Authors
Geography & Rural planning, University of Zabol, Zabol, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه
بی‌شک در عصر حاضر تمام روستاها در سراسر جهان به‌مثابة مکان‌هایی در مقیاس محلی طی فرایندهایی به‌طور روزافزون در معرض تغییرات شدیدند (وودز[1]، 1390: 47)؛ تغییراتی که موجب تسریع گذار از شیوة زندگی سنتی به تجدد و مدرنیسم و زمینه‌ساز ایجاد تحولات در سایر حوزه‌ها شده است (Steele & Lynch, 2013: 447). در این راستا عوامل و اقداماتی در فضاهای روستایی زمینه‌ساز و تسریع‌کنندة فرایندهای جهانی‌شدن‌اند که بر تمام شئون زندگی افراد در عرصه‌های مختلف تأثیر می‌گذارند (بزرگمهر و شریفی، 1394: 1) و باعث یکسان‌سازی میراث بی‌بدیل سبک‌های متنوع زندگی با سایر جوامع می‌شوند (دهقانی، 1396: 37-36)؛ به نحوی که تمایزات هویتی بین نواحی شهری و روستایی رو به کم‌رنگ‌شدن می‌رود (محمدنژاد و خدادادی، 1390: 2).
بسیاری از پژوهشگران و صاحب‌نظران در دهه‌های اخیر توجه به توسعة کالبدی - فیزیکی و امور زیربنایی روستاها را از حـوزه‌های مهم و اساسی فعالیت در حیطة توسعة روستایی قلمداد کرده‌اند (Gibson et al, 2010: 238) که قطعاً این رویکرد در مناطق روستایی کشورهای در حال توسعه اهمیت بسیار ویژه‌ای دارد (Visser & Spoor, 2012: 902)؛ بنابراین در حال حاضر این رویکرد به الگوواره‌ای نوین و مسلط در ادبیات نظری و علمی رایج در باب توسعه و برنامه‌ریزی‌های روستایی تبدیل شده است (ساسان‌پور و همکاران، 1393: 130) تا در سایة آن بهبود شرایط محیطی، توسعة روستاها و رفع محرومیت از سیمای این‌گونه کانون‌های جمعیتی فراهم شود (شکور و شمس‌الدینی، 1393: 40).
به‌هرحال در جهان کنونی هیچ جامعه‌ای فرورفته در هاله‌ای از انزوا یافت نمی‌شود (گیدنز و بردسال[2]، 1396: 76) و با توجه به متوقف‌نشدن روندهای جهانی می‌بایست با طراحی برنامه‌هایی برای توسعة اجتماعات محلی درصدد مهار و هدایت بازخوردهای تحولات جهانی‌شدن در چهارچوب اندیشة «جهانی فکرکردن و محلی عمل‌کردن» تلاش کرد؛ درنتیجه با رویکرد جهانی- محلی‌شدن باید به دنبال سازگاری با روندهای جهانی یا جهانی‌کردن نمادهای محلی بود (ازکیا و همکاران، 1392: 4).
بی‌شک تحقق این اهداف و بهره‌مندی روستاییان از مواهب نوسازی و توسعه مستلزم اجرای برنامه‌ای منسجم خواهد بود (Winograd & Farrow, 2009: 107)؛ بنابراین طرح‌ها و برنامه‌های متعددی در قالب طرح‌های ساماندهی فضا و سکونتگاههای روستایی طراحی و اجرا شده است (غفاری و همکاران، ۱۳۹۰: ۱۲) تا با پی‌ریزی چهارچوب مکانی مناسب، سایر فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی به‌صورت موفقیت‌آمیز اجرا شوند (شماعی و احمدپور، 1390: 64-57). در این زمینه یکی از مهم‌ترین طرح‌هایی که در مسیر برنامه‌ریزی‌های توسعة روستایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی مدنظر قرار گرفته، طرح جامع توسعة روستایی یا به بیانی طرح هادی روستایی بوده است (شهبازی، ۱۳۸۹: ۲۲۵). تهیه و اجرای این طرح‌ها با بومی‌سازی و محلی‌سازی برنامه‌ها و اهداف توسعه‌ای در مناطق روستایی متناسب با شرایط و پتانسیل‌های هر مکان به‌منظور دستیابی به شرایط مطلوب زیستی انجام شده است (عنابستانی، ۱۳۸۸: ۱) تا ارتقای کیفیت زندگی، آسایش و رضایتمندی ساکنان روستاها را با برآوردن نیازهای مادی و روانی آنان (حیدری، 1395: 189) در قالب اقدامات مختلف در بخش‌های زیرساختی و خدمات‌رسانی عمومی، شبکة معابر و راههای ارتباطی، کاربری اراضی، مسکن و ساخت‌وساز، بهداشتی و زیست‌محیطی پاسخ گوید (بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، 1396).
اطلاعات موجود مؤید آن است که طرح‌های هادی با اقدامات متنوع خود به‌طور مستقیم و غیرمستقیم، زمینه‌ساز توسعة همه‌جانبه در روستاها و تحول در بخش‌های مختلف زندگی روستاییان بوده است. در این زمینه با اجرای طرح‌های هادی، راههای ارتباطی روستاها به شهرهای دور و نزدیک توسعه یافته است. این امر سبب افزایش رفت‌وآمد روستاییان به سایر نقاط (به‌ویژه نقاط توسعه‌یافتة شهری) شده است؛ همچنین این اقدامات شرایط ورود سایر افراد را به روستا (به دلایل مختلف ازجمله تفریح و گردشگری، بازاریابی و مبادلات کالا و ...) فراهم می‌کند؛ از سوی دیگر پیشرفت فناوری ارتباطات در روستاها به‌مثابة عاملی مؤثر در خروج روستاییان از انزوا و حرکت به سمت مدرنیسم و دستیابی به فرصت‌های اجتماعی و اقتصادی در روستاها ایفای نقش می‌کند.
گذشت سه دهه از اجرای طرح‌های هادی در نواحی روستایی نشان می‌دهد این اقدامات آثار، پیامدها و تغییرات گوناگونی را در روستاهای مختلف کشور و در ابعاد مختلف زندگی ساکنان آنها بر جای گذاشته است (افراخته، 1395: 415). بررسی وضعیت جهانی‌شدن در روستاهای بخش مرکزی شهرستان داراب نیز مبیّن وجود تحولاتی بوده که با اجرای طرح‌های هادی شتاب بیشتری به خود گرفته است و خانوارهای ساکن در این روستاها بیش‌ازپیش از ظواهر مدرنیته و کاربرد فناوری‌ها، زیرساخت‌ها و وسایل ارتباطی جدید بهره‌مند شده‌اند. این بهره‌مندی‌ها زمینه‌ساز گسترش فناوری‌ها در محیط‌های روستایی و تغییرات عمده در ابعاد مختلف زندگی ساکنان روستاها شده است (Olatokun, 2008: 55). بر این اساس به نظر می‌رسد متأثر از اقدامات طرح‌های هادی، روند جهانی‌شدن در این‌گونه روستاها شتاب بیشتری یافته است.
