Authors
1 Associate Professor, Geography & Rural Planning, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
2 - Ph.D. Student, Geography & Rural Planning, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
3 Ph.D. Student, Geography & Rural Planning, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه
حال که روند شهریشدن بهتدریج در حال افول است و الگوی شهرگریزی دیده میشود و از سویی ارزش و اهمیت زندگی روستایی و بومی بیشازپیش نمایان شده است، میباید بسترسازی خدمتی فضاهای روستایی به گونهای طراحی شود تا حضور گردشگران، زمینه را برای توسعة اقتصادی و اجتماعی آنها فراهم کند.
مطالعات میدانی و کتابخانهای نشان میدهد ارائهندادن یا ارائة نامناسب خدمات اقامتی و رفاهی از مهمترین چالشهای پیش روی گردشگری کشور، بهویژه گردشگری روستایی است و مجموعة گردشگری را با مشکل مواجه کرده است؛ برای نمونه مطالعة وضعیت زیرساختهای گردشگری روستای تاریخی «ابیانه» - یکی از شناختهشدهترین روستاهای هدف گردشگری کشور - نشان میدهد ارائة نامناسب خدمات رفاهی و اقامتگاهی، مهمترین ضعف گردشگری این روستا محسوب میشود (منافیان و دانشور عامری، 1393: 343). خوشبختانه با توجه به سابقة درخشان معماری در ایران (با وجود مداخلات گسترده و بدون چشمانداز در بافتها و معماری روستایی که آسیبهای جبرانناپذیری به پیکرة آن وارد کرده است)، هنوز هستند روستاهایی دارای بافتی همگن و هماهنگ با محیط و خانههایی باصلابت و استوار که از روح سادگی در کنار عناصر مهم معماری برخوردارند. در این میان، تغییر نگرش مردم و درک اهمیت معماری دلنواز سنتی و بومی، زمینه را تا حد زیادی برای اقبال گردشگران به روستاها و استفاده از خانههای روستایی فراهم کرده است. این عوامل در کنار لزوم ارائة خدمات مناسب گردشگری در روستاها، کاهش درآمدهای کشاورزی، افزایش آگاهی جامعة روستایی از مزایای گردشگری و...، فضا را به سمت استفاده از خانههای قدیمی و سنتی سوق داده است؛ به طوری که امروزه شاهد مرمت و بازپیرایی خانههای روستایی و استفاده از آنها به منزلة اقامتگاه و واحد پذیرایی گردشگری هستیم (صلواتی و گهرویی، 1393: 50). این اقامتگاهها از سوی سازمان متولی گردشگری کشور با عنوان «اقامتگاه بومگردی» معرفی شده است که خوشبختانه اهالی روستا و نیز گردشگران از آنها استقبال کردهاند.
هرچند ایجاد فضاهای اقامتی روستایی در سطح جهان از سابقة زیادی برخوردار است، اقامتگاههای بومگردی، اصطلاحی است که طی چند سال اخیر در سطح گردشگری روستایی کشور رایج شده است و یکی از مهمترین مؤلفههای توسعة گردشگری روستایی به شمار میآید. بدون شک ایجاد و بسترسازی برای توسعة اقامتگاههای بومگردی در روستاها، آثار اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی بسیاری را در پی خواهد داشت و نتایج آن سراسر فضای جغرافیایی کشور را بهرهمند خواهد کرد. در این راستا این مقاله میکوشد با بررسی نتایج اجتماعی و اقتصادی ایجاد اقامتگاه بومگردی ارگ رادکان روستای تاریخی رادکان شهرستان چناران نشان دهد حفاظت و نگهداری آثار تاریخی روستایی و مرمت آنها و نیز استفادة درست از آنها، علاوه بر پاسداشت ارزشهای معماری بومی و سنتی، زمینه را برای توسعة سکونتگاههای روستایی فراهم خواهد کرد.
پرسشهای پژوهش
بر مبنای آنچه گفته شد، پرسشهای پژوهش این است:
1- ایجاد اقامتگاههای بومگردی در سکونتگاههای روستایی به چه میزان منجر به توسعة سکونتگاههای روستایی در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و کالبدی خواهد شد؟
2- ایجاد اقامتگاههای بومگردی بر جذب گردشگر در روستای رادکان تأثیر داشته است؟
مبانی نظری پژوهش
طبیعتگرایی انسان
تا پیش از انقلاب صنعتی و ماشینیشدن جهان، انسان جزئی از طبیعت بود و رابطة بسیار نزدیکی با آن داشت (البته این نزدیکی در فرهنگهای مختلف شدت و ضعف دارد). دستیابی به آرامش واقعی، یکی از خواستههای همیشگی بشر بوده است. بدون شک بخش وسیعی از تلاشهای علمی بشر و کشف رازهای ناگشودة جهان طبیعت برای دستیابی به امکاناتی است که آرامش و آسایش را برای انسان به ارمغان آورد. امروزه با وجود تمام رفاه و آسایشی که برای انسان معاصر در سایة امکانات و ... حاصل شده، مشکلات جدیدی هم پیش روی او قرار گرفته و به نوعی آرامش را از جامعه سلب کرده است. انسان متمدن امروزی به دلیل بهرهبرداری بیرویه از طبیعت و ماشینزدگی با مسائل فراوانی روبهرو شده است (خازنی و علیمحمدی، ۱۳۹۴: 27)؛ فاصلهگرفتن از زندگی روستایی و پیرو آن دوری انسان از طبیعت و مواهب آن و مواجهه با الگوهای معیشتی شهرنشینی و صنعتی، از ویژگیهای زندگی امروز است. زندگی شهرنشینی که همواره با فشار، استرس، انواع آلودگیها و بیماریهای روحی - روانی عجین شده، روزبهروز نیاز بازگشت به گذشته و زندگی به سبک سنتی را بیشتر کرده است (فرجی راد و احسانی، 1390: 63). محیط پاک و خرم روستاها با معماری دلنوازش، تأثیر شگرفی بر روح و روان افراد دارد.
بومگردی و اکوتوریسم
در اواخر قرن 20 و در پی مطرحشدن موضوع توسعة پایدار روستایی، زمزمههایی از واژة اکوتوریسم[1] (طبیعتگردی یا بومگردی) به گوش رسید. در سالهای اخیر تعریف اکوتوریسم همواره تغییر کرده (بوکلی[2]، 2009: 4) و کاملترین آن تعریفی است که اتحادیة جهانی حفاظت (wcu) در کتاب «اکوتوریسم، اصول، تجربیات و سیاستها» تألیف مگان اپلروود آورده است: سفری مسئولانه از نظر محیط زیستی است که به منظور لذتبردن از مناطق نسبتاً بکر طبیعی (و هرگونه ویژگی فرهنگی موجود در منطقه از گذشته و حال) ترتیب داده و باعث ترویج حفظ محیط زیست میشود. در طول این سفر، گردشگران کمترین تأثیرات منفی را بر منابع طبیعی میگذارند و مردم بومی در سود حاصل از فعالیتهای اجتماعی - اقتصادی شریک میشوند. برگزینندگان این نوع سفرها ترجیح میدهند سفرهایی را در دل مناطق طبیعی داشته باشند که آنها را به طبیعت نزدیک میکند (اپلروود، 1393: 17).
اکوتوریسم، ارزشمندترین شاخة طبیعتگردی است که قصد دارد به شیوة خردمندانهای با کمترین اثر منفی بر طبیعت و فرهنگ منطقه، بیشترین فایده را برای آن داشته باشد (وود[3]، 2002: 7). این نوع گردشگری علاوه بر تعامل با جاذبههای طبیعی (رودخانه، کوهستان و...)، با زندگی و هنجار مردم محلی نیز در ارتباط است که خود نیز در تعامل با جاذبههای طبیعی است؛ از سوی دیگر طبیعتگردی، نوعی گردشگری است که در بسیاری از نقاط دنیا، فرصتهای بینظیری را برای توسعة روستایی فراهم کرده است (عنابستانی و همکاران، 1394: 64). یکی از ویژگیهای اساسی اکوتوریسم، توجه ویژه به جوامع محلی در کنار حفظ و حراست از محیط طبیعی و آداب و رسوم و فرهنگ آنهاست. در این راستا، توسعة اقامتگاههای بومگردی از مؤثرترین ابزارهایی است که ضمن حفظ و رعایت اصول اساسی اکوتوریسم، نقش چشمگیری در توسعة جوامع محلی و مشارکت آنان در امور گردشگری دارد (زیپل[4]، 1998: 485).
