر، 384 نفر خواهد بود که برای روایی بیشتر به 400 نفر افزایش یافته است. برای تعیین اینکه کدام اعداد پرسشنامه در هریک از مناطق 11 و 12 توزیع شود و دقت هرچه بیشتر و توازن پرسشنامه با توجه به حجم جمعیت هر کدام از دو منطقه، با توجه به نسبت جمعیت مناطق به کل جمعیت محدودۀ پژوهش، تعداد 218 نفر در منطقۀ 11 و 182 نفر در منطقۀ 12 مورد پرسش قرار گرفتهاند.
با استفاده از نرمافزار Smart PLS، آلفای کرونباخ محاسبه شد؛ به این ترتیب که پس از توزیع 400 پرسشنامه، مقدار آلفای کرونباخ با استفاده از نرمافزار Smart PLS به دست آمد. همانطور که در شکل (2) مشاهده میشود، مقدار آلفای کرونباخ بیش از 70/0 است که در پژوهشهای علوم انسانی این مقدار مناسب شناخته شده است؛ بنابراین روایی پرسشنامه تأیید میشود.
شکل- 2: روایی شاخصهای پژوهش
معرفی محدودة پژوهش
محدودة بخش مرکزی که به چهار میدان اصلی انقلاب، امام خمینی، خراسان و راهآهن منتهی میشود، با جمعیتی حدود 529604 (براساس آمار سال 1390)، 5/6 درصد از کل جمعیت شهر تهران را به خود اختصاص داده است. به دلیل دردسترسنبودن بلوکهای آماری سال ۱۳9۵، در این پژوهش به آمار سال 1390 استناد شده است. این بخش از شهر، وسعتی حدود 2790 هکتار معادل 94/3 درصد از مساحت کل شهر تهران را شامل میشود. بررسی میزان تراکم نسبی جمعیت بخش مرکزی نشان میدهد در این محدوده تعداد 190 نفر در هر هکتار سکونت دارند (مرکز آمار ایران، 1390). بخش مرکزی شهر تهران ازنظر تقسیمات شهری ارائهشده در طرح تفصیلی، مناطق ۱۱ و ۱۲ شهر تهران را دربرمیگیرد. منطقة ۱۲ بافتی قدیمیتر از منطقة ۱۱ دارد و هستة اولیة شهر تهران در این منطقه شکل گرفته و به پیرامون گسترش یافته است. پس از این منطقه، قدیمیترین منطقة شهر ازلحاظ فضاییکالبدی و بافتهای تاریخی، منطقة ۱۱ است (روحی، ۱۳۸۱: ۸۸-۸۷). در شکل (3)، محدودة بخش مرکزی شهر تهران را ملاحظه میکنید.
شکل- 3: محدودة پژوهش
تجزیه و تحلیل یافتههای پژوهش
نوع و میزان بزه سرقت در بخش مرکزی و شهر تهران
نخست برای شناسایی کانونهای جرمخیز بخش مرکزی شهر تهران با استفاده از دادههای جرائم مرتبط با سرقت و نرمافزار ARC GIS و ابزار Kernel Density، کانونهای جرمخیز تعیین شدند؛ سپس بهمنظور تعیین تأثیر حکمروایی خوب شهری بر زیستپذیری کانونهای جرمخیز بخش مرکزی شهر تهران، وضعیت موجود هریک از متغیرها و شاخصها ارزیابی و همبستگی و تأثیر متغیر مستقل بر وابسته سنجیده شد.
در جمعبندی، مجموع جرائم ارتکابی مرتبط با سرقت در محدودة شهر تهران، 1666 جرم به وقوع پیوسته است. این جرائم در دو دستة کلی جرائم سرقت به عنف، شرارت و باجگیری قرار گرفت. در جدول (1)، نوع و میزان این جرائم آورده شده است.