با عنایت به اینکه مطالعات دانشگاهی گذشته دربارة جهانی‌شدن در ایران عمدتاً متمرکز بر شهرها بوده و در آنها به نواحی روستایی کمتر توجه شده و دربارة آثار طرح‌های هادی بر جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاها پژوهشی صورت نگرفته است، اجرای این پژوهش به‌منزلة اقدامی نو در پژوهش‌های روستایی حائز اهمیت خواهد بود؛ زیرا براساس تجارب پژوهش‌های مشابه در کشورهای مختلف جهان، با بررسی و تحلیل نتایج حاصل از این پژوهش «هنجارها، ارزش‌های پنهان و سایر آثار و پیامدهای طرح شناخته و از جهت‌گیری‌ها و الگوهای موجود یا در حال شکل‌گیری، تفسیر و تصویر واقع‌بینانه‌تری ارائه می‌شود» (باینگانی و همکاران، ۱۳۹۲: ۵۹). تردیدی نیست نتایج این‌گونه پژوهش‌ها، «گامی مثبت در جهت اجرای هرچه بهتر طرح‌ها و پروژه‌های مشابه آتی حتی برای سایر مناطق و مبنایی برای بازشناسی راهبرد سیاست‌های پیشین و طراحی سیاست‌های آینده تلقی می‌شود» (Lee, 2008: 1207).
بر این اساس پژوهش حاضر ضمن بررسی ابعاد مختلف جهانی‌شدن و ارزیابی وضعیت فعلی روستاها به دنبال پاسخ به پرسش‌های اساسی زیر است:
1- وضعیت جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاهای دارای طرح هادی در بخش مرکزی شهرستان داراب چگونه است؟
2- آثار اقدامات طرح هادی بر جهانی‌شدن ویژگی‌های نواحی روستایی مطالعه‌شده چیست؟
پیشینة پژوهش
با توجه به آثار طرح‌های عمرانی به‌طور عام و نقش طرح‌های هادی روستایی به‌طور خاص در جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاها، مهم‌ترین مطالعات پیشین مرتبط با موضوع پژوهش در جدول (1) بررسی خواهد شد.
جدول- 1: مطالعات مرتبط با موضوع پژوهش
|
پژوهشگران |
موضوع پژوهش |
نتایج |
|
وثوقی و همکاران (1388) |
جهانی‌شدن و تحولات ساختاری در جامعة روستایی |
در شرایط کنونی هیچ جامعه‌ای پیدا نمی‌شود که در انزوای مطلق به سر ببرد و روابط متقابلی با دنیای پیرامون نداشته باشد. جهانی‌شدن بر تمام جوامع تأثیر می‌گذارد؛ اما بعضی روندها آثار کوتاه‌مدت دارند و بعضی درازمدت؛ بعضی مسائل و آثار جهانی‌شدن روشن و ریشة بعضی از این تحولات نیز نامعلوم است. |
|
نجارزاده (1391) |
نظریات جهانی‌شدن در روستاهای شهرستان اصفهان |
در روستاهای مطالعه‌شده سبک زندگی در انطباق کامل با نظریات غرب‌گرایی نبوده است؛ بلکه بیشتر در راستای پیوندزنی فرهنگی و جهانی محلی صدق می‌کند؛ همچنین ویژگی‌ها و شکل‌های جهانی‌شدن گاه در قالب نیازها و تقاضاهای محلی درمی‌آید و گاه ساختارهای محلی با روندهای جهانی سازگار می‌شود. |
|
شکور و شمس‌الدینی (1393) |
تحقق‌پذیری ابعاد اجتماعی- اقتصادی اجرای طرح هادی |
اجرای طرح هادی در روستای کناره به لحاظ برآوردن اهداف اقتصادی - اجتماعی طرح درزمینة بهبود محیط زیست و زندگی روستاییان موفق بوده و منجر به ایجاد تحولاتی در زندگی ساکنان روستا شده است. |
|
سجاسی‌قیداری و همکاران (1394) |
آثار جهانی‌شدن بر جوامع روستایی |
جهانی‌شدن از راه خدمات، ابزارها و کالاهای مختلف به سطوح پایین و خرد زندگی انسانی منتقل و منجر به تغییراتی در شیوة زندگی بشر می‌شود. در این بین روستاها به‌منزلة مکان‌هایی در مقیاس محلی با داشتن هویت، فرهنگ، شیوة معیشت و فضاهای زندگی مربوط به خود، به‌طور روزافزون جهانی می‌شوند. وضع موجود در حالت درآمیختگی، بینابینی و گذار از سنت به مدرنیته و حتی در مواقعی پست‌مدرنیته قرار دارد و در این زمینه جوانان ساکن در روستاها به سبک زندگی شهری و مدرن گرایش داشته‌اند. |
|
دهقانی (1396) |
تحلیل پیامدهای جهانی‌شدن کانون‌های اسکان عشایری استان فارس |
جامعة عشایری کشور با ویژگی‌های خود دربرابر فرآیندهای جهانی‌شدن آسیب‌پذیرتر و در بعضی عرصه‌ها با تهدیدات زیادی مواجه شده است؛ از سوی دیگر جهانی‌شدن برای جامعة عشایری کشور فرصت‌های متعددی را در ابعاد مختلف نظیر توسعة فرصت‌های شغلی به‌ویژه در بخش خدمات، افزایش سطح دانش و آگاهی سیاسی و فرهنگی و برخورداری از سایر فرصت‌های مناسب ایجاد کرده است. در این میان شاخص‌های استفاده از دکوراسیون‌های جدید در منزل و تقلید از سبک زندگی شهری، بیشترین تأثیرپذیری را از فرایندهای جهانی‌شدن داشته‌اند. |
|
لامپیک و همکاران[3]، (2012) |
آثار جهانی‌شدن بر مناطق روستایی اسلوونی |
جهانی‌شدن منجر به بازساخت اقتصادی روستاها در اسلوونی شده است؛ از سوی دیگر قرارگیری در محدودة اتحادیة اروپا، فرصت‌ها و تهدیدات متعددی را برای روستاییان ایجاد کرده است. |
|
مانجوناتا[4] (2014) |
آثار جهانی‌شدن بر زندگی شهری و روستایی جامعة هند |
جهانی‌شدن در محیط‌های روستایی آثار مثبت و منفی زیادی داشته است؛ اما به لحاظ برنامه‌ریزی باید تلاش شود در بلندمدت آثار منفی جهانی‌شدن کنترل شود و بیشترین استفاده از آثار مثبت آن صورت گیرد. |
|
میلبورن و کیچن[5] (2014) |
موانع روستایی: اتصال پایدار در مناطق روستایی |
پیشرفت فناوری ارتباطات در روستاها به‌مثابة عاملی مؤثر در خروج روستاییان از انزوا و حرکت به سمت مدرنیسم و دستیابی به فرصت‌های اجتماعی و اقتصادی در روستاها ایفای نقش می‌کند. |
|
لال[6] (2015) |
مسائل اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی روستاها در دوران جهانی‌شدن |
نتایج این پژوهش نشان داد نظام اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، اداری و ارزش‌های اجتماعی بخش‌های مختلف زندگی روستاهای تلانگانای هند در دوران جهانی‌سازی تخریب شده و در حال تحول است. |
|
ماشادو[7] (2017) |
تغییرات روستایی درزمینة جهانی‌شدن: بررسی مسائل نظری |
باید به فرایند جهانی‌شدن در فضاهای روستایی توجه شود. با توجه به انعطاف‌پذیری جامعة روستایی کشورهای در حال توسعه برای درک تغییرات آنها، موضوعات جدیدی مانند انتقال سرمایه به روستاها، روش‌های تولید انعطاف‌پذیر، ارتباط بین تکنولوژی و محیط زیست، رفع حاکمیت اقتصادی و ایجاد فرآیندهای سیاسی جدید در قالب فرایند جهانی‌شدن بایستی مدنظر باشد. |
منبع: یافته‌های اسنادی پژوهش، 1397
بررسی پژوهش‌های مرتبط با موضوع پژوهش در داخل و خارج از کشور حاکی است تاکنون مطالعات فراوانی دربارة بررسی آثار و پیامدهای طرح‌های مختلف عمرانی در سطح روستاها انجام شده است؛ اما موضوع حائز اهمیت، آثار طرح‌های هادی روستایی بر جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاهاست که تاکنون به‌طور مستقل پژوهشی در این زمینه انجام نشده است.
