Authors
1 Assistant Prof, Department of Geography and rural planning, Payame Noor University, Tehran, Iran
2 M.A. of Geography, Payame Noor University, Tehran, Iran
3 Assistant Prof, Department of Geography and Ecotourism, University of Kashan, Kashan, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه
سابقة استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در جهان به دردسترس قرارگرفتن رایانه در سال 1950 برمی‌گردد (عزیزی و همکاران، 1388: 19)؛ اما پیدایش و تحول ICT سه موج متوالی را پشت سر گذاشت؛ موج اول را رایانه‌های بزرگ ایجاد کرد که در امور نظامی، دانشگاهی و پژوهشی کاربرد داشت. موج دوم با گسترش رایانه‌های شخصی و اینترنت همراه بود و برای افراد باسواد ICT کاربردی شد. موج سوم نیز با اینترنت همه‌گیر ایجاد شد (منتظری، 1387: 17).
فناوری اطلاعات و ارتباطات در سراسر جهان در حال ایجاد انقلاب نوینی است که ازلحاظ اهمیت و ابعاد از انقلاب صنعتی نیز پیشی گرفته و تمام جنبه‌های زندگی بشر را متأثر ساخته است. اهمیت و توسعة آن به‌سرعت ادامه دارد و شعاع تأثیرگذاری آن در زندگی بشر هر روز گسترش می‌یابد؛ به‌طوری‌که در اجلاس جامعة اطلاعاتی که در سال 2003 در ژنو با حضور بیش از 140 کشور برگزار شد، کشورهای شرکت‌کننده با امضای اعلامیة «اصول جامعة اطلاعاتی» متعهد شدند در گسترش ساختار جامعة اطلاعاتی تأثیرگذار باشند. در همین زمینه آمریکا، مهم‌ترین سرفصل توسعۀ خود را به موضوع فناوری اطلاعات اختصاص داد و انگلستان اعلام کرد تمام خدمات عمومی و دولتی را با اینترنت انجام خواهد داد (امیدی نجف‌آبادی و پیش‌بین، 1385: 87). به دنبال این رویداد، ایران نیز به‌منزلة یکی از امضاکنندگان این اعلامیه و برای چشم‌انداز بیست‌ساله تلاش می‌کند با بهره‌گیری از این فناوری، خدمات دولتی را به تمام نقاط کشور ارائه کند.
نخستین مرکز فناوری اطلاعات روستایی جهان در سپتامبر 1985 در یکی از روستاهای سوئد راه‌اندازی شد. توسعة ICTدر روستاهای ایران نیز عملاً با برنامة چهارم توسعه آغاز و نخستین مرکز فناوری اطلاعات روستایی ایران در سال 1379 در روستای شاهکوه (گرگان) دایر شد (جلالی و همکاران، 1385: 88)؛ با این حال در سطح جهانی به دلیل پراکندگی و تراکم کم جمعیت در نواحی روستایی، سرمایه‌گذاری کمتری در این زمینه می‌شود. اگرچه توجه به آن به دلیل کاهش شکاف بین شهر و روستا ضروری است (Salemink et al, 2017: 1).
در واقع فناوری اطلاعات و ارتباطات، بحث نسبتاً جدیدی است که در دهه‌های اخیر به آن توجه ویژه شده و مجموعة فنونی است که اطلاعات یا داده‌های خام با معنا و مفهوم، اما درک‌نشده را در فرایند تجزیه و تحلیل قرار می‌دهد (Shohratifar, 2008: 58). محوری‌ترین دستاورد این فناوری، دسترسی سریع به اطلاعات و انجام امور بدون درنظرگرفتن فواصل جغرافیایی و محدودیت‌های زمانی است (مولایی هشتجین و همکاران، 1391: 152). استفاده از آن به برقراری عدالت اجتماعی منجر می‌شود و دسترسی عموم به منابع اطلاعاتی و امکان ارتباط با سایر گروه‌ها را ممکن می‌سازد (Mathura and Amani, 2005, 347). عرصۀ تأثیرگذاری این فناوری گذشته از محیط‌های شهری، دوردست‌ترین نقاط روستایی را نیز دربرمی‌گیرد؛ تا آنجا که به‌منزلة یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های پیش‌برندة توسعة روستایی نیز معرفی شده است (جلالی و همکاران، 1385: 243-239)؛ به بیان دیگر کاربردهای متنوع فناوری اطلاعات و ارتباطات بر ابعاد مختلف زندگی روستاییان تأثیر می‌گذارد و خدمات ارزنده‌ای را ارائه می‌دهد. مهم‌ترین کاربردهای این فناوری آموزش الکترونیکی، خدمات دولت الکترونیک، تجارت الکترونیک و گسترش بازارهای روستایی، بهداشت و پزشکی الکترونیک و ... است (صیدایی و هدایتی مقدم، 1391: 137). همچنین فناوری اطلاعات امکان بازاریابی محصولات کشاورزی، صنایع دستی و سایر تولیدات روستایی را فراهم و با حذف واسطه‌ها و دلالان به اقتصاد روستا کمک می‌کند. مراکز ICT با هر مأموریت، رسالت، هدف و چشم‌اندازی درنهایت در قلمرو ملی یا بین‌المللی عمل می‌کنند و ملزم به پاسخگویی به مشتریان، ارباب‌رجوع و ذی‌نفعان‌اند؛ به بیانی هدف این دفاتر گذشته از سودآوری، جلب رضایت مشتری، اجرای کامل و دقیق وظایف قانونی و کمک به تحقق اهداف توسعه است. بر این اساس بررسی عملکرد این دفاتر که معمولاً مترادف اثربخشی فعالیت‌هاست، میزان دستیابی به اهداف و برنامه‌ها را با ویژگی کارابودن فعالیت‌ها و عملیات طی دوره‌ای معین ضروری می‌سازد؛ از سوی دیگر اگر این دفاتر از الگوی توزیع مناسبی برخوردار باشند، به یقین میزان اثربخشی و رسیدن به اهداف مدنظر بیشتر خواهد بود؛ بنابراین در این پژوهش عملکرد دفاتر ICT روستایی و نحوة توزیع آنها در شهرستان لنجان بررسی شده است. در این شهرستان 21 روستا دفتر ICT دارند؛ ولی تاکنون ازنظر عملکرد بررسی نشده‌اند و خلأ پژوهشی دربارة عملکرد این دفاتر و همچنین نحوة توزیع آنها وجود دارد و ضرورت انجام آن به‌منظور برنامه‌ریزی بهینة توسعة روستایی در سطح منطقه احساس می‌شود؛ بنابراین مهم‌ترین هدف این پژوهش، بررسی و تحلیل عملکرد دفاتر ICT در مناطق روستایی و نحوة توزیع آنها در سطح شهرستان لنجان و پاسخگویی به دو پرسش اصلی پژوهش است مبنی بر اینکه:
- دفاتر ICT روستایی در شهرستان لنجان عملکرد موفقی داشته‌اند؟
- توزیع فضایی دفاتر خدمات ارتباطی روستایی در سطح شهرستان لنجان چگونه است؟
پیشینۀ پژوهش
مهم‌ترین مطالعات مرتبط با موضوع پژوهش به شرح زیر است:
راسخی و همکاران (1391) در مطالعه‌ای عوامل مؤثر بر رضایت روستاییان را از دفاتر ICT روستایی شهرستان کرمانشاه ارزیابی کرده‌اند. نتایج نشان داد متغیرهای سن و میانگین مراجعه به دفاتر ICT تأثیر مثبت و متغیرهای تحصیلات، درآمد، تعداد فرزندان و داشتن رایانة شخصی تأثیر منفی بر رضایت از دفاتر دارد.
