Authors
1 Professor of Geography and Rural Planning, literature faculty, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
2 Master student of Geography and Rural Planning, literature faculty, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه
آگاهیهای زیستمحیطی نقش مهمی در فعالیتهای روزمرۀ افراد جامعه دارد. این آگاهیها مسیر توسعۀ جوامع را هموار میکند و از مشکلات و نارساییهای محیطی بهوجودآمده میکاهد Kumar sanjay, 2013)). امروزه تهدید محیطزیست از سوی انسانها در کانون توجه جوامع قرن بیستویکم قرار گرفته و افکار عمومی را به خود معطوف کرده است؛ زیرا این تهدیدها مسائل عمدهای درزمینۀ پایداری محیطزیست به وجود آورده است (صالحی، 1389) که از آن جمله استفادۀ بیشازحد از انرژیهای فسیلی، استفاده از روشهای آبیاری سنتی، تغییرات کاربری اراضی کشاورزی به غیرکشاورزی، استفادۀ بیش از ظرفیت از منابع، استفادۀ بیرویه از آفتکشها، دفن مواد زائد به روشهای غیربهداشتی، تفکیک نکردن زبالههای تولیدشده و بسیاری دیگر از رفتارهای مخرب زیستمحیطی است. همانطور که مشاهده میشود، ناآگاهی انسان از رفتارهای نادرستِ زیستمحیطی آسیبها و مشکلاتی در این زمینه پدید آورده که در بلندمدت تحلیل و تخریب محیطزیست را در پی داشته است (بارو، 1380). با توجه به اینکه پس از انقلاب صنعتی، بهویژه در سالهای اخیر، شاهد تخریب روزافزون محیطزیست به دست انسانهاییم، پرداختن به مباحث زیستمحیطی و اجرای برنامهها و سیاستها برای افزایش آگاهی دربارۀ چگونگی رفتار با محیط، بسیار مهم و ضروری مینماید Alp et al., 2006))؛ زیرا براساس بیشتر مطالعات صورتگرفته، از عمدهترین دلایل بحرانهای زیستمحیطی، نبود یا کمبود آگاهی دربارۀ مسائل محیطزیست پیرامون و رفتارهای نادرست انسانها در این زمینه است (خواجه شاهکویی و همکاران، 1393). این آسیبها، صرفنظر از نوعشان، بیمرز و جهانشمولاند و عموماً پیدایش یکی، بروز یا تشدید بحرانهای دیگر را در سایر مناطق به همراه دارد (ایزدی و همکاران، 1392). این مسئله نبودِ تعادل پایدار در طبیعت و محیطزیست را نیز به دنبال میآورد و نسل بعد را درزمینۀ تأمین نیازهایشان (بهرهبرداری از منابع) با مشکل جدی مواجه میکند؛ از این رو به اعتقاد بیشتر صاحبنظران، کاهش روند بحران محیطزیست مشروط به افزایش آگاهیهای انسان و کاهش رفتارهای مخرب و درنتیجۀ آن تغییر رفتارهای ناآگاهانهای است که سرنوشت انسان و محیط پیرامون او را تهدید میکند (رضایی و شبیری، 1393). انسان موظف است برای جبران ضررهایی که به طبیعت وارد میکند، عواقب رفتار خود با طبیعت را بپذیرد و برای کاهش آثار مخرب آن تلاش کند. ازجملۀ این تلاشها ارتقای آگاهیهای زیستمحیطی بهمنزلۀ یک ضرورت برای کاهش رفتارهای مخرب و کسب شناخت در این زمینه است Wallner, 2003)). آگاهی از پیامد رفتارهای اشتباه سبب کاهش این نوع رفتارها در محیطزیست میشود و به افزایش آگاهی از ظرفیتهای محیط کمک میکند. با توجه به مباحث مطرحشده مشخص میشود بسیاری از مسائل پدیدآمده در محیط، در نتیجۀ ناآگاهی انسان از عواقب رفتارهای خود دربرابر محیط است (رادفورد، 1381: 65). در این زمینه افزایش آگاهی روستاییان از جنبههای مختلف زیستمحیطی یکی از مهمترین راهکارها در کشورهای درحالتوسعه برای دستیابی به توسعۀ پایدار در جوامع روستایی است (افتخاری و فاضلنیا، 1384). روستاها که از مهمترین سکونتگاههای جمعیتی هستند، ارتباط و پیوندی تنگاتنگ با محیط پیرامون خود دارند و بهطور متقابل بر یکدیگر تأثیر میگذارند. بیشتر فعالیتهای اقتصادی این نواحی بر مبنای ارتباط مستقیم با طبیعت است. جوامع روستایی که منبع اصلی برآوردن نیازهای غذایی بشر محسوب میشوند، باید از محیطزیست پیرامون شناخت کافی داشته باشند تا آسیبرسانی به محیط را به کمترین میزان ممکن برسانند (ایزدی و همکاران، 1392)؛ زیرا در صورت بیتوجهی به این مسئله پیامدهای زیانباری متوجه طبیعت و منابع آن و همچنین سلامت افراد میشود و در مراحل بعد، توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جوامع از این امر متأثر میشود (محرمنژاد و حیدری، 1385). با توجه به اهمیت محیطزیست در نواحی روستایی و نقش آگاهی انسان در نوع عملکرد او دربرابر طبیعت، تحلیل رفتار و آگاهی زیستمحیطی بسیار مهم است؛ زیرا راهگشای بسیاری از مشکلات در نواحی روستایی خواهد بود. با توجه به ضرورتهای تحقیقاتی، محققان مطالعاتی با موضوعات متفاوت انجام دادهاند؛ برای نمونه صالحی (1389) پژوهشی با عنوان «رفتارهای محیطزیستی، دانش زیستمحیطی و تحصیلات» انجام داد. نتایج این پژوهش حاکی از کمبود دانش زیستمحیطی و در عین حال رفتارهای زیستمحیطی نسبتاً مناسب در میان افراد بررسیشده بود. همچنین یافتهها نشاندهندۀ آن بود که رابطۀ معنیداری بین سطح تحصیلات و دانش زیستمحیطی وجود ندارد (صالحی، 1389). فردوسی و همکاران (1386) نیز پژوهشی با عنوان «رابطۀ بین دانش زیستمحیطی و رفتارهای زیستمحیطی محافظت از محیط» انجام دادند. نتایج این مطالعه نشان داد دانشجویانی که واحدهای درسی درزمینۀ محیطزیست گذراندهاند رفتارهای مبتنی بر محافظت از محیط بیشتری در مقایسه با دانشجویانی که این واحدها را نگذراندهاند، از خود نشان میدهند و بین