مبانی نظری پژوهش
روند جهانی‌شدن از مهم‌ترین رخدادهای تاریخ بشر است؛ به این نحو که حوادث و رویدادهای گوشه‌ای از جهان به شکل فزاینده‌ای بر کل جهان تأثیرگذار است (کردی، 1389: 69) و همچون انقلابی اجتناب‌ناپذیر و برگشت‌ناپذیر به جوامع مختلف انسانی تحمیل می‌شود (رفیعی و دباغی، 1395: 614). درواقع جهانی‌شدن، پدیده‌ای کاملاً جدید نیست و همواره از نظر کیفی در حال تحول است (دهشیری، 1394: 47)؛ این پدیده زمینه‌ساز شکل‌گیری روابط انکارناپذیری بین سطوح محلی، ملی و بین‌المللی شده است (نجارزاده، 1391: 144). از سوی دیگر جهانی‌شدن رویة زندگی پیشین اجتماعات را با ارائة آخرین دستاوردهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی متحول ساخته است (ابراهیم‌آبادی، 1392: 52). بر این اساس محیط‌های روستایی هم‌اکنون در ابعاد مختلف زندگی محلی خود متأثر از این پدیده و فرایندهای ناشی از آن قرار گرفته‌اند (دهقانی، 1396: 36). درنتیجه تغییرات گسترده‌ای در زمینه‌هایی همچون آداب و رسوم، عقاید، ارزش‌ها، ایده‌آل‌ها، هنجارپذیری‌ها و هنجارسازی‌ها به وجود آمده و وضعیت رفتاری، اوقات فراغت، وضعیت مسکن، الگوی مصرف، وسایل خانگی، تزئینات منزل، خوراک، پوشاک و ... در این سال‌ها به‌شدت تغییر کرده است (ازکیا و حسینی رودبارکی، ۱۳۸۸: ۲۴۳).
واژة جهانی‌شدن از نیمة دوم دهة 1980 به‌سرعت رواج یافت (رابرتسون[8]، 1385: 36). از آن زمان تاکنون بسیاری از پژوهشگران تعابیر و اصطلاحاتی را در تعریف و تفسیر این مفهوم و فرایندهای آن به کار برده‌اند (ویسی، 1396: 52). از دیدگاه هابرماس[9] جهانی‌شدن تداعی‌گر تصویری از هم‌پیوندی‌ها، مراودات و ارتباطات میان دورترین مناطق جهان و معاوضه با تعصب‌های کهنه و همین‌طور نویددهندة آینده‌ای است که در آن تمام ریشه‌های جغرافیایی، سیاسی، فرهنگی و منازعات اجتماعی خشکیده می‌شود (هابرماس، 1392: 1).
گیدنز جهانی‌شدن را مجموعه‌ای از فرایندها می‌داند که خواه‌ناخواه بر همة انسان‌ها در دنیای جدید اثر می‌گذارد و تأثیر آن در زندگی روزمرة آنها انکارناپذیر است (گیدنز، 1388: 38). از نظر وی جهانی‌شدن حاصل برهم‌خوردن نظم سنتی فضا و زمان است که به‌واسطة جدایی فضا و زمان از مکان پدید می‌آید. فضا و زمان جداشده از مکان در گستره‌ای نامتناهی با یکدیگر ترکیب و هماهنگ می‌شوند و امکان کنش و روابط اجتماعی را در جامعه‌ای بسیار بزرگ‌تر فراهم می‌آورند (واترز[10]، 1379: 87). همچنین با فشردگی زمانی - فضایی، حرکت آزادانة کالا، انسان، اطلاعات و سرمایه روان‌تر، سریع‌تر، گسترده‌تر و تأثیرگذارتر از قبل می‌شود (باقری و همکاران، 1395: 88) و بازخورد این روند به گونه‌ای است که هر رویداد یا اتفاقی که در بعد محلی رخ دهد، از حوادث سایر مکان‌ها متأثر و در مقابل قادر است بر وقوع حوادث مکان‌های دیگر تأثیر بگذارد (گیدنز، 1388: 63)؛ بنابراین جهانی‌شدن، فرایند یا مجموعه‌ای از فرایندهاست که با فروریختن مرزهای فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، حقوقی و ... به همگونی و همسانی در این زمینه‌ها منجر می‌شود (رفیعی و دباغی، 1395: 616). این فرایند فرصت‌های جدیدی را فراروی ساکنان روستاها می‌گشاید و موجب درهم‌تنیدگی و پیوند فزایندة جهان و ساکنان آن با یکدیگر در عرصه‌های مختلف می‌شود که تمام جنبه‌های زندگی انسانی را دربرگرفته است و هم‌شکلی و هم‌رنگی را دنبال می‌کند (ذکایی، 1386: 25). بر این اساس راهبرد جهانی- محلی‌شدن این روند را آسان می‌کند.
مفهوم جهانی - محلی‌شدن به معنای سازگارکردن فنون و فناوری‌های جهانی با شرایط محلی و جهانی‌کردن نمادهای محلی است (ازکیا و همکاران، 1392: 4). باید توجه داشت بخش اعظم جهانی‌شدن روستا ناشی از رشد و توسعه در زیرساخت‌هایی چون راههای ارتباطی و تسهیل دسترسی‌ها، بهبود آنتن‌دهی‌های مـوبایل، تلویزیـون، اینترنت، برخـورداری از آب، برق، تلفن و...، احداث مساکن مقاوم و ایجاد فضایی مناسب برای زندگی است که فاصله‌های جغرافیایی را کاهش داده و جوامع را به یکدیگر نزدیک کرده است؛ از این رو طرح‌های توسعة روستایی به‌طور عام و طرح‌های هادی روستایی به‌طور خاص با طیف گسترده‌ای از اقدامات نقش تسهیلگر را در جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاها ایفا می‌کنند.