اقامتگاه بومگردی و تأثیر آن بر توسعة روستایی
از سال ۱۹۹۴ میلادی و در نخستین هماندیشی بینالمللی انجمنهای تخصصی اکولوژ، نوع جدیدی از اقامتگاهها با نام «اقامتگاه بومی یا اکولوژ» به صورت رسمی به دنیای گردشگری معرفی شد که در این نوع، ساختار اقامتگاه با هویت آن درهمتنیده بود. اقامتگاههای بومگردی یا اکولوژ، اقامتگاههایی هستند که در محیطهای طبیعی و روستایی با رعایت سطح ممکن ضوابط زیستمحیطی و به شکلی سازگار با معماری بومی و سیمای طبیعی منطقه برای اسکان و پذیرایی از گردشگران احداث شدند یا خانههای تاریخی و قدیمی موجود در روستاها هستند که پس از مرمت به اقامتگاه تغییر کاربری دادند و ضمن بیشترین تعامل با جامعة محلی، زمینة حضور و اقامت طبیعتگردان را با کیفیتی پسندیده و تعریفشده در محیطهای طبیعی و روستایی فراهم کردند (هاوکینز[5]، 2004: 244-219). براساس نخستین تعریف رسمی در سال ۲۰۰۲ میلادی، اقامتگاه بومی یا اکولوژ، امکانات اقامتگاهی گردشگری است که به معیارهای زیر پایبند است:
حفاظت از محیط طبیعی و فرهنگی پیرامون؛ – ایجاد کمترین اثر بر محیط طبیعی اطراف اقامتگاه هنگام ساخت آن؛ – استفاده از معماری و مصالح بومی و داشتن بافت فرهنگی و فیزیکی خاص با توجه و هماهنگ با فرم، منظره و رنگ محیط؛ – بهرهگیری از سیستمهای آبرسانی پایدار و کاهش مصرف آب؛ – بهکارگیری روشهایی برای بازیافت زبالههای خشک و دفع دیگر انواع زباله بدون آسیبرسانی به محیط؛ – استفاده از انرژیهای پایدار به روشهای سنتی و بهکارگیری انرژیهای نو با بهرهگیری از وسایل مدرن؛ – کار گروهی همراه با بهکارگیری جامعة محلی؛ – ارائة کارگاهها و برنامههای آموزشی ویژة کارکنان، گردشگران و مالکان اقامتگاهها دربارة چگونگی حفاظت و برخورد با محیط طبیعی و فرهنگی پیرامون؛ – همکاری با برنامههای پژوهشی در جهت برنامهریزی توسعة پایدار محلی (جامز[6] و همکاران، 2002: 20).
هدف اصلی از ایجاد و توسعة اقامتگاههای بومگردی دارای هویت و ساختار بومی، رسیدن به توسعة پایدار روستایی با ساماندهی و ارائة خدمات به گردشگران و طبیعتگردان است. اقامتگاههای بومگردی فقط جنبة اقامتی ندارند؛ در آنها فعالیتهای مختلفی همچون ارائة غذا و نوشیدنی بومی، ساخت، آموزش و فروش صنایع دستی محلی، اجرای نمایش و موسیقی سنتی، برگزاری رویدادهای بومی و تورها و فعالیتهای بومگردی انجام میشود. مکان فیزیکی اقامتگاه به دلیل سبک معماری، مصالح ارگانیک بهکاررفته، طراحی داخلی و مبلمان بومی آن نیز به منزلة اکوموزة بومی، بخشی از یک جاذبة گردشگری است. مهمترین اصلی که در اقامتگاه بومگردی رعایت میشود، مشارکت جامعة محلی در فعالیتهای گردشگری است (هاوکینز، 2004: 244-219)؛ برای نمونه طرحهای گردشگری روستایی در بوروبودور[7] و حومهاش در کشور اندونزی، نتیجة همکاری بین روستاییان، سازمانهای غیردولتی محلی و راهنمایان گردشگری است که منجر به ارتقاء خدمات گردشگری به گردشگران و درنهایت توسعة روستایی شده است (فاطمه[8]، 2015: 567).
از آنجا که توسعة روستایی براساس گردشگری روستایی و اقامتگاههای بومگردی در خط سیر بهرهگیری از دانش بومی و با تکیه بر سنن مردم محلی صورت میپذیرد، اقامتگاههای بومگردی ضمن احترام به دانش بومی روستاییان (که نتیجة تجارب ارزندة آنان طی قرون متمادی است)، خدمات گردشگری را که تقریباً یکسویه در شهرها ایجاد میشد، به دل روستاها میبرد و به توسعة راستین آنها کمک میکند (هاوکینز، 2004: 244-219). از سویی نیز، ملزومات برنامهریزی، توسعه و مدیریت بومگردی عبارتاند از: مدیریت منابع پایدار و حفاظت از مناطق طبیعی. توسعة پایدار در امر بومگردی مستلزم آن است که منابع طبیعی، فرهنگی و دیگر منابع حفظ شوند تا بدون قربانیکردن نیازهای آتی، منافع جامعة محلی را تأمین کنند (مسروری جنت و فلاحت، 1394: 25). بومگردی بهدرستی بر مبنای مفهوم پایداری توسعه مییابد؛ زیرا فعالیتهای بومگردی با محیط زیست طبیعی، میراث تاریخی و الگوهای فرهنگی این مناطق در ارتباط است (تیموتی و تیه[9]، 2009: 35).
نمودار- 1: مدل مفهومی پژوهش
پیشینة پژوهش
سابقة طرح اقامتگاههای بومگردی در ایران به سالهای 82 و 83 برمیگردد؛ زمانی که آقای مازیار آل داوود تصمیم گرفت اقامتگاهی را در روستای گرمه (اقامتگاه آتشوونی) از توابع شهرستان خوروبیابانک استان اصفهان برای پذیرایی از کویرنوردان و طبیعتگردان ایجاد کند. معروفترین اقامتگاههای بومگردی کشور در استانهای فارس، هرمزگان، خوزستان، کرمان، اصفهان، سمنان، مازندران، گیلان و گلستان است که به جز یک مورد، خدمات بقیة آنها برای رقابت در عرصة بینالمللی نیست. پراکنش جغرافیایی واحدهای اقامتی بومگردی از بین بیش از
50 واحد نشان میدهد سهم اصفهان با بیش از 20 اقامتگاه بیش از سایر استانهای کشور است (ادارة کل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان رضوی، 1394).
پژوهشهای انجامشده در زمینة بومگردی به دو دستة کلی تقسیم میشوند: نخست، پژوهشهایی هستند که پژوهشگران داخلی و در سطح داخل کشور ایران انجام دادهاند؛ دستة دوم، پژوهشهایی هستند که پژوهشگران در سایر کشورها انجام دادهاند و به اصطلاح با عنوان پژوهشهای خارجی مطرحاند. در زیر هر دو دسته از پژوهشهای داخلی و خارجی را معرفی میکنیم.
در بخش پژوهشهای داخلی، به بعضی پژوهشها در این زمینه اشاره میشود:
تولایی (1385) در مقالهای با عنوان «بومگردی با تأکید بر جاذبههای گردشگری استان گلستان»، درصدد ارائة مدلی برای تحقق بومگردی پایدار است. تفویض کنترل تالابهای گمیشان، آلاگل و آجیگل با توجه به میزان شکنندگی و آسیبپذیری آنها به سازمان حفاظت از محیط زیست، مسیریابی دوبارة جادة اصلی تهران - مشهد با توجه به خسرانهای زیستمحیطی که گردشگران در این گنجینة ملی ایجاد کردهاند و مجهزکردن جاذبههای طبیعی استان بهویژه پارک جهاننما به امکانات و تأسیسات گردشگری، ازجمله پیشنهادهای این مقاله است.
فرجی راد و احسانی (1390) پژوهشی با عنوان «بررسی تأثیر اقامتگاههای (خوشهسار بومگردی) بر ارتقاء سطح زندگی جامعة محلی (با تأکید بر روستای گرمه و شیبدراز)» انجام دادند. نتایج پژوهش گویای آن است که وجود اقامتگاههای بومی در مناطق روستایی مدنظر باعث ارتقاء و بهبود کیفیت زندگی جامعة بومی شده که این امر یکی از ویژگیهای اصلی اکوتوریسم است. یافتههای پژوهش نشاندهندة آن است که سیاستهای توسعة اکوتوریسم در ایران، نیازمند دقت در بسترسازی هماهنگ با نیازهای واقعی اکوتوریسم براساس اصول توسعة پایدار است؛ همچنین میباید برنامهریزیهایی برای جلب مشارکت سرمایهگذاران بومی در مناطق اکوتوریستی انجام شود تا به جای سرمایهگذاریهای کلان برای ساخت هتلهای چندستاره در دل مناطق طبیعی و ایجاد تعارضات فرهنگی و معضلات زیستمحیطی، با جلب مشارکت سرمایهگذاران بومی و هدایت آنها در مسیر درست، زیرساختهای مناسب توسعة اکوتوریسم فراهم شود.
