Authors
1 Assistant Professor, Department of Agricultural Extension and Education, Agricultural Sciences and Natural Resources University of Khuzestan, Mollasani, Iran.
2 Professor, Department of Agricultural Extension and Education, Agricultural Sciences and Natural Resources University of Khuzestan, Mollasani, Iran.
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه
امروزه بهبود کیفیت زندگی، هدف اصلی تمام برنامهریزیها (قدمی و همکاران، 1389: 152- 183) و یکی از مهمترین اهداف عمومی هر جامعه است (دیوسالار و همکاران، 1391: 51- 66). پژوهشهای بسیاری دربارة کیفیت زندگی انجام شده است (عنابستانی و همکاران، 1396: 201) که نشان میدهد یکی از معضلات تهدیدکنندة همیشگی زندگی جوامع انسانی طی قرون متمادی، وقوع بلایا و سوانحی است که صدمات جبرانناپذیری به ابعاد مختلف زندگی انسانها اعم از حوزههای سکونتی، اجتماعی، اقتصادی، زیستمحیطی و روانشناختی وارد کرده است (Basher et al, 2015: 141). براساس گزارش سازمان ملل در آیندهای نزدیک 18 کشور جهان با کمبود آب مواجه خواهند شد و پیشبینی میشود تا سال 2025 بیش از دوسوم جمعیت جهان در شرایط کمبود جدی آب قرار گیرند (Pozzi et al, 2013: 112- 191; World Bank, 2008: 124). از سوی دیگر شمار بلایا در طول 20 سال گذشته افزایش یافته است؛ بهطوریکه این تعداد از 200 سانحه به 400 رسیده است (Pittman et al, 2011: 83- 94). در این راستا خشکسالی، مخاطرهآمیزترین بلایای طبیعی، بر طیف گستردهای از اقلیمها و اکوسیستمها تأثیر میگذارد و گواه این امر اینکه مناطق جغرافیایی متأثر از آن در چهار دهة گذشته بهسرعت افزایش یافته است (Molen et al, 2011: 765- 773 ؛چنار، 1388: 17).
خشکسالی همواره تأثیرات شدید و گاه فاجعهباری بر فعالیتهای حیاتی انسان در سراسر جهان داشته است. این پدیده همواره فاجعه محسوب نمیشود؛ بلکه تأثیر آن بر مردم و کیفیت زندگی آنان است که فاجعهباربودن یا نبودن آن را مشخص میکند (علیپور و همکاران، 1392: 113- 126). خشکسالی دربرگیرندة مجموعهای پیچیده و درهمتنیده از تأثیرات منفی بر کیفیت زندگی جوامع روستایی است؛ این پدیده ضمن تأثیر بر ابعاد مختلف فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی کشاورزان و صنایع مربوط به آن، بر خانوارهای غیرکشاورز ساکن در مناطق روستایی نیز تأثیر میگذارد (Edwards et al, 2008: 14- 29). از دیگر آثار زیانبار خشکسالی، افزایش فشارهای روحی و بیماریهای روانی، کاهش فرصتهای شغلی، کاهش توان بازپرداخت وامهای کشاورزی، افزایش بهای مواد غذایی اصلی مردم، افزایش تورم در جامعه، خشکشدن تدریجی منابع آب، رقابت برای دستیابی به آب، هزینههای اجتماعی ناشی از مهاجرت و ازهمپاشیدگی اجتماعی و خانوادگی است (Manouchehri, 2001: 15- 21)؛ به این ترتیب خشکسالی بهویژه در کشورهای در حال توسعه بهشدت بر جوانب مختلف معیشت خانوارهای روستایی تأثیر میگذارد (Singh and Nair, 2014: 475- 491; Badjeck et al, 2010: 375– 383; Mubaya et al, 2012: 9- 17). به دلیل اینکه در کشورهای در حال توسعه کشاورزی، فعالیت اقتصادی بسیاری از مناطق روستایی است و بیشتر خانوارهای روستایی بهطور مستقیم از بخش کشاورزی کسب معاش میکنند، در صورت نبود سیستمهای کاهش خطر، سرزندگی آنان بهشدت کاهش مییابد (Huard, 2008: 115- 125).
آسیبهای واردشده به کشاورزان و پیامدهای وقوع خشکسالیهای گذشته، خود بیانکنندة نداشتن آمادگی دربرابر این مخاطرة طبیعی است (شرفی و زرافشانی، 1389: 129- 154)؛ بنابراین در هر مکان اجتماعی برای مواجهشدن با تغییرات و تهدیدات باید تمهیداتی با هدف مواجهه و مقابلة بهینه لحاظ شود (Phillips, 2010: 152)؛ به همین دلیل در سطح جهانی تغییرات چشمگیری در نگرش به حوادث طبیعی دیده میشود؛ بهطوریکه نگرشها از تمرکز بر کاهش آسیبپذیری به افزایش تابآوری در مقابله با سوانح و حوادث تغییر کرده است (Cutter et al, 2008: 598- 606)؛ بنابراین شدت اثرپذیری جوامع از خشکسالی وابسته به میزان تابآوری است (طالشی و سیداخلاقی، 1397: 1- 9). این مفهوم، فرایندی پویا و محافظتی است که افراد با موقعیتهای تنشزا بهطور مناسب روبهرو شوند و خود را با شرایط سازگار کنند؛ درنتیجه سرزندگی آنان در محیط بیشتر میشود (Bahadur et al, 2015: 14).
روانشناسان تابآوری را مجموعهای از اعمال تعریف میکنند که به افراد برای غلبه بر ناملایمات و استرسها کمک میکند (گلوردی، 1396: 293- 310). براساس این تعریف، تابآوری گذشته از نتیجة سازگاری دربرابر ناملایمات بودن، فرایندی است که هنگام مواجهه با تهدیدی همیشگی یا پس از تجربهکردن اتفاقی استرسزا روی میدهد (Canetti et al, 2014: 504- 520). درواقع این مفهوم با توجه به تغییرات فزایندة جهانی بهوجودآمده و معیشتی رو به رشد تعریف شده است (Bahadur et al, 2015: 14).
در تعریفی کلی ظرفیت مثبت افراد را برای سازگاری با استرس و فجایع تابآوری نامیدهاند و این مفهوم همچنین برای تعیین ویژگی میزان مقاومت دربرابر وقایع آینده استفاده میشود. در این معنا تابآوری، یکی از عوامل محافظتی و مقاوم دربرابر عوامل خطرساز آینده در نظر گرفته شده است (Hart et al, 2007: 211)؛ درواقع انعطافپذیری مهندسی بازگشت به موقعیت پیش از بحران است که پیشبینی خطر وقوع بلایا برای درامانماندن و سازگاری هنگام رویارویی با تغییرات معنی میدهد (Community & Regional resilience Institute, 2013; Holling, 1996: 31- 44; Lloret et al, 2011: 1909– 1920).