کرامتی و همکاران (1390) عملکرد دفاتر ICT روستایی روستاهای استان خراسان رضوی را سنجیدند و نشان دادند رضایتمندی از عملکرد دفاتر زیاد است؛ با وجود این محل احداث دفاتر و سطح تحصیلات کارگزاران در مراجعة روستاییان مهم تلقی شد.
فاضل‌نیا و همکاران (1391) پراکنش و اولویت‌بندی مراکز ICT روستایی شهرستان زابل را برای تعیین روستای برتر از دید امکانات موجود در مراکز ICT روستایی با سیستم تجزیه‌وتحلیل سلسله‌مراتبی تاپسیس و GIS تحلیل کردند. نتایج نشان داد روستای لطف‌الله وضعیتی نامطلوب دارد و روستای تیمورآباد از وضعیت مطلوبی برخوردار است.
شکور (1394) روش‌های چند شاخصه را برای اولویت‌بندی استقرار مراکز ICT (بخش فورگ شهرستان داراب) مطالعة تطبیقی و ضمن آزمون روش‌های مختلف و تفاوت در نتایج، با انتخاب روش ترکیبی به این نتیجه اشاره کرده است که روستاهای مرز، قلاتویه و قلعه‌نو به ترتیب اولویت استقرار مراکز ICT را دارند.
غروی و همکاران (1395) در پژوهشی با عنوان «تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات در واحدهای صنعتی روستاهای اطراف همدان» به این نتیجه رسیده‌اند که استفاده از فاوا، کارکردهای مختلف اقتصادی، اجتماعی، آموزشی - مهارتی و نیز رضایتمندی مشتریان را به همراه دارد.
«تبیین نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات درزمینة ظرفیت‌سازی نواحی روستایی شهرستان مشکین‌شهر»، نام پژوهشی است که حیدری ساربان و همکاران (1396) نوشته‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد به‌جز متغیرهای انسجام اجتماعی و خدمات اجتماعی بین تمامی متغیرهای پژوهش و بهره‌گیری از خدمات فناوری اطلاعات و ارتباطات رابطة معناداری وجود دارد.
در بخش مطالعات خارجی نیز هرسلمن[1] (2003) در پژوهشی «ICT در مناطق روستایی آفریقای جنوبی» را بررسی کرده و به این نتیجه رسیده است که به دلیل تفاوت دسترسی به کیفیت آموزشی در مدارس روستایی نسبت به شهری، آثار ICT در امر آموزش نمایان است و توجه به آن ضرورت دارد.
رائو[2] (2004) در پژوهش «ICT، دولت الکترونیک برای توسعة روستایی»، نقش دولت الکترونیک را در توسعة روستایی بررسی کرده است؛ نتایج نشان می‌دهد ICT از جنبه‌هایی مانند دسترسی و کاهش هزینه در توسعة روستایی نقش دارد.
موکرجی[3] (2010) در پژوهش «استفاده از ICT در توسعة روستایی: فرصت‌ها و چالش‌ها (مطالعة موردی: هند)» به این نتیجه اشاره دارد که استفاده از ICT نوعی تغییر الگو از روش‌های سنتی است که دولت توانسته است با آن خدمات و اطلاعات به مردم ارائه دهد و سرعت روند توسعه را بهبود بخشد.
بخشی‌زاده و همکاران (2011) در پژوهشی با عنوان «برنامه‌ریزی تعاملی ICT روستایی در استان اردبیل (مطالعة موردی: سردابه)» به این نتیجه اشاره دارند که ICT روستایی، راهکاری مؤثر برای کاهش فقر، ایجاد فرصت‌های برابر، افزایش دانش و... است.
تینگ و ای[4] (2013) در پژوهشی عملکرد مراکز ارائة خدمات ارتباطی و اطلاعاتی را در نواحی روستایی استان گوانگدونگ چین ارزیابی کرده و دریافته‌اند پاسخگونبودن و همچنین شکاف بین خدمات ارائه‌شده و نیازهای محلی، مهم‌ترین چالش در این زمینه است.
نوو - کورتی و همکاران[5] (2014) نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات را بر محرومیت اجتماعی زنان روستایی منطقة گالیسی در شمال غربی اسپانیا بررسی کردند. نتایج نشان داد ICT روستایی درزمینة شاخص‌های اجتماعی موفق عمل کرده است؛ با وجود این نداشتن دسترسی و مهارت و همچنین نگرش منفی افراد روستایی، مهم‌ترین موانع در این زمینه بوده‌اند.
همچنین کلینتونگ و اودتن[6] (2014) وضعیت دسترسی به ICT را در نواحی روستایی و شهری تایلند بررسی کردند. نتایج نشان داد بین نواحی روستایی و شهری تفاوت وجود دارد. از طرفی ترکیب خانوار، اقتصاد و آموزش نیز در نوع و میزان استفاده مؤثر بوده است.
بای و همکاران[7] (2016) در پژوهشی مقایسه‌ای تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات را بر آموزش مدارس روستایی چین بررسی کرده‌اند. نتایج نشان از تأثیر مثبت این فناوری بر نمرات و بهبود عملکرد آموزشی آنها داشته است.
سالمینک و همکاران[8] (2017) در پژوهشی دربارة «توسعة روستایی در عصر دیجیتال» دریافتند با توجه به پراکندگی نواحی روستایی و مشکلات دسترسی فیزیکی آنها، گسترش ICT ضروری است.
مروری بر مطالعات پیشین بیان‌کنندة آن است که تاکنون پژوهشی با این عنوان در منطقة لنجان انجام نشده است و با توجه به اثرگذاری گستردة فناوری ارتباطات بر توسعة روستایی، خلأ این‌گونه پژوهش‌ها احساس می‌شود.
مبانی نظری پژوهش
بنیان این پژوهش چنانچه از عنوان آن برمی‌آید، بر چند مفهوم اساسی (فناوری، اطلاعات، ارزیابی عملکرد، دفاتر ICT روستایی و ...) و نظریه‌های مرتبط استوار است.
فناوری[9]، مجموعه‌ای نظام‌یافته متشکل از ماشین‌افزار[10]، انسان‌افزار[11]، اطلاعات‌افزار[12] و سازمان‌افزار است (پاپلی یزدی و رجبی سناجردی، 1390: 127)؛ به بیان دیگر فناوری عبارت است از گردآوری، سازمان‌دهی، ذخیره و نشر اطلاعات اعم از صوت، تصویر، متن یا عدد که با استفاده از ابزار رایانه‌ای و مخابرات صورت پذیرد (بدرقه، 1385: 5).