نگرش انسانمداری و رفتار مبتنی بر محافظت از محیط، رابطهای مثبت و معنادار وجود دارد؛ در حالی که میان این نگرش و بیاعتنایی، هیچ رابطۀ معناداری به دست نیامده است (فردوسی و همکاران، 1386). صالحی و آقامحمدی (1387) پژوهشی با عنوان «بررسی دانش، نگرش و مهارتهای زیستمحیطی معلمان آموزش دورۀ ابتدایی در استان مازندران» انجام دادند. نتایج این پژوهش گویای آن است که بیش از 69 درصد از معلمان آموزش دورۀ ابتدایی نگرشی کاملاً موافق یا موافق با رفتارهای زیستمحیطی دارند (صالحی و آقامحمدی، 1387). در ادامه، فاضلی و صالحی (1392) پژوهشی با عنوان «شکاف نگرش، دانش و رفتارهای زیستمحیطی گردشگران» انجام دادند. برطبق یافتههای بهدستآمده از آزمون همبستگی پیرسون، رفتار زیستمحیطی گردشگران با ارزشهای محیطزیستی، درک منافع محیطزیستی، تصور فرهنگی و انگیزۀ فرهنگی رابطۀ مستقیمِ معنادار دارد؛ در حالی که میان دانش زیستمحیطی و رفتار زیستمحیطی گردشگران رابطۀ معناداری دیده نمیشود (فاضلی و صالحی، 1392). همچنین ایزدی و همکاران (1392) پژوهشی با عنوان «برآورد میزان آگاهیهای زیستمحیطی دانشآموزان روستایی و رابطۀ آن با آگاهی والدین و مربیان در روستاهای منطقۀ جی اصفهان» انجام دادند. نتایج پژوهش نشان داد دانشآموزان، والدین و آموزگاران در روستاهای مطالعهشده، سطح مناسبی از دانش محیطزیستی دارند و این دانش از جنسیت آنها تأثیر میپذیرد (ایزدی و همکاران، 1392). همچنین تفاوت سنی دانشآموزان در مقطع راهنمایی تأثیری بر میزان آگاهی آنها از محیطزیست ندارد و همبستگی مثبت و معناداری میان آگاهی دانشآموزان و آموزگاران آنها از محیط وجود دارد. عظیمی و همکاران (1391) پژوهشی با عنوان «افزایش دانش زیستمحیطی همگانی با تأکید بر آموزش محیطزیست» انجام دادند. نتایج این پژوهش نشان داد عوامل بسیاری در توفیق برنامهها و طرحهای مرتبط با محیطزیست سالم مؤثر است و نیروی انسانی یکی از مهمترین آنهاست و با توجه به تأثیر انسان بر محیط اطراف خود، بهطور کلی یکی از مهمترین اقدامات برای رفع مشکلات زیستمحیطی ارتقای فرهنگ در این زمینه است (عظیمی و همکاران، 1391). در ادامه به تعدادی از منابع خارجی مرتبط با موضوع پژوهش اشاره میشود. کومار سنجای[1] در سال 2013 پژوهشی با عنوان «آگاهیهای زیستمحیطی در میان مردم روستایی منطقۀ همیرپور» انجام داد. نتایج این پژوهش نشان داد آگاهی زیستمحیطی در میان مردم همیرپور کم است و مشکلات زیادی بر سر راه اطلاعرسانی زیستمحیطی به روستاییان وجود دارد. در این پژوهش به نظر میرسد مردم تا حدودی آگاهی زیستمحیطی دارند، اما رفتار زیستمحیطی از خود نشان نمیدهند (Kumar Sanjay, 2013). رِیِس و اتآل[2] در سال 2010 پژوهشی با عنوان «آموزش و دانش زیستمحیطی محلی» انجام دادند. نتایج این بررسی نشان میدهد میان دانش محلی و آکادمیک رابطهای وجود ندارد و به همین دلیل ارائۀ آموزش درزمینۀ محیطزیست لازم است و در واقع یادگیری فرهنگسازی درزمینۀ محیطزیست به حفظ محیط کمک شایانی میکند (Reyes & et all, 2010). السلام و اتآل[3] نیز در سال 2009 پژوهشی با عنوان «آموزش محیطزیست و تأثیر آن بر دانش و نگرش دانشآموزان مدرسه» انجام دادند. نتایج پژوهش نشان داد اجرای برنامههای منظم در آموزشگاه (بهویژه مدارس) درزمینۀ حفاظت از محیطزیست بسیار ضروری و لازم است و آگاهی دادن درزمینۀ محیطزیست باید بخشی از برنامههای آموزشی باشد (El-Salam & et all, 2009). براساس تحقیقات انجامگرفته، دانش و آگاهیهای زیستمحیطی روستاییان، رفتار درست و مسئولانۀ آنها دربرابر محیط را در پی دارد و سبب پایداری منابع محیطی میشود (فاضلنیا و رکنالدین افتخاری، 1384)؛ اما تاکنون مطالعۀ متمرکزی دربارۀ آگاهی زیستمحیطی روستاییان و رفتارهای متناسب با آن در محیطهای روستایی صورت نگرفته است. این در حالی است که ضرورت شناخت رفتار و ارزیابی آگاهیهای روستاییان از مسائل محیطزیست ازنظر چگونگی رفتار آنها دربرابر طبیعت پیرامون خود بسیار مهم است (ایزدی و همکاران، 1392) و از این رهگذر ضرورت بررسی و ارزیابی دانش و آگاهیهای زیستمحیطی در نقاط روستایی دهستان زنگلانلو نیز آشکار میشود. هدف از انجام این مطالعه شناخت سطح دانش و آگاهی زیستمحیطی و ارزیابی رفتار زیستمحیطی روستاییان دهستان زنگلانلو از توابع شهرستان درگز در استان خراسان رضوی است؛ زیرا ساکنان روستاهای موردمطالعه در این دهستان بهلحاظ ویژگیهای طبیعی پیوندی نزدیک با محیط پیرامون خود دارند. اقتصاد غالب این منطقه بر مبنای بهرهبرداری مستقیم از طبیعت است؛ زیرا بیشتر ساکنان منطقه درزمینۀ کشاورزی و دامپروری فعالاند. در مناطقی که افراد بیشتر با محیط طبیعی در ارتباطاند و معیشت خانوارها وابسته به بهرهبرداری از منابع طبیعی است، مسائل زیستمحیطی مانند فرسایش خاک، کشت بیرویه، استفادۀ بیرویه از سموم کشاورزی، رهاسازی نخالهها و زبالهها، چرای بیرویۀ دام و... بهفراوانی مشاهده میشود؛ بنابراین در صورت کمبود آگاهیهای زیستمحیطی، بهرهبرداریهای غیراصولی از منابع زیستی محیط پیرامون در بروز آسیبهای زیستمحیطی نقش اساسی ایفا میکند. بر این اساس، مطالعۀ حاضر بهدنبال پاسخگویی به این سؤال کلیدی است که وضعیت رفتار و آگاهیهای زیستمحیطی روستاییان چگونه است.