جدول- 1: نوع و میزان جرائم ارتکابی مرتبط با سرقت شهر تهران و محدودة پژوهش
نوع جرم تفکیک نوع جرم تعداد در محدودة پژوهش تعداد در تهران بزرگ
سرقت به عنف کیفقاپی توسط افراد پیاده 4 11
توسط اتومبیلسوار 7 39
توسط موتورسوار 296 918
سایر موارد 75 230
سرقت سواری شخصی 2 12
سرقت احشام و طیور احشام 0 2
سرقت مغازه طلافروشی 0 5
صوتی و تصویری 1 1
سایر موارد 1 6
سرقت موتورسیکلت شخصی 1 4
سرقت قطعات و لوازم خودرو محتویات داخل 1 3
وسایل و قطعات 1 3
پلاک موتور 0 1
سایر موارد تلفن همراه 9 29
سیم و کابل برق 0 1
سایر موارد 1 3
شرارت و باجگیری با ورود زوری به منزل 0 1
در پوشش مسافر 7 30
با توقف ماشین 3 13
در پوشش مأمور 0 8
سایر موارد 83 346
منبع: نیروی انتظامی تهران بزرگ، 1388
بررسی جرائم در محدودة شهر تهران نشان میدهد در بین این جرائم، کیفقاپی موتورسوار با تعداد 918 سرقت معادل 10/55درصد، بیشترین فراوانی را در بین جرائم دارد. بزه سرقت مغازه با تعداد 12 مورد معادل کمتر از
یک درصد (72/0) در رتبة آخر قرار دارد. جدول (2)، درصد و نسبت درصد جرائم مرتبط با سرقت محدودة پژوهش را با کل جرائم مرتبط با سرقت در تهران نشان میدهد.
جدول- 2: مقایسة تطبیقی جرائم محدودة پژوهش با کل جرائم سرقت تهران
نوع جرم تعداد در محدودة پژوهش تعداد در تهران بزرگ درصد در کل جرائم تهران درصد در محدودة پژوهش درصد در تهران بزرگ اختلاف نسبی
کیفقاپی توسط افراد پیاده و سایر 79 241 47/14 11/16 5/14 بیشتر
کیفقاپی توسط اتومبیلسوار 7 39 34/2 42/1 3/2 کمتر
کیفقاپی توسط موتورسوار 296 918 10/55 16/60 1/55 بیشتر
سرقت سواری، موتورسیکلت، قطعات و لوازم خودرو 5 23 38/1 1 4/1 کمتر
سرقت مغازه 2 12 72/0 41/0 7/0 کمتر
سرقت تلفن همراه و سایر 10 35 10/2 2 2 مساوی
شرارت و باجگیری 93 398 89/23 9/18 9/23 کمتر
مجموع 492 1666 100 100 100
منبع: نیروی انتظامی تهران بزرگ، 1388 و محاسبات نگارندگان
آزمون تخمین تراکم کرنل
آزمون تخمین تراکم کرنل، یکی از مناسبترین روشها برای به تصویر کشیدن دادههای بزهکاری بهصورت پیوسته است. آزمون تخمین تراکم کرنل سطح همواری از تغییرات را در تراکم نقاط جرم روی محدوده ایجاد میکند. براساس روش یادشده و بهمنظور تشخیص کانونهای جرمخیز در محدودة بخش مرکزی شهر تهران، این محاسبات با استفاده از مجموعهابزارهای Spatial Analyst Tools و ابزار Kernel Density در محیط ArcGIS انجام گرفت و نتیجة آزمون در شکل (4) آورده شد. بررسی توزیع فضایی کل جرائم مرتبط با سرقت (492 مورد) در محدودة بخش مرکزی شهر تهران و براساس تراکم کرنل نشان میدهد توزیع جرائم بررسیشده در این محدوده بهصورت خوشهای گرد آمده است؛ به بیان دیگر بخشهایی از محدودة پژوهش با میزان زیاد بزهکاری (محدودههای ناهنجار) مواجه است و بالعکس در دیگر محدودهها با میزان کم جرائم بررسی شده است.
شکل- 4: تراکم کرنل کانونهای جرمخیز تمامی جرائم مرتبط با سرقت
وضعیت حکمروایی خوب شهری
متغیر حکمروایی خوب شهری بهمثابة متغیر مستقل و اثرگذار بر زیستپذیری کانونهای جرمخیز است. برای بررسی وضعیت حکمروایی خوب شهری در کانونهای جرمخیز بخش مرکزی شهر تهران از 8 شاخص استفاده و با بهرهگیری از آزمون T تکنمونهای، وضعیت هریک از شاخصهای حکمروایی خوب شهری مشخص شد.