اطلاعات[13]، مفهومی انعطاف‌پذیر با تفسیرهای متفاوت در بین علوم و متخصصان مختلف است (2011: 4 Haigh,)؛ اما عموماً به معنی داده‌های پرورده یا اطلاعات خامی است که شکل و ساختار دارند یا به بیانی سازمان‌یافته‌اند (قاضی‌زاده فرد، 1387: 76)؛ به بیان دیگر اطلاعات، مجموعه‌ای از داده‌ها و تفسیر یا پردازش آنهاست (ساتر، 1386: 2).
فناوری اطلاعات، نوعی از فناوری است که به‌منظور ذخیره‌سازی، ارسال و همچنین مدیریت اطلاعات به کار می‌رود و معمولاً به تمامی فعالیت‌هایی اشاره دارد که در پنج حوزة جمع‌آوری، ذخیره‌سازی، پردازش، انتقال و نمایش اطلاعات کاربرد دارند (محمدی لیری، 1391: 16؛ علی‌احمدی و شمس‌عراقی، 1382: 5).
فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) نیز درواقع همگرایی فناوری اطلاعات (IT) و فناوری ارتباطات (CT) است؛ به بیان دیگر فناوری اطلاعات و ارتباطات به فناوری‌هایی اشاره دارد که دسترسی به اطلاعات را با ارتباطات فراهم می‌کند (Kingsley, 2017: 1)؛ بنابراین این مفاهیم دو روی یک سکه‌اند (2011: 4 Haigh,).
مرکز فناوری اطلاعات نیز، مرکزی عمومی است که در آن خدمات الکترونیکی (خدمات دولت الکترونیک، تجارت الکترونیک، آموزش الکترونیکی و...) در قالب منبعی مشترک دردسترس تمام افراد محلی قرار می‌گیرد (Suzuki and Chamala, 1998: 39).
دفتر ICT روستایی نیز، مرکزی مستقر در روستاست که در آن خدمات الکترونیکی برای استفادة تمام افراد جامعة محلی ارائه و معمولاً با حمایت دولت راه‌اندازی و پشتیبانی می‌شود (صیدایی و هدایتی مقدم، 1391: 134). خدمات ارتباطی، پستی، نمابر، پست‌بانک، تلفن، تجارت الکترونیک، قبول و پرداخت حواله‌ها و قبوض، افتتاح و عملیات سپرده‌گذاری و ... ازجمله وظایف این دفاتر است.
ارزیابی عملکرد، مفهوم کاربردی دیگری در این پژوهش است. ارزیابی، فرایندی است که می‌کوشد مناسبات، کارایی و اثر هر فعالیت را برحسب اهداف آن تا جایی که ممکن است به‌طور روشمند و بی‌طرفانه تعیین کند. انجام ارزیابی معمولاً به‌منظور بهبود مدیریت، شفافیت و پاسخگویی صورت می‌گیرد. فرایند ارزیابی کمک می‌کند به‌طور مشخص‌تر به پرسش‌هایی از این دست پاسخ داده شود: چه پیشرفتی در اجرای برنامه حاصل شده است؟ آیا نتایج مطلوب بوده است؟ آیا امکان بازبینی فعالیت‌ها برای دستیابی به پیامدهای بهتر وجود دارد؟ آیا نتایج، نهادهای برنامه یا طرح را توجیه می‌کند؟ و ... (شکوری و عسکری، 1391: 123). انواع ارزیابی به دو دسته طبقه‌بندی می‌شود: ارزیابی آینده‌نگر (ارزیابی پیش از اجرا) و ارزیابی گذشته‌نگر (ارزیابی برنامه‌ای پس از اجرا).
توزیع و پراکندگی فضایی نیز مجموعه‌ای از واقعیت‌های عینی است که هریک از این واقعیت‌های عینی، محل استقرار ویژه و سطحی مشخص دارد. پراکندگی فضایی واقعیت‌های عینی بدان‌سان آرایش یافته است که ازنظر تراکم، الگویابی و پخش آنها، امکان تحلیل و تدوین قوانین مربوطه وجود دارد. در بیشتر مواقع در شناخت پراکندگی فضایی، فقط بر پدیده‌ای واحد تأکید می‌کنند تا در جست‌وجوی قوانین و صورت‌بندی پراکندگی فضایی پدیده توفیق یابند (شکویی، 1388: 289).
در ادامه برای پرهیز از مطالعات توصیفی و عمق‌دادن به بررسی‌ها و دستیابی به بنیان‌های علمی و کاربردی، به نظریه‌های مرتبط با موضوع پژوهش اشاره می‌شود.
نخستین نظریة ارتباطات متعلق به افلاطون و ارسطوست. اندیشه‌های آنها در دهة 1940 با ارائة مدل‌هایی مربوط به فرایند ارتباطی به‌منزلة یک علم مطالعه شد. همزمان با پیشرفت صنعت و افزایش تولید، جنگ جهانی دوم نیز به توسعة ارتباطات کمک کرد. فناوری‌های ماشینی و نظام‌های ارتباطی که در دهة 1940 به وجود آمد، ظهور مدل‌های محاسبه‌ای و مبتنی بر ریاضیات را سبب شد. مدل‌های بعدی در سال 1945، ارتباط را به‌صورت فرایندی انسانی بیان و بر مفهوم پیام به‌مثابة جنبة حیاتی این فرایند تأکید کرد. تا به امروز نیز نظریه‌های ارتباطی هنوز در حال تحول و دگرگونی‌اند و همگی بیش از پیش بر بعد اجتماعی این فرایند تأکید دارند (هدایتی مقدم، 1387: 48).
مک لوهان[14] (1962) معتقد است ارتباط، محور اصلی هستی اجتماعی است و حرکت تاریخ از دیدگاه ارتباطی در سه مرحله صورت می‌گیرد: دوران تمدن باستانی بدون خط، دوران تمدن دارای خط یا بصری و دوران تمدن مبتنی بر وسایل ارتباط الکترونیکی. عصر اطلاعات کنونی درواقع دوران سوم مک لوهان است.
دیوید رایزمن[15] (1950) بر ارتباط به‌مثابة محور حرکت جوامع انسانی تأکید دارد. از دیدگاه او سه دورة متمایز در تاریخ اجتماعی بشر وجود دارد: دوران مربوط به «انسان رهرو سنت» که سنت‌ها بر رفتار و روابط انسانی حاکم بود؛ دوران مربوط به «انسان رهرو درون» که بشر با کاهش اهمیت سنت‌ها مواجه شد و فردگرایی تبلور یافت؛ دوران «انسان رهرو دیگر» که مصادف با ظهور و گسترش وسایل ارتباط جمعی است. در این دوران، وسایل و امکانات ساخت بشر، نقش بیشتر و مهم‌تری را در ارتباطات انسان‌ها ایفا می‌کنند (ساروخانی، 1373: 444-41).