چارچوب نظری
بهطور کلی آگاهی در قالب رویکردهای گوناگون بررسی میشود: رویکرد مستقل از بافت و رویکرد ایدئولوژیکی. در رویکرد مستقل از بافت، فرضیات فرهنگی و ایدئولوژیکیِ زیربنای سواد نادیده گرفته میشود، تا آنجا که سواد بهنوعی بیطرفانه و بیجهت به شمار میآید. در رویکرد ایدئولوژیکی دربارۀ سواد، دیدگاهی حساس به بافت وجود دارد. در این رویکرد، سواد و آگاهی فعالیتی اجتماعی شمرده میشود که در بافتهای فرهنگی_اجتماعی مختلف، متفاوت است؛ از این رو در چارچوب این رویکرد، سواد، مهارتی فنی و جهانی به شمار نمیآید (دانای طوسی و کیامنش، 1388). بهطور کلی امروزه جنبههای گوناگونی از آگاهی و سواد در تعاریف مربوط به توسعه وجود دارد که هرکدام از آنها دارای ویژگیهایی منحصربهفرد است. برای مثال گرین و لانک شایر[4] انواع سواد یا آگاهی را به شرح زیر طبقهبندی کردهاند:
1- سواد عملیاتی به سادهترین حالت سواد گفته میشود و به معنای خواندن و نوشتن در زمینههای گوناگون است.
2- سواد فرهنگی به معنای فهم مسائل با توجه به زمینههای آن است.
3- سواد انتقادی به معنای توانایی مشارکت در امور اجتماعی و نیز تلاش برای اصلاح و بهبود آن است (دانای طوسی و کیامنش، 1388).
4- سواد اطلاعاتی به مهارتهایی گفته میشود که فرد برای ادامۀ حیات در جامعۀ اطلاعاتی به آن نیازمند است.
5- سواد محیطزیستی براساس تعریف یونسکو، آموزش عملی پایهای برای همۀ مردم است که برای آنها دانش، مهارتها و انگیزههای مقدماتی فراهم میکند تا بتوانند نیازهای زیستمحیطی خود را برطرف و به توسعۀ پایدار کمک کنند (رضایی و شبیری، 1393).
همانطور که گفته شد، یکی از انواع آگاهی، آگاهی زیستمحیطی است که نوع رفتارهای زیستمحیطی را توضیح میدهد و اهمیت زیادی در حفظ محیطزیست دارد؛ زیرا در حال حاضر، حفظ محیطزیست از مهمترین مسائل جهان است (واقفی و حقیقتیان، 1393). با توجه به اهمیت موضوع، به تعدادی از تعاریف محیطزیست اشاره میشود.
آگاهیهای زیستمحیطی، دانشی عمومی دربارۀ حقایق، مفاهیم و روابط محیط طبیعی و اکوسیستمهایش است (Mostafa, 2009) که گاهی از آن با عنوان سواد اکولوژیک نیز یاد میشود و به شناخت چشماندازهای طبیعی و آشنایی و انس با حیات طبیعی میپردازد. این انس و آشنایی مستلزم نگرشی کلنگر به مسائل محیطی پیرامون است. آگاهی زیستمحیطی دربرگیرندۀ شیوهها، فعالیتها و احساساتی است که ریشه در آشنایی با محیط و شناخت دقیق آن دارد (صالحی، 1389). ازلحاظ مفهومی نیز آگاهی زیستمحیطی به مجموعهای از حقایق و قواعد معطوف به مسائل زیستمحیطی گفته میشود که انسان با مطالعه و تحصیل به آن دست یافته است (صالحی، 1389).