در این زمینه با توجه به اولویت اساسی رویکرد توسعة پایدار روستایی نزد برنامه‌ریزان و مدیران کشور (شمس‌الدینی و شکور، 1394: 101)، تهیه و اجرای طرح‌های هادی از مهم‌ترین راهبردهای غالب توسعة فیزیکی در روستاها (یعقوبی فرانی و معتمد، 1395: 114) و ازجمله طرح‌های کاربردی در این زمینه به حساب می‌آید که در مقایسه با سایر برنامه‌های توسعة فیزیکی، از ویژگی‌ها و جایگاه خاصی برخوردار است. تلاش برای توسعة سکونتگاههای انسانی، به یکی از مهم‌ترین برنامه‌های توسعة ملی مبدل شده است (مطیعی لنگرودی و یاری، 1389: 47) که به‌مثابة متغیری بیرونی وارد فضای روستا می‌شود و بر ساختارهای روستا اثر می‌گذارد (عنابستانی و اکبری، 1391: 94). بر این اساس طرح‌های هادی روستایی به دلیل برخوردارکردن بخش عمده‌ای از روستاهای کشور از تسهیلات خدمات عمومی نظیر راه، آب لوله‌کشی، برق، خدمات اطلاعاتی و ارتباطی همچون تلفن، خدمات بهداشتی و درمانی (عنابستانی و حاجی‌پور، 1392: 14)، نقشی بنیادی و زیربنایی در توسعة همه‌جانبة مناطق روستایی به‌منظور ایجاد محیطی مناسب دارد (برزو، 1389: 154) و در راستای نمودیافتن ویژگی‌های جهانی در روستاها گام برمی‌دارد و از انزوای جغرافیایی فضای روستایی می‌کاهد.
با توجه به چهارچوب نظری و پیشینة پژوهش، اقدامات طرح‌های هادی (در ابعاد مختلف کاربری اراضی، شبکة معابر، مسکن و ساخت‌وساز، خدمات زیربنایی و بهداشتی و زیست‌محیطی) بر طیف گسترده‌ای از ویژگی‌های معرف جهانی‌شدن روستاها (به‌منزلة متغیرهای وابستة پژوهش) تأثیرگذارند که برای شفاف‌ترشدن ابعاد پژوهش در بررسی آثار اجرای اقدامات متنوع طرح‌های هادی بر جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاهای مطالعه‌شده، مدل مفهومی پژوهش حاضر ارائه شده است (شکل 1).
شکل- 1: آثار اقدامات طرح هادی بر جهانی‌شدن روستاها
منبع: نگارندگان، 1397
روش‌شناسی پژوهش
پژوهش حاضر از لحاظ هدف، کاربردی و از نظر روش، توصیفی - تحلیلی است که متکی بر داده‌های حاصل از روش میدانی و پیمایشی است؛ بدین ترتیب که پس از بررسی منابع داخلی و خارجی مرتبط با موضوع پژوهش (مطالعة مبانی نظری) و پیشینة پژوهش‌های انجام‌شده دربارة آثار طرح‌های عمرانی بر جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاها در کشورهای مختلف جهان به‌طور عام و پیامدهای طرح‌های هادی روستایی بر آنها در ایران به‌طور خاص، فهرستی جامع از شاخص‌ها و نشانگرهای منطبق بر جهانی‌شدن ویژگی‌های روستا و شاخص‌ها و نشانگرهای تأثیرپذیر از اقدامات طرح‌های هادی بر آن، متناسب با جامعة روستایی مدنظر تدوین شده است (جدول 2) که درنهایت شاخص‌ها و نشانگرهای فوق براساس طیف لیکرت 5 سطحی در قالب پرسش‌نامه و فرم‌های مشاهدات میدانی بررسی شد.
ابزار پژوهش، پرسش‌نامة پژوهشگرساخته بوده که برای تأیید روایی آن، از دو نوع روایی محتوی[11] و سازه[12] یا ساختاری استفاده شده است. نخست برای روایی صوری و محتوایی مطابق با تکنیک دلفی، پرسش‌نامه در اختیار متخصصان دانشگاهی و کارشناسان باتجربه و آگاه قرار گرفت و پس از چند بار بازبینی براساس نظرات دریافتی، اصلاحات لازم اعمال شد؛ سپس به‌منظور آزمون روایی سازة پرسش‌نامه با روش تحلیل عاملی تأییدی، داده‌های پژوهش بررسی نهایی شد که با توجه به معناداری آزمون بارتلت در سطح اطمینان 99درصد با مقدار کیزرمایر[13] 772/0 و مقدار بارتلت 927/2409، مناسب‌بودن ساختار پرسش‌نامة مدنظر با هدف پژوهش تأیید شد. درنتیجه متغیرهای بررسی‌شده از اعتبار سازه‌ای لازم برخوردارند.
نتایج دیگر این آزمون مؤید آن است که این متغیرها 19/83درصد از کل واریانس‌ها را تبیین کرده‌اند. برای پی‌بردن به سازگاری درونی پرسش‌نامة پژوهش حاضر، روش آلفای کرونباخ در نرم‌افزار SPSS به کار رفته است. بر این اساس مقدار ضریب آلفای کرونباخ متغیرهای پژوهش محاسبه شده است (جدول 2) که با توجه به آستانه‌های در نظر گرفته‌شده در منابع علمی معتبر از قابلیت اعتماد مطلوبی برخوردارند.
در تعیین روستاهای نمونه، نخست از بین روستاهای بخش مرکزی شهرستان داراب، روستاهایی تعیین شدند که بیش از یک دهه از زمان اجرای طرح هادی در آنها سپری شده بود (بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، 1396)؛ سپس براساس فرمول کوکران و تصحیح، تعداد 24 روستا به‌منزلة روستاهای نمونه محاسبه و روستاهای نمونه نیز با روش تصادفی سیستماتیک مشخص شدند. براساس گزارش جمعیتی سال 1395 شبکة بهداشت شهرستان داراب[14]، این روستاها 9497 خانوار داشته‌اند (جدول 3) که به‌منظور بررسی وضعیت جهانی‌شدن آنها، تعیین حجم نمونة خانوار با استفادة دوباره از فرمول کوکران در سطح احتمال خطای ۵درصد محاسبه و خانوارهای نمونه (شامل ۳۷۰ خانوار) به‌صورت نمونه‌گیری تصادفی ساده تعیین شده‌اند و به شیوة مصاحبة حضوری از آنها پرسش‌هایی شد.
