Authors
1 Dep. Architecture, Faculty of Architecture and Urban Design, Tabriz Art University, Tabriz, Iran
2 Dep. Architecture Faculty of Architecture and Urban Design, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran
3 Dep. Architecture faculty of Architecture and Urban Design, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه
بازارهای تاریخی، یکی از عناصر تأثیرگذار در شهرهای اسلامی با مجموعهای وسیع از عملکردها و تداوم فعالیت، مرکز جنبوجوش، تعاملات اجتماعی و قطب اصلی تجارت شهر محسوب میشوند. ارزشهای معنوی که در بازارهای تاریخی نهفته است بسیار عمیقتر از ساختار کالبدی آنهاست؛ بنابراین توجه به مفاهیمی همچون ادراک، دلبستگی مکانی و مؤلفههای تأثیرگذار بر آنها بسیار مهم است. دلبستگی مکانی، یکی از سطوح حس مکان، نقطة تلاقی عناصر کالبدی، فعالیتها و مفاهیم ذهنی دربارة مکان (سجادزاده، 1392: 69)، در پی ادراک شکل میگیرد و از مهمترین ابعاد رابطة انسان و مکان است. درحقیقت معنادارشدن و ادراک فضا، آغازی برای عمیقترشدن رابطة حسی دربارة آن (فلاحت و همکاران، 1396: 18) و بر رفتارهای فردی و اجتماعی مؤثر است.
در سالهای اخیر شناسایی نقش پیوندهای مخاطب و مکان در پروژههای حفاظت توجه گستردة صاحبنظران را به موضوع دلبستگی مکانی جلب کرده است. بخشی از این توجه ناشی از سستشدن روابط مخاطب و مکان است که موجودیت مکانهای شاخص برای مخاطب و روابط میان آنها را تهدید میکند (Scannell and Gifford b, 2010: 1 به نقل از پورجعفر و خبیری، 1393: 96). تأثیر هریک از ابعاد در رفتار محیطی وابسته به نوع دلبستگی مکانی متفاوت است (2010: 295 ,Scannell and Gifford b). این موضوع زمینهساز توجه بیشتر به شناسایی راهحلهایی است که ضمن ارتقای پیوند بین انسان و مکان، موفقیت در حفاظت را تضمین کنند.
بازار تاریخی تبریز، یکی از ارزندهترین بازارهای ایرانی با معماری اصیل و برگرفته از ظرافتهای هنری ایرانی - اسلامی، ویژگیهای منحصربهفردی دارد. درپیشگرفتن رویکردهای حفاظت بدون توجه به زمینههای ادراکی، پیوندهای انسان و مکان موجب کاهش دلبستگی مکانی میشود. امروزه جایگاه این موضوع در بازار تاریخی تبریز با درنظرگرفتن تمایلات حفاظت بهسوی ابعاد کالبدی یا بازسازی بدون ظرافت و تعارض با رشتههای خاطرهای بهخوبی کاوش نشده است؛ بنابراین نگرشی مناسب به حفاظت اصیل بازار تبریز امری ضروری است؛ به گونهای که به پیوندهای مخاطب و مکان توجه شود و متضمن تداوم حیات آن باشد.
میراث معماری امکان آشنایی با فرهنگ گذشتگان را در حوزة گردشگری فرهنگی فراهم میکند. با وجود آثار مثبت گردشگری در بازار تاریخی تبریز، آثار زیانآور گردشگری را نباید نادیده گرفت. برای ارتقای حفاظت و کاهش آثار منفی گردشگری در بازار تاریخی تبریز لازم است رویکرد مدیریتی با تأثیر بر رفتار گردشگران و کاهش رفتارهای زیانبخش در نظر گرفته شود.
پژوهش حاضر با هدف تعیین تأثیرات زمینههای ادراکی و ابعاد دلبستگی مکانی بر رضایتمندی و وفاداری کنشی گردشگران در بازار تبریز صورت گرفته است. برای دستیابی به هدف پژوهش، پرسش مطرحشده عبارت است از: تأثیرات زمینههای ادراکی - دلبستگی مکانی بر رضایتمندی مکانی و تأثیر آن بر وفاداری کنشی گردشگران به بازار تاریخی تبریز چگونه است؟
برای پاسخ به پرسش پژوهش، فرضیة زیر تدوین و درستی آن آزمون شده است:
زمینههای ادراکی با تأثیرگذاری بر ابعاد دلبستگی مکانی تأثیر مثبت و معناداری بر رضایتمندی از مکان در بازار تاریخی تبریز از دیدگاه گردشگران و رضایتمندی از مکان تأثیر مثبت و معناداری بر وفاداری کنشی گردشگران در بازار تاریخی تبریز دارد؛ از این رو در پژوهش حاضر ضمن بررسی زمینههای ادراکی و تبیین مفهوم و ابعاد دلبستگی مکانی، رضایتمندی مکانی و وفاداری کنشی گردشگران، مدل مفهومی پژوهش ارائه و بررسی میشود تا با شناسایی مؤلفههای تأثیرگذار از راه مداخلات مناسب بر قابلیت ادراک، دلبستگی مکانی و وفاداری مخاطبان تأثیر بگذارد و موجبات حفاظت اصیل و ماندگاری آن را فراهم آورد.
پیشینة پژوهش
مرور ادبیات پژوهش نشان میدهد بین دلبستگی مکانی و تمایلات حفاظت از میراث ارتباط معناداری وجود دارد. به بیانی دلبستگی مکانی، راهکار مؤثری برای ارتقای این رفتار است (Scannell and Gifford a, 2010: 1).
کایــل و همکاران (2005) در بررسی ابعاد دلبستگی مکـانی در محیطهای تفریحی، تأثیرات ابعـاد دلبستگی مکانی و هماهنگی آن را بـا ادراک شرایط محیطی و اجتمـاعی ارزیابی کردهاند (kyle et al, 2005: 23).
کایل و همکاران (2004) در بررسی ارتباط بین دلبستگی مکانی و وفاداری بیان داشتهاند دلبستگی مکانی جزئی جدانشدنی از وفاداری نگرشی است و همانندی مفهومی با تعهد روانشناختی[1] دارد (kyle et al a, 2004: 115).
لی و همکاران (۲۰۰۷) نیز معتقدند دلبستگی مکانی برای اندازهگیری وفاداری نگرشی امکان استفاده دارد (Lee et al, 2007: 464).
سایر پژوهشهای انجامشده نشاندهندة تأثیرات معنادار تعهد روانشناختی و وفاداری نگرشی بر وفاداری کنشی نسبت به مکان است (Lee et al, 2011: 2; Lee et al, 2007: 643 and Kyle et al, 2004: 100).
یوکسل و همکاران (۲۰۱۰) نشان دادند دلبستگی مکانی موجب رضایتمندی و وفاداری به مکان است (Yüksel et al, 2010: 274).