تاریخچۀ پیدایش علم آگاهیهای زیستمحیطی به اواخر دهۀ 1960 در کشورهای غربی بازمیگردد. در ابتدا بررسی آگاهی و رفتار زیستمحیطی و جنبههای مختلف آن منحصراً در اختیار کشورهای غربی بود؛ اما رواج گستردۀ آن در سایر نقاط دنیا به دهۀ 1980 به بعد مربوط است؛ زمانی که جنگ سرد به پایان رسید و مشکلات زیستمحیطیِ پس از آن، جامعۀ بشری را بهشدت تهدید میکرد (خواجه شاهکویی و همکاران، 1393)، از جمله دلایل اصلیِ توجه به آگاهیهای زیستمحیطی آن است که درک صحیح از محیطزیست، به پایداری و حفاظت از عرصههای طبیعی کمک میکند و اغلب این آگاهیهای زیستمحیطی از رهگذر تجربههایی به دست میآید که یا شخصیاند یا سینهبهسینه از گذشتگان نقل شدهاند Hopping & et al., 2016)). بررسی نظریههای مختلف درزمینۀ بررسی آگاهی و رفتار زیستمحیطی نشان میدهد این مقوله همواره در کانون توجه بسیاری از اندیشمندان قرار داشته و با توجه به مسائل موجود، بر اهمیت آن افزوده شده است. در میان نظریههای موجود در این زمینه، در نظریۀ رامزی[5] به اهمیت آگاهی زیستمحیطی توجه شده است. رامزی معتقد است فعالیت جنبشهای اجتماعی بهصورت عام و سازمانهای زیستمحیطی بهصورت خاص بر این اساس بنا شدهاند که «رفتار آگاهانۀ جامعه موجب حمایت از محیطزیست میشود». همچنین گامبرون و سویتزکی[6] نیز آگاهی زیستمحیطی را توانایی فرد در درک و ارزیابی اثر جامعه بر اکوسیستم میدانند و خاطرنشان میکنند آگاهی زیستمحیطی در قالب درک مسائل زیستمحیطی و منشأ و پیامدهای آنها آشکار میشود (خواجه شاهکویی و همکاران، 1393). مطالعات نشان میدهد مسائل زیستمحیطی کرۀ زمین بسیار گسترده است و برای سازگاریِ هرچه بیشتر با محیط و کاهش میزان تخریبها لازم است تغییراتی بنیادی در شیوۀ زندگی و رفتار جامعۀ بشری صورت گیرد. همچنین ضروری است با توجه به نقش اساسی رفتارهای انسان در حفظ یا تخریب محیط، به فراهم کردن زمینههایی برای برطرف کردن مسائل موجود، بیشتر توجه شود (خوشفر، 1389). در این راستا در کنفرانسهای بینالمللی بر نوع رفتار مبتنی بر آگاهیهای زیستمحیطی بهمنزلۀ یکی از عوامل حفظ محیطزیست تأکید شده است (صالحی و آقامحمدی، 1387). یکی از کنفرانسهای مهم بینالمللی در این زمینه، کنفرانس استکهلم در سال 1972 بود. در این کنفرانس بر افزایش آگاهی زیستمحیطی بهعنوان وسیلهای برای حل بحرانهای محیطی تأکید شد؛ زیرا این نوع آگاهی رفتاری منطقی به دنبال دارد. سرانجام در بلگراد، منشوری با عنوان چارچوب جهانی آموزش محیطزیست منتشر شد. تأکید این منشور بر آگاهیهای محیطی بود و هدف از آن مهیا کردن زندگی برای افراد از راه درک مسائل اصلی محیطزیست و ارتقای مهارتها و ویژگیهای موردنیاز برای بهبود زندگی اعلام شد. حدود پنج سال پس از برگزاری کنفرانس استکهلم، در سال 1977، در بیانیۀ تفلیس، افزایش آگاهی و دانش محیطی، نگرشها، مهارتها و مشارکت در حفظ محیط، هدف اصلی آموزش محیطزیست اعلام شد. طبق این بیانیه، انتظار میرود از راه آموزش، در تمامی افراد جامعه حساسیت به تغییرات زیستی، حوادث اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مرتبط با محیطزیست و مسائل ناشی از آن پدید آید و تمایل به اصلاح مشکلات انسانی مانند فقر، بیسوادی و بیعدالتیِ اجتماعی، گرایش به اصلاح رفتارهای مخرب محیط و همچنین قدرت تشخیص مسائل محیطزیست در آنها ایجاد شود و در نهایت مهارتی برای ابداع راهحل برای مسائل زیستمحیطی و بروز رفتار صحیح در آنها پرورش یابد. پس از گذشت چند سال، اجلاس جهانی ژوهانسبورگ (2002) درزمینۀ حفاظت از محیطزیست برگزار شد. این اجلاس بیانکنندۀ این واقعیت بود که اقدامات صورتگرفته در زمینههای آموزش و مشارکت در عرصۀ محیطزیست کافی نبوده و انسجام و پایداری لازم را نداشته است؛ ازاینرو با توجه به فراگیر بودن موضوع آموزش در همۀ اقشار و ضرورت آگاهی کافی از موضوعات مرتبط با محیطزیست نیاز است گامهای منسجمی در این زمینه برداشته شود (محمودی و ویسی، 1384).
ازجمله مسائل مهم مطرح در حوزۀ دانش زیستمحیطی، دانش روستاییان در این زمینه است و امروزه بحث در این باره اهمیت فراوانی دارد؛ زیرا روستاییان، بهویژه فعالان بخش کشاورزی در کشورهای درحالتوسعه، دانشی عمیق دربارۀ بذرهای گیاهان، آلودگیها و در کل منابع طبیعی دارند. بخش زیادی از کارهای کشاورزی در محیطهای روستایی انجام میگیرد؛ بنابراین دانش و آگاهی کافی روستاییان دربارۀ منابع طبیعی به حفظ محیطزیست کمک شایانی میکند (خسرویپور و فروشانی، 1390: 63)؛ اما به همین اندازه، رفتارهای نادرست روستاییان نیز که ناشی از کمبود دانش و آگاهی است، مشکلاتی برای عرصههای طبیعی به وجود میآورد؛ بنابراین مطالعۀ دانش زیستمحیطی روستاییان برای کاهش آثار زیانبار رفتار آنها ضرورتی انکارناپذیر است. سطح دانش زیستمحیطی روستاییان با نحوۀ فعالیتهای آنان در زندگی روزمره رابطۀ مستقیم دارد. رفتار روستاییانِ آگاه به مسائل زیستمحیطی با منابع طبیعی و بهکارگیری آن با رفتار دیگران در این زمینه متفاوت است. بر این اساس، آگاهی از جنبههایی از دانش زیستمحیطی روستاییان که تاکنون چندان به آن توجه نشده است برای برنامهریزان و مدیران روستایی، بهویژه در زمینههای زیستمحیطی، در حرکت بهسوی پایداری زیستمحیطی مفید و مؤثر است. آگاهی روستاییان از موضوعاتی مانند رعایت بهداشت محیطی در روستا و نحوۀ حفاظت از منابع بر احساس مسئولیتپذیری آنان دربرابر مسائل زیستمحیطی تأثیرگذار است. برخورداری از آگاهیهای لازم زیستمحیطی همچنین بستر مناسبی برای تولید سالم با استفاده از تکنولوژیهای مناسب فراهم میآورد (شکل 1).
شکل- 1: الگوی مفهومی پژوهش
روششناسی و منطقۀ موردمطالعه
پژوهش حاضر ازنظر هدف، کاربردی و توسعهای و بهلحاظ روششناسی، توصیفی ـ تحلیلی است. شاخصها و متغیرهای پژوهش با توجه به مبانی نظری و مرور مطالعات پیشین درزمینۀ آگاهیها و رفتارهای زیستمحیطی تدوین شده است (جدول 1) و در نهایت 27 شاخص درزمینۀ تحلیل رفتار و آگاهی زیستمحیطی روستاییان در روستاهای موردمطالعه در نظر گرفته شد.