تیکنور، دونوهو و اولین[16] (1970) نظریة شکاف دیجیتالی را به‌منزلة یکی از نظریه‌های مهم در توسعة فناوری اطلاعات ارائه کرده‌اند که منشأ آن، نظریة شکاف اطلاعات است. براساس این نظریه به همراه افزایش انتشار اطلاعات با رسانه‌های جمعی و فناوری اطلاعات و ارتباطات در یک نظام اجتماعی، بخش‌هایی از جمعیت که از پایگاه اجتماعی- اقتصادی بهتری برخوردارند، بسیار سریع‌تر و بیش از بخش‌هایی با پایگاه اجتماعی - اقتصادی پایین‌تر اطلاعات را کسب می‌کنند و درنتیجه شکاف آگاهی و اطلاعات میان این دو بخش افزایش می‌یابد (رزاقی، 1379: 164).
براساس نظریة شانون و ویور[17] (1949) برای انتقال مؤثر یک پیام لازم است طرف‌های فرستنده و گیرنده از زبانی مشترک، مهارت‌هایی یکسان و بنا به تناسب از فناوری‌های همسان «تلفن» در فرمول اولیه و «رایانه» در وضعیت کنونی برخوردار باشند. این مدل که بسیار مکانیکی است، 6 جزء دارد: منبع اطلاعات، انتقال‌دهنده، کانال، عامل ارتباطی، دریافت‌کننده و مقصد (دارنلی، 1384: 16).
اندیشة «نظریة گلوله» حکایت از این دارد که افراد دربرابر پیام‌های ارتباط جمعی فوق‌العاده شکننده‌اند. براساس این نظریه اگر پیام به هدف برسد، اثر مطلوب خواهد داشت. پیام ارتباط جمعی بر هر فرد اثر مشابه ندارد و به ویژگی‌های شخصیتی فرد و جنبه‌های متفاوت وضعیت و محیط بستگی دارد.
نظریة «مارپیچ سکوت» را نیز الیزابت نوئل نئومان[18] (1973) تدوین کرده است و بیش از بسیاری از نظریه‌های دیگر به رسانه‌های جمعی قدرت می‌دهد. استدلال وی این است که رسانه‌های جمعی حتماً بر افکار عمومی آثار قوی، اما کشف‌نشده دارند (سورین و تانکارد، 1386: 396، 176).
نظریة همگرایی نیز که برادلی[19] مطرح کرد، بر نقش ICT در همگرایی در چهار سطح فردی، سازمانی، جامعه و اجتماع تأکید دارد. ازنظر او همگرایی به معنای حرکت به سوی محتوای مشترک است و فناوری اطلاعات و ارتباطات در این زمینه مؤثر عمل می‌کند (Bradley, 2010: 183).
نظریة جانشینی ICT استدلال می‌کند با بررسی معیارها – برای نمونه شنوایی، دیداری و نوشتاری - که امروزه در فناوری اطلاعات و ارتباطات وجود دارد، در انجام امور و وظایف مؤثرتر عمل می‌شود؛ به بیان دیگر با جایگزین‌کردن هرکدام از سه معیار یادشده در رسیدن به اهداف مدنظر موفق‌تر عمل می‌شود (Stephens, 2007: 486).
دربارة نظریه‌های مرتبط با بحث توزیع فضایی نیز نظریة فون تونن[20](1826) نام‌بردنی است که نخستین تلاش برای شرح الگوهای مکانی محسوب می‌شود. وی شهری بزرگ را تصور می‌کند که به محدودة روستاهای پیرامون خود مرتبط است و کالاها و خدمات آنها را تأمین و برای عرضة مازاد تولیدات کشاورزی نواحی روستایی، بازار فراهم می‌کند (افراخته، 1387: 56). این نظریه بیان‌کنندة فاصله به‌مثابة یکی از عوامل تعیین‌کنندة قیمت محصولات است.
نظریة مکان مرکزی کریستالر[21] (1933)، نظریة دیگری است که شالودة آن بر ابعاد مهمی چون فضای جغرافیایی، دسترسی‌ها، کاربری‌ها، حمل‌ونقل، هزینه‌ها و اقتصاد فضایی بنا نهاده شده که در انتخاب مکان اثرگذارند. در این مدل مقدار و دامنة کالا و خدمات عرضه‌شده، تعیین‌کنندة درجة مرکزیت مکان است (سعیدی، 1385: 131).
نظریة آلفرد وبر[22] (1909) نیز از دیگر نظریه‌های مرتبط با بحث مکان‌گزینی و توزیع فضایی است. او مطالعة خود را دربارة مکان‌گزینی صنعتی منتشر کرد و نشان داد زیان ناشی از وزن مواد، نقش مهمی در مکان‌گزینی صنایع خاص ایفا می‌کند (هاگت، 1379: 293).
|
|
|
ارزیابی عملکرد |
|
توزیع فضایی |
|
شاخص |
|
شاخص |
|
مناسب، متوسط، نامناسب
|
|
موفق، متوسط، ناموفق |
|
راهکار ارتقای رضایتمندی، بهبود عملکرد و تعادل فضایی، نیل به توسعة پایدار روستایی |
شکل- 1: مدل مفهومی و عملیاتی پژوهش
روش‌شناسی پژوهش
پژوهش حاضر ازنظر هدف، کاربردی است و از لحاظ ماهیت و روش در زمرة پژوهش‌های توصیفی - تحلیلی قرار دارد. روش گردآوری اطلاعات، کتابخانه‌ای و میدانی است. جامعة آماری شامل همة ساکنان روستاهای دارای دفاتر ICT روستایی در شهرستان لنجان است؛ بنابراین از 21 روستای دارای دفاتر ICT در شهرستان، با روش نمونه‌گیری خوشه‌ای - تصادفی تعداد 5 روستا با تعداد 2523 خانوار انتخاب شد. برای تعیین حجم نمونه فرمول کوکران به کار رفت و 333 خانوار برای نمونه انتخاب شدند. با توجه به حجم زیاد نمونه و مشکلات تکمیل پرسش‌نامه، این مقدار تعدیل ( ) و درنهایت 294 پرسش‌نامه تکمیل شد. براساس فرمول (d) معادل 05/0، ضریب اطمینان 95/0، 96/1 = t و مقادیر p و q نیز هرکدام معادل 5/0 و حجم جامعه 2523 =n در نظر گرفته می‌شود:
جدول- 1: نام و تعداد جمعیت روستاهای نمونة مطالعه‌شده
|
تعداد نمونه |
جمعیت |
خانوار |
روستای نمونه |
دهستان |
بخش |
|
99 |
2819 |
852 |
کرچگان |
چم‌رود |
باغ‌بهادران |
|
24 |
751 |
202 |
لای بید |
زیرکوه |
|
|
53 |
1661 |
458 |
چم یوسفعلی |
چم‌کوه |
|
|
10 |
338 |
86 |
الله‌آباد |
اُشیان |
مرکزی |
|
108 |
3213 |
925 |
نوگوران |
خرم‌رود |
منبع: یافته‌های پژوهش
پرسش‌نامة استفاده‌شده متشکل از پرسش‌های عمومی و تخصصی است. برای امتیازدهی و ارزش‌گذاری کمّی پرسش‌های تخصصی، طیف 5 گزینه‌ای لیکرت به کار رفت. عملکرد دفاتر نیز در سه سطح «موفق»، «متوسط» و «ناموفق» ارزیابی و روایی ابزار با استفاده از نظر متخصصان و پایایی با آزمون آلفای کرونباخ (824/0) تأیید شد. به‌منظور نشان‌دادن وضعیت عملکرد دفاتر عدد 4 که بیش از حد متوسط (3) است، میانگین مطلوب پژوهشگر در نظر گرفته شد. تجزیه وتحلیل داده‌ها با استفاده از آزمون T و نحوة توزیع فضایی دفاتر ICT روستایی نیز با کاربرد دو مدل آنتروپی و مدل شاخص تمرکز انجام و داده‌های لازم برای کاربرد مدل‌های یادشده از شرکت مخابرات و فرمانداری شهرستان لنجان تهیه شد.