از دیدگاه چرخة مدیریت سانحة گروه ایالتی مدیریت سانحه در ایالت کویزلند، تابآوری شامل آمادگی، واکنش، بازتوانی، بازسازی و پیشگیری است. در این رویکرد بر کاهش خطرپذیری و بهبود تابآوری همزمان با ایجاد قابلیتهای واکنش اضطراری و بازتوانی مؤثر تأکید خاصی شده است (Queensland Reconstruction Authority, 2011: 52). از این چرخه بیشتر برای بررسی آسیبپذیری سکونتگاههای روستایی استفاده میشود؛ به این علت که اطلاعات جامعی در اختیار برنامهریزان قرار میدهد (McEntire et al, 2010: 50- 64).
بهزعم بسیاری از کارشناسان هنگام خشکسالی، نبود تابآوری موجب کاهش سرزندگی و نشاط در مناطق روستایی میشود (Cabell and Oelofse, 2012: 18; Cutter et al, 2008: 598– 606; Elasha et al, 2005: 142; Erenstein et al, 2010: 112- 125; Lindstädter et al, 2016: 35; Szoenyi et al, 2016: 1- 14)؛ درواقع سرزندگی مفاهیمی چون عدالت، کارآمدی، سازگاری، انعطافپذیری و کیفیت محیطی را دربرمیگیرد که درنهایت سرزندگی به پایداری منجر میشود (Baruch et al, 2014: 518- 527; Kark & Cameil, 2009: 785- 804). این واژه به زیستپذیری و قابلیت زندگی بیش از هر واژة دیگری نزدیک است (Ryan & Bernstein, 2004: 273- 290; Shirom, 2011: 50- 64). در تعریفی دیگر سرزندگی، ویژگی مناسب برای زندگی مطلوب تعریف شده است؛ درواقع این مفهوم بیانکنندة آن است که مردم چگونه کیفیت زندگی را درک و تجربه میکنند (Cowan, 2005: 528).
کارگاه به نقل از انجمن معماران عواملی مانند رعایت اصول انسانی، فراهمآوردن گزینههای تنوع مشاغل، تقویت کاربریهای اراضی، تأمین گزینههای متنوع در خرید و تفریحات، حفاظت از منابع طبیعی و رعایت کیفیت زندگی را در بهبود سرزندگی مؤثر برمیشمرد. این مؤلفه خود شامل ابعاد سرزندگی اقتصادی، اجتماعی، محیطی و فرهنگی است (landry, 2000: 45). این مفهوم ازنظر معنا به نشاط اجتماعی نزدیک است؛ با این تفاوت که نشاط اجتماعی، یک مفهوم روانشناسی مثبتنگر است و به درجه و میزان احساسی اشاره دارد که فرد با آن کیفیت کلی زندگی خود را بهمنزلة یک زندگی کاملاً مطلوب ارزیابی میکند؛ درواقع نشاط اجتماعی مولد شور و سرزندگی است (Chou and Wang, 2016: 1- 14)؛ درنتیجه نشاط اجتماعی به داوری انسان دربارة چگونگی گذران زندگی اشاره دارد (Lane, 2017: 62- 78).
جستوجو در پژوهشهای صورتگرفته نشان میدهد بهطورکلی بررسی چندانی درزمینة سرزندگی و انعطافپذیری بهویژه در جوامع روستایی انجام نشده است (Lal et al, 2011: 819- 844). بسیاری از کشاورزان و خانوارهای روستایی برای حفظ سرزندگی و نشاط اجتماعی خود همواره به دنبال ارتقای تابآوریاند؛ بنابراین معمولاً راهبردهای جایگزین مقابله با خشکسالی (مانند راهبردهای تنوع) را به کار میگیرند (Ellis, 2000: 410; Hodbod and Eakin, 2015: 474– 484)؛ درواقع ساخت تابآوری به حفظ سرزندگی کمک خواهد کرد (Speranza et al, 2014: 109- 119). این مفهوم در سالهای گذشته در سازمانهای بینالمللی و انساندوستانه جایگاه ویژهای پیدا کرده است (Jones and Tanner, 2015: 141; Walsch-Dilly et al, 2016: 11).
خشکسالی بر شهرستان دیواندره آثار متفاوتی بر جای گذاشته است. این شهرستان همانند دیگر شهرستانهای استان کردستان طی 50 سال گذشته سه دورة ترسالی (1353- 1346 و 1368- 1356، 1378- 1374) و سه دورة خشکسالی (1356- 1353 و 1374- 1368، 1378 تاکنون) را تجربه کرده است؛ اما دورة اخیر خشکسالی که از سال 1378 شروع شده با دورههای پیشین تفاوتی اساسی داشته است؛ براساس نقشهها و شاخص SPI خشکسالی، وضعیت این شهرستان حاد است و هنوز از این وضعیت خارج نشده است (Meteorological Organization of Kurdistan Province, 2017; 211).
از جمله آثار خشکسالی بر این شهرستان کاهش 17درصدی عملکرد گندم دیم است (Agricultural Jihad Organization, 2017: 44)؛ علاوه بر این آمارهای موجود در سازمانهای حمایتی نظیر کمیتة امداد مؤید این است که معیشت برخی خانوارها بهشدت متأثر از خشکسالی آسیب دیده است و درآمد آنان پاسخگوی نیازهایشان نیست. بهطورکلی بیش از 80درصد اقتصاد بومی شهرستان دیواندره به نزولات جوّی وابسته است؛ بنابراین وابستگی شدید به کشاورزی دیم در این شهرستان، آسیبپذیری از خشکسالی را افزایش داده و بهنوعی سرزندگی در روستاهای این شهرستان افت محسوسی داشته است (Savari et al, 2016: 15).
پیشینة پژوهش
در راستای این مهم تعدادی از پژوهشگران بهنوعی زوایای مختلف این پژوهش را بررسی کردهاند؛ هرچند تاکنون پژوهشی با این عنوان انجام نشده است؛ از مهمترین آنهاست:
در بسیاری از مطالعات به این نتیجه رسیدند که تابآوری پیشگیرانه بیشترین تأثیر را بر سرزندگی خانوارها دارد (Crant, 2000: 45- 462; Grant & Ashford, 2008: 3- 34; Griffin et al, 2007: 327- 347; Parker et al, 2010: 827- 856).