جدول (3) گویای نتایج بررسی شاخصهای متغیر حکمروایی خوب شهری است. نتیجة بررسی شاخصهای حکمروایی خوب شهری نشان میدهد میانگین شاخصها (24/2) کمتر از میانگین فرضی (3) به دست آمده است. سطح معناداری شاخصها با توجه به این تأیید میشود که کمتر از 05/0 به دست آمده است؛ بنابراین وضعیت شاخصهای حکمروایی خوب شهری در کانونهای جرمخیز بخش مرکزی شهر تهران نامناسب است. میانگین شاخصها به ترتیب از بیشترین تا کمترین عبارتاند از: عدالت (55/2)، کارایی و اثربخشی (36/2)، اجماعمحوری و شفافیت (21/2)، مسئولیتپذیری (19/2)، پاسخگویی (18/2)، مشارکت و قانونمندی (15/2).
جدول- 3: نتایج آزمون T تکنمونهای وضعیت متغیر حکمروایی خوب شهری
متغیر میانگین انحراف معیار میانگین انحراف معیار آمارة آزمون T سطح معناداری میانگین تفاوتها تفاوت در سطح 95% اطمینان نتیجة آزمون
کمترین بیشترین
اجماعمحوری 21/2 79528/0 03976/0 651/19- 000/0 78139/0- 8596/0- 7032/0- نامطلوب
مشارکت 15/2 90362/0 04518/0 730/18- 000/0 84625/0- 9351/0- 7574/0- نامطلوب
پاسخگویی 18/2 90261/0 04536/0 057/18- 000/0 81902/0- 9082/0- 7299/0- نامطلوب
مسئولیتپذیری 19/2 87623/0 04392/0 216/18- 000/0 80007/0- 8864/0- 7137/0- نامطلوب
قانونمندی 15/2 76996/0 03850/0 014/22- 000/0 84750/0- 9232/0- 7718/0- نامطلوب
عدالت 55/2 77852/0 03902/0 313/11- 000/0 44148/0- 5182/0- 3648/0- نامطلوب
کارایی و اثربخشی 36/2 63420/0 03171/0 904/19- 000/0 63115/0- 6935/0- 5688/0- نامطلوب
شفافیت 21/2 77145/0 03886/0 254/20- 000/0 78716/0- 8636/0- 7108/0- نامطلوب
منبع: یافتههای پژوهش، 1397
شکل- 5: وضعیت حکمروایی مطلوب در کانونهای جرمخیز
نمایش فضایی وضعیت حکمروایی مطلوب در کانونهای جرمخیز با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی مشخص شد و در چهار طیف بسیار نامناسب تا نسبتاً مناسب قرار گرفت. شکل (5) وضعیت حکمروایی مطلوب شهری را در کانونهای جرمخیز نشان میدهد.
ارزیابی وضعیت شاخصهای زیستپذیری کانونهای جرمخیز
مفهوم زیستپذیری شهری دو بعد عینی و ذهنی دارد. بعد ذهنی، دیدگاه و ذهنیت شهروندان دربارة شاخصهای زیستپذیری است. با استفاده از آزمون T تکنمونهای، وضعیت هریک از شاخصهای زیستپذیری مشخص شد. جدول (4) گویای نتایج بررسی شاخصهای زیستپذیری شهری است.
جدول- 4: نتایج آزمون T تکنمونهای وضعیت زیستپذیری کانونهای جرمخیز بخش مرکزی شهر تهران
متغیر میانگین انحراف معیار میانگین انحراف معیار آمارة آزمون T سطح معناداری میانگین تفاوتها تفاوت در سطح 95% اطمینان نتیجة آزمون
کمترین بیشترین
مشارکت 62/2 78914/0 03946/0 462/9- 000/0 37333/0- 4509/0- 2958/0- نامطلوب
اوقات فراغت 63/2 82373/0 04282/0 468/8- 000/0 36261/0- 4468/0- 2784/0- نامطلوب
آموزش عمومی 44/2 83778/0 04403/0 547/12- 000/0 55249/0- 6391/0- 4659/0- نامطلوب
درآمد و اشتغال 96/1 78729/0 03936/0 394/26- 000/0 03900/1- 1164/1- 9616/0- نامطلوب
مسکن 36/2 75262/0 03806/0 738/16- 000/0 63708/0- 7119/0- 5623/0- نامطلوب
حمل و نقل و ترافیک 79/2 90132/0 04535/0 578/4- 000/0 20759/0- 2968/0- 1184/0- نامطلوب
آلودگی 36/2 85919/0 04455/0 282/14- 000/0 63620/0- 7238/0- 5486/0- نامطلوب
کیفیت بصری 13/2 77576/0 03903/0 130/22- 000/0 86380/0- 9405/0- 7871/0- نامطلوب
کیفیت فضای سبز 60/2 99355/0 05151/0 723/7- 000/0 39785/0- 4991/0- 2966/0- نامطلوب
منبع: یافتههای پژوهش، 1397
با توجه به نتایج حاصلشده، تمامی شاخصهای زیستپذیری شهری کمتر از میانگین فرضی 3 به دست آمده است. کمترین میانگین بهدستآمده به شاخص درآمد و اشتغال (96/1) در کانونهای جرمخیز بخش مرکزی شهر تهران مربوط است. سطح معناداری تمامی شاخصها کمتر از 05/0 است. درمجموع میانگین شاخصها 43/2، کمتر از میانگین فرضی 3 است. میانگین ابعاد حمل و نقل و ترافیک (79/2)، اوقات فراغت (63/2)، مشارکت (62/2)، کیفیت فضای سبز (60/2) و آموزش عمومی (44/2) بیشتر از میانگین کل و کمتر از میانگین فرضی و ابعاد مسکن و آلودگی (36/2)، کیفیت بصری (13/2) و درآمد و اشتغال (96/1) کمتر از میانگین کل زیستپذیریاند. شکل (6)، وضعیت زیستپذیری شهری را در کانونهای جرمخیز نشان میدهد.