در بعضی پژوهشها دلبستگی مکانی متشکل از ساختاری چندبعدی است (Halpenny, 2010: 410) که ابعاد آن شامل هویت مکان (Prayag and Ryan, 2012: 343)، ارتباط عاطفی با مکان (Hinds & Sparks, 2008: 109)، پیوند اجتماعی با مکان (Ramkisoon et al, 2012: 263) و وابستگی به مکان (Prayag and Ryan, 2012: 343) است. در تعاریف مختلف دلبستگی مکانی، هویت، ارتباط عاطفی، وابستگی و پیوند اجتماعی از زیرمجموعههای آن محسوب میشود (Ramkisoon et al, 2013: 553).
در بعضی پژوهشها در تبیین دلبستگی مکانی همة ابعاد در نظر گرفته شده است (Ramkisoon et al, 2012: 263)؛ اما در بیشتر پژوهشها به همگی ابعاد توجه نشده است.
لی و شن (2013) با بررسی تأثیر درگیری ذهنی با گردشگری و وابستگی به مکان بر وفاداری گردشگران بیان داشتند هویت مکان و وابستگی به مکان، دو بعد اصلی دلبستگی مکانی، تأثیر معناداری بر وفاداری نگرشی و وفاداری نگرشی تأثیر معناداری بر وفاداری کنشی دارد (Lee and shen, 2013: 78).
رامسیک و همکاران (2015) در پژوهشی روابط ساختاری تصویر مقصد، ارزش درکشده، رضایت و وفاداری گردشگران را بررسی کردند. نتایج نشان داد تصویر مقصد بر ارزش ادراکشده و رضایت گردشگری تأثیر مثبت و معناداری دارد. تأثیر ارزش ادراکشده بر رضایت گردشگر مثبت و معنادار و تأثیر رضایت گردشگر از مقصد بر وفاداری به آن مقصد مثبت و معنادار است (Ramseook et al, 2015: 255).
استیلوس و همکاران (2017) در پی یافتن ارتباط بین مقصد گردشگری و وابستگی به مکان و نیت تکرار بازدید از مناطق گردشگری بودند. ازنظر آنها هرچقدر حس وابستگی به مکانی بیشتر باشد، این حس تصمیمات دربارة بازگشت دوباره را تغییر میدهد و تأثیر مستقیمی بر بازگشت گردشگران به مقصد گردشگری دارد (Stylos et al, 2017: 18).
شارپلی و جپسون (2011) نیز بر اهمیتدادن افراد به رسیدن به تجربههای معنوی در مکانها و کمترشدن استقبال از مدرنیته و تلاش برای یافتن حسی معنوی در مکانها درزمینة گردشگری تأکید کردهاند (Sharpley and Jepson, 2011: 52).
ازجمله مهمترین پژوهشهای انجامشده در داخل کشور است:
بهبودی (1391) با سنجش ادراک گردشگران از معماری ایرانیاسلامی معتقد است معماری ایرانیاسلامی نقش معناداری در ادراک گردشگران دارد؛ بهطوریکه معماری اسلامی ایران امکان در نظر گرفتهشدن بهمنزلة یکی از منابع مهم رقابتپذیری مقصد ایران و نماد فرهنگ ایرانی را برای مخاطبان دارد. نتایج پژوهش حاکی است احساس گردشگران دربارة بناهای ایرانی که از آن بازدید کردهاند، احساسی همراه با شگفتی، تحسین و القای حس معنویت بوده است. این بدین معناست که فضای حاکم بر این بناها، عواطف گردشگران را به شکل مثبتی تحریک کرده است (بهبودی، 1391: 48- 41).
فتح بقالی و همکاران (1395) در بررسی ارتباط بین دلبستگی و رضایت مکانی بازدیدکنندگان از منظر تاریخی، دلبستگی مکانی را عاملی متشکل از زیربعدهای وابستگی، هویت، پیوند عاطفی و تأثیر و پیوند اجتماعی با مکان در نظر گرفتهاند. نتایج تحلیلها نشان میدهد ابعاد چهارگانة دلبستگی مکانی نقش معناداری در نشاندادن متغیر دلبستگی مکان ایفا میکنند. ازنظر آنها ابعاد دلبستگی مکانی بر رضایتمندی از مکان آثاری مثبت و معنادار دارد (فتح بقالی و همکاران، 1395: 142- 127).
طاهری و انصاری (1395) ضمن بررسی تأثیر ارزش ادراکی دریافتشده و حس مکان بر وفاداری گردشگران، عوامل مؤثر بر وفاداری گردشگران را از دیدگاههای ارزش ادراکی دریافتشده و حس مکان تحلیل کردهاند. نتایج بیانکنندة ارتباط معنادار بین ابعاد ارزش ادراکی و حس مکان با وفاداری گردشگران است (طاهری و انصاری، 1395: 180- 155).
بهاری و همکاران (1396) تصویر مقصد، ارزش درکشده، رضایت و وفاداری گردشگران را بررسی کردهاند. ازنظر آنها ارزش ادراکشدة گردشگر از مقصد بر رضایت و وفاداری گردشگران تأثیر مثبت و معناداری دارد (بهاری و همکاران، 1396: 143- 127).
در جمعبندی پیشینة پژوهش باید گفت باوجود پژوهشهای متعدد، تعداد اندکی از پژوهشها دلبستگی مکانی را در ساختاری چندبعدی متشکل از هویت مکان، تأثیر عاطفی مکان، پیوند اجتماعی مکان و وابستگی به مکان و تأثیرگذار بر رضایتمندی و وفاداری به مکان در نظر گرفتهاند؛ همچنین تاکنون پژوهشی انجام نشده است که به تأثیر زمینههای ادراکی بر ابعاد دلبستگی مکانی و تأثیر آنها بر رضایتمندی و وفاداری کنشی گردشگران در بازار تاریخی تبریز توجه کند. انجام پژوهشی که ارتباط بین زمینههای ادراکی و دلبستگی به مکان و تأثیر آن را بر رضایتمندی و وفاداری کنشی مخاطبان و گردشگران و رفتارهای حفاظت در بازار تاریخی تبریز بهمنظور تداوم حیات و ماندگاری آن بررسی کند، اهمیت ویژهای دارد.