جدول- 2: مؤلفه‌ها و شاخص‌های مدنظر در بررسی جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاها و ضریب آلفای کرونباخ محاسبه‌شده در هریک از مؤلفه‌های پژوهش
|
مؤلفه‌ها |
شاخص‌ها |
ضریب آلفا |
|
ارتباطات اجتماعی روستاییان |
وضعیت تعامل و مشارکت روستاییان، مهمان‌نوازی و توریست‌پذیری، احساس مسئولیت در قبال سایر ساکنان روستا، میزان تعامل با نهادهای دولتی |
873/0 |
|
نگرش روستاییان |
سطح آگاهی در محیط‌های روستایی، وضعیت حفاظت و نگهداری از تجهیزات و امکانات محیط روستا، میزان حضور و همفکری زنان در امور روستا، تغییر در نگرش جوانان به زندگی در روستا، حذف یا رنگ‌باختگی تدریجی آداب‌ورسوم و سنن پیشین، فردگرایی و استقلال فکری |
899/0 |
|
شرایط زندگی در روستا |
احساس آرامش و رضایت از زندگی فعلی، ترجیح فراغت‌های لذت‌جویانه به فایده‌گرایانه، وضعیت اعتمادبه‌نفس اهالی دربارة مکان زندگی، میزان زیباسازی و منظر مطلوب در روستا، وضعیت بهداشت و پاکیزگی محیط روستا |
847/0 |
|
الکترونیکی‌شدن زندگی |
خروج روستا از انزوا با پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT)، الکترونیکی‌شدن بخش‌هایی از امور زندگی در روستا، وابستگی به موبایل، تبلت یا رایانه، تمایل به عضویت در شبکه‌های اجتماعی مجازی |
812/0 |
|
شهرگرایی |
همگرایی شهر و روستا در فرایند توسعه، میزان ارتباط روستاییان با شهر، رواج ویژگی‌های زندگی شهری در محیط‌های روستایی |
871/0 |
|
متحول‌شدن بازار |
تسلط بازارهای بیرونی بر بازارهای روستایی، وجود تنوع فرصت‌های شغلی در روستا، میزان انگیزة روستاییان برای سرمایه‌گذاری در روستا، تأمین نیازهای روزمره توسط فروشگاه‌های روستایی |
816/0 |
|
وضعیت مصرف |
سرعت تغییرات در محیط‌های روستایی، بارزشدن استفاده از دستاوردهای تکنولوژی‌های مدرن در محیط‌های روستایی، میزان مصرف کالاهای متنوع در زندگی روزانه و رواج فرهنگ مصرف‌گرایی، علاقه به استفاده از اینترنت |
863/0 |
|
وضعیت ساخت‌وسازها |
تمایل به نوسازی منازل، تخصیص منزل به مکانی برای استراحت و آرامش نه سایر کارکردها، کیفیت مسکن از لحاظ مصالح به‌کار گرفته‌شده، کیفیت مسکن از لحاظ امکاناتی همچون حمام و دستشویی، کیفیت فضاهای تفریحی |
910/0 |
منبع: نگارندگان، 1397
جدول- 3: ویژگی‌های کلی روستاهای نمونه
|
ردیف |
روستا |
خانوار |
جمعیت |
تعداد نمونه |
سال اجرای طرح |
ردیف |
روستا |
خانوار |
جمعیت |
تعداد نمونه |
سال اجرای طرح |
|
1 |
عطابخش |
273 |
1209 |
11 |
1389 |
13 |
نصروان |
۳۰۶ |
۱۰۹۰ |
12 |
1391 |
|
2 |
کرسیاه |
237 |
890 |
9 |
1390 |
14 |
دولت‌آباد |
267 |
939 |
10 |
1390 |
|
3 |
برآب |
236 |
860 |
9 |
1385 |
15 |
هربدان |
318 |
1135 |
12 |
1389 |
|
4 |
مروارید |
766 |
2780 |
30 |
1386 |
16 |
تنگ‌کتویه |
1211 |
4648 |
47 |
1388 |
|
5 |
سنگ چارک |
290 |
1073 |
11 |
1388 |
17 |
جمسی |
390 |
1417 |
15 |
1380 |
|
6 |
فتح‌المبین |
505 |
1860 |
19 |
1379 |
18 |
بانوج |
766 |
2727 |
30 |
1382 |
|
7 |
شمس‌آباد |
127 |
439 |
6 |
1392 |
19 |
قلعه‌بیابان |
378 |
1528 |
15 |
1381 |
|
8 |
اسماعیل‌آباد |
209 |
721 |
8 |
1389 |
20 |
نوایگان |
445 |
1415 |
17 |
1382 |
|
9 |
کوه‌جرد |
139 |
537 |
6 |
1391 |
21 |
فتح‌آباد |
440 |
1610 |
17 |
1389 |
|
10 |
مادوان |
451 |
1661 |
17 |
1378 |
22 |
خیرآباد |
179 |
694 |
8 |
1388 |
|
11 |
سلطان‌آباد |
194 |
705 |
8 |
1386 |
23 |
اسلام‌آباد |
416 |
1727 |
16 |
1386 |
|
12 |
بریسکان |
334 |
1251 |
13 |
1387 |
24 |
دهخیر سفلی |
620 |
2222 |
24 |
1385 |
منبع: شبکة بهداشت و درمان و بنیاد مسکن شهرستان داراب، 1395
به‌منظور تجزیه و تحلیل داده‌ها، نخست از روش‌های آمار تـوصیفی و استنباطی مناسب در نرم‌افزار SPSS25 بهره‌گیری شد که نتایج به‌صورت جداول و نمودار ارائه شده‌اند. در این زمینه پس از استانداردکردن متغیرها به‌منظور افزایش درستی و دقت نتایج حاصل، اهمیت نسبی هریک از متغیرها تعیین شده است. وزن‌دهی متغیرها براساس مقایسة زوجی آنها و برپایة نظرات گروه تصمیم‌ساز (شامل 13 نفر از خبرگان دانشگاهی، کارشناسان بخش فنی و مطالعات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و مجریان طرح‌های هادی روستایی با توجه به تجربیات آنها در ارتباط با این‌گونه از طرح‌ها)، در نرم‌افزار Super Decisions انجام شد؛ سپس برای استخراج نمرة نهایی، درجة اهمیت هریک از شاخص‌های مطالعه‌شده در نمرة استانداردشدة شاخص یادشده ضرب و میانگین نمرات به‌دست‌آمده از شاخص‌های هر مؤلفه به‌منزلة نمرة نهایی آن در نظر گرفته شد؛ همچنین به‌منظور رتبه‌بندی روستاهای مطالعه‌شده از نظر سطح جهانی‌شدن ویژگی‌های آنها، از نتایج این وزن‌دهی‌ها در مدل [15] Topsis استفاده شده است. این مدل قدرت زیادی در تفکیک گزینه‌ها و اولویت‌بندی آنها دارد که براساس تشابه به راه‌حل ایده‌آل رتبه‌بندی می‌شود (حسینی و همکاران، 1394: 7).
در پایان سطح‌بندی روستاهای نمونه برمبنای خروجی مدل استفاده‌شده به‌صورت گـرافیکـی با طراحی نقشه از طریق نرم‌افزار ArcGIS10.3 انجام شد که براساس آن، تحلیل فضایی وضعیت جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاهای مطالعه‌شده امکان‌پذیر شده است.
معرفی محدودة پژوهش
شهرستان داراب در جنوب شرق استان فارس و در فاصلة ۲۴۵کیلومتری شیراز واقع شده است. این شهرستان از شمال به شهرستان نیریز، از جنوب و جنوب شرق به شهرستان لار و زرین‌دشت، از شرق به استان هرمزگان و از غرب به شهرستان فسا متصل می‌شود (شکل 2). طول جغرافیایی شهرستان داراب حداقل ۵۴ درجه و ۶ دقیقه و حداکثر ۵۵ درجه و ۲۷ دقیقة طول شرقی و عرض جغرافیایی آن نیز حداقل ۲۸ درجه و ۱ دقیقه و حداکثر ۲۸ درجه و ۵۷ دقیقة عرض شمالی با متوسط ارتفاع ۱۱۲۶ متر از سطح دریاست (فرمانداری شهرستان داراب، 1396).