جدول- 1: ابعاد و شاخصهای آگاهی و رفتار زیستمحیطی
|
ابعاد و شاخصهای آگاهی زیستمحیطی |
ابعاد و شاخصهای رفتار زیستمحیطی |
||
|
مؤلفه |
شاخص |
مؤلفه |
شاخص |
|
آگاهی حفاظت از بهداشت محیط |
آگاهی از پیامدهای رهاسازی زباله در طبیعت |
مسئولیتپذیر بودن دربرابر محیط |
رعایت اخلاق زیستمحیطی در روستا |
|
آگاهی از پیامدهای آلوده شدن منابع آبی |
حفاظت از محیطزیست در روستا |
||
|
آگاهی از پیامدهای آلودگی هوا |
شرکت در دورههای آموزشی برای افزایش آگاهی |
||
|
آگاهی از پیامدهای رهاسازی نخاله ساختمانی |
همکاری با سازمانهای محیطزیستی |
||
|
آگاهی از پیامدهای رهاسازی فاضلاب |
مشارکت فردی در حفاظت از محیط زیست |
||
|
آگاهی از مضرات سموم شیمیایی |
رعایت شاخصهای تولید سالم محصول |
||
|
آگاهی حفاظت از منابع |
آگاهی از مزایای استفاده از انرژیهای پاک |
استفاده صحیح از تکنولوژی |
استفاده صحیح از ماشینآلات کشاورزی در راستای کاهش صدمه به طبیعت |
|
آگاهی از مزایای حفاظت از مراتع |
کاهش استفاده از مضرات سموم ترکیبی کشاورزی |
||
|
آگاهی از مزایای حفظ کاربری اراضی کشاورزی |
استفاده از کمپوستهای طبیعی |
||
|
آگاهی از اهمیت حفاظت از چشماندازهای طبیعی |
استفاده از سیستم آبیاری نوین |
||
|
آگاهی از اهمیت عدم تقطیع و خرد شدن زمین |
مبارزه طبیعی با حشرات موذی |
||
|
آگاهی از اهمیت حفاظت از منابع خاک |
تولید و توزیع صحیح محصول |
تولید محصولات ارگانیک و سالم |
|
|
آگاهی از اهمیت حفاظت از فضای سبز |
بستهبندی محصولات کشاورزی |
||
|
آگاهی حفاظت از منابع طبیعی دستنخورده |
|||
مأخذ: یافتههای پژوهش، 1396 براساس منابع (فردوسی و همکاران، 1386)، (فاضلی و صالحی، 1392)، (خواجه شاهکوهی و همکاران، 1393)، (Alp et al., 2006) و (Reyes et al., 2010)
برای عملیاتی کردن مطالعه، روستاهای دهستان زنگلانلو انتخاب شد؛ زیرا ساکنان روستاهای این دهستان بهلحاظ ویژگیهای طبیعی ارتباط نزدیکی با محیط پیرامون خود دارند و اقتصاد غالب این منطقه بر مبنای بهرهبرداری مستقیم از طبیعت و منابع طبیعی پیرامونی است؛ بهطوری که براساس سرشماری سال 1395، شغل حدود 42/82 درصد ساکنان روستاهای منطقه کشاورزی و دامداری است. با توجه به این امر، در اغلب موارد فرسایش خاک، کشت بیرویه، استفادۀ بیرویه از سموم در کشاورزی، رهاسازی نخالهها و زبالهها، چرای بیرویۀ دام و... از مسائل زیستمحیطی منطقهاند.
بر اساس آخرین تقسیمات کشوری این دهستان 10 روستا دارد و در این پژوهش تمام روستاها بررسی شده است (شکل 1).
شکل- 1: موقعیت سیاسی منطقۀ موردمطالعه
مأخذ: نگارندگان، 1396
جامعۀ آماری پژوهش تمامی روستاییان ساکن در 10 نقطۀ روستایی دهستان زنگلانلوست و حجم نمونۀ پژوهش براساس فرمول کوکران با میزان خطای 08/0، برابر با 136 خانوار تعیین شد. تقسیم تعداد نمونه در هر روستا بر حداقل تعداد پایه 10 نمونه انجام و تناسب بسته شد (جدول 2).
جدول- 2: چگونگی پراکنش نمونهها در هر روستا
|
استان |
شهرستان |
بخش |
دهستان |
روستا |
خانوار |
تعداد نمونه بر پایه 10 |
|
خراسان رضوی |
درگز |
لطفآباد |
زنگلانلو |
دولتآباد |
125 |
13 |
|
شمس خان |
96 |
12 |
||||
|
قازان بیک |
141 |
14 |
||||
|
مرادآباد |
20 |
11 |
||||
|
زنگلانلو |
238 |
16 |
||||
|
کلاته خلیلآباد |
40 |
11 |
||||
|
کلاته توت |
29 |
11 |
||||
|
تیرگان |
326 |
18 |
||||
|
پل گرد |
184 |
15 |
||||
|
یکه باغ |
207 |
15 |
||||
|
جمـــع |
1406 |
136 |
مأخذ: یافتههای پژوهش، 1396
پس از آنکه 18 نفر از استادان دانشگاه و کارشناسان مجرب سؤالات طراحیشده را تأیید کردند، پایایی دادهها بررسی شد. میزان پایایی کلی بهدستآمده با استفاده از آزمون پیشآماری آلفای کرونباخ 80/0 و در همۀ ابعاد موردبررسی نیز بیشتر از 07/0 است (جدول 3).