مبانی نظری پژوهش
ادراک و حوزة مفهومی آن
ادراک شامل ابعاد و معانی گسترده بیش از آن چیزی است که فقط دیده و حس میشود. از دیدگاه راپاپورت «محیط علاوه بر عناصر کالبدی شامل پیامها، معانی و رمزهایی است که مخاطبان با توجه به توقعات و انگیزههایشان آنها را رمزگشایی و درک و دربارة آنها قضاوت میکنند» (Rapaport, 1990: 12). معنا بهواسطة حضور در فضا و ادراک آن تعیین میشود (سجادزاده و پیربابایی، 1391: 181)؛ به بیانی ادراکات حاصل از پیامها و معانی در ذهن مخاطب نقش میبندد و چگونگی ارتباط مخاطب را با مکان شکل میدهد. با توجه به نظریة کنش متقابل ادراک در فرایند ادراک رابطهای پویا و دوسویه میان مخاطب و محیط برقرار میشود و مخاطب براساس تجربه، نیازهای خود را بازمییابد (Lang, 2000: 18)؛ از این رو ادراک، فرایندی ذهنی، پویا و هدفمند شامل جمعآوری و گزینش دادهها براساس نیاز از محیط پیرامون، سازماندهی و فهم اطلاعات محیطی، شکلدهندة رابطة تعاملی انسان و محیط و معنادارکردن آن است.
ابعاد گوناگون فرایند ادراک
ابعاد گوناگون فرایند ادراک شامل جمعآوری، ساماندهی و معنادارکردن اطلاعات محیط است. ایتلسون[2] (1978) چهار بعد گوناگون ادراک را شناسایی و معرفی کرده است (Carmona et al, 2003: 23) (جدول 1).
جدول- 1: ابعاد گوناگون ادراک براساس ابعاد چهارگانة ایتلسون
|
ابعاد |
توضیحات |
|
شناختی |
شامل فکرکردن، سازمانبخشیدن و ذخیرة اطلاعات بهدستآمده با حواس و تفکر است و به معنادارشدن محیط برای فرد کمک میکند. |
|
احساسی |
شامل احساساتی است که بر کیفیت ادراک محیط اثر میگذارد و در مقابل آن ادراک محیط بر احساسات فرد مؤثر است. |
|
تفسیری |
شامل معانی یا تداعی حاصل از تماس با محیط است. فرد در تفسیر تجربة حاصل از محرکهای جدید محیطی و یافتن معنی به خاطرات و اندوختههای ذهنی خود تکیه دارد. |
|
ارزشگذاری |
شامل ارزشها و ترجیحاتی است که خوبها و بدها را میسازند. تصویر ذهنی از محیط، نتیجة فرایندی است که طی آن تجربیات شخصی از محیط به همراه سیستم ارزشی هر شخص نقش عمدهای را بهمنزلة پالایه در درک محرکات محیطی ایفا میکند. |
منبع: Carmona et al, 2003: 23
چهارچوب نظری مفهوم دلبستگی به مکان
تبیین دلبستگی به مکان
دلبستگی به مکان، مفهومی پیچیده، چندبعدی و بین رشتهای شامل جنبههای مختلفی از پیوند و نقطة اتصال فرد با مکان و تعامل فرد با دیگران است. این مفهوم در دهههای اخیر توجه بسیاری از پژوهشگران را در زمینههای مختلف جلب کرده و پیشرفتهای نظری چشمگیری در این زمینه به وجود آمده است (Windsong, 2010: 205). دلبستگی به مکان متأثر از ویژگیهای منحصربهفرد مکان است. معانی مکان نقش مهمی در دلبستگی به مکان ایجاد میکنند (Stedman, 2003: 682). دلبستگی به مکان در ادامة حس مکان شکل میگیرد و سطح بالاتری از حس مکان است که بهمنظور تداوم حضور فرد در مکان نقش تعیینکنندهای دارد (فلاحت، 1385: 58). بهطورکلی دلبستگی مکانی به مفهوم پیوندی ادراکی، احساسی و عملکردی بین افراد و مکانهایی است که در فرایند تعامل با آن معنای خاص و ارزشمندی به آن بخشیدهاند و این پیوند بهصورت رفتارها و کنشهایی چون تمایل به حفظ نزدیکی به مکان، حزن و اندوه ناشی از جدایی و دوری از مکان و حمایت اجتماعی از آن دیده میشود (پورجعفر و خبیری، 1393: 97).
ساختار چندبعدی دلبستگی به مکان
وابستگی مکانی: مفهوم وابستگی مکانی بعد عملکردی دلبستگی به مکان است (فتح بقالی و همکاران، 1395: 130). این مفهوم بازتاب نوع ارتباط فرد با مکان و براساس کیفیت مکان در پی پاسخگویی به نیازهای افراد است؛ به بیانی هنگامی که فرد با مکانی آشنا و نیازها و انتظاراتش برآورده میشود و به نوعی دلبستگی میرسد، از آن به وابستگی مکانی تعبیر و به مشارکت در فعالیتهای خاص در مکان منجر میشود. درزمینة گردشگری این مفهوم به معنای دلبستگی کارکردی گردشگران به یک مکان است (فتح بقالی و همکاران، 1395: 131).
هویت مکانی: هویت مکانی زیرساختی شناختی است و بنابراین فرایندهای شناختی دخیل در شکلگیری هویت مکانی مشابه فرایندهایی است که اساس شکلگیری ساختارهای شناختی دلبستگی به مکاناند (پیربابایی و همکاران، 1394: 48).هویت مکان ابعادی از خود است که هویت فردی را در ارتباط با مکان براساس باورها، ترجیحات، احساسات، ارزشها و تمایلات رفتاری فرد دربارة مکان بهصورت آگاهانه و ناآگاهانه تبیین میکند (Proshansky, 1978: 147). گاهی ارتباط فرد با مکان از طریق ارتباط مکان با هویت شخصی فرد برقرار میشود. یک مکان بیشتر به دلیل تفاوتی که با دیگر مکانها دارد، باعث ایجاد حس هویتی در فرد میشود. فرد بخشی از هویت یک مکان را تشکیل میدهد. افراد هنگامی که هویت شخصی خود را در یک مکان بازمییابند، آن مکان را بازتاب شخصیت خود میدانند، به آن دلبسته میشوند و حتی خود را جزئی از آن میدانند. ازنظر جیکوبز افراد در مواجهه با بعضی از مکانها ابراز میکنند «من به آن تعلق دارم» و به این وسیله به آن مفهوم «خانه» میبخشند (Jacobs, 1995: 109).
ازنظر رلف «هویت یک مکان، تمایز مکانی ایجاد میکند که پایة شناخت آن بهمثابة یک کل متمایز است» (Relph, 1976: 45). همچنین هویت مکان «تصویر ذهنی، تولید تجارب، تفکرات، خاطرات و احساسات بیواسطه و تفسیری هدفمند است از آنچه هست و آنچه باید باشد» (Relph, 1976: 56).
ارتباط عاطفی با مکان: یکی از ابعاد دلبستگی به مکان، روابط عاطفی و احساسی نزدیک با مکان است. «افرادی که بهوسیلة احساسات بهوجودآمده در یک مکان ارتباط عاطفی با آن برقرار میکنند، مکان را رابطی برای بیان احساسات ایجادشده میدانند» ( Rolero & De Picolli, 2010به نقل از فتح بقالی و همکاران، 1395: 132).