* مدل آنتروپی، معیاری برای سنجش نحوة توزیع یک متغیر در ناحیه است که در تشخیص تعادل فضایی به کار می‌رود. در این مدل توزیع فراوانی، توزیع فراوانی نسبی و سپس لگاریتم طبیعی (نپرین) توزیع فراوانی نسبی متغیر محاسبه و در مرحلة بعدی توزیع نسبی هریک از نقاط در لگاریتم آنها ضرب و در پایان مجموع آنها با تغییر علامت حساب می‌شود.
|
رابطة (1) |
H = -∑pi × Lnpi |
H: آنتروپی مطلق؛ Pi: درصد فراوانی؛ Ln: لگاریتم طبیعی (افراخته، 1387: 114).
* مدل شاخص تمرکز نیز حدود نسبی تمرکز متغیرهای برگزیده را در ناحیه مشخص می‌کند. منظور از تمرکز در اینجا، تمرکز جغرافیایی محض نیست؛ بلکه فقط به‌صورت تقریبی نشان‌دهندة تمرکز است (مهدوی، 1391: 63). این تکنیک نشان می‌دهد یک فعالیت تا چه حد به‌صورت یکسان در نقاط مختلف یک منطقه توزیع شده است. میزان توزیع فضایی با رابطة 2 سنجیده می‌شود (کلانتری، 1380: 160).
|
رابطة (2) |
در این معادله =C میزان تمرکز یک فعالیت یا کارکرد، =X سهم درصدی جمعیت یا مساحت هر منطقه یا زیرمنطقه و =Y سهم درصدی یک فعالیت یا کارکرد در هر منطقه یا زیرمنطقه است.
در جدول (2) شاخص‌ها و متغیرهای به‌کاررفته در فرایند پژوهش اعم از شاخص‌های مربوط به ارزیابی عملکرد و همچنین توزیع فضایی دفاتر ارائه شده است.
جدول- 2: شاخص‌ها و متغیرهای پژوهش
|
خدمات قابل ارائه در دفاتر ICT روستایی |
میزان آشنایی و مراجعة افراد |
شاخص توزیع فضایی |
|
|
ارسال و دریافت دورنگار |
توزیع همة مرسولات پستی |
میزان آشنایی با دفاتر ICT روستایی |
وسعت |
|
ثبت‌نام تلفن ثابت و همراه |
جمع‌آوری مرسولات صندوق |
میزان مراجعه به دفاتر ICT روستایی |
تعداد روستا |
|
تغییر نام و آدرس، صدور قبض |
حمل‌ونقل مرسولات قبول‌شده |
میزان اطلاع از خدمات دفاتر ICT روستایی |
تعداد دفاتر ICT |
|
فروش کارت شارژ |
دریافت و پرداخت وجوه و ... |
نوع استفاده از خدمات دفاتر ICT روستایی |
جمعیت |
|
ارسال پیامک انبوه تبلیغاتی |
افتتاح و عملیات حساب |
|
فاصله |
|
ثبت‌نام سیم‌کارت و ... |
رهگیری اینترنتی |
|
... |
|
قبول پست انواع نامه‌ها |
جست‌وجوی اینترنتی |
|
|
محدودة پژوهش
شهرستان لنجان، یکی از شهرستان‌های استان اصفهان است. این شهرستان در جنوب غربی شهر اصفهان و در درۀ زاینده‌رود واقع است. لنجان با مساحت 67/1172 کیلومترمربع بین 50 درجه و 56 دقیقه تا 51 درجه و 28 دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ و 32 درجه و 11 دقیقه تا 32 درجه و 31 دقیقه عرض شمالی از خط استوا قرار دارد. از شمال به شهرستان‌های نجف‌آباد و تیران - کرون، از جنوب و غرب به استان چهارمحال و بختیاری و از شرق به شهرستان‌های مبارکه و فلاورجان محدود می‌شود (مرکز آمار ایران، 1395: 24).
براساس آخرین تقسیمات کشوری شهرستان سه بخش دارد: «باغ‌بهادران»، «فولادشهر» و «مرکزی» و شامل 9 شهر، 5 دهستان (اُشیان، خرم‌رود، چم‌کوه، چم‌رود و زیرکوه) و 38 روستاست (فرمانداری لنجان، 1397: 1)؛ (شکل 2).
در این شهرستان 21 دفتر ICTروستایی دایر است که به ترتیب عبارت‌اند از: الله‌آباد، جعفرآباد، چم‌نور، زمان‌آباد، کرچگان، مدیسه، چم‌علیشاه، زردخشوئیه، چم‌حیدر، دورک، کاهریز، کچوئیه، کله‌مسیح، کلیشادرخ، لای‌بید، مورکان، نوگران، هاردنگ، چم یوسفعلی و رکن‌آباد. در دفاتر ICT روستایی در روستاهای مدنظر (5 دفتر)، بیشتر فعالیت‌ها دایر است؛ با وجود این استفادة اهالی روستا از خدمات پستی و پست‌بانک در مقایسه با سایر خدمات بیشتر است.
شکل- 2: موقعیت شهرستان در استان اصفهان و موقعیت روستاهای دارایدفاتر ICT روستایی؛ منبع: فرمانداری لنجان، 1397
تجزیه و تحلیل یافته‌های پژوهش
یافته‌های توصیفی مربوط به مشخصات پاسخگویان نشان داد از مجموع 294 نفر، بیشترین فراوانی مربوط به مردان است؛ به‌طوری‌که 5/57درصد پاسخگویان مرد و 5/42درصد زن بوده‌اند. به لحاظ وضعیت سنی 15درصد بین 15-29 سال، 9/28درصد بین 30 -44 سال، 3/32درصد بین 45-54 سال، 3/14درصد بین 55-64 سال و 5/9درصد در سنین بالای 65 سال قرار دارند. 2/76درصد پاسخگویان متأهل و 8/23درصد آنها مجرد بوده‌اند. ازلحاظ شاخص تحصیلات، 4/5درصد بی‌سواد، 4/22درصد ابتدایی، 32درصد راهنمایی، 6/27درصد دیپلم، 9/11درصد فوق دیپلم و لیسانس، 7/0درصد فوق لیسانس و بالاتر بوده‌اند. سایر نتایج توصیفی شامل میزان آشنایی و مراجعة افراد به دفاتر ICT روستایی، میزان اطلاع و نوع استفاده از خدمات دفاتر ICT روستایی نیز در جدول (3) و (4) ارائه شده است.