جدول- 3: بررسی پایایی پرسشنامۀ پژوهش
|
مؤلفه |
ابعاد |
تعداد سؤالات |
میزان پایایی |
|
آگاهی محیط زیستی |
آگاهی حفاظت از بهداشت محیط |
6 |
71/0 |
|
آگاهی حفاظت از منابع محیط زیستی |
8 |
81/0 |
|
|
رفتار محیط زیستی |
مسئولیتپذیر بودن دربرابر محیط |
6 |
74/0 |
|
استفادۀ صحیح تکنولوژی |
5 |
78/0 |
|
|
تولید و توزیع صحیح محصول |
2 |
73/0 |
مأخذ: یافتههای پژوهش، 1396
همچنین برای جمعآوری دادهها و اطلاعات موردنیاز، از روش میدانی با ابزار پرسشنامه در طیف پنجگزینهای لیکرت (خیلی کم، کم، متوسط، زیاد و خیلی زیاد) استفاده شد و دادهها بر این اساس استخراج و سپس در نرمافزار آماری SPSS تحلیل و آزمون شد. همچنین از الگوی تصمیمگیری چندمعیاره برای رتبهبندی روستاها بهلحاظ میزان برخورداری از آگاهی و توجه روستاییان به رفتار زیستمحیطی استفاده شد. انتخاب سطح تحلیل روستا به این دلیل است که آگاهی و رفتار جمعی در ساختار اجتماعی یک روستا بهصورت متوسط بررسی شود.
یافتهها
یافتههای توصیفی نشان میدهد 30 درصد جامعۀ نمونۀ آماری را زنان و 70 درصد را مردان تشکیل میدهد. ازنظر سنی بیشترین فراوانی مربوط به گروه سنی 31 تا 40 سال و معادل 36 درصد است و کمترین فروانی مربوط به گروه سنی بیشتر از 60 سال و معادل 2 درصد است. ازنظر سطح تحصیلات بیشترین فراوانی مربوط به تحصیلات دورۀ ابتدایی، معادل 72 درصد از افراد نمونۀ آماری و کمترین فراوانی مربوط به دورۀ تحصیلی بالاتر از دیپلم معادل 5/13 درصد است؛ همچنین فراوانی افرادی که دیپلم داشتهاند 5/14 درصد محاسبه شده است. ازنظر اشتغال بیشترین نوع فعالیت شغلی پاسخگویان مربوط به فعالیتهای کشاورزی (بیش از 80 درصد) است و کمترین فراوانی مربوط به سایر مشاغل (صنعت و خدمات) است. همچنین درزمینۀ وضعیت تأهل پاسخگویان مشخص شد 16 درصد افراد مجرد و
84 درصد متأهلاند. در ادامه نیز بر مبنای شاخصهای پژوهش، آگاهی و رفتار زیستمحیطی روستاییان در ابعاد پنجگانۀ حفاظت از منابع، حفاظت از بهداشت محیط، مسئولیتپذیری دربرابر محیط، استفادۀ صحیح از تکنولوژی و تولید و توزیع صحیح محصول آزمون شد. در جدول (4) سطح میانگین بهدستآمده برای هریک از شاخصها (بر مبنای طیف لیکرت) نشان داده شده است. نتایج نشان میدهد میانگین شاخصهای آگاهی از مزایای حفظ مراتع، آگاهی از خطرات رهاسازی نخالۀ ساختمانی، آگاهی از خطرات آلودگی هوا، آگاهی از خطرات آلوده شدن منابع آب، آگاهی از مزایای حفظ مراتع، آگاهی از مزایای تغییر ندادن کاربری اراضی کشاورزی، آگاهی از اهمیت حفاظت از چشماندازهای طبیعی، آگاهی از اهمیت عدم تقطیع و خرد شدن زمین، آگاهی از اهمیت حفاظت از منابع خاک، آگاهی از اهمیت فضای سبز در محیط، آگاهی از اهمیت حفاظت از منابع طبیعی دستنخورده و آگاهی از خطرات رهاسازی زباله در طبیعت بیشتر از سطح متوسط و میانگین شاخصهای آگاهی از خطرات رهاسازی فاضلاب، آگاهی از مضرات سموم شیمیایی، آگاهی از مزایای استفاده از انرژیهای پاک، آگاهی از خطرات رهاسازی فاضلاب و آگاهی از مضرات سموم شیمیایی کمتر از سطح متوسط به دست آمده است.
جدول- 4: بررسی میانگین ابعاد آگاهی محیطزیستی
|
شاخصها |
میانگین |
انحراف معیار |
|
آگاهی از خطرات رهاسازی زباله در طبیعت |
96/3 |
073/0 |
|
آگاهی از خطرات آلوده شدن منابع آبی |
89/3 |
058/0 |
|
آگاهی از خطرات آلودگی هوا |
33/3 |
098/0 |
|
آگاهی از خطرات رهاسازی نخاله ساختمانی |
36/3 |
03/1 |
|
آگاهی از خطرات رهاسازی فاضلاب |
84/2 |
93/0 |
|
آگاهی از مضرات سموم شیمیایی |
56/2 |
86/0 |
|
آگاهی از مزایای استفاده از انرژیهای پاک |
67/1 |
11/1 |
|
آگاهی از مزایای حفظ مراتع |
26/3 |
46/0 |
|
آگاهی از مزایای تغییر ندادن کاربری اراضی کشاورزی |
82/3 |
51/0 |
|
آگاهی از اهمیت حفاظت از چشماندازهای طبیعی |
25/4 |
83/0 |
|
آگاهی از اهمیت عدم تقطیع و خرد شدن زمین |
59/4 |
80/0 |
|
آگاهی از اهمیت حفاظت از منابع خاک |
23/3 |
70/0 |
|
آگاهی از اهمیت فضای سبز در محیط |
62/3 |
43/0 |
|
آگاهی از حفاظت از منابع طبیعی دستنخورده |
25/4 |
38/0 |
مأخذ: یافتههای پژوهش، 1396
همچنین بررسی نتایج در شاخصهای رفتار زیستمحیطی نشان میدهد میانگینشاخصهای رعایت اخلاق زیستمحیطی در روستا، همکاری با سازمانهای زیستمحیطی و مشارکت فردی در حفاظت از محیطزیست بیشتر از سطح متوسط و میانگین شاخصهای حفاظت از محیطزیست در روستا، شرکت در دورههای آموزشی، رعایت شاخصهای تولید سالم محصول، استفاده صحیح از ماشینآلات کشاورزی، کاهش استفاده از سموم کشاورزی، استفاده از اهمیت کمپوستهای طبیعی، استفاده از سیستم آبیاری نوین، مبارزه طبیعی با حشرات موذی، تولید محصولات ارگانیک و سالم و بستهبندی محصولات کشاورزی، کمتر از سطح متوسط به دست آمده است (جدول 5).