شکل- 6: وضعیت زیستپذیری شهر در کانونهای جرمخیز
بررسی همبستگی بین حکمروایی خوب شهری با زیستپذیری شهری
بهمنظور بررسی همبستگی بین شاخصهای متغیر حکمروایی خوب شهری با زیستپذیری شهری در کانونهای جرمخیز بخش مرکزی شهر تهران از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شده است. نتایج آزمون در بررسی همبستگیها در جدول (5) آمده است. نتیجة آزمون پیرسون در بررسی رابطة شاخصها، گویای این است که رابطة بین شاخصها معنادار است و بین شاخصها همبستگی ضعیف تا متوسطی وجود دارد. با افزایش وضعیت هر شاخص در کانونهای جرمخیز، شاخصهای دیگر نیز در وضعیت بهتری قرار میگیرند. با توجه به نتایج ضریب همبستگی پیرسون بین شاخصهای حکمروایی خوب شهری با شاخصهای مشارکت، پاسخگویی، مسئولیتپذیری و شفافیت در کانونهای جرمخیز بخش مرکزی شهر تهران، همبستگی ضعیف و بین سایر شاخصها، همبستگی متوسطی وجود دارد. سطح معناداری تمام شاخصها نیز کمتر از 05/0 و تأییدشده است.
جدول- 5: نتایج آزمون همبستگی پیرسون در بررسی رابطة شاخصهای پژوهش
متغیر آماره مشارکت اوقات فراغت آموزش عمومی درآمد و اشتغال مسکن حمل و نقل و ترافیک آلودگی کیفیت بصری کیفیت فضای سبز
مشارکت همبستگی پیرسون 497. 216. 166. 242. 255. 089. 233. 253. 224.
Sig 000. 000. 001. 000. 000. 077. 000. 000. 000.
عدالت همبستگی پیرسون 197. 777. 671. 267. 227. 711. 596. 555. 666.
Sig 000. 000. 000. 000. 000. 000. 000. 000. 000.
پاسخگویی همبستگی پیرسون 134. 439. 253. 306. 291. 374. 408. 487. 428.
Sig 007. 000. 000. 000. 000. 000. 000. 000. 000.
مسئولیتپذیری همبستگی پیرسون 165. 460. 306. 312. 351. 340. 390. 532. 412.
Sig 001. 000. 000. 000. 000. 000. 000. 000. 000.
اجماعمحوری همبستگی پیرسون 276. 457. 303. 319. 359. 334. 396. 515. 417.
Sig 000. 000. 000. 000. 000. 000. 000. 000. 000.
کارایی و اثربخشی همبستگی پیرسون 282. 626. 479. 543. 662. 753. 639. 707. 582.
Sig 000. 000. 000. 000. 000. 000. 000. 000. 000.
قانونمداری همبستگی پیرسون 290. 461. 394. 375. 360. 368. 433. 542. 451.
Sig 000. 000. 000. 000. 000. 000. 000. 000. 000.
شفافیت همبستگی پیرسون 129. 422. 430. 355. 481. 326. 388. 609. 376.
Sig 011. 000. 000. 000. 000. 000. 000. 000. 000.