چنانچه مشخص است بیشترین درصد درزمینة میزان آشنایی با این دفاتر حد متوسط بوده است. به لحاظ مراجعه نیز وضعیت متوسط بیشترین درصد را به خود اختصاص داده است؛ اما درزمینة میزان اطلاع از خدمات مختلف این دفاتر درمجموع میزان «متوسط و کم» با حدود 76درصد جالب توجه است. این یافته‌ها مشخص می‌کند با وجود آشنایی نسبی با خود دفاتر، روستاییان از خدمات این دفاتر اطلاع چندانی ندارند و به همین دلیل مراجعه نیز محدود است. درزمینة نوع خدمات استفاده‌شده نیز نتایج در جدول (4) ارائه شده است.
جدول- 3: میزان آشنایی، مراجعه و میزان اطلاع افراد از خدمات دفاتر ICT روستایی
|
پاسخگویان |
میزان اطلاع از خدمات دفاتر ICT |
پاسخگویان |
میزان مراجعه به دفاتر ICT |
پاسخگویان |
میزان آشنایی با دفاتر ICT |
|||
|
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
|||
|
4/2 |
7 |
بسیار کم |
2 |
6 |
بسیار کم |
7/2 |
8 |
بسیار کم |
|
8/22 |
67 |
کم |
18 |
53 |
کم |
1/6 |
18 |
کم |
|
1/53 |
156 |
متوسط |
6/61 |
181 |
متوسط |
2/62 |
183 |
متوسط |
|
19 |
56 |
زیاد |
16 |
47 |
زیاد |
7/20 |
61 |
زیاد |
|
7/2 |
8 |
بسیار زیاد |
4/2 |
7 |
بسیار زیاد |
2/8 |
24 |
بسیار زیاد |
|
100 |
294 |
جمع |
100 |
294 |
جمع |
100 |
294 |
جمع |
منبع: یافته‌های پژوهش
جدول- 4: نظر پاسخگویان نسبت به نوع استفاده از خدمات دفاتر ICT
|
پاسخگویان |
نوع استفاده از خدمات دفاتر ICT روستایی |
|
|
درصد |
فراوانی |
|
|
4/2 |
7 |
خدمات پستی |
|
7/52 |
155 |
خدمات پست‌بانک |
|
7/1 |
5 |
خدمات اینترنتی |
|
4/4 |
13 |
خدمات ارتباطی |
|
3/0 |
1 |
سایر |
|
4/38 |
113 |
همه یا بیشتر خدمات بالا |
|
100 |
294 |
جمع |
منبع: یافته‌های پژوهش
همان‌طور که مشخص است بیشترین درصد مربوط به خدمات پست‌بانک است. این میزان از یک سو گویای نبود باجه و شعبة بانک در نواحی روستایی مطالعه‌شده و از سوی دیگر مراجعات افراد برای پرداخت قبوض مختلف و ... به این دفاتر است. خدمات اینترنتی نیز کمترین درصد را نشان می‌دهد؛ دسترسی به خدمات اینترنتی در منازل، استفاده از تلفن همراه و همچنین کافی‌نت‌ها نیز ممکن است دلیل این وضعیت باشد.
همچنین مهم‌ترین قوت‌ها و ضعف‌های دفاتر از دیدگاه روستاییان بررسی شده است. نتایج توصیفی حاصل نشان داد در قسمت قوت‌های دفاتر با توجه به شاخص‌های مطالعه‌شده، 1/53درصد گزینة زیاد را برای شاخص «افزایش ساعات کار در خانه و روستا»، 1/70درصد گزینة زیاد را برای «کاهش مراجعة روستاییان به شهر»، 2/45درصد گزینة زیاد را برای «افزایش انگیزة روستاییان به‌منظور استفاده از خدمات»، 5/58درصد گزینة زیاد را برای «افزایش سطح فرهنگ عمومی»، 9/42درصد گزینة زیاد را برای «افزایش توانمندی مدیران روستا» و 7/51درصد گزینة زیاد را برای «بهره‌گیری بیشتر از علوم جدید» انتخاب کرده‌اند. درزمینة ضعف‌ها نیز 7/35درصد گزینة زیاد را برای شاخص «تجهیزات کامل نداشتن دفاتر»، 8/37درصد گزینة زیاد را برای «شناخت کامل نداشتن روستاییان از وظایف و خدمات دفاتر»، 8/41درصد گزینة زیاد را برای «بی‌توجهی مدیران محلی»، 2/42درصد گزینة زیاد را برای «نبود تبلیغات»، 5/40درصد گزینة زیاد را برای «اطلاعات کم افراد» انتخاب کرده‌اند.
ارزیابی عملکرد دفاتر ICT روستایی
به‌منظور ارزیابی عملکرد دفاتر ICT روستایی در روستاهای شهرستان لنجان، براساس مباحث نظری گویه‌هایی طراحی و با استفاده از طیف 5گزینه‌ای لیکرت حدود آنها مشخص شده است. نتایج حاصل از کاربرد آزمون T تک‌نمونه‌ای در جدول (5) ارائه شده است.
جدول- 5: نتایج آزمون Tتک‌نمونه‌ای برای خدمات ارائه‌شده در دفاتر ICT روستایی
|
خدمات |
میانگین مورد آزمون= 4 |
ارزیابی میزان موفقیت |
|||||
|
آمارة T |
درجة آزادی |
سطح معناداری |
اختلاف میانگین |
اطمینان در سطح %95 |
|||
|
حد کم |
حد زیاد |
||||||
|
ارسال و دریافت دورنگار |
233/19- |
293 |
000/0 |
136/1- |
25/1- |
02/1- |
کم |
|
ثبت‌نام تلفن ثابت و همراه |
495/3 |
293 |
001/0 |
173/0 |
08/0- |
27/0- |
کم |
|
تغییر نام، تغییر آدرس، صدور قبض |
702/3 |
293 |
000/0 |
184/0 |
09/0- |
28/0 |
کم |
|
فروش کارت شارژ |
759/4- |
293 |
000/0 |
350/0- |
50/0- |
21/0- |
کم |
|
ارسال پیامک انبوه تبلیغاتی |
057/14- |
293 |
000/0 |
017/1- |
16/1- |
87/0- |
کم |
|
ثبت‌نام سیم‌کارت دانشجویی و ... |
711/6- |
293 |
000/0 |
415/0- |
54/0- |
29/0- |
کم |
|
قبول پست انواع نامه‌ها |
111/12- |
293 |
000/0 |
745/0- |
87/0- |
62/0- |
کم |
|
توزیع همة مرسولات پستی |
655/21- |
293 |
000/0 |
320/1- |
44/1- |
20/1- |
کم |
|
جمع‌آوری مرسولات صندوق |
560/22- |
293 |
000/0 |
323/1- |
44/1- |
21/1- |
کم |
|
حمل‌ونقل مرسولات قبول‌شده |
778/23- |
293 |
000/0 |
354/1- |
47/1- |
24/1- |
کم |
|
دریافت و پرداخت وجوه مثل قبوض و ... |
679/13 |
293 |
000/0 |
514/0 |
44/0 |
59/0 |
زیاد |
|
افتتاح و عملیات حساب |
761/5 |
293 |
000/0 |
296/0 |
19/0 |
40/0 |
زیاد |
|
رهگیری اینترنتی |
000/0 |
293 |
000/1 |
000/0 |
11/0- |
11/0 |
متوسط |
|
جست‌وجوی اینترنتی |
808/13- |
293 |
000/0 |
007/1- |
15/1- |
86/0- |
کم |
منبع: یافته‌های پژوهش
همچنان که مشخص است سطح معناداری (000/0=sig) در تمام خدمات به‌جز رهگیری اینترنتی کمتر از مقدار آلفاست (05/0)؛ بنابراین عملکرد دربارة گویة «رهگیری اینترنتی» در حد متوسط بوده است.