درک فرایندهای عاطفه در ادراک زیباییهای مکان و انتخاب افراد نقش بسزایی دارد (پیربابایی و همکاران، 1394: 51). این مفهوم در گردشگری کاربرد بسیاری دارد و گردشگرانی که ارتباط و پیوند عاطفی با مکان برقرار میکنند، حس مشارکت بهتری در آن مکان دارند (فتح بقالی و همکاران، 1395: 132).
پیوند اجتماعی با مکان: این پیوند بر روابط اجتماعیای تأکید دارد که فرد را به مکان پیوند میدهد. آلتمن و لو با تأکید بر نقش اجتماعی مکان به تعاملات و ارتباطات فرهنگی - اجتماعی مکان توجه داشته و بعد دلبستگی اجتماعی را گونهای از دلبستگی به خاطرات تعبیر کردهاند (Altman and Low, 1992: 2).زمانی که مکان برای گروهی از افراد نقش پیوند اجتماعی دارد، یعنی افراد محیط را مکانی برای روابط اجتماعی خود میدانند، مکان برای آنها اهمیت پیدا میکند و در صورت حفظ این روابط اجتماعی، دلبستگی مکانی ارتقا مییابد (فتح بقالی و همکاران، 1395: 132). همچنین تعاملات اجتماعی، امکان معنابخشی به مکان را فراهم میکند. در بسیاری از مواقع میزان مطلوبی از دلبستگی مکانی در شرایط کالبدی نامطلوب با عوامل اجتماعی مکان توجیه میشود (Bonaiuto et al, 2003: 1).بهطورکلی دلبستگی به مکان و رابطة ایجادشده بین افراد و مکان ابعاد گوناگونی دارد و معانی متفاوتی به مکان میدهد. این ابعاد ضمن ایجاد دلبستگی به مکان سبب رضایتمندی، کنشها و رفتارهای پاسخگو و متعهد میشود.
گردشگری و نیازهای گردشگران
گردشگری، لطیفترین ابزار پاسخگویی به بسیاری از نیازهای بشر است که از دیرباز بر آن تأکید شده است و با انسان، انگیزهها و نیازها ارتباط دارد و به تعالی تعامل او با دیگران منجر میشود. درواقع گردشگری بهمثابة یک عامل تحول ارزشمند در زندگی افراد حضور پررنگی داشته است.
شکل- 1: گردشگران و الگوهای رفتاری گردشگران
گردشگری با هر قصدی انجام شود، گردشگران با مکان مواجه خواهند بود. گردشگری میراث بهطور گستردهای با میراث فرهنگی و معماری گذشته مرتبط است و بر بناهای تاریخی تمرکز دارد. همچنین مخاطب بهمثابة عامل تأثیرگذار در حفاظت از بناهای تاریخی و ماندگاری آنها در مرکز توجه است. «در ادبیات معماری، معنا در اثر معماری رمزگذاری شده است و هنگامی که این پیام را مخاطب رمزگشایی میکند، به آن ادراک اطلاق میشود» (بهبودی، 1391: 44). در صنعت گردشگری پیام مقصد از دید گردشگران و احساسات برانگیختهشدة آنان از تجربة مقصد و ادراک مقصد، مفهومی بسیار گسترده و اولویتهای انتخاب مقاصد گردشگری متأثر از مطلوبیت ادراک و سطح رضایت گردشگران است (بهبودی، 1391: 42). بهطورکلی گردشگری، یکی از شیوههای ارتباط بین فرهنگی است و بهمنزلة پدیدهای فرهنگی از میراث حمایت و آن را تقویت میکند. چنانچه گردشگرانی که در این مکانها هستند، معنای حاکم بر آن را ادراک کنند با آن مکان ارتباط بهتری برقرار میکنند. دلبستگی به مقصد نیز یکی از عواملی است که بر رفتار گردشگران تأثیر میگذارد و به معنای پیوستگی و ارتباط عاطفی فرد با مقصد خاص است (Prayag and Ryan, 2012: 343). با توجه به روحیة ماجراجویانه و اکتشافی گردشگران، دیدن پشت صحنه به اندازة کالبد و نمود عینی یا حتی بیشتر از آن اهمیت دارد. درحقیقت ویژگیهای برجسته و متمایز میراث معماری نقش مؤثری در دلبستگی مکانی دارد و پاسخگوی توقعات و نیازهای گردشگران است.
گردشگران و رضایتمندی مکانی
رضایتمندی مکانی، قضاوت دربارة کیفیت مکان است (Farnum et al, 2005: 5) و زمانی پدید میآید که نیازهای اساسی افراد برآورده شود و دامنة پاسخگویی از ویژگیهای کالبدی تا اجتماعی کشیده میشود (Yuksel et al, 2010: 276)؛ از این رو رضایتمندی بهمنزلة تحقق نیازها و انتظارات است (Lee & yen, 2013: 10).
رضایت گردشگران بهمثابة یکی از اصلیترین عوامل مؤثر بر رفتارهای گردشگران، عامل بهبودبخش و موفقیت مقاصد گردشگری محسوب میشود؛ زیرا رضایت گردشگران بر انتخاب مقصد گردشگران تأثیر دارد و موجب وفاداری به مقصد میشود. همچنین گردشگران راضی نیات بازدید دوباره، توصیة مقصد به دیگران و طرفداری از آن را دارند (Eusebio & Vieira, 2013: 67). رضایتمندی برای ارزیابی ادراک مقاصد گردشگری به کار برده شده است (Lee et al, 2011: 2)؛ بهطوریکه رضایت گردشگران مبنایی برای سنجش عملکرد یک مقصد و ارزیابی کیفیت مقصد گردشگری محسوب میشود (Yoon and Uysal, 2005: 45).
گردشگران و وفاداری به مقاصد گردشگری
دلبستگی به مکان و رضایتمندی گردشگران بر بسیاری از جوانب رفتار گردشگران تأثیر میگذارد؛ ازجمله رفتار فعلی گردشگران و همچنین رفتار آتی گردشگران (وفاداری به مقصد گردشگری) (Lee et al, 2011: 3). وفاداری گردشگران از عوامل مهم در موفقیت مقاصد گردشگری است. ایجاد وفاداری به مقصد در گردشگران، یک مزیت رقابتی پایدار را شکل میدهد (Eusebio and Vieira, 2013: 6). وفاداری به معنای تعهد عمیق فرد به چیزی خاص است.
مطالعات در این زمینه نشان دادهاند گردشگرانی که همراه با دیدارشان رضایتمندی دارند درنتیجة فرایندهای نگرشی – کنشی - رفتاری وفادار میشوند (Lee et al, 2007: 466)؛ بهطوریکه باوری قوی دربارة مکان در افراد شکل میگیرد (وفاداری شناختی) و آنها نوعی ترجیح احساسی و عاطفی دربارة آن در ذهن شکل میدهند (وفاداری عاطفی). در عمل وفاداری خود را با قصد بازگشت دوباره، طرفداری و ترجیح مکان نشان میدهد (وفاداری کنشی، ارادی و عملی) (Lee et al, 2011: 5).