جدول- 5: بررسی میانگین شاخصهای رفتار محیط زیستی
|
شاخصها |
میانگین |
انحراف معیار |
|
رعایت اخلاق زیستمحیطی در روستا |
79/3 |
49/0 |
|
حفاظت از محیطزیست در روستا |
65/2 |
59/0 |
|
شرکت در دورههای آموزشی برای افزایش دانش |
31/2 |
65/0 |
|
همکاری با سازمانهای محیط زیستی |
33/3 |
62/0 |
|
مشارکت فردی در حفاظت از محیط زیست |
25/3 |
40/0 |
|
رعایت شاخصهای تولید سالم محصول |
6/2 |
35/0 |
|
استفاده صحیح از ماشینآلات کشاورزی |
35/2 |
56/0 |
|
کاهش استفاده از سموم ترکیبی کشاورزی |
09/2 |
41/0 |
|
استفاده از اهمیت کمپوستهای طبیعی |
23/2 |
71/0 |
|
استفاده از سیستم آبیاری نوین |
83/2 |
59/0 |
|
مبارزه طبیعی با حشرات موذی |
46/2 |
32/0 |
|
تولید محصولات ارگانیک و سالم |
96/2 |
02/1 |
|
بستهبندی محصولات کشاورزی |
06/2 |
03/1 |
مأخذ: یافتههای پژوهش، 1396
مقایسۀ میانگین شاخصها
آزمون T یکی از روشهای آماری پارامتری است که برای بررسی معناداری تفاوت بین میانگینها استفاده میشود. در این قسمت برای بررسی میزان آگاهی زیستمحیطی در هریک از مؤلفههای پژوهش، از آزمون t-test با میانۀ نظری 3 استفاده شده است. براساس نتایج بهدستآمده (جدول 6) از بررسی میزان معناداری و کرانهای بالا و پایینِ مؤلفههای میزان دانش و آگاهی زیستمحیطی در نواحی روستایی مشخص شد سطح معناداری SIG در تمام مؤلفهها به غیراز آگاهی از اهمیت تولید محصولات سالم و درک اهمیت بستهبندی محصولات تولیدی کشاورزی، کمتر از 005/0 با سطح اطمینان 95 درصد است که نشاندهندۀ معنادار بودن تفاوت میانگینهای شاخصهای دانش و آگاهی زیستمحیطی است. در سطح مؤلفهها نیز براساس نتایج بهدستآمده (سطح معناداری و کرانهای بالا و پایین)، از بین پنج شاخص اصلی پژوهش، شاخصهای حفاظت روستاییان از منابع طبیعی، تولید محصولات سالم و بهداشتی و حفاظت از بهداشت محیط با سطح معناداری کمتر از 005/0 و کرانهای مثبت نشان میدهد باوجود اختلاف بین میانگینها، مقدار آنها نسبتبه سطح متوسط بیشتر است.
جدول- 6: مقایسه میانگین آگاهی و رفتار زیستمحیطی روستاییان
|
|
شاخصها |
مقدار آماره t |
Sig |
اختلاف میانگین |
ضریب اطمینان 95% |
|
|
کران پایین |
کران پایین |
|||||
|
آگاهی حفاظت از بهداشت محیط |
آگاهی از خطرات رهاسازی زباله در طبیعت |
880/17 |
00/0 |
262/1 |
122/1 |
40/1 |
|
آگاهی از خطرات آلوده شدن منابع آبی |
204/18 |
00/0 |
271/1 |
13/1 |
409/1 |
|
|
آگاهی از خطرات آلودگی هوا |
802/2 |
00/0 |
330/0 |
096/0 |
564/0 |
|
|
آگاهی از خطرات رهاسازی نخاله ساختمانی |
774/16 |
00/0 |
322/1 |
165/1 |
478/1 |
|
|
آگاهی از خطرات رهاسازی فاضلاب |
631/19 |
00/0 |
305/1 |
173/1 |
436/1 |
|
|
آگاهی از مضرات سموم شیمیایی |
732/6 |
00/0 |
601/0 |
424/0 |
778/0 |
|
|
آگاهی حفاظت از منابع |
آگاهی از مزایای استفاده از انرژیهای پاک |
371/6 |
00/0 |
550/0 |
379/0 |
722/0 |
|
آگاهی از مزایای حفظ مراتع |
989/6 |
00/0 |
584/0 |
419/0 |
750/0 |
|
|
آگاهی از مزایای عدمتغییر کاربری اراضی کشاورزی |
168/3 |
00/0 |
288/0 |
108/0- |
468/0 |
|
|
آگاهی از اهمیت حفاظت از چشماندازهای طبیعی |
344/3 |
00/0 |
313/0 |
127/0 |
499/0 |
|
|
آگاهی از اهمیت عدم تقطیع و خرد شدن زمین |
184/6 |
00/0 |
703/0 |
478/0 |
928/0 |
|
|
آگاهی از اهمیت حفاظت از منابع خاک |
43/10- |
00/0 |
127/1- |
341/1- |
913/0- |
|
|
آگاهی از اهمیت فضای سبز در محیط |
35/11- |
00/0 |
20/1- |
41/1- |
993/0- |
|
|
آگاهی از حفاظت از منابع طبیعی دستنخورده |
692/2- |
00/0 |
288/0- |
076/0 |
500/0 |
|
|
مسئولیتپذیر بودن دربرابر محیط |
رعایت اخلاق زیستمحیطی در روستا |
07/13- |
00/0 |
313/1- |
512/1- |
114/1- |
|
اهمیت حفاظت از محیطزیست در روستا |
381/3- |
00/0 |
355/0 |
564/0- |
147/0- |
|
|
شرکت در دورههای آموزشی برای افزایش دانش |
010/5 |
00/0 |
500/0 |
302/0 |
697/0 |
|
|
همکاری با سازمانهای محیط زیستی |
247/7 |
00/0 |
644/0 |
468/0 |
820/0 |
|
|
مشارکت فردی در حفاظت از محیط زیست |
995/2 |
00/0 |
076/1 |
364/0 |
787/1 |
|
|
رعایت شاخصهای تولید سالم محصول |
849/5 |
00/0 |
525/0 |
347/0 |
703/0 |
|
|
استفاده صحیح از تکنولوژی |
استفاده صحیح از ماشینآلات کشاورزی |
511/5 |
00/0 |
516/0 |
331/0 |