در پژوهشهای دیگر دریافتند آسیبپذیری ناشی از تغییرات اقلیمی با تأثیرات زیانبار بر نظامهای کشاورزی، دامها (Harvey et al, 2014: 1- 12; Erda, 1996: 376) و محیط اقتصادی و اجتماعی روستا بر سرزندگی روستاییان نیز اثر دارد (Woods, 2012: 125- 134).
در مطالعة دیگری نیز به این نتیجه رسیدند که آثار خشکسالی به دو شکل مستقیم و غیرمستقیم بر سرزندگی روستاییان تأثیر میگذارد (Fara, 2008: 52; Udmale et al, 2014: 250- 269).
در پژوهشهای دیگر به این مهم دست یافتند که خشکسالی از سه راه زیستمحیطی (کاهش روانآبها، کاهش سطح آبهای زیرزمینی، فرسایش خاک، شوری و کاهش کیفیت آب، کاهش تنوع گیاهی)، اقتصادی (افزایش قیمت محصولات کشاورزی و دامی، افزایش تقاضا برای وامهای کمبهره، افزایش هزینة تأمین آب، کاهش تولیدات مواد غذایی) و اجتماعی (کاهش سطح بهداشت و بروز مشکلات سوءتغذیه، افزایش تضادهای سیاسی، اجتماعی و مدیریتی، افزایش درگیری بین کاربران منابع آب، کاهش کیفیت زندگی، فقر و مهاجرت) بر سرزندگی کشاورزان تأثیر میگذارد (Nairizi, 2003; Gupta and Gupta, 2003: 12- 14; Changnon et al, 1989: 27- 42; Combs, 2000: 12; Krattson et al, 1998: 41).
نتایج پژوهشهای دیگر حاکی است رابطة مثبت و معناداری بین تابآوری و سرزندگی وجود دارد (Lalfakzuali, 2016: 101- 105; Liran & Miller, 2017: 1- 15).
در پژوهشی درزمینة پدیدارشناسی درک کشاورزان از خشکسالی به این نتیجه رسیدند که برخی کشاورزان در شرایط خشکسالی نومید میشوند و بهنوعی سرزندگی خود را از دست میدهند (غلامی و همکاران، 1394: 439- 456).
در پژوهشی دیگر درزمینة پایداری معیشت دریافتند کشاورزان در شرایط خشکسالی بهشدت نشاط اجتماعی خود را از دست میدهند؛ به دلیل اینکه تابآوری مناسبی در این زمینه ندارند؛ بنابراین بین تابآوری و سرزندگی کشاورزان در شرایط خشکسالی رابطهای مثبت و معنادار وجود دارد (سواری و همکاران، 1395: 254).
در پژوهشی در داخل کشور نتایج نشان داد خشکسالی با پیامدهایی چون کاهش درآمد کشاورزان و شاغلان بخش کشاورزی، افزایش قیمت نهادهها، افزایش بیکاری و مهاجرت، کاهش قیمت زمینهای کشاورزی، افزایش قیمت غذا، کاهش تنوع و ضعیفشدن پوشش گیاهی، کاهش کیفیت خاک، خسارت به ذخایر ژنتیکی گیاهی و کوتاهشدن دورة رویش گیاه، از سرزندگی کشاورزان میکاهد (نساجی زواره، 1380: 44).
پژوهشگرانی نیز بر تأثیرات اقتصادی خشکسالی متمرکز شدند و تأثیر آن را بر ناپایداری روستاها در استان زنجان بررسی کردند. نتایج نشان داد 87درصد مهاجرتهای روستایی در منطقة مطالعهشده به دلیل افزایش روند خشکسالیها بوده است (محمدی یگانه و حکیمدوست، 1388: 267- 273).
در پژوهشی دیگر به این مهم دست یافتند که ارتقای تابآوری، راهکاری جدید برای مقابله با خشکسالی است؛ این مؤلفه امیدواری و نشاط را به جامعة روستایی بازمیگرداند (اخلاقی و طالشی، 1397: 60- 68).
در جمعبندی، خشکسالی همواره تهدیدی برای جوامع کشاورزیمحور و خانوارهای روستایی بوده است. کشاورزان کوچکمقیاس به دلیل وابستگی کمّی به کشاورزی، در صورت نبود سیستمهای کاهش خطر مانند تابآوری، نشاط و سرزندگی خود را از دست میدهند و از بخش کشاورزی خارج میشوند؛ بنابراین نخست برای هرگونه برنامهریزی مهم درزمینة ارتقای تابآوری نیاز است تأثیر این مقوله بر سرزندگی روستاییان بررسی شود تا امکان برنامهریزی اصولی در این زمینه فراهم آید. در راستای این مهم، پژوهش حاضر با بررسی تأثیر تابآوری بر سرزندگی روستاییان در شرایط خشکسالی در شهرستان دیواندره انجام شد. برای رسیدن به اهداف اختصاصی، میزان سرزندگی و تابآوری خانوارهای روستایی، رابطة بین سرزندگی و تابآوری و تأثیر آن بر خانوارهای روستایی شهرستان دیواندره بررسی شد.
روششناسی پژوهش
این پژوهش ازنظر ماهیت، هدف و گردآوری دادهها به ترتیب کمّی، کاربردی و جزو پژوهشهای توصیفی از نوع همبستگی است. جامعة آماری پژوهش شامل همة سرپرستان خانوارهای روستایی کشاورزان کوچکمقیاس (براساس تعریف مرکز آمار ایران کشاورزانی که میزان اراضی دیم زیر 25 هکتار، اراضی آبی زیر 10 هکتار و اراضی باغی زیر 2 هکتار داشته باشند) در روستاهای شهرستان دیواندره (استان کردستان) (N= 10099) است. حجم نمونه با استفاده از فرمول نمونهگیری کوکران و با واردکردن انحراف معیار متغیر وابستة پژوهش (سرزندگی) معادل
164 نفر به دست آمد.
d، خطای استاندارد است و مقدار آن معادل 2/0 محاسبه شده است. S، انحراف معیار متغیر وابسته (سرزندگی) پژوهش و مقدار آن در مرحلة پیشآزمون معادل 4/1 است. t، مقدار آمارة تی استیودنت و مقدار آن در سطح 5درصد برابر با 96/1 است.N ، حجم جامعه و n، نمایانگر حجم نمونه است.