شکل- 2: موقعیت محدودة پژوهش در ایران، استان و شهرستان
منبع: ترسیم براساس نقشة دفتر تقسیمات کشوری وزارت کشور، 1397
یافته‌های پژوهش
بررسی ویژگی‌های توصیفی پاسخگویان نشان می‌دهد 2/82درصد از آنها را مردان و 8/17درصد از آنها را زنان تشکیل می‌دهند. از نظر سنی نیز بیشتر افراد (با 3/44درصد) در گروه سنی 35 تا 44 سال و کمترین درصد از افراد (با 4/5درصد) در گروه سنی بیش از 55 سال هستند. از نظر سطح تحصیلات نیز بیشترین فراوانی مربوط به تحصیلات دیپلم (با 8/37درصد) و کمترین فراوانی مربوط به تحصیلات بالاتر از لیسانس (با 4/1درصد) بوده است. همچنین در این پژوهش پیش از پرداختن به وضعیت جهانی‌شدن در روستاهای نمونه، سطح اقدامات طرح هادی در ابعاد مختلف بررسی شد. در این زمینه نتایج آزمون t تک‌نمونه‌ای برای مقایسة سطح کلی اقدامات طرح هادی با مقدار متوسط نظری (5/0=Test Value) نشان داد در سطح خطای کمتر از یک درصد (000/0 =Sig.)، اختلاف معناداری بین میانگین به‌دست‌آمده با متوسط نظری وجود دارد (جدول 4). بیشتربودن سطح کلی اقدامات طرح هادی از مقدار متوسط نظری بیان‌کنندة وضعیت پذیرفته و مطلوب اقدامات این طرح در سطح روستاهای مطالعه‌شده است.
جدول- 4: نتیجة آزمون t تک‌نمونه‌ای در بررسی سطح اقدامات طرح هادی
|
متغیر |
میانگین |
انحراف معیار |
اختلاف میانگین |
درجة آزادی (df) |
میزان آزمون (t) |
سطح معناداری (Sig.) |
|
سطح اقدامات طرح هادی |
812/0 |
104/0 |
312/0 |
369 |
314/29 |
000/0 |
منبع: نگارندگان، 1397
از سوی دیگر ترسیم نوارهای خطا[16] و بررسی میانگین و میزان خطای به‌دست‌آمده از سطح اقدامات در بخش‌های مختلف طرح هادی مؤید آن است که اقدامات مربوط به شبکة معابر با بیشترین میانگین و کمترین مقدار انحراف معیار نسبت به سایر بخش‌ها در وضعیت مطلـوب‌تری بوده است؛ همچنین با توجه به میانگین و میزان خطای حاصل، سطح اقــدامات در بخش‌های بهـداشتی- زیست‌محیطی و کاربری اراضی کمتر از سایر بخش‌ها بوده است (شکل 3).
شکل- 3: سطح بخش‌های مختلف اقدامات طرح هادی
منبع: نگارندگان، 1397
برای مقایسة سطح فعلی متغیرهای مختلف معرف جهانی‌شدن روستاها، آزمون تحلیل واریانس با نمونه‌های مکرر[17] به کار رفت و از میان آزمون‌های چندمتغیره، آزمون لاندای ویلکز[18] (که شهرت بیشتری دارد) مبنای کار قرار گرفت. در این راستا اثر لاندای ویلکز با مقدار «066/0V=»، «640/732 =F» و سطح معناداری 000/0 حاصل شده است. درنتیجه تفاوت زیادی بین ابعاد مختلف جهانی‌شدن در سطح اطمینان 99درصد وجود دارد؛ همچنین با توجه به اینکه مقدار Sig. آزمون کرویت موشلی کمتر از 05/0 بوده، نیازی به استفاده از سایر آزمون‌های محافظه‌کارانه نبوده است. از سوی دیگر نتایج سنجش همگنی واریانس‌های خطای مؤلفه‌های مختلف جهانی‌شدن نشان داد مقدار F برای تمامی مؤلفه‌ها در سطح خطای کمتر از 05/0 است. درنتیجه واریانس خطا در تمام مؤلفه‌ها متفاوت است؛ بنابراین مؤلفه‌های معرف جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاها به یک میزان متحول نشده‌اند و در این میان بالاترین سطح از مؤلفه‌های جهانی‌شدن مربوط به شرایط زندگی در روستا و پایین‌ترین سطح نسبت به سایر بخش‌های مطالعه‌شده نیز مربوط به نگرش روستاییان است (شکل 4).
شکل- 4: مقایسة وضعیت ابعاد مختلف جهانی‌شدن
منبع: نگارندگان، 1397
همچنین برای تحلیل ارتباط بین سطح اقدامات بخش‌های اجرایی طرح هادی و سطح جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاهای مطالعه‌شده، با توجه به نرمال بودن داده‌ها، از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شده است. نتایج بررسی نشان داد اقدامات طرح هادی در تمام بخش‌ها، با قبول خطای کمتر از 5درصد رابطة مثبت و نسبتاً قوی با سطح جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاها دارد (جدول 5). براساس نتایج این آزمون، بیشترین میزان همبستگی بین سطح جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاها و «سطح خدمات زیربنایی و عمومی» است.
جدول- 5: همبستگی بین سطح اقدامات مختلف طرح هادی و جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاهای مطالعه‌شده
|
متغیرهای پژوهش |
خدمات زیربنایی و عمومی |
شبکة معابر |
کاربری اراضی |
مسکن و ساخت‌وساز |
بهداشتی و زیست‌محیطی |
|
|
سطح جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاها |
ضریب همبستگی |
687/0 |
609/0 |
436/0 |
525/0 |
445/0 |
|
معناداری |
000/0 |
002/0 |
033/0 |
008/0 |
029/0 |
|
|
تعداد روستا |
24 |
24 |
24 |
24 |
24 |
|
منبع: نگارندگان، 1397
به‌منظور بررسی میزان تأثیرگذاری اقدامات طرح هادی بر سطح جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاهای مطالعه‌شده از آزمون رگرسیون خطی استفاده شده است. نتایج آزمون معناداربودن رگرسیون نشان می‌دهد در سطح خطای کمتر از 01/0، ترکیب خطی متغیر مستقل (سطح اقدامات طرح هادی) به شیوة معناداری توانایی پیش‌بینی و تبیین متغیر وابسته (سطح جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاها) را دارد. همچنین ضریب تعیین تعدیل‌شده مشخص کرده است بیش از 33درصد از نوسان‌های جهانی‌شدن با سطح اقدامات طرح هادی پیش‌بینی‌پذیر است.
از سوی دیگر در سطح اطمینان 99درصد، ضریب رگرسیونی استانداردشده مؤید آن است که به ازای یک واحد تغییر در سطح اقدامات طرح هادی روستایی، مقدار 596/0 تغییر در سطح جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاها ایجاد می‌شود (جدول 6).
جدول- 6: تأثیرگذاری سطح اقدامات طرح هادی بر وضعیت جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاهای مطالعه‌شده
|
متغیر مستقل |
ضریب رگرسیونی استانداردنشده |
ضریب رگرسیونی استانداردشده |
آمارة T |
معناداری (Sig.) |
|
|
خطای استاندارد |
مقدار بتا |
ضریب بتای استاندارد |
|||
|
مقدار ثابت |
035/0 |
756/0 |
- |
694/21 |
000/0 |
|
سطح اقدامات طرح هادی |
043/0 |
149/0 |
596/0 |
486/3 |
002/0 |
منبع: نگارندگان، 1397
برای تعیین درجة اهمیت متغیرهای مدنظر در جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاها و دستیابی به اهمیت نسبی و وزن مؤلفه‌های پژوهش از نرم‌افزار Super Decisions استفاده شده است. بر این اساس نتایج مربوط به مقایسه‌های زوجی مؤلفه‌های مرتبط با جهانی‌شدن نشان می‌دهد مؤلفه‌های وضعیت الکترونیکی‌شدن زندگی در روستا و وضعیت مصرف‌گرایی به ترتیب با ضرایب 183/0 و 166/0، بیشترین درجة اهمیت و مؤلفه‌های ارتباطات اجتماعی و نگرش افراد به ترتیب با ضرایب 066/0 و 083/0، کمترین درجة اهمیت را به خود اختصاص می‌دهند (شکل 5).