منبع: یافتههای پژوهش، 1397
تحلیل رگرسیون تأثیر حکمروایی خوب شهری بر زیستپذیری کانونهای جرمخیز
برای بررسی تأثیر حکمروایی خوب شهری بر زیستپذیری کانونهای جرمخیز از تحلیل رگرسیون چندمتغیره استفاده شده است. از پیشفرضهای رگرسیون خطی این است که توزیع دادهها نرمال یا نزدیک به نرمال باشد. با استفاده از آزمون Kolmogorov–Smirnov، نرمالبودن دادهها تأیید شد. در آزمون رگرسیون چندگانه، متغیرهای حکمروایی خوب شهری بهمثابة متغیرهای مستقل و متغیر زیستپذیری شهری بهمثابة متغیر وابسته وارد آزمون شدند. با توجه به ضریب همبستگی چندگانه بین متغیرها همبستگی قوی وجود دارد. جدول (6) گویای تأثیر حکمروایی خوب شهری بر زیستپذیری کانونهای جرمخیز بخش مرکزی شهر تهران است.
جدول- 6: آزمون تحلیل رگرسیون در بررسی تأثیر حکمروایی خوب شهری بر زیستپذیری کانونهای جرمخیز
متغیر ضریب همبستگی چندگانه ضریب تعیین ضریب تعیین تعدیلشده
اجماعمحوری 966/0 933/0 932/0
مشارکت
پاسخگویی
مسئولیتپذیری
قانونمندی
عدالت
کارایی و اثربخشی
شفافیت
منبع: یافتههای پژوهش، 1397
در جدول (6) میزان ضریب تعیینشده برابر با 933/0 است که قابلیت تبیین واریانس متغیر وابسته را دارد. ضریب تعیین تعدیلشده در این آزمون برای سنجش زیستپذیری شهری کانونهای جرمخیز بخش مرکزی شهر تهران مناسب برآورد شده است.
نتایج مربوط به تأثیر رگرسیونی متغیرهای مستقل با ضریب بتای مثبت نشان میدهد تغییر یک انحراف استاندارد در شاخصهای عدالت، کارایی و اثربخشی و قانونمندی سبب تغییر یک انحراف استاندارد در متغیر زیستپذیری شهری میشود. بیشترین تأثیر را متغیر عدالت با بتای 530/0 دارد و شاخصهای کارایی و اثربخشی با بتای 496/0 و قانونمندی با بتای 427/0 در رتبههای بعدی قرار دارند؛ اما در سایر شاخصها با قطعیت نمیتوان گفت که با تغییر یک انحراف باعث تغییر یک انحراف در متغیر زیستپذیری شهری میشوند. در این آزمون شاخصهای کارایی و اثربخشی، عدالت، قانونمندی و شفافیت با سطح خطای کمتر از 001/0 معنادار هستند و دربارة شاخصهای اجماعمحوری، مشارکت، پاسخگویی و مسئولیتپذیری با توجه به آمارة بتا و سطح معناداری 005/0، فرض تأثیرگذاری بر زیستپذیری شهری رد میشود. جدول (7) گویای ضرایب آزمون رگرسیون در بررسی تأثیر حکمروایی خوب شهری بر زیستپذیری کانونهای جرمخیز بخش مرکزی شهر تهران است.
جدول- 7: ضرایب آزمون رگرسیون در بررسی تأثیر حکمروایی خوب شهری بر زیستپذیری کانونهای جرمخیز
متغیر ضرایب غیراستاندارد ضرایب استاندارد T سطح معناداری
B خطای استاندارد بتا
(Constant) 079/0 039/0 045/2 042/0
اجماعمحوری 100/0- 066/0 120/0- 519/1- 130/0
مشارکت 017/0- 019/0 023/0- 881/0- 379/0
پاسخگویی 026/0- 029/0 036/0- 888/0- 375/0
مسئولیتپذیری 076/0- 076/0 103/0- 005/1- 316/0
قانونمندی 367/0 060/0 427/0 101/6 000/0
عدالت 437/0 017/0 530/0 882/25 000/0
کارایی و اثربخشی 524/0 022/0 496/0 875/23 000/0
شفافیت 138/0- 039/0 168/0- 533/3- 000/0
تأثیر حکمروایی بر زیستپذیری شهری با استفاده از رگرسیون وزنی جغرافیایی
رگرسیون، یکی از تکنیکهای پیچیدة آماری به حساب میآید که برای پیشبینی یا تبیین بین متغیرها استفاده میشود. کاربردهای رگرسیون فضایی بسیار گسترده است و تقریباً همۀ زمینههایی است که رگرسیونهای معمولی در آنها استفاده میشوند. در حوزۀ بهداشت و تحلیل عوامل مؤثر بر انواع بیماریها و پخش و سرایت بیماریها و اختلالات بهداشتی و روانی به میزان زیادی از رگرسیونهای فضایی استفاده میشود؛ برای نمونه اینکه چرا بیماریهای خاصی در مناطق خاصی شیوع دارند، با رگرسیونهای فضایی تجزیه و تحلیل و عوامل مؤثر بر آنها شناسایی میشود. این رگرسیونها همچنین کاربردهای مفیدی درزمینههای مدیریت بحران و امنیت و ایمنی دارند. اصولاً ارتباط تنگاتنگی بین مکانهایی که در آنها حوادث و سوانح و جرائم رخ میدهد و نوع جرائم و آثار آنها وجود دارد. رگرسیونهای فضایی به ما کمک میکنند این عوامل را بهتر بشناسیم و میزان تأثیرگذاری آنها را مشخص کنیم (عسکری، 1390: 125).