برای افزایش اعتبار یافتهها، تعداد 195 پرسشنامه بین اعضای جامعة آماری توزیع و درنهایت تعداد 180 پرسشنامه تکمیل و بازگردانده شد. روش نمونهگیری، تصادفی طبقهای (بخشهای مختلف بهمنزلة طبقه در نظر گرفته و از هر بخش دو دهستان و از هر دهستان دو روستا و درمجموع 12 روستا برای مطالعه انتخاب شد) با انتساب متناسب بود. ابزار اصلی پژوهش، پرسشنامة پژوهشگرساخته و از پیش آزمونشده شامل سه بخش است؛ بخش اول، مربوط به ویژگیهای فردی و حرفهای سرپرست خانوار روستایی است؛ بخش دوم 30 گویة سنجش مؤلفههای تابآوری را براساس مدل چرخة مدیریت سوانح (Queensland Reconstruction Authority, 2011: 52) شامل میشود که مؤلفههای آمادگی، واکنش، بازتوانی، بازسازی و پیشگیری را با طیف لیکرتی (1- بسیار کم تا 5 بسیار زیاد) میآزماید (جدول 1)؛ بخش سوم 35 گویه مربوط به سنجش مؤلفههای سرزندگی است که براساس ادبیات نظری پژوهش مؤلفههای سرزندگی اقتصادی، اجتماعی، محیطی و فرهنگی را شامل میشود. برای سنجش این بخش از مطالعه مدل landry (2000) به کار رفت که در داخل کشور نیز در مطالعات خستو و سعیدی رضوانی (1389: 63- 74) استفاده شده است؛ اما با توجه به اینکه عموماً این پرسشنامه براساس فضای شهری طراحی شده و تاکنون در فضای روستایی استفاده نشده است، سعی شد بومیسازی پرسشنامه بهطور کامل انجام پذیرد و پایایی آن بررسی شود (جدول 2). این مؤلفهها براساس طیف لیکرت (1- بسیار کم تا 5 بسیار زیاد) سنجیده شد.
بهمنظور برآورد روایی ابزار پژوهش از نظر تعدادی متخصصان استفاده شد که شامل اعضای هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان بودند و براساس دیدگاه آنان اصلاحات لازم در پرسشنامه اعمال شد؛ همچنین از روایی سازه با محاسبة شاخص (AVE) بهره گرفته شد و برای سنجش پایایی پرسشنامه آزمون ضریب آلفا و پایایی ترکیبی به کار رفت که براساس هر دو آمارة پایایی متغیرها از مقدار مناسبی برخوردار بود (جدول 11).
بهمنظور تحلیل دادهها در دو بخش توصیفی و استنباطی، نرمافزارهای SPSSwin18 و Lisrel8.54به کار رفت. بهمنظور طبقهبندی و گروهبندی خانوارهای روستایی مدنظر براساس میزان تابآوری و سرزندگی از معیار تفاوت انحراف معیار از میانگین یا معیار ISDM بهصورت زیر استفاده شد (Gangadharappa et al, 2007: 295– 305):
A<Mean- Sd:کم
Mean- Sd<B<Mean+ :متوسط
C>Mean+ Sd:زیاد
جدول- 1: مؤلفهها و گویههای بهکار گرفتهشده در متغیر سرزندگی (landry, 2000: 45)
|
مؤلفههای سرزندگی |
گویهها |
تعداد گویه |
مقدار آلفا |
|
سرزندگی اقتصادی |
توسعة سطوح اشتغال، درآمد خالص و استانداردهای زندگی مردم، شمار گردشگران، عملکرد خردهفروشها، ارزش زمین و دارایی، غرامت بیمه، فعالیت تعاونیهای اقتصادی |
7 |
88/0 |
|
سرزندگی اجتماعی |
تعاملات اجتماعی، ارتباطات اجتماعی، پیوستگی اجتماعی، پویایی میان لایههای اجتماعی، روحیة جمعی، دامنة شیوههای زندگی، روابط موزون، جامعة روستایی باطراوت، تعلق مکانی، امید به زندگی، شور و نشاط اجتماعی |
11 |
82/0 |
|
سرزندگی محیطی |
آلودگی هوا، گردوغبار، دفع مواد زائد و فاضلابهای خانگی، حس مکان، اتصال و ارتباط به بخش شهری، امنیت محیطی، فضای روستایی باکیفیت، معماری روستایی |
8 |
81/0 |
|
سرزندگی فرهنگی |
بقا، احترام به مردم روستا و تجلیل از آنها، هویت، خاطرات، سنت، جشنهای اجتماعی، توزیع و مصرف محصولات تولیدی روستاییان، مشارکت، منزلت اجتماعی |
9 |
87/0 |
مقیاس: 1- بسیار کم، 2- کم، 3- متوسط، 4- زیاد، 5- بسیار زیاد
جدول- 2: مؤلفهها و گویههای بهکارگرفتهشده در متغیر تابآوری (Queensland Reconstruction Authority, 2011: 52)
|
مؤلفههای تابآوری |
گویهها |
تعداد گویه |
مقدار آلفا |
|
آمادگی |
مشورت با کارشناسان کشاورزی، استفاده از اطلاعات کارشناسان هواشناسی، استفاده از خدمات ترویجی، ذخیرة علوفه برای دامها، استفاده از اطلاعات نیروهای آموزشدیده و رهبران محلی، استفاده از تدبیراندیشی دولت محلی، دقت در زمان کاشت و برداشت محصول، یافتن شغل دوم |
8 |
82/0 |
|
واکنش |
مهاجرت فصلی و دائمی، تغییر شغل اصلی، کشت محصولات مقاوم و کمآببر، کشت محصولات معیشتی، کشت محصولات مخلوط، اجارة زمین، تغییر نوع دام، مرمتسازی جویچههای آب |
8 |
84/0 |
|
بازتوانی و بازسازی |
متنوعکردن معیشت، حفر چاههای عمیق و نیمهعمیق، مالچپاشی، حفظ بقایای گیاهی در سطح مزرعه، تبدیل اراضی آبی به دیم، کاهش کشت، پیوستگی مکانی قطعات اراضی، بیمهکردن محصولات تولیدی، فرآوری محصولات در خانه |
9 |
74/0 |
|
پیشگیری |
استفاده از تکنولوژی آبیاری نوین، اقدامات کنترل فرسایش خاک، استفاده از ادراکات فرهنگی، ترکیب دانش بومی و مدرن درزمینة خشکسالی، کاهش مدت آبیاری مزارع |
5 |
76/0 |
مقیاس: 1- بسیار کم، 2- کم، 3- متوسط، 4- زیاد، 5- بسیار زیاد
بررسی ویژگیهای فردی و حرفهای خانوارهای روستایی مطالعهشده
نتایج بررسی سن افراد مطالعهشده نشان داد میانگین سن آنان، 32/47 با انحراف معیار 16/11 سال و دامنة سنی آنان بین 22 تا 68 سال متغیر بود. میانگین سابقة فعالیت کشاورزی افراد مطالعهشده، 74/18 با انحراف معیار
35/10 سال بود. نتایج میانگین بعد خانوارهای مطالعهشده نشان داد میانگین بعد خانوار، 12/4 با انحراف معیار
39/2 نفر بود. میانگین درآمد فروش محصولات کشاورزی خانوارهای روستایی برابر با 39/4 با انحراف معیار
18/2 میلیون تومان بود که در دامنة 38/1 تا 8 میلیون تومان در نوسان است؛ همچنین یافتههای حاصل از نحوة تصرف اراضی نشان داد 36/62درصد زمین ملکی دارند.