از سوی دیگر نتایج رتبه‌بندی روستاهای نمونه با استفاده از تکنیک Topsis بیان‌کنندة آن است که روستاهای پرجمعیت تنگ‌کتویه، فتح‌المبین و بانوج در بالاترین سطح جهانی‌شدن و روستاهای فتح‌آباد، سلطان‌آباد و خیرآباد در پایین‌ترین سطح آن هستند (جدول 7).
شکل- 5: وزن‌های حاصل از مقایسة زوجی مؤلفه‌های مطرح در جهانی‌شدن ویژگی‌های روستا
منبع: نگارندگان، 1397
جدول- 7: رتبه‌بندی روستاهای نمونه براساس وضعیت جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاها
|
ردیف |
روستا |
فاصلة ایده‌آل مثبت |
فاصلة ایده‌آل منفی |
نزدیکی نسبی به راه‌حل ایده‌آل |
ردیف |
روستا |
فاصلة ایده‌آل مثبت |
فاصلة ایده‌آل منفی |
نزدیکی نسبی به راه‌حل ایده‌آل |
|
1 |
عطابخش |
0162/0 |
0892/0 |
8461/0 |
13 |
نصروان |
0160/0 |
0862/0 |
8436/0 |
|
2 |
کرسیاه |
0173/0 |
0860/0 |
8323/0 |
14 |
دولت‌آباد |
0173/0 |
0792/0 |
8207/0 |
|
3 |
برآب |
0179/0 |
0853/0 |
8261/0 |
15 |
هربدان |
0164/0 |
0795/0 |
8293/0 |
|
4 |
مروارید |
0166/0 |
0881/0 |
8414/0 |
16 |
تنگ‌کتویه |
0061/0 |
0888/0 |
9358/0 |
|
5 |
سنگ چارک |
0180/0 |
0847/0 |
8349/0 |
17 |
جمسی |
0162/0 |
0854/0 |
8402/0 |
|
6 |
فتح‌المبین |
0089/0 |
0937/0 |
9135/0 |
18 |
بانوج |
0091/0 |
0939/0 |
9119/0 |
|
7 |
شمس‌آباد |
0161/0 |
0856/0 |
8420/0 |
19 |
قلعه‌بیابان |
0160/0 |
0759/0 |
8263/0 |
|
8 |
اسماعیل‌آباد |
0179/0 |
0857/0 |
8270/0 |
20 |
نوایگان |
0115/0 |
0796/0 |
8734/0 |
|
9 |
کوه‌جرد |
0151/0 |
0869/0 |
8524/0 |
21 |
فتح‌آباد |
0157/0 |
0671/0 |
8101/0 |
|
10 |
مادوان |
0161/0 |
0866/0 |
8437/0 |
22 |
خیرآباد |
0160/0 |
0747/0 |
8237/0 |
|
11 |
سلطان‌آباد |
0182/0 |
0782/0 |
8113/0 |
23 |
اسلام‌آباد |
0159/0 |
0863/0 |
8446/0 |
|
12 |
بریسکان |
0171/0 |
0856/0 |
8336/0 |
24 |
دهخیر سفلی |
0083/0 |
0818/0 |
9081/0 |
منبع: نگارندگان، 1397
با توجه به گستردگی و پیچیدگی مقولة جهانی‌شدن سعی شده است اثر دو عامل سابقة اجرای طرح و تعداد خانوار روستاها بر کیفیت بازخوردهای طرح و متعاقباً افزایش سطح جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاها سنجیده شود. در این راستا برای بررسی آثار سابقة زمانی اجرای طرح، تعداد خانوارهای ساکن در هریک از روستاها و آثار تعاملی این دو عامل به‌طور همزمان بر جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاهای مطالعه‌شده، آزمون فاکتوریل دو عامله به کار رفته است. نتایج نشان می‌دهد سطح جهانی‌شدن در سوابق مختلف اجرایی و تعداد خانوارهای ساکن در هریک از روستاهای مطالعه‌شده تفاوت معناداری داشته است؛ همچنین نتایج برای اثر تعاملی یا متقابل بین سابقة اجرایی طرح و تعداد خانوارهای ساکن نیز بیان‌کنندة معناداربودن این اثر است؛ به بیان دیگر تعامل یا اثر متقابل بین مدت‌زمانی که از شروع طرح می‌گذرد و تعداد خانوارهای ساکن اثبات می‌شود (جدول 8).
جدول- 8: بررسی آثار جداگانه و تعاملی دو متغیر سابقة اجرای طرح و تعداد خانوار ساکن در روستاها بر جهانی‌شدن ویژگی‌های آن
|
متغیر |
تیپ سوم مجموع مربعات |
میانگین مربعات |
مقدار F |
Sig. |
|
مدل اصلاح‌شده |
286/0 |
024/0 |
144/50 |
000/0 |
|
رهگیری |
143/92 |
143/92 |
589/193883 |
000/0 |
|
سابقة اجرای طرح |
075/0 |
012/0 |
258/26 |
000/0 |
|
تعداد خانوار ساکن در روستا |
176/0 |
044/0 |
430/92 |
000/0 |
|
سابقة اجرای طرح * تعداد خانوار |
015/0 |
008/0 |
799/15 |
000/0 |
منبع: نگارندگان، 1397
با توجه به نتایج حاصل از خروجی نهایی مدل Topsis، روستاهای نمونه براساس سطح کلی جهانی‌شدن ویژگی‌هایشان طبقه‌بندی شدند. بررسی چگونگی پراکنش روستاهای مدنظر برپایة معیارهای مدنظر بیان‌کنندة آن است که عمدتاً روستاهای واقع در بخش مرکزی محدودة مطالعه با جمعیت زیاد و سابقة اجرای طولانی‌تر و در شعاع نزدیک‌تر به شهر داراب از شدت جهانی‌شدن بیشتری برخوردارند. در مقابل روستاهای کم‌جمعیتی که در بخش‌های پیرامونی محدودة مطالعه واقع‌اند، در سطح نسبتاً ضعیفی از جهانی‌شدن ویژگی‌هایشان هستند (شکل 6).
شکل- 6: پراکنش روستاهای مطالعه‌شده به تفکیک شدت جهانی‌شدن ویژگی‌های آنها
منبع: نگارندگان، 1397
برای مقایسة وضعیت جهانی‌شدن هریک از روستاها بر پایة فواصل قرارگیری آنها تا شهر داراب با شعاع‌های 8کیلومتری، از آزمون آماری تحلیل واریانس یک‌طرفه[19] استفاده شده است. در این راستا نتایج نشان داد با قبول خطای کمتر از یک‌صدم، بین وضعیت جهانی‌شدن روستاها در فواصل مختلف قرارگیری آنها تا شهر داراب تفاوت معناداری وجود دارد. نتایج دیگر این آزمون نشان داد روستاهای واقع در فاصلة کمتر از 8 کیلومتری تا شهر داراب، بیشترین و روستاهای واقع در فاصلة 24 تا 32 کیلومتر، کمترین تأثیر را از جهانی‌شدن پذیرفته‌اند. روستاهایی که در فواصل بیش از 32کیلومتری قرار دارند، با وجود دریافت بخشی از خدمات خویش از شهر داراب به دلیل نزدیک‌شدن به سایر قطب‌های توسعة شهری، وضعیت جهانی‌شدن رو به پیشرفتی دارند (شکل 7).