برای بررسی تأثیر حکمروایی مطلوب بر زیستپذیری کانونهای جرمخیز در بخش مرکزی (مناطق 11 و 12) شهر تهران از ابزار رگرسیون وزنی جغرافیایی (GWR) از مجموعه آمار فضایی استفاده شده است و برای زیستپذیری شهری، میزان تأثیر به همراه نقشة تولیدشده ارائه میشود. نتایج حاصل از جدول (8)، زیستپذیری شهر و تأثیر حکمروایی مطلوب را بر زیستپذیری شهری تأیید میکند. شکل (7) پراکنش فضایی حکمروایی مطلوب و تأثیر آن را بر ابعاد زیستپذیری شهری در حوزههای آماری نشان میدهد. براساس این نقشه، سطح زیستپذیری در مرکز کانونهای جرمخیز بسیار پایین است و هرچه از این کانونهای جرمخیز دور میشویم، در سطح زیستپذیری و آثار حکمروایی مطلوب بر زیستپذیری تغییرات چشمگیری ایجاد میشود و تا سطح متوسط پیش میرود.
جدول- 8: برآورد مدل رگرسیون وزنی جغرافیایی حکمروایی مطلوب و تأثیر آن بر زیستپذیری شهری
متغیر p-value طول باند Sigma AICc R2 R2 تعدیل شده
زیستپذیری 5/2+ _ 5/2- 159/864 888/30757 994/5706 949/0 941/0
منبع: یافتههای پژوهش، 1397
روند الگوی رگرسیون در تعیین توزیع الگوی حکمروایی و تأثیر آن بر زیستپذیری شهری در بخش مرکزی شهر تهران نشان میدهد خروجی پارامترهای مدل به میزان زیادی پیشبینی مدنظر را تأیید میکند. مهمترین مقادیر در اینجا مقادیر R2 و R2 تعدیلشـده(Adjusted R2) است که درحقیقت خوبی و دقت مدل استفادهشده را نشان میدهد. هرچه این مقادیر به عدد 1 نزدیکتر باشد، بـه معنای آن است که متغیرهای توصیفی استفادهشده توانستهاند بهخوبی تغییرات متغیر وابسته را توضیح دهند. در این بین با توجه به ضریب زیاد R2، حکمروایی بر زیستپذیری شهری به میزان زیادی تأثیر داشته است. درواقع هرچه حکمروایی نامطلوبتر باشد، سطح زیستپذیری در کانونهای جرمخیز پایینتر میآید.