یافتههای پژوهش
- میزان اثرگذاری منفی خشکسالی بر معیشت و زندگی خانوارهای روستایی
در بررسی میزان اثرگذاری منفی خشکسالی بر معیشت خانوارهای روستایی نتایج نشان داد 44/37درصد از خانوارهای مطالعهشده با بیشترین فراوانی اذعان داشتند میزان این اثرگذاری زیاد است (جدول 3).
جدول- 3: میزان اثرگذاری خشکسالی بر معیشت و زندگی خانوارهای روستایی
|
مؤلفه |
مقولهها |
تعداد |
درصد |
درصد تجمعی |
نما |
|
اثرگذاری خشکسالی بر معیشت و زندگی |
بسیار کم |
15 |
33/8 |
33/8 |
|
|
کم |
22 |
22/12 |
55/20 |
|
|
|
متوسط |
46 |
55/25 |
1/46 |
|
|
|
زیاد |
71 |
44/39 |
54/85 |
* |
|
|
بسیار زیاد |
26 |
46/14 |
100 |
|
- نیاز به دورة آموزشی مقابله با خشکسالی و بهبود تابآوری
نتایج بررسی نیاز به دورة آموزشی مقابله با خشکسالی و بهبود تابآوری نشان داد 82 نفر (55/45درصد) از خانوارهای مطالعهشده نیاز آموزشی خود را زیاد دانستند؛ این در حالی است که فقط 12 نفر (66/6درصد) از خانوارهای مطالعهشده به میزان نیاز آموزشی کم اذعان داشتند (جدول 4).
جدول- 4: نیاز به دورة آموزشی مقابله با خشکسالی و بهبود تابآوری
|
مؤلفه |
مقولهها |
تعداد |
درصد |
درصد تجمعی |
نما |
|
نیاز به دورة آموزشی |
بسیار کم |
12 |
66/6 |
66/5 |
|
|
کم |
16 |
88/8 |
54/15 |
|
|
|
متوسط |
42 |
33/23 |
87/38 |
|
|
|
زیاد |
82 |
55/45 |
42/84 |
* |
|
|
بسیار زیاد |
28 |
58/15 |
100 |
|
- توانایی یافتن رهیافت مناسب برای حفظ تابآوری و سرزندگی در شرایط خشکسالی
نتایج این بخش از پژوهش درزمینة توانایی یافتن رهیافت مناسب برای حفظ تابآوری و سرزندگی در شرایط خشکسالی نشان داد بیشتر کشاورزان توان یافتن رهیافت مناسب را برای حفظ تابآوری و سرزندگی در شرایط خشکسالی نداشتند؛ زیرا 65 نفر (11/36درصد) با بیشترین فراوانی میزان توان خود را کم و 54 نفر (0/30درصد) نیز میزان توانایی خود را بسیار کم بیان کردهاند (جدول 5).
جدول- 5: توانایی یافتن رهیافت مناسب برای حفظ تابآوری و سرزندگی در شرایط خشکسالی
|
مؤلفه |
مقولهها |
تعداد |
درصد |
درصد تجمعی |
نما |
|
یافتن رهیافت مناسب |
بسیار کم |
54 |
0/30 |
0/30 |
|
|
کم |
65 |
11/36 |
11/66 |
* |
|
|
متوسط |
40 |
22/22 |
33/88 |
|
|
|
زیاد |
13 |
22/7 |
55/95 |
|
|
|
بسیار زیاد |
8 |
45/4 |
100 |
|
- وضعیت مؤلفههای سرزندگی و تابآوری در خانوارهای روستایی
بهمنظور بررسی وضعیت زیرمؤلفههای سرزندگی از آزمون t براساس میانگین فرضی 5/2 (با توجه به نحوة سنجش گویههایی که براساس طیف لیکرت 1 تا 5 بود) استفاده شد. براساس نتایج مندرج در جدول (6)، تفاوت معناداری بین تمامی میانگین مؤلفهها (بهجز سرزندگی محیطی) با میانگین فرضی وجود دارد؛ همچنین نتایج گویای آن است که فقط مؤلفة سرزندگی فرهنگی بیش از میانگین فرضی و از مقدار مناسبی برخوردار بوده است
(جدول 6).
جدول- 6: وضعیت مؤلفههای سرزندگی در بین خانوارهای روستایی
|
مؤلفهها |
میانگین |
انحراف معیار |
t |
سطح معناداری |
|
- سرزندگی فرهنگی |
65/2 |
634/0 |
284/8 |
000/0 |
|
- سرزندگی اجتماعی |
32/2 |
611/0 |
124/9- |
000/0 |
|
- سرزندگی محیطی |
44/2 |
658/0 |
421/7- |
053/0 |
|
- سرزندگی اقتصادی |
41/2 |
675/0 |
885/7- |
000/0 |
بهمنظور گروهبندی وضعیت سرزندگی خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی از دیدگاه آنان از معیار ISDM استفاده شده و نتایج در جدول (7) آمده است. بر این اساس 90 نفر (0/50درصد) از خانوارهای روستایی از سرزندگی کم، 53 نفر (44/29درصد) از سرزندگی متوسط و 37 نفر (56/20درصد) از سرزندگی زیاد برخوردارند. با توجه به اینکه 45/78درصد از خانوارهای روستایی شهرستان دیواندره سرزندگی کم و متوسط دارند، بنابراین روستاییان مدنظر زیاد سرزنده نیستند.