نیکنژاد و همکاران (1392) در مقالهای با عنوان «آثار زیستمحیطی گردشگری با تأکید بر اکوتوریسم»، آثار مثبت و منفی زیستمحیطی گردشگری طبیعی یا بومگردی را بررسی کردند.
سرایی و قاسمی (1393) در مقالهای با عنوان «بررسی وضعیت گردشگری و بومگردشگری شهر ورزنه» با بهرهگیری از مطالعات میدانی و فن SWOT دریافتند این منطقه میتواند با داشتن توانمندیها و جاذبههای طبیعی و زیستمحیطی، اجتماعی و اقتصادی همراه با مدیریتی یکپارچه، تبدیل به یکی از قطبهای مهم بومگردی شود.
مسروری جنت و فلاحت (1394) در مقالهای با عنوان «نقش بومگردی در توسعة پایدار اکولوژیک (نمونة موردی: بومگردی در پارک جنگلی لویزان)»، بومگردی را شاخصی با جهتگیری به سوی پایداری اکولوژیک و توسعة شهر دانستند و آن را شناسایی و ارزیابی کردند.
عزتپناه و همکاران (1394) در مقالهای با عنوان «امکانسنجی توسعة بومگردی در شهرستان علیآباد کتول با مدل GIS و SWOT»، راهبرد مناسب توسعة کاربردی اکوتوریسم را در شهرستان علیآباد کتول واقع در استان گلستان بررسی کردند.
لطفی و همکاران (1394) با «سنجش نگرش مردم به نقش آموزش در تمایل به کارآفرینی بومگردی در منطقة کویری و بیابانی خوروبیابانک» به این نتیجه دست یافتند که بین توسعة کارآفرینی اکوتوریستی و میزان آموزش و آگاهی رابطة معنادار و همبستگی مثبتی (مستقیم) وجود دارد؛ بر این اساس با افزایش میزان آموزش و آگاهی، میزان کارآفرینی اکوتوریستی نیز در منطقة مدنظر توسعه و افزایش مییابد.
میرزادة کوهشاهی و دهقانی (1395) با «بررسی نقش پتانسیلهای بومگردی بندرعباس در جذب گردشگران» دریافتند این شهرستان از لحاظ منابع طبیعی، جذابیتهای پیرامون و دسترسی، از وضعیت مناسبی برخوردار است؛ اما از نظر امکانات رفاهی گردشگران کمبودهایی دارد که لازم است دولت و بخش خصوصی برای رفع این کمبودها اقدام کنند.
در خارج از کشور نیز، پژوهشگران مختلفی به این موضوع توجه داشتهاند که پژوهشهای برخی از آنان در اینجا مطرح میشود:
تریجوس[10] و همکاران (2008) «شبکههای پشتیبانی برای گردشگری اجتماع - محور روستایی کاستاریکا» را بررسی کردند.
استونو روجرسون[11] (2011) نیز، پژوهشی را با عنوان «مدیریت منابع طبیعی و گردشگری اجتماع - محور: پناهگاه پرنده ناتا[12]، بوتسوانا» به انجام رساندند.
«تجزیه و تحلیل شرایط موفقیت شرکتهای گردشگری اجتماع- محور آرمسترونگ[13]» (2012)، یکی دیگر از پژوهشهای پیشین است که شرایط موفقیت شرکت گردشگری اجتماع- محور[14] را از نظر گذرانده است.
«گردشگری، غذا و فرهنگ: گردشگری اجتماع - محور، مواد غذایی محلی و توسعة اجتماعی در پوندولند گیامپیکولی و کلیس[15]» (2012)، عنوان یکی دیگر از پژوهشهای پیشین است.
سوریا و گورین[16] (2012) پژوهش خود را با عنوان «تولید سوغات در گردشگری اجتماع - محور و کاهش فقر در تایلند» به انجام رساندند.
همچنین لی، جانو یانگ[17] (2013) «مفهوم و اندازهگیری رفتار سازگار با محیط زیست از دیدگاه گردشگران اجتماع - محور» را بررسی کردند.
کونتوجورجپلاس[18] و همکاران (2014)، پژوهشی را با عنوان «عوامل موفقیت در گردشگری اجتماع- محور در تایلند: نقش شانس، حمایت خارجی و رهبری محلی» انجام دادند.
جعفر و همکاران (2015) در پژوهش خود با عنوان «جامعة محلی و توسعة گردشگری: مطالعة موردی: مقصد کوهستانی روستایی»، مسئلة آثار توسعة گردشگری را بررسی و مطالعه کردند.
ربکا[19] و همکاران (2015) در بررسی نقش اقامتگاههای بومگردی بر توسعة پایدار گردشگری کشور کنیا به این نتیجه رسیدهاند که اکولوژها با افزایش آگاهی جوامع محلی و تغییر نگرش آنها و مسئولان دولتی به محیط طبیعی، در حفاظت از توانمندیهای طبیعی و توسعة گردشگری مؤثرند و با توجه به هجوم گردشگران به مناطق طبیعی با ارائة خدمات اقامتگاهی از آسیبرساندن به آنها جلوگیری میکنند.
با توجه به مطالعة پیشینة پژوهش میتوان نتیجه گرفت یکی از مهمترین خطمشیهای گردشگری که در دو دهة گذشته به صورت جهانی به آن توجه شده، رشد فزایندة گرایش به کسبوکارهای کوچک گردشگری است. راهاندازی اکولوژها یا اقامتگاههای بومگردی، از موفقترین و پایدارترین این کسبوکارهاست که فرصت مناسبی را برای کسبوکارهای کوچک خانوادگی (خانوادهمحور) ایجاد میکند. در اقامتگاههای بومگردی روابط مستقیم و متقابل میزبان و میهمان در خانه و املاک خانوادة گردشگرپذیر تحقق مییابد و این حضور و مشارکت از سوی خانواده برای تجربه و رضایت گردشگر و توسعة پایدار مقصد گردشگری و جامعة محلی، امری حیاتی است. در همین راستا، مقالة حاضر به دنبال بررسی نقش اقامتگاه بومگردی در توسعة روستای رادکان است.
معرفی منطقة پژوهش
در شمال شرق کشور ایران، استان خراسان رضوی در شهرستان چناران و بخش مرکزی آن، روستایی با قدمتی به بلندای تاریخ به نام «رادکان»[20]قرار دارد. این روستا در فاصلة 75 کیلومتری شمال غربی مشهد مقدس و در دامنههای جنوبی سلسلهجبال هزارمسجد و در حاشیة دشت کشفرود واقع شده است. رادکان روزگاری مرکز تاجگذاری شاهزادگان و پادشاهان، مرکز علم و صنعت و گردشگری و رقیب شهرهایی چون طوس بوده است. این روستا در دوران باستان و دورة اسلامی، یکی از 4 شهر مهم منطقة تاریخی طوس بوده است. برخی هم رادکان را تا پیش از سلطة مغول، مرکز خراسان دانستهاند که پس از برافتادن حکومت ایلخانیان در ولایات مختلف و تسلط و حاکمیت دولت سربداران تا مدتها در دست امرای این دولت شیعهمذهب در خراسان بوده است. همین مرکزیت و امتیاز باعث شد هر گوشه و کنار این منطقه، نمودار دورهای از تاریخ و بخشی از تمدن ایرانزمین باشد. میل تاریخی و مهم رادکان که در فاصلة 2500 متری روستای فعلی رادکان واقع است، به همراه حمام تاریخی و خانههای قدیمی روستا، یادگاران تاریخ باشکوه این روستا هستند. براساس مدارک تاریخی و پژوهشهای صورتگرفته، میل رادکان، اثر ریاضیدان، ستارهشناس و دانشمند بزرگ خراسان، حکیم خواجه نصیرالدین طوسی است.