شکل- 7: پراکنش فضایی حکمروایی مطلوب و تأثیر آن بر زیستپذیری شهری
نتیجهگیری
رشد سریع شهرنشینی در دهههای اخیر و بیتوجهی به ابعاد زیستپذیری شهرها، پیامدهای نامطلوبی در سطح سلامت فردی و اجتماعی جامعه و زندگی شهری داشته است. بهبود زیستپذیری، زمینههای دیگر توسعه مانند اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و خدماتی را به همراه دارد. در طول دهههای اخیر، زیستپذیری و کیفیت زندگی بهمثابة جانشینی برای رفاه مادی، به اصلیترین هدف اجتماعی کشورهای مختلف تبدیل شده است. در همین زمینه حکمروایی خوب شهری، فصل مشترک تمام کنشگران اجتماعی است و ریشه در چشمانداز مدیریت عمومی نو دارد که از اواخر دهة 1980 با ابتکار عمل بانک جهانی و مرکز اسکان بشر سازمان ملل و سایر نهادهای بینالمللی در ادبیات توسعه وارد شده است؛ درواقع رهیافتی ساختارشکنانه به برنامهریزی توسعة شهری دارد و با مشارکت و کنش متقابل میان بازیگران اصلی مدیریت شهری یعنی جامعة مدنی، حکومت و بازار و بخش خصوصی، از یگانه الگوی توسعة شهری و مبتنی بر عقلانیت ابزاری گذر میکند و بر بنیان سرمایة اجتماعی شهروندان و عقلانیت ارتباطی، الگوی جایگزین شهرنشینی ارتباطی را پیش میگیرد. این رویکرد با مشارکت همة گروهها و شهروندان سعی در افزایش کیفیت زیست در شهرها دارد. زیستپذیری شهری وضعیت شهرها را براساس ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و زیستمحیطی ارزیابی میکند. مطلوبیت و ارتقای این ابعاد بدون وجود مدیریت شهری کارآمد امکانپذیر نیست.
از آنجا که بخش مرکزی تهران با چالشها و مشکلات یادشده مواجه است و حکمروایی خوب شهری ضمن تقویت فرایند توسعة شهری، زمینه و محیط مطلوبی را برای ارتقای کیفیت زیست شهروندان فراهم میآورد، در این مقاله آثار حکمروایی خوب شهری بر زیستپذیری کانونهای جرمخیز بخش مرکزی شهر تهران سنجش و ارزیابی شده است.
نتایج بهدستآمده نشان میدهد وضعیت شاخصهای حکمروایی خوب شهری با میانگین 24/2 در کانونهای جرمخیز بخش مرکزی شهر تهران نامطلوب است و شهروندان بر این موضوع اتفاق نظر دارند که هیچیک از شاخصهای حکمروایی خوب شهری در پیکرة مدیریت شهری بخش مرکزی شهر تهران تحقق نیافته است.
همچنین نتایج بررسی وضعیت شاخصهای زیستپذیری شهری نشان میدهد در هیچکدام از ابعاد رضایت متوسطی وجود ندارد. درواقع میانگین شاخصهای زیستپذیری شهری (43/2) نیز، تأییدکنندۀ این موضوع است. این نتیجه ناشی از میزان زیاد بزهکاری و جرائم سرقت، بیکاری، کمی خدمات و امکانات زیرساختی و کیفیت کم دسترسی به حمل و نقل عمومی، کیفیت کم بهداشت محیط و سرانة کم فضای سبز است.
نتایج تحلیل همبستگی بیانکنندة این موضوع است که بین شاخصهای حکمروایی خوب شهری و زیستپذیری در کانونهای جرمخیز بخش مرکزی شهر تهران همبستگی ضعیف و متوسطی وجود دارد.
در ادامه برای سنجش تأثیر شاخصهای حکمروایی خوب شهری بر زیستپذیری در کانونهای جرمخیز بخش مرکزی شهر تهران از رگرسیون استفاده شد. ضریب تعیین 93 درصدی آمارة تحلیل رگرسیون تأثیر 93 درصدی متغیر مستقل (حکمروایی خوب شهری) را بر متغیر وابسته (زیستپذیری شهری) نشان میدهد. نتایج مربوط به تأثیر رگرسیونی متغیرهای مستقل با ضریب بتای مثبت نشان میدهد تغییر یک انحراف استاندارد در شاخصهای عدالت، کارایی و اثربخشی و قانونمندی سبب تغییر یک انحراف استاندارد در متغیر زیستپذیری شهری میشود. بیشترین تأثیر را متغیر عدالت با بتای 530/0 دارد و شاخصهای کارایی و اثربخشی با بتای 496/0 و قانونمندی با بتای 427/0 در رتبههای بعدی قرار دارند؛ اما در سایر شاخصها با قطعیت نمیتوان گفت تغییر یک انحراف باعث تغییر یک انحراف در متغیر زیستپذیری شهری میشود.
در این آزمون، شاخصهای کارایی و اثربخشی، عدالت، قانونمندی و شفافیت با سطح خطای کمتر از 001/0 معنادار هستند و در شاخصهای اجماعمحوری، مشارکت، پاسخگویی و مسئولیتپذیری با توجه به آمارة بتا و سطح معناداری 005/0، فرض تأثیرگذاری بر زیستپذیری شهری رد میشود.