دربارة متغیرهای ارسال و دریافت دورنگار، ثبت‌نام تلفن ثابت و همراه، تغییر نام، تغییر آدرس، صدور قبض، فروش کارت شارژ، ارسال پیامک انبوه تبلیغاتی، ثبت‌نام سیم‌کارت دانشجویی و مانند آن، قبول پست انواع نامه‌ها، توزیع مرسولات پستی، جست‌وجوی اینترنتی، حمل‌ونقل مرسولات قبول‌شده و جمع‌آوری مرسولات صندوق، سطح معناداری کمتر از 05/0 و کرانه‌های بالا و پایین منفی نشان می‌دهد عملکرد دفاتر در ارائة این خدمات موفق نبوده است و کمتر از حد متوسط آزمون ارزیابی می‌شود.
براساس مشاهدات میدانی و همچنین یافته‌های توصیفی پژوهش، این وضعیت تا حدودی متأثر از ناآگاهی روستاییان از خدمات قابل ارائه در دفاتر خدمات ارتباطی روستایی است. سطح معناداری برای شاخص‌های افتتاح و عملیات حساب و دریافت و پرداخت وجوه مثل قبوض و ...، کمتر از 05/0 محاسبه شده است. این سطح معناداری به همراه مثبت‌بودن کرانه‌های بالا و پایین سطح اطمینان در سطح 95درصد نشان‌دهندة آن است که دفاتر خدمات ارتباطی عملکرد موفقی در این زمینه داشته‌اند.
نتایج آزمون T تک‌نمونه‌ای برای کل خدمات یادشده نیز در جدول (6) ارائه شده است. بررسی میانگین نظرات نشان می‌دهد عملکرد کلی ارائة خدمات در سطح روستاهای مدنظر ناموفق بوده است. سطح معناداری کمتر از 05/0 به همراه منفی‌شدن کرانه‌های بالا و پایین سطح اطمینان نیز مؤید این نتایج است؛ به بیان دیگر درمجموع عملکرد دفاتر خدمات ارتباطی موفق نبوده است؛ بنابراین در پاسخ به پرسش پژوهش باید گفت عملکرد ناموفق بوده است.
جدول- 6: نتایج آزمون Tبرای ارزیابی عملکرد دفاتر خدمات ارتباطی روستایی در کل گویه‌ها
|
میانگین مورد آزمون = 56 |
|||||||
|
|
t |
درجة آزادی |
سطح معناداری |
اختلاف میانگین |
میانگین |
کرانه‌های اطمینان در سطح اطمینان 95% |
|
|
حد کم |
حد زیاد |
||||||
|
کل خدمات ارائه‌شده |
348/16- |
293 |
000/0 |
500/7- |
50/48 |
40/8- |
60/6- |
منبع: یافته‌های پژوهش
بررسی نحوة توزیع فضایی دفاتر ICT روستایی شهرستان لنجان
به‌منظور بررسی نحوة توزیع فضایی دفاتر ICT روستایی، نخست با استفاده از مدل آنتروپی تعداد دهستان‌های شهرستان لنجان مشخص و تعداد دفاتر ICT موجود در هر دهستان براساس آمار رسمی نهادهای مرتبط تعیین و در ادامه، نحوة توزیع این دفاتر در سطح شهرستان بررسی شد. چنانکه قبلاً اشاره شد نتیجة آزمون آنتروپی بین 1- تا 1+ نوسان دارد. عدد بین صفر تا 1+ نشان‌دهندة تعادل و بین صفر تا 1- نشان‌دهندة نبود تعادل در نحوة توزیع فضایی خدمات یا امکانات است. ضریب آنتروپی حاصل از کاربرد آزمون در منطقة مدنظر به میزان 665/0- به دست آمده است (جدول 7)؛ بنابراین توزیع دفاتر ICT روستایی در سطح شهرستان لنجان پراکندگی و توزیع مطلوبی ندارد.
جدول- 7: نتایج حاصل از کاربرد مدل آنتروپی
|
دهستان |
تعداد دفاتر |
PI |
LN(PI) |
PI×LN(PI) |
|
چم‌کوه |
5 |
28/0 |
553/0- |
155/0- |
|
چم‌رود |
4 |
22/0 |
657/0- |
145/0- |
|
زیرکوه |
5 |
28/0 |
553/0- |
155/0- |
|
اشیان |
2 |
11/0 |
959/0- |
105/0- |
|
خرم‌رود |
2 |
11/0 |
959/0- |
105/0- |
|
جمع |
منبع: یافته‌های پژوهش
به‌منظور مقایسة این نتیجه با سایر مدل‌های برنامه‌ریزی فضایی از مدل شاخص تمرکز نیز به‌مثابة روش دوم برای تبیین توزیع فضایی دفاتر استفاده شده است. این تکنیک نشان می‌دهد یک فعالیت تا چه حد به‌صورت یکسان در نقاط مختلف یک منطقه توزیع شده است. میزان C در این تکنیک همواره بین صفر و 1 در نوسان است. هر چقدر میزان C محاسبه‌شده بیشتر باشد، نشان‌دهندة توزیع نامناسب یا تمرکز شدید آن فعالیت یا کارکرد در نقاط خاص است (جدول 8).