شکل- 1: موقعیت روستای تاریخی «رادکان» در استان و شهرستان چناران (استانداری خراسان رضوی)
این منطقه تا سال ۱۳۴۴ به عنوان مرکز بخش در تقسیمات کشوری جایگاهی رفیع داشته، اما پس از آن سیری قهقرایی را طی کرده است. جمعیت رادکان براساس سرشماری سال 1390، 3 هزار و 734 نفر با هزار و 4 خانوار بوده است.
در سمت شرق روستای رادکان و در ابتدای خیابان اصلی روستا، خانهای تاریخی با قدمت یکصد ساله وجود دارد. این خانه پس از آنکه مالک آن را مرمت و بازپیرایی کرد، با مجوز اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی به اقامتگاه بومگردی تبدیل شده است. خانه دو حیات اندرونی و بیرونی دارد. در حیات اندرونی، اسطبل و کبوترخانه و یک حوض کوچک قرار دارد و حیات بیرونی شامل اتاقهای شاهنشین و اتاقهای تابستانه، موزه، چایخانه و شربتخانه در نیمطبقة دوم و حوض بزرگ آب است. امکانات اقامتی این خانة تاریخی در حال حاضر عبارتاند از: ۱۲ اتاق نامگذاریشده با بروج نجومی شامل اتاقهای شاهنشین (مجهز به سرویس بهداشتی) و اتاقهای تابستانه، چایخانه و شربتخانه، غذاخوری، 11 چشمه سرویس بهداشتی ایرانی و فرنگی، حمام، کتابخانه و موزه.
شکل- 2: تصاویری از اقامتگاه بومگردی ارگ رادکان (منبع: نگارنده، دیماه 95)
آثار تاریخی و گردشگری روستای رادکان
گردشگری روستایی که در حال حاضر از رونق بسیار خوبی در سطح جهان برخوردار است، بیشتر در روستاهایی وجود دارد که از ظرفیتهای تاریخی و طبیعی مناسبی بهرهمند باشند. در این بخش، مهمترین آثار تاریخی و طبیعی روستای رادکان چناران بررسی شدهاند که در تصمیمگیری برای ایجاد اقامتگاه و مطالعات آن نقش مهمی داشتهاند.
جدول- 1: آثار تاریخی و گردشگری روستای رادکان
|
نام آثار |
توضیحات کوتاه |
|
میل رادکان |
این اثر تاریخی از مهمترین آثار کهن کشور است که دستور ساخت آن را به خواجه نصیرالدین طوسی نسبت میدهند و از لحاظ مباحث نجومی، تعیین ظهر شرعی، پیدایش فصول، شروع نوروز و...، جایگاه و موقعیت بسیار ارزشمندی در بین متخصصان داخلی و خارجی دارد. این اثر تاریخی در تاریخ ۱۵/۱۰/۱۳۱۰ با شمارة ۱۴۶ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است. |
|
مرغزار یا النگ رادکان |
چمنزاری طبیعی بوده که به دلیل سرسبزی و زیبایی به «بهشت خراسان» شهرت داشته و محلی برای شکار و تفریح و نیز محل همایشها، تجمعات و آموزشهای نظامی و ارتش حکام و پرورش اسب درگذشتهها بوده است و رودخانة مهم «کشفرود» از آن میگذرد. |
|
رودخانة رادکان |
این رودخانه که از رشتهکوههای هزارمسجد سرچشمه میگیرد و در ضلع شمالی روستا جریان دارد و باعث سیرابشدن دشت رادکان میشود، از آبی همیشگی برخوردار است که به همراه مناظر طبیعی اطراف خود، چشمانداز بسیار زیبایی را برای اهالی و گردشگران آن به ارمغان میآورد. |
|
امامزاده ابراهیم |
این بقعة مذهبی در ابتدای ورودی درة رودخانة رادکان از سمت روستا قرار دارد. |
|
مسجد جامع رادکان |
بنایی تاریخی - مذهبی که در حاشیة خیابان اصلی روستای «رادکان» واقع شده است. این مسجد شامل یک شبستان ستوندار و حیاطی مستطیلشکل است. مسجد رادکان هیچ عنصر تزئینی ندارد و تنها کتیبة موجود در مسجد، مؤید بنیان آن در سال ۱۳۳۲ ه ق و مضمون این کتیبه دربارة وقفیات مسجد رادکان است. |
|
حمام تاریخی رادکان |
حمام رادکان مربوط به اوایل دورة قاجار در شهرستان چناران، بخش مرکزی، دهستان رادکان، مجاور روستای رادکان واقع شده و در تاریخ ۲۷ اسفند ۱۳۸۶ با شمارة ثبت ۲۲۲۹۹ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. |
منبع: ادارة کل میراث فرهنگی خراسان رضوی، 1396
روش پژوهش
پژوهش حاضر از نوع کاربردی و از نظر ماهیت و روش، توصیفی - تحلیلی مبتنی بر پرسشنامه است. اطلاعات نظری کتابخانهای است و اطلاعات مربوط به منطقة مدنظر با توزیع و تکمیل پرسشنامه و مصاحبه با مردم روستایی منطقة بررسیشده گردآوری شده است. واحد تحلیل در این پژوهش، فرد روستایی است و جامعة آماری پژوهش حاضر را خانوار روستای رادکان (ساکن در روستا یا مهاجرتکرده به شهر) در سال 1395 تشکیل داده است. از مجموع هزار و 4 خانوار در روستای نمونه، با فرمول کوکران حجم نمونة 146 خانوار به دست آمده که در مرحلة بعد نسبت به سهم و حجم تعداد خانوار هر روستا، تعداد نمونهها محاسبه شده است. این افراد با روش نمونهگیری تصادفی - طبقهای انتخاب شدهاند.
در این پژوهش، پس از تدوین پرسشنامه برای تعیین میزان اعتبار (روایی) شاخصهای تهیهشده به منظور سنجش متغیرها، از اعتبار محتوا استفاده شد. برای این منظور، پرسشنامة اولیه را 10 نفر از داوران متخصص در حوزة مطالعات گردشگری ارزیابی و داوری و به لحاظ شکل و محتوا، نظرات خود را دربارة پرسشهای پرسشنامه بیان کردند. براساس این ارزیابی، بعضی از پرسشها حذف شدند و بعضی دیگر هم به لحاظ شکلی براساس نظرات داوران تغییر کردند. درنهایت، پرسشنامه برای آزمون پیشین آماده شد. برای تعیین میزان پایایی (برآورد همسانی یا ثبات درونی) پرسشنامه نیز از آزمون کرونباخ استفاده و مشخص شد ضریب آلفای کرونباخ (با رقم 91/0) در سطح بالایی قرار دارد.
دادههای پیمایش پس از گردآوری، در نرمافزار SPSS بازبینی و تجزیه و تحلیل شدند. پردازش دادهها در سطح توصیفی و استنباطی صورت پذیرفت. در بخش توصیفی آمارههای توزیع فراوانی، میانگین درصد فراوانی نسبی و تجمعی به کار رفت و در بخش استنباطی از تحلیل عاملی استفاده شد. تحلیل عاملی، روشی آماری است که هدف آن، خلاصهکردن دادههاست. این روش برخلاف رگرسیون چندگانه، تحلیل تمایزی یا همبستگی کانونی که در آن متغیر وابسته و مستقل وجود دارد، روشی هموابسته است که در آن، همة متغیرها به طور همزمان مدنظر قرار میگیرند. هدف از بهکارگیری این روش، بهدستآوردن وزن یا درجة اهمیت هر شاخص به صورت کمّی و نیز استخراج شاخصهای ترکیبی غیرهمبسته (عاملها) است؛ به بیان دیگر، هدف آن، کشف سادهترین الگو از میان الگوهای مربوط به روابط میان متغیرهاست و به دنبال این مطلب است که آیا متغیرهای دیدهشده را میتوان بر پایة تعداد کمتری متغیر (عامل) به گونة وسیع و اساسی تبیین کرد یا نه (پورطاهری، 1389: 52).