یافتههای این پژوهش با نتایج پژوهشهای متعدد دربارة موضوع پژوهش همخوانی دارد که طی سالهای اخیر در ایران نیز صورت گرفته است؛ مانند مشکینی و مؤذن (1393)، حاجینژاد و همکاران (1395)، سجادی و همکاران (1396) و زیاری و همکاران (1397 الف) که بر نقش حکمروایی خوب شهری در توسعة پایدار شهری و کیفیت زندگی تأکید کردهاند و معتقدند به تحقق شهر زیستپذیر میانجامد.
با توجه به اینکه حکمروایی خوب شهری، یکی از اصول دستیابی به توسعة پایدار شهری است و به تحقق ابعاد توسعة پایدار میانجامد، تقویت و اجرای شاخصهای این رویکرد در کانونهای جرمخیز بخش مرکزی شهر تهران با توجه به وضعیت نامناسب زیستپذیری در کانونهای جرمخیز بخش مرکزی تهران ضروری است.
پیشنهادها
با توجه به اینکه متغیر حکمروایی خوب شهری بهمثابة متغیر مؤثر بر زیستپذیری شهری کانونهای جرمخیز بخش مرکزی شهر تهران تعیین شد، پیشنهادهایی درزمینة این متغیر بیان میشود:
1. جلب مشارکت و توجه به نظرات مردم در تهیه و اجرای طرحها و اطلاعرسانی دربارة جزئیات طرحها؛
2. تمرکز بر تفکر استراتژیک و اجماع مدیران محلی دربارة اجرای مدیریت یکپارچة شهری و ضرورت هماهنگی بین سازمانها؛
3. توجه ویژه به مسائل زیستمحیطی در برنامهریزیها؛
4. توجه به مسئلة عدالت در دسترسی مساوی محلات به امکانات و کاهش شکاف ایجادشده بین محلات؛
5. ارزیابی و نظرخواهی مستمر از شهروندان دربارة فعالیتهای شهرداری مناطق 11 و 12 بخش مرکزی شهر تهران؛
6. استفاده از نیروی متخصص و کارشناس در بدنة مدیریت شهری؛
7. ازبینبردن بینظمیهای کالبدی و بههمریختگیهای فیزیکی همانند محلههای کثیف، دیوارهای ترکخورده، ساختمانهای مخروبه که به نوعی باعث جذب بزهکاران و اعمال غیرقانونی آنها میشود. در این محلات که نشانههایی از بیتوجهی و خرابی وجود دارد، ساکنان احساس آسیبپذیری بیشتری میکنند و از مشارکت و محافظت اجتماع خود کنار کشیدهاند؛ بنابراین نظم و کنترل اجتماعی در آنها بسیار کم است؛
8. همراهسازی و تشویق ساکنان بخش مرکزی در قالب مشارکت در امر پیشگیری و تأمین امنیت اجتماعی، تشویق ساکنان بخش مرکزی تهران به حفظ زیبایی و امنیت با اجرای برنامههای فرهنگیاجتماعی؛
9. اتخاذ سیاستهای مناسب توسعة شهری برای توانمندسازی و تعادلبخشی به این مناطق و رفع مشکلات و موانع ساختاری کانونهای جرمخیز که باید بهصورت طرحهای کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت اجرا شود؛ علاوه بر این، اتخاذ راهبردهای مناسب مقاومسازی فضاهای کالبدی کانونهای جرمخیز دربرابر بزهکاری، گام اساسی دیگری برای کاهش جرم در این محدودههاست؛
10. ارتقای کیفیت سکونت با اعطای بعضی امکانات و تسهیلات و سعی در تطبیق منازل و محلات با اصول و معیارهای شهرسازی؛ همچنین سرمایهگذاری در این مناطق بهصورت تبرعی و بدون هیچگونه چشمداشت و توجه به توجیه اقتصادی و درآمدزایی برای دستگاههای ذیربط ازجمله شهرداریها؛
11. کاهش کاربریهای غیرفعال در محلات مناطق 11 و 12 شهر تهران و افزایش فعالیتها برای پویایی و حضور مردم در سطح محلات، جانمایی کاربریهای خرد، جذاب و پرمخاطب (مانند دکههای روزنامهفروشی و...)، یکی از مهمترین عوامل افزایش امنیت در فضاهای بیدفاع و چشمان ناظر و کاهش میزان بزهکاری است.
)