جدول- 8: نتایج کاربرد مدل شاخص تمرکز در توزیع فضایی دفاتر ICT روستایی
|
RP-CP |
CP |
تعداد دفاتر ICT |
RP |
وسعت Km2 |
دهستان |
|
15/0- |
28/0 |
5 |
129721/0 |
12/152 |
چم‌کوه |
|
07/0- |
22/0 |
4 |
1424697/0 |
07/167 |
چم‌رود |
|
09/0- |
28/0 |
5 |
181867/0 |
27/213 |
زیرکوه |
|
16/0 |
11/0 |
2 |
2701612 |
81/316 |
اشیان |
|
16/0 |
11/0 |
2 |
2757809/0 |
4/323 |
خرم‌رود |
|
جمع |
منبع: یافته‌های پژوهش
همان‌طور که نتایج ارائه‌شده در جدول (8) نشان می‌دهد عدد به‌دست‌آمده بین «صفر تا 1» قرار دارد و بیشتر به سمت صفر است؛ بنابراین در مدل شاخص تمرکز نیز نبود تعادل در توزیع دفاتر ICT روستایی تأیید می‌شود؛ این در حالی است که روستاهای شهرستان با توجه به توانمندی‌های محیطی منطقه تقریباً در تمام سطح شهرستان پراکنده‌اند. نتایج مشاهده و ارزیابی میدانی نیز مؤید این مسئله است؛ به گونه‌ای که دلیل اصلی تمرکز و توزیع فضایی نامناسب، نیازسنجی و اولویت‌بندی نکردن خدمات‌رسانی و همچنین بی‌توجهی به قابلیت دسترسی برای اهالی سایر روستاها بوده است. به بیان دیگر خوشه‌بندی مناسبی در این زمینه صورت نپذیرفت و وجود مراکز مخابراتی سابق، پیگیری شخصی و مطالبة روستاییان و ... درزمینة استقرار این دفاتر در روستاهای خاص مؤثر بوده است؛ همچنین به‌منظور درنظرگرفتن معیار مهم جمعیت، رتبه‌بندی روستاهای شهرستان و مقایسه با روستاهای دارای دفاتر ICT روستایی نیز نبود تعادل و توزیع فضایی مناسب را تأیید کرده است. درمجموع براساس نتایج مدل‌ها و معیارهای مختلف، توزیع فضایی و پراکندگی جغرافیایی دفاتر خدمات ارتباطی در سطح شهرستان لنجان «نامناسب» است.
نتیجه‌گیری و پیشنهادها
امروزه فناوری اطلاعات و ارتباطات از شاخص‌های توسعة پایدار روستایی محسوب می‌شود و در سال‌های اخیر نیز در ایران به آن بسیار توجه شده است. نمونه‌ای از کاربرد این فناوری، ایجاد مراکز ICT در نواحی روستایی است که به‌تازگی گسترش فراوانی داشته است. از نگاهی دیگر با گذشت بیش از یک دهه از استقرار بیشتر این دفاتر، ارزیابی عملکرد و سنجش میزان موفقیت آنها از یک سو و چگونگی توزیع و پراکندگی فضایی آنها به‌منظور ایجاد بهترین شرایط خدمات‌رسانی در آینده از سوی دیگر، ضرورت دارد؛ بنابراین در این پژوهش شهرستان لنجان، یکی از شهرستان‌های استان اصفهان، به‌منظور بررسی موفقیت در عملکرد و همچنین توزیع فضایی این دفاتر انتخاب و با روش میدانی و تکمیل تعداد 294 پرسش‌نامه مطالعه شد. نتایج نشان داد درمجموع شاخص‌های مطالعه‌شده، عملکرد «ناموفقی» داشته‌اند و توزیع آنها نیز از چهارچوب منطقی و مناسبی برخوردار نبوده است.
عملکرد ناموفق این دفاتر براساس نتایج پژوهش و مطالعات میدانی به متغیرهای ارسال و دریافت دورنگار، ثبت‌نام تلفن ثابت و همراه، تغییر نام و آدرس، صدور قبض، فروش کارت شارژ، ارسال پیامک انبوه تبلیغاتی، ثبت‌نام سیم‌کارت، قبول پست انواع نامه‌ها، توزیع همة مرسولات، جست‌وجوی اینترنتی، حمل‌ونقل مرسولات و جمع‌آوری مرسولات صندوق مربوط و همچنین میزان آگاهی عمومی از این دفاتر و خدمات آنها کم بوده است.
دربارة وضعیت توزیع دفاتر در سطح شهرستان نیز شواهد میدانی نشان از توزیع نامناسب و نارضایتی روستاییان از این شیوة توزیع دارد. مطالعات میدانی پژوهشگران مکان‌یابی نامناسب این دفاتر را حتی براساس اصول اولیه (ملاک‌های جمعیتی، فاصله، دسترسی و...) نیز تأیید می‌کند. براساس نتایج دو مدل مطالعه‌شده در پژوهش نیز، این نتیجه حاصل شد.
مقایسة یافته‌های این مطالعه با سایر پژوهش‌های کاربردی مشابه نشان داد این یافته‌ها با نتایج غروی و همکاران (1395)، رائو (2004)، تینگ و ای (2013) و نوو- کورتی (2014) به لحاظ توزیع نامناسب، دسترسی و موانع مراجعه، تأثیر بر مراجعه‌نکردن به شهر و کاهش هزینة خانوار روستایی مشابهت دارد.
با توجه به نتایج به‌دست‌آمده از مباحث نظری، مطالعات میدانی و تحلیل یافته‌های پژوهش و همچنین برای بهبود عملکرد دفاتر ICT روستایی و نحوة توزیع متعادل آنها در سطح شهرستان لنجان، راهکارهای زیر پیشنهاد می‌شود:
- برگزاری دوره‌های آموزشی و ترویجی برای روستاییان به‌منظور آشنایی با خدمات دفاتر و بیشترین بهره‌گیری از آنها؛
- تبلیغ و خلاقیت دفاتر ICT در نحوة خدمات‌رسانی به روستاییان؛
- مکان‌یابی درست دفاتر با بیشترین دسترسی و با خوشه‌بندی فضایی مناسب براساس استانداردهای علمی؛
- به‌روزشدن و افزایش تعداد خدمات دفاتر براساس نیازهای محلی؛
- سرعت عمل در خدمات‌رسانی به مراجعه‌کنندگان به‌منظور افزایش انگیزه دربارة استفاده از خدمات دفاتر؛
- نظارت دقیق‌تر نهادهای ذی‌صلاح بر دفاتر ICTو نحوة عملکرد آنها؛
- رتبه‌بندی دفاتر و ارائة بسته‌های تشویقی برای این مراکز خدماتی به‌منظور ارتقای کیفی و کمّی آنها؛
- انجام پژوهش با محوریت سطح‌بندی روستاهای برخوردار و محروم ازلحاظ ارائة خدمات ICT روستایی به‌منظور مکان‌یابی توسعة آتی این دفاتر.
[1] Herselman
[2] Rao
[3] Mukhrjee
[4] Ting & Yi
[5] Novo-Corti et al
[6] Kilenthong & Odton
[7] Bai et al
[8] Salemink et al
[9] Technology
[10] Techno ware
[11] Human ware
[12] Info ware
[13] Information
[14] Mcluhan
[15] David Riesman
[16] Tichnor, Donohue, Olien
[17] shannon and weaver
[18] Elisabeth Noelle-Neumann
[19] Bradley
[20] VonThunen
[21] Christaller
[22] A-Weber
)