جدول- 2: شاخصهای پژوهش
|
ردیف |
متغیر |
منبع |
|
1 |
ایجاد اشتغال مستقیم و غیرمستقیم |
تولایی، 1385 |
|
2 |
توسعة همکاریهای محلی |
مسروری جنت و فلاحت، 1394 |
|
3 |
زمینهسازی برای گردآوری اطلاعات در زمینة فرهنگ، آداب و رسوم، فولکلور، هنرهای بومی و... |
فرجیراد و احسانی، 1390 |
|
4 |
ایجاد فرصتهای شغلی جدید |
Stone & Rogerson, 2011 |
|
5 |
جذب منابع مالی |
تولایی، 1385 |
|
6 |
حضور نخبگان در روستا |
Suriya & Gruen, 2012 |
|
7 |
تنوعبخشی به تولیدات کشاورزی |
سرایی و قاسمی، 1393 |
|
8 |
افزایش سطح آگاهی و اطلاعات مردم محلی |
Jaafar, Bakri & Rasoolimanesh, 2015 |
|
9 |
شهرت بیشتر روستا |
Trejos, Chiang & Huang, 2008 |
|
10 |
افزایش قیمت زمین و رونق معاملات ملک |
فرجی راد و احسانی، 1390 |
|
11 |
هویتبخشی به روستا |
Trejos, Chiang & Huang, 2008 |
|
12 |
تقویت باورها و احترام به دانش محلیها |
Giampiccoli & Kalis, 2012 |
|
13 |
بهبود الگوی معماری بومی |
Kontogeorgopoulos, Churyen & Duangsaeng, 2014 |
|
14 |
گسترش فرهنگ استفاده از غذاهای سالم محلی |
Stone & Rogerson, 2011 |
|
15 |
گسترش مشاغل خدماتی |
تولایی، 1385 |
|
16 |
گسترش کارگاه و صنعت |
عزتپناه و همکاران، 1394 |
|
17 |
ایجاد درآمد برای ساکنان |
سرایی و قاسمی، 1393 |
|
18 |
توسعة بازارهای محلی |
فرجی راد و احسانی، 1390 |
|
19 |
حفاظت از محیط زیست و طبیعت |
Lee, Jan & Yang, 2013 |
|
20 |
تشویق به استفادهنکردن از ظروف یکبارمصرف |
مسروری جنت و فلاحت، 1394 |
|
21 |
کاهش بهرهبرداری بیرویة کشاورزی |
Lee, Jan & Yang, 2013 |
|
22 |
افزایش نشاط گردشگران |
Jaafar, Bakri & Rasoolimanesh, 2015 |
|
23 |
تأمین مالی برای زیرساختار |
Rebecca, Rose & Bor, 2015 |
|
24 |
تقویت اعتمادبهنفس و باور تواناییهای بومی |
Giampiccoli & Kalis, 2012 |
|
25 |
گسترش فرصتهای شغلی برای زنان |
تولایی، 1385 |
|
26 |
افزایش حضور گردشگران داخلی و خارجی و ادراک مفهوم جهانیشدن |
Armstrong, 2012 |
|
27 |
توسعة راههای ارتباطی |
Suriya & Gruen, 2012 |
|
28 |
انجام مراسم مختلف محلی |
فرجی راد و احسانی، 1390 |
|
29 |
استفاده از مصالح هماهنگ با طبیعت |
نیکنژاد و همکاران، 1392 |
|
30 |
توجه به خانههای تاریخی و نگهداری از آنها |
مسروری جنت و فلاحت، 1394 |
|
31 |
استفاده از معماری داخلی سادة محلی |
فرجی راد و احسانی، 1390 |
|
32 |
تأمین مالی برای مناطق حفاظتشده |
نیکنژاد و همکاران، 1392 |
|
33 |
افزایش امنیت |
Giampiccoli & Kalis, 2012 |
|
34 |
جلوگیری از مهاجرت |
Stone & Rogerson, 2011 |
|
35 |
برهمخوردن تعادل جمعیتی |
Rebecca, Rose & Bor, 2015 |
|
36 |
ایجاد دوگانگی فرهنگی |
Suriya & Gruen, 2012 |
|
37 |
گسترش ناهنجاری |
سرایی و قاسمی، 1393 |
|
38 |
تنوعبخشی به منابع درآمدی |
فرجیراد و احسانی، 1390 |
منبع: یافتههای پژوهش، 1396
یافتههای پژوهش
همانطور که در جدول زیر دیده میشود، 7/70 درصد از پاسخگویان مرد و 293 درصد زن هستند؛ از نظر سطح تحصیلات فقط 7/8 درصد پاسخگویان زیر دیپلم هستند و 6/45 درصد نیز مدرک لیسانس و بالاتر دارند. شغل
63 درصد افراد آزاد است و 37 درصد آنها شغل دولتی دارند. در این میان، 2/65 درصد از پاسخگویان در روستا و 8/34 درصد در شهر اقامت دارند (جدول 3). گفتنی است نفراتی که در حال حاضر در شهر ساکناند، اهالی بومی روستای رادکان هستند که یا به طور موقت ساکن شهر شدند یا بین شهر و روستا رفتوآمد دارند. در جدول (3)، ویژگیهای توصیفی در زمینة ویژگیهای دموگرافیک جامعة مدنظر دیده میشود.
جدول- 3: توزیع فراوانی پاسخدهندگان براساس ویژگیهای دموگرافیک
|
متغیر |
محدوده |
فراوانی |
درصد |
متغیر |
محدوده |
فراوانی |
درصد |
|
جنسیت |
زن |
27 |
3/29 |
تحصیلات |
زیر دیپلم |
8 |
7/8 |
|
مرد |
65 |
7/70 |
دیپلم |
42 |
7/45 |
||
|
محل زندگی |
روستا |
60 |
2/65 |
لیسانس |
29 |
5/31 |
|
|
شهر |
32 |
8/34 |
فوق لیسانس و بالاتر |
13 |
1/14 |
منبع: یافتههای پژوهش، 1396
اولویتبندی شاخصهای مرتبط با اقامتگاههای بومگردی و تأثیر آنها بر توسعة روستای رادکان
دربارة متغیرهای مربوط به تأثیرگذاری اقامتگاههای بومگردی بر توسعة روستای رادکان (براساس جدول 4) به ترتیب ایجاد اشتغال مستقیم و غیرمستقیم، جذب منابع مالی، گسترش مشاغل خدماتی، گسترش کارگاه و صنعت و توسعة راههای ارتباطی، بیشترین تأثیر را بر توسعة روستای رادکان داشتهاند؛ در مقابل، متغیرهای تأمین مالی برای مناطق حفاظتشده، افزایش نشاط گردشگران و گسترش ناهنجاری، کمترین میانگین تأثیرگذاری را به خود اختصاص دادهاند. اولویت سایر متغیرها در جدول (4) آمده است.