مدل مفهومی پژوهش
حفاظت از میراث معماری نیازمند خلاقیت است. ادبیات موضوع حاکی از آن است که زمینههای ادراکی و دلبستگی به مکان با تأثیرگذاری بر رضایتمندی از مکان، شالودة پیامدهای رفتاری و وفاداری به مکان (وفاداری رفتاری و کنشی) را فراهم میسازد. درزمینة وفاداری به مکان، مطالعات پیشین از نیات رفتاری بهره گرفتند؛ یعنی نیت بازدید دوباره و میل به توصیه (Forgas Coll et all, 2012: 1311). گردشگران وفادار تمایل به بازگشت دوباره، بازدید از مقصد، طرفداری و توصیة آن به دیگران دارند (Prayag and Ryan, 2012: 345; Lee et al, 2011: 8 and Yoon and Uysal, 2005: 45). درواقع افرادی که قبلاً به یک مکان سفر کردهاند، معمولاً از تجربیات سفر خود با دیگران سخن میگویند و این سابقة سفر، تجربیات و تفسیر پـس از بازدیـد بسیار مهم است. بهطورکلی قرارگرفتن زمینههای ادراکی و دلبستگی به مکان در مدل ادراکی - دلبستگی و رضایتمندی و وفاداری، بینش بیشتری را دربارة چگونگی حفظ تجارب رضایتبخش در میراث معماری فراهم خواهد آورد که پیامدهای رفتاری را شکل میدهد.ایجاد وفاداری در گردشگران سبب تکرار حضور و همچنین موجب تبلیغات دهانبهدهان و معرفی به وابستگان و آشنایان و همگی در بلندمدت سبب ارتقای مقصد گردشگری، تقویت و توسعة گردشگری خواهد شد. با توجه به مطالب یادشده، چهارچوب نظری و مدل مفهومی پژوهش بهصورت زیر تدوین میشود (شکل 2):
شکل- 2: مدل مفهومی پژوهش (نگارندگان، 1397)
بازار و اهمیت آن در بافتهای تاریخی ایران
بازار، یکی از عناصر مهم و اصلی بافت تاریخی شهر بوده است؛ بهطوریکه حیات شهر و بازار بههمپیوسته بوده است و در بسیاری از نمونهها شهرها با بازار معنا یافتهاند. بازارهای تاریخی از بدو تمدن بشر براساس نیازهای روز و متناسب با اقلیم و همساز با شرایط بومی و سنتی شکل گرفته و تکامل یافتهاند. بازار، محل دادوستد کالا و کانون هدایت اقتصادی و فراتر از آن مکان تعاملات اجتماعی، زیربنای اجتماعی و معنوی، یادگیری فرهنگی و ازجمله جذابترین بخشهای شهری برای گردشگران بوده است.
عملکردهای بازار ابعاد گوناگونی دارد. این عملکردها ناشی از فعالیتها در عرصههای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بازار و ضامن بقای بازار بوده است. درحقیقت بازار، یکی از کلیدیترین مکانهای اجتماعی - اقتصادی و فضای شهری موفق و کامل اجتماعی، تجاری، فرهنگی، سیاسی و مذهبی است. به بیان دیگر بازارها در شهرهای فرهنگی و تاریخی علاوه بر تأثیرگذاری بر ساختار کلی شهر، یکی از مظاهر مهم معماری ارزشمند بودهاند. در شهر ایرانی - اسلامی بازار همراه با ارگ و مسجد جامع سه عنصر در کالبد شهرند که در تعامل چند سویه همدیگر را تقویت و حمایت میکنند. کالبد بازار شامل فضاهای گوناگونی چون مساجد، کاروانسراها، مدارس، کتابخانهها و... است. همچنین بازارها متشکل از راسته یا راستههای اصلی و فرعی متعدد به اشکال مختلف در فضاهای باز و بسته، سرپوشیده و روباز با طاقها و نورگیرها و کاربندیهای زیبا هستند.
دلبستگی مکانی در بازارهای تاریخی ایران
بازارهای تاریخی ایران با ویژگیهای منحصربهفرد زبانزد جهانیان بوده است. توجه به مفاهیم و ارتباط کالبد و معنا در بازار ایرانی با ایجاد محیطی دلپذیر، زندگی اجتماعی را به جریان انداخته و با تأکید بر ارزشهای محیطی و فرهنگی در آن به خلق فضایی باکیفیت منجر شده است که بر کیفیت ادراکی معماری و دلبستگی مکانی تأثیرگذارند.
ادبیات رایج در بازارهای تاریخی ایران دربرگیرندة گسترهای از معانی است. ارتباط جنبههای کارکردی، کالبدی و ادراکی در بازار ایرانی به خلق معنی در آن میانجامد. وجود ارزشهایی مانند فضاهای جمعی، تأکید بر فضای خاطرهساز، توجه به انتظام حواس، توجه به کاراکترهای هویتی، تناسب با ارزشهای بومی و فرهنگی، احترام به انسان و محوریت انسان در طراحی، فراهمبودن زمینة مشارکت افراد، احساس اینهمانی، ترکیب کاربریها، ایجاد ارتباط غنی و قوی انسانی با محیط با ایجاد مراکز مذهبی، فرهنگی و اجتماعی، شرایط لازم را برای ایجاد دلبستگی در بازار ایرانی ایجاد کرده است (عباسی و همکاران، 1394: 165)؛ از این رو فرد با تعلق خاطر و آرامش به صرف زمان بیشتر در بازار و به یافتن عمیقترین بخشهای آن متمایل میشود.
بازار تاریخی تبریز و مروری بر اهمیت و نحوة شکلگیری آن
بازار تاریخی تبریز، یکی از مهمترین عناصر و هستة اصلی شهر و وسیعترین مجموعة بازار تاریخی و مسقف جهان با ویژگیهای منحصربهفرد، در مسیر جادة تاریخی ابریشم قرار گرفته و در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. با ثبتشدن بازار تبریز در فهرست میراث جهانی، ضمن ارتقای فرهنگی و اجتماعی کشور و منطقه در جهان، خیل انبوه گردشگران برای بازدید از آن به ایران سفر کردهاند.
شکل- 3: مجموعة بازار تاریخی تبریز (ICHHTO, 2009: 17)
قدمت بازار تاریخی تبریز با شروع و شکلگیری تبریز برابری میکند؛ به بیان دیگر شکلگیری بازار تبریز را باید همزمان با رشد و توسعة شهر دانست. این بازار در مجاورت ارگ حکومتی، مسجد جامع و میدان اصلی شهر قرار دارد و از سمت شرق به عالیقاپو و از سمت غرب به مسجد جامع محدود و از سمت شمال، بخشهایی از شمال رودخانة مهرانرود را شامل میشود و این دو بخش با پلهایی که در امتداد راستة بازار قرار دارند، به هم متصل میشوند. مهرانرود دو قسمت بازار قدیمی تبریز را از هم جدا میکند.