شکل- 7: تأثیر فاصلة روستا تا شهر بر شدت جهانی‌شدن آنها
منبع: نگارندگان، 1397
نتیجه‌گیری
طرح‌های هادی با اقدامات و پروژه‌های عمرانی متعدد در سکونتگاههای روستایی، زمینه‌ساز فرصت‌هایی برای تقویت بنیة روستاها در جنبه‌های مختلف زندگی، تسریع فرایند گذار به سمت زندگی مدرن امروزی برای توسعة اجتماعات محلی و کم‌رنگی تمایزات هویتی بین نواحی شهری و روستایی است تا شرایط مناسب و فضای مطلوب‌تری را برای زندگی و زمینة تسهیل، هدایت و توسعة ابعاد مختلف زندگی را در روستاها فراهم آورد. در این راستا پژوهش حاضر که با هدف بررسی آثار اقدامات طرح‌های هادی بر جهانی‌شدن ویژگی‌های روستایی انجام شده است، اقدامی بدیع و جالب توجه به شمار می‌آید؛ زیرا تاکنون در هیچ‌یک از پژوهش‌های پیشین به نقش طرح هادی در جهانی‌شدن ویژگی‌های زندگی در روستاها توجه نشده است.
بررسی سطح فعلی متغیرهای مختلف معرف جهانی‌شدن روستاها در روستاهای مطالعه‌شده نشان‌دهندة تفاوت زیاد بین ابعاد مختلف جهانی‌شدن در سطح خطای یک درصد است. در این میان بالاترین سطح از مؤلفه‌های مرتبط با جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاها مربوط به شرایط زندگی در روستا و پایین‌ترین سطح نسبت به سایر بخش‌های مطالعه‌شده مربوط به نگرش روستاییان بوده است. از سوی دیگر بررسی چگونگی فراوانی روستاهای مطالعه‌شده به تفکیک سطح جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاها نشان داد جهانی‌شدن در 5/62درصد از آنها در سطح نسبتاً ضعیف، 25درصد از آنها متوسط و در 5/12درصد از آنها نسبتاً قوی است. نتایج آزمون همبستگی پیرسون نیز نشان داد سطح اقدامات در تمام بخش‌های اجرایی طرح هادی رابطة مثبت و نسبتاً قوی با سطح جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاها دارد و این امر در کنار نتایج حاصل از آزمون رگرسیون، بیان‌کنندة تأثیر سطح اقدامات طرح‌های هادی بر میزان جهانی‌شدن روستاهای مطالعه‌شده است. براساس نتایج دیگر این پژوهش عموماً روستاهایی که جمعیت بیشتری یا سابقة طولانی‌تری در اجرای طرح هادی دارند (به دلیل آنکه بسیاری از آثار و نتایج حاصل از طرح در درازمدت بروز می‌کند)، جهانی‌شدن ویژگی‌هایشان در سطح بالاتری است.
با مرور مطالعات پیشین و مقایسة نتایج پژوهش حاضر با آنها مشخص می‌شود در گذشته پژوهشی دربارة بررسی آثار طرح‌های هادی بر جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاها انجام نشده است؛ با وجود این مقایسة نتایج پژوهش حاضر با مطالعات پیشین در بررسی آثار مختلف طرح‌های هادی در سطح روستاها یا پژوهش‌های مرتبط با جهانی‌شدن آنها (نجارزاده، 1391؛ سجاسی قیداری و همکاران، 1394؛ دهقانی، 1396؛ میلبورن و کیچن، 2014؛ لال، 2015 و ماشادو، 2017) مؤید آن است که بعضی از نتایج پژوهش حاضر همسو با نتایج پژوهش‌های گذشته در بررسی شاخص‌های مشابه است.
با توجه به نتایج پژوهش برای بهبود آثار طرح‌های هادی روستایی بر جهانی‌شدن روستاها توجه به پیشنهادهای زیر مؤثر خواهد بود:
1- در چهارچـوب رویکرد «جهانـی فکرکردن و محـلی عمل‌کردن»، به‌منظور سازگاری با روندهای جهانی یا جهانی‌کردن نمادهای محلی بایستی به دنبال بومی‌محوری و محلی‌سازی پروژه‌ها و اقدامات مختلف طرح‌های هادی در مناطق روستایی متناسب با شرایط و پتانسیل‌های هر مکان برای دستیابی به شرایط مطلوب زیستی و کاستن از پیامدهای نامطلوب آنها بود و در این راستا با توجه به آثار متنوع طرح‌های هادی بر ویژگی‌های جهانی‌شدن روستاها، توجه طراحان و مجریان به شدت و نوع بازخوردهای منبعث از طرح در فضاهای روستایی ضروری است.
2- با توجه به اینکه نتایج پژوهش بیان‌کنندة ضعف طرح‌های هادی در بخش‌های بهداشتی و ساماندهی کاربری اراضی و درنهایت کاهش آثار مثبت آنها بر جهانی‌شدن ویژگی‌های روستاهاست، تمرکز و توجه بیشتر مسئولان به این ابعاد در کنار آگاهی‌بخشی و جلب مشارکت و همفکری روستاییان برای حصول نتایج مطلوب‌تر مؤثر است.
3- به‌منظور پاسخگویی به نیازهای زندگی نسل حاضر و انطباق بیشتر آن با شرایط زندگی نسل‌های آتی، توجه به کارآمدی هرچه بیشتر فضاهای در حال ساخت روستایی متناسب با فرایند روزافزون جهانی‌شدن الزامی خواهد بود.
4- با توجه به نقش پررنگ فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات (ICT) در محیط‌های روستایی بر جهانی‌شدن آنها، بایستی توسعة همه‌جانبة این فناوری‌ها با محوریت وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و سایر ارگان‌های مربوط (همچون بخش آموزش و ترویج روستایی و بنیاد مسکن روستایی) در قالب طرح‌های هادی مدنظر قرار گیرد.
5- برای جلوگیری از عقب‌ماندگی جوامع روستایی و کاهش شکاف بین توسعة شهری و روستایی، در کنار تهیه و تدوین اقداماتی متناسب با روند جهانی‌شدن، باید با آموزش، زمینه‌های آشنایی روستاییان با اقتضائات و نیازهای جهان جدید و آسیب‌ها و مزایای احتمالی آن به‌ویژه برای قشر نوجوان و جوان روستایی فراهم شود.
[1] Woods
[2] Giddens & Birdsall
[3] Lampic et al
[4] Manjunatha
[5] Milbourne & Kitchen
[6] Lal
[7] Machado
[8] Robertson
[10] Waters
[11] Content validity
[12] Structural Validity
[13] Kaiser- Meyer
[14] با توجه به قدیمی‌بودن نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1390 و نهایی‌نشدن نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395 در زمان شروع مطالعات میدانی پژوهش، برای توجه به جدیدترین آمار مربوط به تعداد خانوارهای ساکن در روستاهای مطالعه‌شده از گزارش‌های جمعیتی شبکة بهداشت شهرستان داراب (با کنترل همزمان آمار موجود با نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1390 مرکز آمار ایران) استفاده شده است.
[15] Technique for Order Preference by Similarity to the Ideal Solution
[16] Error bars with Std. deviation
[18] Wilks' Lambda
[19] One-way ANOVA
)