جدول- 4: دیدگاه پاسخگویان دربارة میزان تأثیر متغیرهای مربوط به شکلگیری اقامتگاههای بومگردی
|
متغیر |
میانگین رتبهای |
انحراف معیار |
ضریب تغییرات |
رتبه |
|
ایجاد اشتغال مستقیم و غیرمستقیم |
4.76 |
0.515 |
0.108 |
1 |
|
جذب منابع مالی |
4.74 |
0.494 |
0.104 |
2 |
|
گسترش مشاغل خدماتی |
4.69 |
0.463 |
0.099 |
3 |
|
گسترش کارگاه و صنعت |
4.62 |
0.597 |
0.129 |
4 |
|
توسعة راههای ارتباطی |
4.09 |
0.909 |
0.222 |
5 |
|
گسترش فرصتهای شغلی برای زنان |
4.05 |
0.673 |
0.166 |
6 |
|
شهرت بیشتر روستا |
4.05 |
0.812 |
0.200 |
7 |
|
افزایش امنیت |
4.04 |
0.531 |
0.131 |
8 |
|
تنوعبخشی به منابع درآمدی |
4 |
0.572 |
0.143 |
9 |
|
زمینهسازی برای گردآوری اطلاعات دربارة فرهنگ و آداب و رسوم |
3.99 |
0.759 |
0.190 |
10 |
|
تأمین مالی برای زیرساختها |
3.89 |
0.758 |
0.195 |
11 |
|
تنوعبخشی به تولیدات کشاورزی |
3.82 |
0.651 |
0.170 |
12 |
|
افزایش قیمت زمین و رونق معاملات ملک |
3.81 |
0.776 |
0.204 |
13 |
|
ایجاد فرصتهای شغلی جدید |
3.8 |
0.71 |
0.187 |
14 |
|
استفاده از مصالح هماهنگ با طبیعت |
3.79 |
0.825 |
0.218 |
15 |
|
بهبود الگوی معماری بومی |
3.79 |
0.701 |
0.185 |
16 |
|
جلوگیری از مهاجرت |
3.7 |
1.182 |
0.319 |
17 |
|
افزایش سطح آگاهی و اطلاعات مردم محلی |
3.49 |
0.691 |
0.198 |
18 |
|
حفاظت از محیط زیست و طبیعی |
3.46 |
0.836 |
0.242 |
19 |
|
توجه به خانههای تاریخی و نگهداری از آنها |
3.21 |
0.954 |
0.297 |
20 |
|
هویتبخشی به روستا |
3.18 |
0.52 |
0.164 |
21 |
|
تقویت باورها و احترام به دانش محلیها |
3.17 |
0.517 |
0.163 |
22 |
|
تقویت اعتمادبهنفس و باور تواناییهای بومی |
3.13 |
0.889 |
0.284 |
23 |
|
حضور نخبگان در روستا |
3.07 |
0.756 |
0.246 |
24 |
|
تشویق به استفادهنکردن از ظروف یکبارمصرف، بهویژه در پذیراییها |
2.95 |
0.498 |
0.169 |
25 |
|
انجام مراسم مختلف محلی |
2.93 |
0.691 |
0.236 |
26 |
|
استفاده از معماری داخلی سادة محلی |
2.92 |
0.767 |
0.263 |
27 |
|
کاهش بهرهبرداری بیرویة کشاورزی |
2.87 |
0.815 |
0.284 |
28 |
|
توسعة بازارهای محلی |
2.86 |
0.668 |
0.234 |
29 |
|
برهمخوردن تعادل جمعیتی |
2.81 |
0.434 |
0.154 |
30 |
|
ایجاد دوگانگی فرهنگی |
2.61 |
0.763 |
0.292 |
31 |
|
افزایش حضور گردشگران داخلی و خارجی و ادراک مفهوم جهانیشدن |
2.51 |
0.772 |
0.308 |
32 |
|
ایجاد درآمد برای ساکنان |
2.45 |
0.7 |
0.286 |
33 |
|
گسترش فرهنگ استفاده از غذاهای سالممحلی |
2.38 |
0.667 |
0.280 |
34 |
|
تأمین مالی برای مناطق حفاظتشده |
2.37 |
1.056 |
0.446 |
35 |
|
افزایش نشاط گردشگران |
2.27 |
0.612 |
0.270 |
36 |
|
گسترش ناهنجاری |
1.71 |
0.899 |
0.526 |
37 |
* مقیاس: 1 (بسیار کم)، 2 (کم)، 3 (متوسط)، 4 (زیاد) و 5 (بسیار زیاد)
تحلیل عاملی متغیرهای مرتبط با تأثیر اقامتگاه بومگردی بر توسعة سکونتگاههای روستایی
در پژوهش حاضر آثار شناساییشدة اقامتگاه بومگردی بر توسعة روستای رادکان چناران براساس چند متغیر کلی ارائه میشود. بدین منظور از تحلیل عاملی به روش «تجزیة مؤلفههای اصلی» استفاده شد که هدف از انجام آن، رفع مشکل وابستگی درونی مجموعهای از متغیرها و تلخیص آنها در چند مؤلفه یا عامل است (شریفی و خالدی، 1388: 202). در مرحلة انتخاب متغیرها با تشکیل ماتریس همبستگی، متغیرهایی که با هیچ یک از متغیرهای دیگر همبستگی ندارند، حذف میشوند. یکی از راههای بررسی وجود همبستگی بین متغیرها، مقدار آمارة KMO است که دامنة آن از ۰ تا ۱ در نوسان است؛ چنانچه مقدار این آماره بیش از ۷۰/۰ باشد، همبستگیهای موجود برای تحلیل عاملی مناسب هستند (غیاثوند، 1387: 229). جدول (5)، معیار KMO و نتایج آزمون بارتلت را نشان میدهد.
جدول- 5: نتایج آمارة KMO و آزمون بارتلت دربارة آثار اقامتگاه بومگردی بر توسعة روستای رادکان
|
مقدار KMO |
آزمون بارتلت |
درجة آزادی |
سطح معناداری |
|
0.874 |
632.589 |
435 |
0.000 |
منبع: یافتههای پژوهش، 1395
با توجه به جدول، مقدار آمارة KMO برابر با 874/0 است که تأییدکنندة تحلیل عاملی و بیانکنندة مناسببودن آن است؛ همچنین نتایج آزمون کرویت بارتلت نیز در سطح صفر معنادار است (sig<0/01)؛ به این مفهوم که بین متغیرها همبستگی معناداری وجود دارد. در این پژوهش، مقدار شاخص کفایت نمونهبرداری[21] برابر با 874/0 است که نشاندهندة کفایت نمونهگیری است. همچنین میزان مجذور کای کرویت بارتلت 589/632 است که با درجة آزادی 435 در سطح معناداری صفر حاکی از مناسببودن دادههاست و بر این اساس دادهها برای تحلیل عاملی کاربرد دارند. درمجموع از میان 35 مؤلفة بررسیشده با توجه به ملاک کیسر، هشت عامل استخراج (جدول 6) و پس از چرخش عاملی به روش Varimax، آثار اقامتگاههای بومگردی در هشت عامل دستهبندی و عوامل نیز با توجه به ماهیت متغیرها نامگذاری شدند. این هشت عامل حدود 69/88 درصد آثار اقامتگاههای بومگردی را تبیین میکنند. 11 درصد از واریانس باقیمانده مربوط به سایر متغیرهایی است که در این پژوهش پیشبینی نشده بود.
در جدول (6)، مقدار ویژه و درصد واریانس و درصد واریانس تراکمی متناظر با تمام عواملی نشان داده شده است که مقادیر ویژة آنها بیشتر از 1 بوده است.
جدول- 6: عوامل استخراجشده، مقادیر ویژه و درصد تبیین واریانس آنها از مجموعة شاخصها
|
عوامل |
مقادیر ویژة اولیه |
مجموع مجذورات بار عاملی |
مجموع مجذورات بار عاملی |
||||||
|
جمع کل |
درصد واریانس |
درصد تجمعی واریانس |
جمع کل |
درصد واریانس |
درصد تجمعی واریانس |
جمع کل |
درصد واریانس |
درصد تجمعی واریانس |
|
|
1 |
6.061 |
21.646 |
21.646 |
6.061 |
21.646 |
21.646 |
4.354 |
15.561 |
15.561 |
|
2 |
5.234 |
18.694 |
40.340 |
5.234 |
18.694 |
40.340 |
3.840 |
13.715 |
29.276 |
|
3 |
3.985 |
14.232 |
54.572 |
3.985 |
14.232 |
54.572 |
3.791 |
13.539 |
42.815 |
|
4 |
2.898 |
10.348 |
64.921 |
2.898 |
10.348 |
64.921 |
3.484 |
12.444 |
55.259 |
|
5 |
2.666 |
9.521 |
74.441 |
2.666 |
9.521 |
74.441 |
3.028 |
10.815 |
66.074 |
|
6 |
1.763 |
6.298 |
80.739 |
1.763 |
6.298 |
80.739 |
2.454 |
8.764 |
74.838 |
|
7 |
1.330 |
4.751 |
85.490 |
1.330 |
4.751 |
85.490 |
2.308 |
8.242 |
83.080 |
|
8 |
1.175 |
3.197 |
88.687 |
1.175 |
3.197 |
88.687 |
1.850 |
5.607 |
88.687 |
منبع: استخراجشده از پرسشنامه؛ Extraction Method: Principal Component Analysis
جدول زیر، بارهای عاملی 8 عامل باقیمانده را پس از چرخش نشان میدهد. با توجه به میزان همبستگی هریک از شاخصها و نتیجة تحلیل عاملی روی 37 شاخص، 8 عامل به منزلة آثار اصلی شناسایی و امکان نامگذاری آنها فراهم شد. در ادامه متغیرهای بارگذاریشده در عوامل هشتگانة این پژوهش را میتوان به شرح زیر تحلیل و نامگذاری کرد.