شکل- 4: عکس هوایی محدودة بازار تبریز وحصار و دروازههای شهر تبریز و مجموعة بازار
(ICHHTO, 2009: 466- 589)
بهطورکلی بازار تبریز، شبکهای ارتباطی متشکل از تعدادی راستههای موازی و متقاطع است. دو راستة اصلی آن عبارت از دو راستة شمالی - جنوبی است که با اندکی جابهجایی با یکدیگر موازی و دربرگیرندة بخشهایی چون تیمچهها، دالانها، راستهها، بازارچهها، سراها و کاروانسراها، مساجد، مدرسه و کتابخانه، حمام و پل بازارها هستند.
شکل- 5: بافت متراکم، پیوسته و منسجم بازار تاریخی تبریز با محیط پیرامون در وضعیت کنونی
(ترسیم: نگارندگان، 1397)
شکل- 6: ابعاد چندگانة اجتماعی، فرهنگی، مذهبی، اقتصادی و کالبدی بازار تاریخی تبریز
(جمعبندی و تدوین: نگارندگان - نقاشی و عکس: وحدتدوست، 1396؛ سامع، 1397؛ آتشبار، 1396)
روش پژوهش
پژوهش حاضر بهلحاظ هدف، کاربردی و ازنظر ماهیت و روش، تحلیلی ـ توصیفی به شمار میرود. در این پژوهش برای تحلیل تأثیرات زمینههای ادراکی و ابعاد تأثیرگذار دلبستگی مکانی بر رضایتمندی و وفاداری گردشگران، نخست با بررسی ادبیات نظری پژوهش، مؤلفهها استخراج و در ادامه برای تجزیه و تحلیل مؤلفهها، پرسشنامهای با 12 بعد و 33 گویه طراحی شد. برای سنجش روایی و پایایی پرسشنامه به ترتیب از روایی صوری و روش آلفای کرونباخ استفاده شد. برای بررسی روایی ابزار اندازهگیری پژوهش، از روایی صوری استفاده شد؛ به این مفهوم پرسشهای اولیة پرسشنامه در اختیار متخصصان این حوزه قرار گرفت و سپس با اعمال بعضی نظرات اصلاحی آن را تأیید کردند. همچنین برای سنجش پایایی پرسشنامة پژوهش، روش آلفای کرونباخ به کار رفت؛ به این صورت که تعداد 30 پرسشنامه را گردشگران پر کردند و ضریب آلفای کرونباخ در نرمافزار spss محاسبه شد که ضریب آلفای کرونباخ استانداردشده برای پرسشنامة پژوهش 808/0 به دست آمد. ضریب آلفای کرونباخ بین 0 تا 1 نوسان دارد و براساس آن هرچه مقدار این ضریب به عدد 1 نزدیکتر باشد، نشاندهندة همسازی بیشتر گویههای یک مقیاس است؛ از این رو پایایی ابزار اندازهگیری پژوهش در سطح عالی تأیید شد. همچنین نمونة آماری پژوهش با فرمول کوکران با خطای 5درصد و سطح اطمینان 95درصد محاسبه شد که حجم نمونه 364 به دست آمد؛ ولی برای اطمینان بیشتر حجم نمونه تا 370 افزایش یافت. برای تجزیه و تحلیل دادهها با توجه به هدف و فرضیات پژوهش، روشهای آماری همبستگی پیرسون، رگرسیون چندمتغیره و تحلیل مسیر در نرمافزار spss به کار رفت.
تجزیه و تحلیل یافتههای پژوهش
ویژگیهای پاسخگویان
بررسی ویژگیهای پاسخگویان نشان میدهد بهلحاظ جنس 205 نفر (3/55درصد) از پاسخگویان را زنان و 165 نفر (7/44درصد) را مردان تشکیل میدهند. همچنین بهلحاظ مدرک تحصیلی، بیشترین تعداد، 240 نفر (9/64درصد)، لیسانس دارند (جدول 2).
جدول- 2: ویژگیهای توصیفی پاسخگویان
|
|
جنس |
تحصیلات |
|||||||
|
مرد |
زن |
جمع |
زیر دیپلم |
دیپلم |
لیسانس |
فوق لیسانس |
دکتری |
جمع |
|
|
تعداد |
165 |
205 |
370 |
0 |
48 |
240 |
82 |
0 |
370 |
|
درصد |
7/44 |
3/55 |
100 |
0 |
8/12 |
9/64 |
3/22 |
0 |
100 |
(منبع: یافتههای پژوهش، 1397)
تحلیل همبستگی
برای بررسی روابط آماری بین زمینههای ادراک (بعد شناختی، احساسی، تفسیری و ارزشگذاری)، ابعاد دلبستگی به مکان (دلبستگی عملکردی، هویت، عاطفی و اجتماعی)، رضایتمندی از مکان و ابعاد وفاداری به مکان (قصد بازگشت دوباره، طرفداری از مکان و ترجیح مکان) از روش همبستگی پیرسون استفاده شد که نتایج آزمون نشان داد همة مؤلفههای یادشده در سطح 05/0 >Ƥ و 01/0 > Ƥ معنادار هستند (جدول 3).