جدول- 7: گروهبندی وضعیت سرزندگی خانوارهای روستایی
|
سطوح سرزندگی |
فراوانی |
درصد |
درصد تجمعی |
|
- کم |
90 |
0/50 |
0/50 |
|
- متوسط |
53 |
44/29 |
44/79 |
|
- زیاد |
37 |
56/20 |
100 |
همچنین بهمنظور بررسی وضعیت مؤلفههای تابآوری در بین خانوارهای روستایی شهرستان دیواندره در مقابله با خشکسالی از آزمون t با میانگین فرضی 5/2 استفاده شد. نتایج حاصل در جدول (8) حاکی است تفاوت معناداری در سطح (1درصد و 5درصد) بین تمامی مؤلفهها با میانگین فرضی وجود دارد و فقط مؤلفة بازتوانی و بازسازی از میانگین فرضی بیشتر بود (جدول 8).
جدول- 8: وضعیت مؤلفههای تابآوری در بین خانوارهای روستایی
|
مؤلفهها |
میانگین |
انحراف معیار |
t |
سطح معناداری |
|
- آمادگی |
42/2 |
624/0 |
585/7- |
004/0 |
|
- واکنش |
43/2 |
635/0 |
411/7- |
042/0 |
|
- بازتوانی و بازسازی |
58/2 |
678/0 |
041/8 |
003/0 |
|
- پیشگیری |
42/2 |
642/0 |
585/7- |
001/0 |
برای گروهبندی تابآوری از دیدگاه روستاییان مدنظر از معیار ISDM استفاده شده و نتایج این گروهبندی در جدول (9) آمده است. با توجه به نتایج 40درصد از خانوارهای مطالعهشده تابآوری کم و فقط 40/15درصد آنها تابآوری زیاد دارند؛ بنابراین خانوارهای روستایی شهرستان دیواندره تابآوری مساعدی ندارند.
جدول- 9: گروهبندی وضعیت تابآوری خانوارهای روستایی مطالعهشده
|
سطوح سرمایه |
فراوانی |
درصد |
درصد تجمعی |
|
- کم |
72 |
0/40 |
0/40 |
|
- متوسط |
83 |
11/46 |
11/86 |
|
- زیاد |
25 |
40/15 |
100 |
بررسی رابطة مؤلفههای تابآوری و سرزندگی خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی
بهمنظور بررسی رابطة بین مؤلفههای تابآوری و سرزندگی خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی، همبستگی پیرسون محاسبه شده و نتایج در جدول (10) آمده است.
جدول- 10: بررسی رابطة ابعاد تابآوری و سرزندگی
|
ابعاد تابآوری |
سرزندگی |
|
|
r |
Sig |
|
|
- آمادگی |
**756/0 |
000/0 |
|
- واکنش |
**766/0 |
000/0 |
|
- بازتوانی و بازسازی |
**685/0 |
002/0 |
|
- پیشگیری |
*712/0 |
000/0 |
|
- تابآوری |
**827/0 |
000/0 |
** معناداری در سطح 1درصد
نتایج تحلیل همبستگی از رابطة مثبت و معناداری در سطح 1درصد بین تمامی ابعاد تابآوری و سرزندگی خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی حکایت دارد.
تأثیر تابآوری بر سرزندگی خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی
از مدلسازی معادلات ساختاری بهمنظور بررسی تأثیر تابآوری خانوارهای روستایی بر سرزندگی آنان در شرایط خشکسالی استفاده شد. متغیر نهفتة تابآوری شامل چهار بعد آمادگی، واکنش، بازتوانی و بازیابی و پیشگیری و متغیر سرزندگی با چهار مؤلفة سرزندگی فرهنگی، اجتماعی، محیطی و اقتصادی و درمجموع متغیرهای نهفته با 8 نشانگر و هر متغیر مکنون با چهار بعد وارد تحلیل عاملی تأییدی مرتبة دوم شد. در جدول (11)، مقدار بار عاملی استانداردشده، شاخصهای آثار و سطح معناداری آنها با توجه به مقدار آمارة t در تحلیل عاملی تأییدی مرتبة دوم آمده است.
جدول- 11: مقادیر بارهای عاملی استانداردشده و سطح معناداری شاخصهای آثار تابآوری
|
سازه |
شاخص |
نماد در مدل |
ضریب استاندارد |
خطای استاندارد |
t |
R2 |
α |
CR |
AVE |
|
تابآوری |
آمادگی |
RE |
76/0 |
43/0 |
**81/17 |
58/0 |
82/0 |
85/0 |
60/0 |
|
واکنش |
REA |
77/0 |
40/0 |
**42/18 |
59/0 |
84/0 |
|||
|
بازتوانی و بازسازی |
REH |
84/0 |
29/0 |
**64/20 |
71/0 |
74/0 |
|||
|
پیشگیری |
PRE |
70/0 |
51/0 |
**15/16 |
49/0 |
76/0 |
|||
|
سرزندگی |
سرزندگی فرهنگی |
VC |
71/0 |
45/0 |
- |
51/0 |
87/0 |
88/0 |
66/0 |
|
سرزندگی اجتماعی |
VS |
87/0 |
25/0 |
**50/19 |
76/0 |
82/0 |
|||
|
سرزندگی محیطی |
VE |
83/0 |
32/0 |
**47/15 |
69/0 |
81/0 |
|||
|
سرزندگی اقتصادی |
VEC |
83/0 |
31/0 |
**49/15 |
69/0 |
88/0 |
** معناداری در سطح 1درصد
ملاحظه میشود تمامی نشانگرها (شاخصها) مقدار t بزرگتر از 96/1 دارند؛ همچنین برای متغیرهای تابآوری و سرزندگی، شاخصهای α، CR و AVE از مقدار مناسبی برخوردارند؛ بنابراین تمامی شاخصهای سنجش آثار تابآوری بر سرزندگی خانوارهای روستایی از دقت لازم برخوردار و روایی و پایایی آنها نیز تأییدشده است. شاخصهای تابآوری (RE) شامل چهار مؤلفة آمادگی (RE)، واکنش (REA)، بازتوانی و بازسازی (REH) و پیشگیری (PRE)، و سرزندگی (VI) شامل مؤلفههای سرزندگی فرهنگی (VC)، سرزندگی اجتماعی (VS)، سرزندگی محیطی (VE) و سرزندگی اقتصادی (VEC) است (شکل 1).
خلاصة اطلاعات مسیر اثر متغیرهای نهفتة برونزای تابآوری (RE) شامل چهار مؤلفة آمادگی (RE)، واکنش (REA)، بازتوانی و بازسازی (REH) و پیشگیری (PRE)، بر متغیر مکنون درونزای سرزندگی (VI) در جدول (12) آمده است.