جدول- 7: بارهای عاملی عوامل هشتگانة اثرگذار بر توسعة روستایی از طریق اقامتگاه بومگردی
|
ردیف |
متغیر |
بار عاملی |
شماره / نام عامل |
مقدار ویژه |
درصد واریانس تبیینشده |
|
1 |
ایجاد اشتغال مستقیم و غیرمستقیم |
0.950 |
عامل اول: اشتغالزایی |
6.061 |
21.646 |
|
2 |
گسترش فرصتهای شغلی برای زنان |
0.910 |
|||
|
3 |
ایجاد فرصتهای شغلی جدید |
0.793 |
|||
|
4 |
گسترش کارگاه و صنعت |
0.914 |
عامل دوم: افزایش تولید و درآمد |
5.234 |
18.694 |
|
5 |
جذب منابع مالی |
0.933 |
|||
|
6 |
تنوعبخشی به تولیدات کشاورزی |
0.820 |
|||
|
7 |
ایجاد درآمد برای ساکنان |
0.558 |
|||
|
8 |
شهرت بیشتر روستا |
0.895 |
عامل سوم: تقویت هویت محلی |
3.985 |
14.23 |
|
9 |
زمینهسازی برای گردآوری اطلاعات دربارة فرهنگ، آداب و رسوم، هنرهای بومی و... |
0.861 |
|||
|
10 |
هویتبخشی به روستا |
0.708 |
|||
|
11 |
تقویت باورها و احترام به دانش محلیها |
0.691 |
|||
|
12 |
انجام مراسم مختلف محلی |
0.632 |
|||
|
13 |
گسترش فرهنگ استفاده از غذاهای سالم محلی |
0.554 |
|||
|
14 |
گسترش مشاغل خدماتی |
0.926 |
عامل چهارم: رونقبخش خدمات |
2.898 |
10.348 |
|
15 |
تنوعبخشی به منابع درآمدی |
0.867 |
|||
|
16 |
افزایش قیمت زمین و رونق معاملات ملک |
0.802 |
|||
|
17 |
توسعة بازارهای محلی |
0.600 |
|||
|
18 |
حفاظت از محیط زیست و طبیعی |
0.736 |
عامل پنجم: زیستمحیطی |
2.666 |
9.521 |
|
19 |
تشویق به استفادهنکردن از ظروف یکبارمصرف، بهویژه در پذیراییها |
0.658 |
|||
|
20 |
کاهش بهرهبرداری بیرویة کشاورزی |
0.612 |
|||
|
21 |
افزایش سطح آگاهی و اطلاعات مردم محلی |
0.739 |
عامل ششم: بهبود نگرش و |
1.763 |
6.298 |
|
22 |
تقویت اعتمادبهنفس و باور تواناییهای بومی |
0.691 |
|||
|
23 |
حضور نخبگان در روستا |
0.661 |
|||
|
24 |
افزایش حضور گردشگران داخلی و خارجی و ادراک مفهوم جهانیشدن |
0.567 |
|||
|
25 |
توسعة راههای ارتباطی |
0.911 |
عامل هفتم: کالبدی - معماری |
1.330 |
4.751 |
|
26 |
تأمین مالی برای زیرساختها |
0.852 |
|||
|
27 |
استفاده از مصالح هماهنگ با طبیعت |
0.765 |
|||
|
28 |
بهبود الگوی معماری بومی |
0.756 |
|||
|
29 |
توجه به خانههای تاریخی و نگهداری از آنها |
0.722 |
|||
|
30 |
استفاده از معماری داخلی سادة محلی |
0.614 |
|||
|
31 |
افزایش امنیت |
0.887 |
عامل هشتم: اجتماعی - فرهنگی |
1.175 |
3.197 |
|
32 |
جلوگیری از مهاجرت |
0.741 |
|||
|
33 |
برهمخوردن تعادل جمعیتی |
0.578 |
|||
|
34 |
ایجاد دوگانگی فرهنگی |
0.569 |
|||
|
35 |
تأمین مالی برای مناطق حفاظتشده |
0.498 |
|||
|
36 |
افزایش نشاط گردشگران |
0.437 |
|||
|
37 |
گسترش ناهنجاری |
0.496 |
منبع: یافتههای پژوهش، 1395
شکل- 3: مدل حاصل از تحلیل عاملی تأثیر اقامتگاههای بومگردی بر توسعة سکونتگاههای روستایی
منبع: یافتههای پژوهش، 1396
بنا بر یافتههای بهدستآمده از تحلیل عاملی، عوامل اصلی تأثیرگذار بر توسعة پایدار روستایی به واسطة ایجاد اقامتگاههای بومگردی به ترتیب عبارتاند از:
عامل اشتغالزایی با واریانس 65/21 (ایجاد اشتغال مستقیم و غیرمستقیم، گسترش فرصتهای شغلی برای زنان، ایجاد فرصتهای شغلی جدید)؛
عامل افزایش تولید و درآمد با واریانس 69/18 (گسترش کارگاه و صنعت، جذب منابع مالی، تنوعبخشی به تولیدات کشاورزی، ایجاد درآمد برای ساکنان)؛
عامل تقویت هویت محلی با واریانس 23/14 (شهرت بیشتر روستا، زمینهسازی برای گردآوری اطلاعات دربارة فرهنگ، آداب و رسوم، فولکلور، هنرهای بومی و...، هویتبخشی به روستا، تقویت باورها و احترام به دانش محلیها، انجام مراسم مختلف محلی، گسترش فرهنگ استفاده از غذاهای سالم محلی)؛
عامل رونقبخش خدمات با واریانس 35/10 (گسترش مشاغل خدماتی، تنوعبخشی به منابع درآمدی، افزایش قیمت زمین و رونق معاملات ملک، توسعة بازارهای محلی)؛
عامل زیستمحیطیبا واریانس 52/9 (حفاظت از محیط زیست و طبیعی، تشویق به استفادهنکردن از ظروف یکبارمصرف بهویژه در پذیراییها، کاهش بهرهبرداری بیرویة کشاورزی)؛
عامل بهبود نگرش و آگاهی جامعهبا واریانس 3/6 (افزایش سطح آگاهی و اطلاعات مردم محلی، تقویت اعتمادبهنفس و باور تواناییهای بومی، حضور نخبگان در روستا، افزایش حضور گردشگران داخلی و خارجی و ادراک مفهوم جهانیشدن)؛
عامل کالبدی - معماری با واریانس 75/4 (توسعة راههای ارتباطی، بهبود الگوی معماری بومی، استفاده از مصالح هماهنگ با طبیعت، توجه به خانههای تاریخی و نگهداری از آنها، استفاده از معماری داخلی سادة محلی)؛
عامل اجتماعی - فرهنگی با واریانس 12/3 (افزایش امنیت، جلوگیری از مهاجرت، برهمخوردن تعادل جمعیتی، ایجاد دوگانگی فرهنگی، گسترش ناهنجاری، افزایش نشاط گردشگران).
گفتنی است عوامل کالبدی - معماری و اجتماعی - فرهنگی با توجه به میزان واریانس تبیینکنندة کمّی که به نسبت سایر عوامل دارند، کمترین تأثیر را بر توسعة پایدار روستایی (به واسطة ایجاد اقامتگاههای بومگردی) داشتهاند.
در ادامه برای بررسی میزان عوامل مؤثر بر توسعة روستای رادکان به واسطة شکلگیری اقامتگاههای بومگردی (متغیرهای مؤثر بر هر عامل با هم ترکیب) و با توجه به نرمالبودن متغیرهای پژوهش از آزمون T تکنمونهای استفاده شده است؛ بنابراین میانگین محاسبهشدة عوامل هشتگانه با میانگین فرضی 3 سنجش و ثابت میشود میانگین واقعی نظر کل پاسخگویان از 3 بیشتر و در حد بالاست و با توجه به میزان معناداری بهدستآمده که برای تمام ابعاد کمتر از 05/0 است، این ابعاد معنادار و تعمیمدادنی به کل جامعه است؛ همچنین حد بالا و پایین تمام عوامل مثبت بوده است؛ بدین معنا که میانگین جامعه در این ابعاد بیش از مقدار مورد آزمون است؛ این نتیجه گویای این است که در روستای رادکان، عوامل بررسیشده در افزایش توسعة روستا ناشی از گردشگری بومگردی نقش بسیار مثبتی دارند؛ از این بین، عامل چهارم (رونقبخش خدمات) با آمارة 11/9 و عامل اول (اشتغالزایی) با آمارة 62/8، بیشترین نقش را داشتهاند (جدول 8).