جدول- 3: ماتریس تحلیل همبستگی بین زمینههای ادراک، ابعاد دلبستگی مکانی، رضایتمندی از مکان و
ابعاد وفاداری کنشی
|
مؤلفه |
(1) |
(2) |
(3) |
(4) |
(5) |
(6) |
(7) |
(8) |
(9) |
(10) |
(11) |
(12) |
|
بعد احساسی ادراک (1) |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
بعد تفسیری ادراک (2) |
* 282/0 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
بعد ارزشگذاری ادراک (3) |
* 244/0 |
** 547/0 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
بعد شناختی ادراک (4) |
** 325/0 |
** 466/0 |
** 308/0 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
دلبستگی عملکردی – کارکردی (5) |
** 295/0 |
** 718/0 |
** 396/0 |
** 443/0 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
دلبستگی هویت (6) |
** 875/0 |
** 483/0 |
** 367/0 |
** 450/0 |
** 470/0 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
دلبستگی عاطفی (7) |
** 359/0 |
** 484/0 |
** 530/0 |
** 333/0 |
** 475/0 |
** 432/0 |
1 |
|
|
|
|
|
|
دلبستگی اجتماعی (8) |
** 918/0 |
** 320/0 |
* 245/0 |
** 321/0 |
** 333/0 |
** 886/0 |
** 406/0 |
1 |
|
|
|
|
|
رضایتمندی از مکان (9) |
** 440/0 |
* 251/0 |
** 387/0 |
* 247/0 |
** 376/0 |
** 448/0 |
** 492/0 |
** 519/0 |
1 |
|
|
|
|
قصد بازگشت دوباره (10) |
* 210/0 |
** 320/0 |
** 277/0 |
* 236/0 |
** 288/0 |
** 276/0 |
** 313/0 |
* 252/0 |
* 228/0 |
1 |
|
|
|
طرفداری از مکان (11) |
* 221/0 |
** 349/0 |
** 472/0 |
* 242/0 |
** 307/0 |
** 289/0 |
** 868/0 |
** 277/0 |
** 487/0 |
** 273/0 |
1 |
|
|
ترجیح مکان (12) |
** 314/0 |
** 497/0 |
** 294/0 |
** 327/0 |
** 503/0 |
** 334/0 |
** 407/0 |
** 389/0 |
** 357/0 |
** 612/0 |
* 239/0 |
1 |
** معناداری درسطح احتمال کمتر از 01/0* معناداری درسطح احتمال کمتر از 05/0 (منبع: یافتههای پژوهش، 1397)
تحلیل تأثیر زمینههای ادراک بر ابعاد دلبستگی مکانی در بازار تاریخی تبریز
با توجه به فرضیة پژوهش تأثیر زمینههای ادراکی (احساسی، تفسیری، ارزشگذاری و شناختی) بر ابعاد دلبستگی (عملکردی، هویتی، عاطفی و اجتماعی) بررسی شده است؛ از این رو برای آزمون فرضیه از رگرسیون خطی چندمتغیره استفاده شد. نتایج آزمون رگرسیون خطی چندمتغیره نشان میدهد همة متغیرهای مستقل بررسیشده قدرت تبیین زیادی دارند و قادرند بهخوبی تغییرات و واریانس متغیر وابسته (دلبستگی به مکان) را توضیح دهند. یکی از گزینههای تفسیر نتایج رگرسیون خطی، ضریب تعیین تعدیلیافته (R2) است. این ضریب میزان تبیین واریانس و تغییرات متغیر وابسته با متغیرهای مستقل را نشان میدهد. مقدار این ضریب نیز بین 0 تا 1 نوسان دارد. هرچه مقدار این ضریب به 1 نزدیکتر باشد، نشان میدهد متغیرهای مستقل میزان زیادی از واریانس متغیر وابسته را تبیین کردهاند و برعکس هرچه مقدار ضریب تعیین به 0 نزدیکتر باشد، دلالت بر نقش کمتر متغیرهای مستقل در تبیین واریانس متغیر وابسته دارد.
گزینههای دیگر برای تفسیر نتایج رگرسیون خطی، آمارةt و ضریب استانداردشدة (β) است. آمارة t اهمیت نسبی هر متغیر مستقل را در مدل نشان میدهد و معمولاً هرگاه قدر مطلق مقدار این آماره برای متغیری بیشتر از عدد 33/2 باشد، متغیر مدنظر تأثیر آماری معناداری در تبیین تغییرات متغیر وابسته خواهد داشت. ضریب استانداردشدة (β) نیز سهم نسبی هر متغیر مستقل را در تبیین تغییرات متغیر وابسته مشخص میکند؛ یعنی هرچه مقدار ضریب بتای یک متغیر بیشتر باشد، نقش آن در پیشبینی تغییرات متغیر وابسته بیشتر است.
با توجه به توضیحات بالا نتایج حاصل از تحلیل رگرسیون چندمتغیره نشان میدهد همة متغیرهای بررسیشده قدرت تبیین زیادی در تبیین واریانس دلبستگی به مکان در بازار تبریز از دیدگاه گردشگران دارند؛ بهطوریکه میزان ضریب تعیین تعدیلیافتة (R2) همة متغیرها نزدیک به 1، مقدار آمارة t آنها بیشتر از عدد 33/2 و ضریب استانداردشدهشان (β) در سطح 01/0 > Ƥ معنادار است. همچنین بررسی میزان و قدرت تبیین متغیر دلبستگی به مکان در بازار تاریخی تبریز با متغیرهای مستقل نشان میدهد در بین ابعاد ادراک، بعد احساسی ادراک ـ دلبستگی به مکان با (820/0=β)، (763/13=t)، (670/0= R2)، بیشترین قدرت و سهم را در تبیین واریانس دلبستگی به مکان در بازار تاریخی تبریز از دیدگاه گردشگران دارد (جدول 4).
جدول- 4: نتایج آزمون رگرسیون خطی چندمتغیرة میزان تأثیر و اهمیت زمینههای ادراک بر دلبستگی مکانی
|
تأثیر مستقیم مؤلفهها بر دلبستگی به مکان |
ضریب استاندارد/β |
آزمون t |
معناداری |
ضریب تعیین تعدیلیافته/R2 |
|
بعد احساسی ادراک– دلبستگی به مکان |
820/0 |
763/13 |
000/0 |
670/0 |
|
بعد تفسیری ادراک– دلبستگی به مکان |
608/0 |
339/7 |
000/0 |
369/0 |
|
بعد ارزشگذاری ادراک– دلبستگی به مکان |
452/0 |
863/4 |
000/0 |
205/0 |
|
بعد شناختی ادراک– دلبستگی به مکان |
484/0 |
299/5 |
000/0 |
234/0 |
(منبع: یافتههای پژوهش، 1397)
تحلیل تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم زمینههای ادراک، ابعاد دلبستگی به مکان و رضایتمندی بر وفاداری کنشی به بازار تاریخی تبریز
تحلیل تأثیرات مستقیم
با توجه به ادبیات نظری پژوهش، متغیرهای متعددی بهصورت مستقیم و غیرمستقیم بر وفاداری کنشی به مکان (بازار تاریخی تبریز) تأثیر میگذارند؛ از این رو در این قسمت با عنایت به مدل نظری پژوهش، قدرت تبیین مستقیم واریانس متغیر وابسته (وفاداری کنشی گردشگران به بازار تاریخی) با متغیرهای مستقل بهوسیلة روش رگرسیون خطیتحلیل شد. نتایج نشان میدهد از بین متغیرهای مستقل بررسیشده، رضایتمندی از مکان ـ وفاداری به مکان با (357/0= β)، (642/3=t)، (127/0= R2)، قدرت بسیاری در تبیین مستقیم وفاداری کنشی به بازار تاریخی تبریز دارد (جدول 5).