شکل- 1: مدل معادلات ساختاری متغیرهای پژوهش با نمایش بارهای عاملی استانداردشده
جدول- 12: خلاصة تحلیل مسیر اثر متغیر مستقل بر متغیر وابستة پژوهش
|
متغیر |
بر متغیر |
ضریب مسیر[1] |
خطای استاندارد |
t |
R2 |
|
تابآوری |
سرزندگی |
83/0 |
05/0 |
**44/7 |
69/0 |
** معناداری در سطح 1درصد
با توجه به جدول (12) ملاحظه میشود ضریب مسیر استانداردشده بین تابآوری و سرزندگی برابر با 83/0 و در سطح یک درصد معنادار است (γ= 0.83, t= 7.44)؛ علاوه بر این با توجه به جدول (12) ضریب تعیین سرزندگی برابر با 69/0 و بدین معناست که 69درصد از تغییرات واریانس سرزندگی با مؤلفههای تابآوری در شرایط خشکسالی اجتماعی تبیین میشود؛ بنابراین تابآوری خانوارهای روستایی شهرستان دیواندره اثر مثبت و معناداری بر سرزندگی آنان در شرایط خشکسالی دارد و فرضیة اصلی پژوهش یعنی تأثیر تابآوری خانوارهای روستایی بر سرزندگی آنان در شرایط خشکسالی در اینجا تأیید میشود.
برای ارزیابی برازش مدل معادلات ساختاری چندین شاخص برازندگی ارائه شده است؛ بدین منظور در این مطالعه با استناد به پیشنهاد تعدادی از آماردانان از شاخصهای کای اسکویر (X2)، شاخص برازندگی (GIF)، شاخص نرمنشدة برازندگی (NNFI)، شاخص برازندگی فزاینده (IFI)، شاخص تطبیقی (CFI)، ریشة میانگین مجذور خطای تخریب (RMSEA) و شاخص میانگین مجذور باقیمانده (RMR) استفاده شد. معیار دقیقی برای شاخص کای اسکویر وجود ندارد؛ اما اگر مقدار X2 معنادار نباشد و مقادیر شاخصهایIFI، NNFI، GIFوCFI بیش از 9/0، مقدار شاخص RMSA کمتر از 05/0 و مقدار شاخص RMR کمتر از 1/0 باشد، برازش مدل مناسب خواهد بود (Arbuckle, 1999: 375– 383; Baumgartner & Homburg, 1995: 115; Shook et al, 2004: 397– 404). بر این اساس با توجه به جدول (13) دادهها ازلحاظ آماری با ساختار عاملی و زیربنای نظری مدل معادلات ساختاری متغیرهای نهفتة پژوهش از برازش مناسبی برخوردارند.
جدول- 13: شاخصهای برازندگی مدل اندازهگیری آثار تابآوری بر سرزندگی
|
شاخص |
معیار |
مقدار گزارششده |
|
X2/df |
3 و کمتر |
22/2 |
|
RMR |
کمتر از 05/0 |
011/0 |
|
GFI |
9 /0 و بیشتر |
99/0 |
|
AGFI |
9/0 و بیشتر |
98/0 |
|
NFI |
9/0 و بیشتر |
99/0 |
|
NNFI |
9/0 و بیشتر |
99/0 |
|
IFI |
9/0 و بیشتر |
99/0 |
|
CFI |
9/0 و بیشتر |
99/0 |
|
RMSEA |
کمتر از 08/0 |
015/0 |
مدل معادلات ساختاری پژوهش در حالت معناداری در شکل (2) آمده است. بر این اساس در میان ابعاد تابآوری خانوارهای روستایی، بعد بازتوانی و بازسازی نسبت به سایر ابعاد تأثیر بیشتری در بهبود سرزندگی خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی دارد؛ پس از آن ابعاد واکنش، آمادگی و پیشگیری به ترتیب بیشترین تأثیر را در بهبود سرزندگی دارند.
شکل- 2: مدل معادلات ساختاری متغیرهای پژوهش در حالت معناداری
نتیجهگیری و پیشنهادها
وقوع خشکسالی در ایران مسئلة جدیدی نیست و بررسیها نشان داده است هیچیک از مناطق کشور از این پدیده در امان نیست؛ بهنحویکه هریک از مناطق کشور برحسب شرایط طبیعی و جغرافیایی خود، آثار این پدیدة مخرب را تجربه کرده است؛ همچنین با توجه به اینکه تعداد زیاد جمعیت شاغل در بخش کشاورزی کشورهای در حال توسعه بهویژه ایران در نظامهای بهرهبرداری کوچکمقیاس فعالیت دارند و این کشاورزان همواره ستون فقرات امنیت غذایی در دنیا شناخته شدهاند، درصورتیکه سرزندگی و فعالیت آنان در شرایط خشکسالی حفظ نشود، آثار جبرانناپذیری بر بخش کشاورزی و امنیت غذایی کشور خواهد داشت.
مروری بر برنامههای توسعة کشاورزی کشور نشان میدهد همواره اهدافی نظیر افزایش تولید توجه سیاستگذاران توسعه را جلب کرده و حتی در شرایط بحرانی ناشی از خشکسالیهای اخیر نیز، تجهیز و نوسازی کشاورزی با هدف افزایش تولید صورت گرفته است؛ اما برنامة مناسبی برای حفظ سرزندگی و فعالیت آنان تدارک دیده نشده است. در این راستا یکی از عواملی که در این زمینه مؤثر واقع میشود، تابآوری است؛ زیرا فقط در این شرایط است که سازگاری مثبت به دست میآید و سرزندگی کشاورزان در شرایط خشکسالی حفظ میشود؛ بنابراین این پژوهش ضمن بررسی وضعیت تابآوری و سرزندگی کشاورزان در شرایط خشکسالی، روابط بین این دو مقوله را نیز بررسی میکند تا گامی مناسب در مسیر حفظ نشاط و سرزندگی و جلوگیری از ایجاد نومیدی در میان خانوارهای روستایی برداشته شود.