جدول- 8: بررسی نقش عوامل استخراجشده از تحلیل عاملی در توسعة روستای رادکان (آزمون T تکنمونهای)
|
متغیرهای پژوهش |
آمارة t |
میانگین |
انحراف معیار |
میزان معنادار |
اختلاف میانگین |
95% Confidence Interval of the Difference |
|
|
Lower |
Upper |
||||||
|
عامل اول: اشتغالزایی |
8.619 |
3.347 |
0.556 |
0.000 |
0.35 |
0.268 |
0.427 |
|
عامل دوم: افزایش تولید و درآمد |
8.027 |
3.263 |
0.452 |
0.000 |
0.26 |
0.198 |
0.328 |
|
عامل سوم: تقویت هویت محلی |
5.575 |
3.198 |
0.489 |
0.000 |
0.20 |
0.128 |
0.268 |
|
عامل چهارم: رونقبخش خدمات |
9.113 |
3.237 |
0.359 |
0.000 |
0.24 |
0.186 |
0.289 |
|
عامل پنجم: زیستمحیطی |
5.417 |
3.185 |
0.470 |
0.000 |
0.18 |
0.117 |
0.252 |
|
عامل ششم: بهبود نگرش و آگاهی جامعه |
6.585 |
3.173 |
0.362 |
0.000 |
0.17 |
0.121 |
0.225 |
|
عامل هفتم: کالبدی - معماری |
6.254 |
3.211 |
0.466 |
0.000 |
0.21 |
0.145 |
0.278 |
|
عامل هشتم: اجتماعی - فرهنگی |
3.052 |
3.083 |
0.373 |
0.003 |
0.08 |
0.029 |
0.136 |
منبع: یافتههای پژوهش، 1396
نتیجهگیری و پیشنهادها
ماشینیشدن زندگی شهری و مسائل و مشکلات ناشی از آن باعث گرایش مردم به استفاده از فضاهای طبیعی و بومی شده است که با فرهنگ و جغرافیای آنها انطباق دارد. بسیاری از روستاها، بهویژه روستاهای برخوردار از چشماندازهای متنوع گردشگری، در اواخر هفته و تعطیلات، شاهد حضور گردشگرانی هستند که مایلاند فارغ از هیاهوی زندگی پرتلاطم شهری، لحظاتی را در فضای آرام روستاها به سر برند که با حقیقت سرشت آدمی نزدیکی بیشتری دارد. حضور گردشگران در این دسته از روستاها، فرصت مغتنمی است تا علاوه بر فراهمآمدن امکانات مورد نیاز آنها، سطح خدمات روستایی افزایش یابد و بستر توسعة روستایی از طریق اقتصاد گردشگری شکل گیرد؛ البته باید فضای روستا را به گونهای مدیریت کرد تا کمترین آسیب متوجه محیط زیست آنجا شود و رشد و تعالی پایدار آنها را دربرداشته باشد.
نگاهی از سر تأمل به روستاهای گردشگرپذیر نشان میدهد تاکنون آنطور که باید خدمات گردشگری (رفاهی، پذیرایی، اقامتی و...) در آنها ارائه نشده است؛ به همین دلیل ماندگاری گردشگران در روستا، اندک است و گاه محیط زیست آن نیز آسیب میبیند. این عامل به طور یقین دو طرف (گردشگر و جامعة میزبان) را تا حد زیادی ناخرسند نگه میدارد و همچنین منطبقنبودن تقاضای گردشگری با خدمات ارائهشده از سوی جامعة محلی، آسیبهای زیستمحیطی زیادی را بر پیکرة این نوع روستاها وارد میکند.
در پژوهش حاضر آثار شناساییشدة اقامتگاه بومگردی بر توسعة روستای رادکان چناران براساس چند متغیر بررسی شده است. با توجه به نظرسنجی انجامشده به ترتیب ایجاد اشتغال مستقیم و غیرمستقیم، جذب منابع مالی، گسترش مشاغل خدماتی، گسترش کارگاه و صنعت و توسعة راههای ارتباطی، مهمترین آثار شکلگیری اقامتگاه بومگردی در روستای رادکان بودهاند؛ در مقابل، متغیرهای تأمین مالی برای مناطق حفاظتشدۀ فرهنگی، افزایش نشاط گردشگران و گسترش ناهنجاری، کمترین میانگین تأثیرگذاری را به خود اختصاص دادهاند.
در ادامه برای تحلیل آثار شناساییشدة اقامتگاه بومگردی بر توسعة روستای رادکان براساس چند متغیر کلی، از تحلیل عاملی به روش «تجزیة مؤلفههای اصلی» استفاده شد. با توجه به مقدار آمارة KMO (874/0) مشخص شد تحلیل عاملی برای این آزمون مناسب است؛ همچنین نتایج آزمون کرویت بارتلت نیز در سطح صفر معنادار است (sig<0/01)؛ به این مفهوم که بین متغیرها، همبستگی معناداری وجود دارد؛ بنابراین پس از چرخش عاملی به روش Varimax، آثار اقامتگاههای بومگردی در هشت عامل دستهبندی شدند. این هشت عامل درمجموع حدود 69/88 درصد آثار اقامتگاههای بومگردی را تبیین میکنند. عوامل اصلی تأثیرگذار بر توسعة پایدار روستایی به واسطة ایجاد اقامتگاههای بومگردی عبارتاند از:
عامل اشتغالزایی که 65/21 درصد اثرگذاری اقامتگاه بومگردی را تبیین میکند و شامل متغیرهای ایجاد اشتغال مستقیم و غیرمستقیم، گسترش فرصتهای شغلی برای زنان و ایجاد فرصتهای شغلی جدید است؛
عامل افزایش تولید و درآمد با واریانس 69/18 و عامل تقویت هویت محلی با واریانس 23/14، بیشترین درصد اثرگذاری اقامتگاه بومگردی را بر توسعة روستای رادکان تبیین میکنند؛
این نتایج با یافتههای سرایی و قاسمی (1393)، تولایی (1385) و فرجی راد و احسانی (1390) همسوست.
در مقابل، عوامل کالبدی - معماری با واریانس 75/4 و اجتماعی - فرهنگی با واریانس 12/3، کمترین تأثیر را بر توسعة پایدار روستایی (به واسطة ایجاد اقامتگاههای بومگردی) داشتهاند.
در ادامه با توجه به نتایج آزمون T تکنمونهای، حد بالا و پایین تمام عوامل مثبت بوده است؛ بدین معنی که میانگین جامعه در این ابعاد بیش از مقدار مورد آزمون است؛ این نتیجه گویای این است که در روستای رادکان عوامل بررسیشده در افزایش توسعة روستا ناشی از گردشگری بومگردی نقش بسیار مثبتی دارند؛ عامل چهارم (رونقبخش خدمات) با آمارة 11/9 و عامل اول (اشتغالزایی) با آمارة 62/8، بیشترین نقش را داشتهاند.
نتایج پژوهش نشان میدهد حضور گردشگران در روستای مدنظر باعث ارتقاء زندگی جامعة محلی شده است. ایجاد شغلهای مرتبط با گردشگری، زمینة جلوگیری از مهاجرت مردم روستا را به شهرهای بزرگ فراهم میسازد. تلاش برای توزیع عادلانة درآمد و روند درست افزایش درآمدهای حاصل از گردشگری در منطقه، در پیشگیری از آثار منفی گردشگری در منطقه ازجمله رقابتهای ناسالم و بروز اختلافات محلی نقش مهمی را ایفا میکند.
از دیگر نتایج این پژوهش، تأثیر رونق گردشگری در منطقه بر حضور فعال زنان در فعالیتهای اجتماعی، بهویژه تولید صنایع دستی بومی است. ایجاد انگیزه در زنان برای مشارکت در فعالیتهای اجتماعی مرتبط با گردشگری، از دیگر آثار مثبت رونق گردشگری در این روستا بوده است.
به طور کلی در زمینههای اقتصادی و زیستمحیطی، مردم دیدگاه مثبتی به آثار این متغیرها داشتهاند؛ برای نمونه مردم نگرش مثبتی به نقش بومگردی در افزایش درآمد ساکنان یا حفظ گونهها و جانوران بومی داشتهاند که درنتیجه باعث بهوجودآمدن نگرش مثبتی به آیندة بومگردی در میان ساکنان و این امر به صورت غیرمستقیم باعث حمایت جامعة محلی از بومگردی شده است. همچنین نکتة جالب توجه این پژوهش آن است که آثار اجتماعی بومگردی، برای نمونه نقش بومگردی در ایجاد همبستگی میان ساکنان یا افزایش توانمندی محلی، به صورت مستقیم بر متغیر حمایت از بومگردی اثر گذاشته و باعث شده است مردم با توجه به درنظرگرفتن آثار مثبت اجتماعی بومگردی، از این امر استقبال کنند.
[1] Ecotourism
[2] Buckley
[3] Wood
[4] Zeppel
[5] Hawkins
[6] James
[7] Borobudur
[8] Fatimah
[9] Timothy & Teye
[10]Trejos
[11] Stone, & Rogerson
[12] Nata bird
[13]Armstrong
[14] CBTEs
[15] Giampiccoli & Kalis
[16] Suriya, & Gruen,
[17] Lee, Jan, & Yang
[18]Kontogeorgopoulos
[19] Rebecca
[20] Radkan
[21] Kaiser-Meyer-Olkin of Sampling Adeqeacy (KMO)
)