جدول- 5: تحلیل رگرسیونی تأثیر مستقیم رضایتمندی از مکان بر وفاداری کنشی گردشگران به بازار تاریخی تبریز
|
مؤلفه |
ضریب استاندارد/β (تأثیر مستقیم) |
آزمون t |
معناداری |
ضریب تعیین تعدیلیافته/R2 |
|
رضایتمندی از مکان – وفاداری به مکان |
357/0 |
642/3 |
000/0 |
127/0 |
(منبع: یافتههای پژوهش، 1397)
تحلیل تأثیرات غیرمستقیم
برای بررسی تأثیرات غیرمستقیم متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته از روش تحلیل مسیر استفاده شد. در پژوهش حاضر علاوه بر 1 متغیر مستقل که بهصورت مستقیم از قدرت تبیین واریانس وفاداری کنشی به بازار تاریخی تبریز برخوردار بود، 8 متغیر مستقل نیز بهصورت غیرمستقیم واریانس متغیر وابسته را تبیین کردند که از بین آنها متغیرهای دلبستگی عاطفی با (564/0 = β)، بعد احساسی ادراک با (461/0= β) و دلبستگی اجتماعی با (429/0 = β)، قدرت تبیین بیشتری داشتند (جدول 6).
جدول- 6: تحلیل مسیر تأثیرات غیرمستقیم مؤلفههای بررسیشده بر وفاداری کنشی گردشگران به بازار تاریخی تبریز
|
تأثیر غیرمستقیم مؤلفهها بر وفاداری کنشی به بازار تبریز |
ضریب استاندارد/β (تأثیر غیرمستقیم) |
|
بعد احساسی ادراک |
461/0 |
|
بعد شناختی ادراک |
431/ 0 |
|
بعد تفسیری ادراک |
274/0 |
|
بعد ارزشگذاری ادراک |
161/0 |
|
دلبستگی عملکردی |
209/0 |
|
دلبستگی هویت |
216/0 |
|
دلبستگی عاطفی |
564/0 |
|
دلبستگی اجتماعی |
429/0 |
(منبع: یافتههای پژوهش، 1397)
درمجموع در تحلیل تأثیرات متغیرهای زمینة ادراک و ابعاد دلبستگی مکانیبر وفاداری کنشی گردشگران به بازار تاریخی تبریز، دو نوع متغیر مختلف بهلحاظ نقش تجزیه و تحلیل شد: الف- متغیری که صرفاً بهصورت مستقیم بر وفاداری کنشی به بازار تاریخی تبریز تأثیرگذار بود که عبارت است از رضایتمندی از مکان؛ ب- متغیرهایی که فقط بهصورت غیرمستقیم و با واسطه بر متغیر وابسته تأثیرگذار بودند که عبارتاند از: بعد احساسی ادراک، بعد شناختی ادراک، بعد تفسیری ادراک، بعد ارزشگذاری ادراک، دلبستگی عملکردی، دلبستگی هویت، دلبستگی عاطفی، دلبستگی اجتماعی.
نتیجهگیری و پیشنهادها
در پژوهش حاضر تأثیرات زمینههای ادراکی و دلبستگی مکانی بر رضایتمندی مکانی گردشگران از بازار تاریخی تبریز تحلیل شد؛ همچنین تأثیر رضایت گردشگران بر وفاداری کنشی در این بازار مطالعه شد. بدین منظور اطلاعات و دادههای گردآوریشدة حاصل از پرسشنامههای تکمیلشدة گردشگران دربارة زمینههای ادراکی - دلبستگی مکانی، رضایتمندی و وفاداری به مکان در ابعاد مختلف تجزیه و تحلیل شد. یافتههای پژوهش نشان میدهد بازار تاریخی تبریز نقش معناداری در ادراک گردشگران برای القای دلبستگی مکانی دارد. همچنین همة متغیرهای بررسیشده قدرت زیادی در تبیین واریانس دلبستگی به مکان بازار تاریخی تبریز از دیدگاه گردشگران دارند. بهطورکلی نتایج پژوهش نشان داد رابطة مثبت و معناداری بین زمینههای ادراکی - ابعاد دلبستگی مکانی و رضایتمندی از مکان در بازار تاریخی تبریز وجود دارد. این نتایج از یافتههای پژوهشهای پیشین حمایت میکند؛ برای نمونه با نتایج پژوهشهای یوکسل و همکاران (2010)، پرایاگ و رایان (2012)، بهبودی (1391)، فتح بقالی و همکاران (1395) و طاهری و انصاری (1395) همخوانی دارد.
همچنین نتایج نشان داد زمینههای ادراکی - دلبستگی مکانی با تأثیر بر رضایتمندی، بر رفتار فعلی و آتی (وفاداری کنشی) گردشگران درقبال بازار تاریخی تبریز بهصورت مثبت و معناداری تأثیر میگذارد. گردشگران با دلبستگی مکانی به بازار تاریخی تبریز آنجا را به سایر مقاصد گردشگری ترجیح میدهند، احساس و عاطفة مثبت به آن دارند و در عمل برای تصمیم به ادامة حضور یا سفر و بازدید دوباره و تمجید از آن تلاش میکنند. درحقیقت اگر گردشگران روابط عاطفی، تعاملات اجتماعی و ویژگیهای خاص بازار را تجربه کنند که پاسخگوی نیازهایشان باشد، وفاداری کنشیشان را سبب خواهد شد. وفاداری کنشی گردشگران به بازار تاریخی تبریز قصدشان را برای دیدار دوباره افزایش میدهد و از آن بهمثابة انتخاب اول یاد میکنند. به بیانی وفاداری نگرشی به بازار تاریخی تبریز بر وفاداری ارادی و کنشی گردشگران تأثیرگذار است که این امر نقش مؤثری در تداوم حیات و ماندگاری آن دارد.
این یافتهها با نتایج مطالعات کایل و همکاران (2004)، لی و همکاران (2011، 2007)، یون و اویسال (2005)، یوکسل و همکاران (2010)، پرایاگ و رایان (2012)، لی و شن (2013)، استیلوس (2017)، طاهری و انصاری (1395)، بهاری و همکاران (1396) مطابقت دارد و همراستاست. بر این مبنا پیوند و تعامل میراث معماری و گردشگری، راهی برای ماندگاری میراث معماری و توسعة گردشگری میراث است. آگاهی از ماهیت و میزان دلبستگی مکانی و رضایت گردشگران، مدیران و متخصصان در این زمینه را در برنامهریزی یاری میکند؛ از این رو توصیه میشود متخصصان و مدیران مقاصد گردشگری و میراث معماری با فراهمکردن و حفاظت زمینهها، وفاداری عاطفی را بهبود بخشند و با بهبود وفاداری شناختی و عاطفی امکان بهبود وفاداری ارادی را فراهم کنند؛ درحقیقت مدیران و متخصصان با توجه جدی به حفاظت ویژگیهای ارزشمند و تأثیرگذار بر ادراک و دلبستگی مکانی در بازار تاریخی تبریز، افزایش رضایت گردشگران را سبب شوند و با اجرای راهبردهای تغییر رفتاری برای تشویق گردشگران بسیار رضایتمند، وفاداری کنشی به این بازار را با فراهمکردن زمینههای سفر، اقدامات لازم برای تکرار سفر و مشارکت در حفاظت از بازار و ماندگاری آن بهبود بخشند.
)