نتایج این پژوهش نشان داد خشکسالی آثار منفی زیادی بر معیشت کشاورزان دارد و بسیاری از کشاورزان نیاز آموزشی خود را برای مقابله با خشکسالی و بهبود تابآوری زیاد بیان کردهاند و تعداد زیادی از آنها توان یافتن رهیافت مناسب را در این زمینه نداشتهاند؛ همچنین نتایج تحلیل وضعیت مؤلفههای تابآوری و سرزندگی خانوارهای روستایی نشان داد وضعیت مناسبی در این زمینه ندارند. خانوارهای روستایی باید در این زمینه آموزش مناسب ببیند تا بتوانند رهیافت و توان مقابله با خشکسالی را بیابند و زمانی که آنان تابآوری مناسب را به دست آوردند، سرزندگی و شور و نشاط به جوامع روستایی بازگردانده میشود؛ همچنین نتایج تحلیل همبستگی نشان داد رابطة مثبت و معناداری در سطح یک درصد بین تمامی ابعاد تابآوری و سرزندگی خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی وجود دارد. توضیح آنکه خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی بهشدت آسیبپذیرند؛ بهویژه شهرستان دیواندره که بیشترشان کشاورزان دیمکارند و شدت وابستگی خانوارها به نزولات جوّی بیشتر است؛ بنابراین میزان آسیبپذیری آنان نیز در این زمینه زیاد است و در صورتی که با خشکسالی مواجه شوند، بهسرعت نومید میشوند و سرزندگی خود را از دست میدهند. در این راستا با توجه به رابطة مثبت و معنادار بین تابآوری و سرزندگی، نیاز است تابآوری خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی بهبود یابد تا درنهایت سرزندگی کشاورزان در شرایط خشکسالی حفظ شود.
نتایج این بخش با مطالعات Lalfakzuali, 2016; Liran & Miller, 2017 و محمدی یگانه و حکیمدوست (1388) و سواری و همکاران (1395) مبنی بر ارتباط مثبت و همجهت بین سرزندگی با تابآوری مطابقت دارد؛ علاوه بر این نتایج مدلسازی معادلات ساختاری نشان داد مؤلفههای تابآوری اثر مثبت و معناداری بر بهبود سرزندگی خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی دارد؛ بهطوریکه 69درصد از تغییرات واریانس سرزندگی را تبیین میکنند و 31درصد دیگر مربوط به عواملی بود که در این پژوهش شناسایی نشده بود. نتایج این بخش با یافتههایCrant, 2000; Grant & Ashford, 2008; Griffin et al, 2007; Parker et al, 2010; Harvey et al, 2014; Erda, 1996; Woods, 2012; Fara, 2008; Udmale et al, 2014 مطابقت دارد؛ مبنی بر اینکه تابآوری بر سرزندگی جوامع روستایی تأثیر میگذارد.
همچنین نتایج این بخش نشان داد بعد بازتوانی و بازسازی نسبت به سایر ابعاد، تأثیر بیشتری در بهبود سرزندگی خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی دارد. پس از آن ابعاد واکنش، آمادگی و پیشگیری به ترتیب بیشترین تأثیر را در بهبود سرزندگی دارند.
با توجه به مشاهدات نگارنده بیشتر خانوارهای مطالعه از خشکسالی آسیب دیده و خواستار حمایتهای دولتی برای بازیابی و بازتوانی خود در این شرایط بودند. بیشتر آنان اذعان داشتند ذخیرههای احتیاطی آنان در حال تمامشدن است و نیازمند حمایتاند. آنها نگران وضعیت خود بودند؛ زیرا سالهاست با وضعیت خشکسالی روبهرو هستند و بهوضوح نومیدی و خستگی در چهرة آنان دیده میشد و چهرههایشان رنگی از نشاط و سرزندگی نداشت. بسیاری از آنها دامها و زمینهای کشاورزی خود را فروخته بودند و هرساله بر میزان بدهکاریهایشان افزوده میشد؛ به این دلیل در شرایط حاضر موضوع بازتوانی و بازسازی بیش از سایر مقولههای تابآوری بر سرزندگی خانوارها تأثیرگذار است. در این راستا برای بهبود وضعیت براساس نتایج پژوهش پیشنهادهای زیر ارائه میشود:
- با توجه به اینکه بیشتر کشاورزان نیاز آموزشی خود را برای بهبود تابآوری و مقابله با خشکسالی زیاد بیان کردهاند، نیاز است مروجان باتجربه دورههای آموزشی ترویجی را برای خانوارهای روستایی برگزار کنند؛ همچنین نشریات ترویجی همراه با اصول فنی مناسب مقابله با خشکسالی در اختیار روستاییان قرار گیرد تا آنان توانمندی لازم را برای مقابله با خشکسالی به دست آورند.
- تقویت آموزشهای فنیوحرفهای لازم برای مهارتهای کارآفرینی و ایجاد کسبوکارهای جدید، هم بهمنزلة مکمل بخش کشاورزی و هم بهمنظور توسعة بخش غیرکشاورزی.
- بهاجرادرآمدن طرحهای مناسب ظرفیتسازی مقابله با خشکسالی در میان روستاییان برای افزایش توان مقابله با این پدیده با توجه به رابطة بین تابآوری و سرزندگی.
- با توجه به اینکه بازتوانی و بازیابی، مهمترین بعد تابآوری، بر سرزندگی تأثیرگذار است، دولت باید حمایت از راهبردهای سازگاری با خشکسالی را در برنامهها و پروژهها و تخصیص کمکهای دولتی و یارانه را برای مقابله با خشکسالی در میان کشاورزان در دستورکار خود قرار دهد.
- توسعة فرصتهای شغلی مناسب در بخش غیرکشاورزی برای جبران کاهش درآمد در شرایط خشکسالی و بهنوعی متنوعسازی منابع درآمد و امرار معاش در میان خانوارهای روستایی با هدف ارتقای تابآوری.
- تقویت توان اقتصادی کشاورزان با صندوقهای اعتباری خرد و بانک روستایی در شرایط خشکسالی برای حمایت از خانوارهای روستایی کمبضاعت و فقیر با هدف ارتقای تابآوری و درنهایت بهبود سرزندگی در میان خانوارهای روستایی.
- اطلاعرسانی و آگاهیبخشی به روستاییان و کشاورزان دربارة اهمیت و داراییهای منابع معیشتی و نحوة افزایش کارایی این منابع در شرایط خشکسالی.
- تقویت و آموزش کشاورزان براساس راهبردهای مدیریت ریسک خشکسالی برای انجام اقدامات بهینه در شرایط بحران.
- تلاش برای برقراری پوشش بیمة لازم و اعطای تسهیلات به همة صنعتگران روستایی و کشاورزی.
- فراهمکردن وامهای بانکی با بهرة کم بهمنظور احداث کارگاههای صنایع دستی برای زنان روستایی که بازوی کمکی معیشت خانوار هستند.
- بهتعویقانداختن سررسیدها و وامهای قشرهای آسیبپذیر و اعطای تسهیلات مناسب برای بازیابی و بهبود توان اقتصادی کشاورزان در زمان خشکسالی.
- راهاندازی کانال تلفیق دانش و اطلاعات فنی با خواستههای روستاییان و تولیدکنندگان محصولات کشاورزی و بازخورد آن به کشاورزان.
)