702/0 |
|
کاهش استفاده از مضرات سموم ترکیبی کشاورزی |
16/14 |
00/0 |
23/1 |
064/1 |
41/1 |
|
|
استفاده از کمپوستهای طبیعی |
83/13 |
00/0 |
169/1 |
002/1 |
336/1 |
|
|
استفاده از سیستم آبیاری نوین |
536/8 |
00/0 |
788/0 |
605/0 |
971/0 |
|
|
مبارزه طبیعی با حشرات موذی |
807/11 |
00/0 |
03/1 |
860/0 |
207/0 |
|
|
تولید و توزیع صحیح محصول |
تولید محصولات ارگانیک و سالم |
661/1- |
099/0 |
186/0 |
408/0- |
035/0 |
|
بستهبندی محصولات کشاورزی |
288/2- |
024/0 |
203/0 |
379/0- |
027/0- |
|
مأخذ: یافتههای پژوهش، 1396
تحلیل تفاوت میانگین آگاهی زیستمحیطی در بین گروههای شغلی روستایی
برای بررسی رابطۀ میان انواع فعالیتهای اقتصادی با میزان آگاهی زیستمحیطی روستاییان، از آزمون آماری کروسکال والیس استفاده شد. نتایج آزمون نشان میدهد در سطح 99 درصد اطمینان، میان فعالیتهای اقتصادی روستایی و میزان آگاهیهای زیستمحیطی تفاوت معناداری وجود دارد. میانگینهای بهدستآمده در جدول (7) نشان میدهد بیشترین میزان آگاهی زیستمحیطی با میانگین رتبهای 67/95 مربوط به مشاغل صنعتی است؛ میانگین میزان آگاهی در گروه شغلی کشاورزی برابر با 56/61 و در گروه مشاغل خدماتی برابر با 88/87 به دست آمده است؛ بنابراین آگاهی زیستمحیطی فعالان حوزۀ کشاورزی در محیطهای روستایی کم است و یکی از علل اساسی آن ممکن است سطح سواد پایین در میان کشاورزان باشد.
جدول- 7: بررسی تفاوت میانگین میزان آگاهیهای زیستمحیطی در میان فعالیتهای اقتصادی
|
متغیر مستقل |
متغیر وابسته |
آزمون |
میانگین رتبهای |
سطح معناداری |
|
|
نوع فعالیت |
کشاورزی |
آگاهیهای محیطزیستی |
کروسکال والیس |
56/61 |
026/0 |
|
صنعت |
67/95 |
||||
|
خدمات |
88/87 |
||||
مأخذ: یافتههای پژوهش، 1396
تحلیل همبستگی ویژگیهای توصیفی و میزان آگاهیهای زیستمحیطی
برای تحلیل رابطۀ میان همبستگی متغیرهای اجتماعی پژوهش و میزان آگاهیهای زیستمحیطی، از آزمونهای همبستگی اسپیرمن و پیرسون استفاده شده است. نتایج بهدستآمده (جدول 8) نشاندهندۀ آن است که میان متغیرهای مستقل جنسیت و سن، و میزان آگاهی زیستمحیطی رابطۀ معناداری وجود ندارد و میزان SIG در این مؤلفهها نیز بیشتر از 005/0 به دست آمده است. همچنین برای بررسی رابطۀ میان سایر ویژگیهای پژوهش و میزان آگاهیهای زیستمحیطی از آزمون همبستگی استفاده شده است. نتایج حاصل از این آزمون نشاندهندۀ این است که بین مؤلفههای سطح تحصیلات و میزان شرکت در دورههای آموزش زیستمحیطی در روستا با متغیر وابستۀ میزان آگاهیهای محیطزیستی رابطۀ معناداری در سطح 95 درصد اطمینان وجود دارد؛ میزان SIG در این مؤلفهها کمتر از 005/0 است که بیانکنندۀ رابطۀ معنادار در سطح 95 درصد اطمینان میان متغیرهای سطح تحصیلات و میزان شرکت در دورههای آموزش زیستمحیطی است.
جدول- 8: بررسی همبستگی مؤلفههای توصیفی و آگاهی و رفتار محیطزیستی روستاییان
|
متغیر مستقل |
آزمون |
متغیر وابسته |
ضریب همبستگی |
سطح معناداری |
|
جنسیت |
اسپیرمن |
آگاهی حفاظت از بهداشت محیط |
09/0 |
030/0 |
|
آگاهی حفاظت از منابع محیطزیستی |
08/0 |
33/0 |
||
|
مسئولیتپذیر بودن دربرابر محیط |
15/0 |
082/0 |
||
|
استفاده صحیح تکنولوژی |
18/0 |
031/0 |
||
|
تولید و توزیع صحیح محصول |
19/0 |
025/0 |
||
|
سن |
پیرسون |
آگاهی حفاظت از بهداشت محیط |
17/0 |
047/0 |
|
آگاهی حفاظت از منابع محیط زیستی |
06/0 |
48/0 |
||
|
مسئولیتپذیر بودن دربرابر محیط |
15/0 |
141/0 |
||
|
استفاده صحیح تکنولوژی |
22/0 |
24/0 |
||
|
تولید و توزیع صحیح محصول |
23/0 |
010/0 |
||
|
سطح تحصیلات |
پیرسون |
آگاهی حفاظت از بهداشت محیط |
58/0 |
00/0 |
|
آگاهی حفاظت از منابع محیط زیستی |
64/0 |
001/0 |
||
|
مسئولیتپذیر بودن دربرابر محیط |
55/0 |
004/0 |
||
|
استفاده صحیح تکنولوژی |
56/0 |
003/0 |
||
|
تولید و توزیع صحیح محصول |
50/0 |
000/0 |
||
|
میزان آموزش |
پیرسون |
میزان شرکت در کلاسهای آموزشی |
62/0 |
004/0 |
مأخذ: یافتههای پژوهش، 1396
تحلیل همبستگی بین سطح آگاهیهای زیستمحیطی و رفتار محیطزیستی روستاییان
برای بررسی تجربی ضریب همبستگی و ارتباط میان آگاهیهای زیستمحیطی و رفتارهای محیطی از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شده است. هریک از مؤلفههای رفتار زیستمحیطی بهصورت مجزا به کمک آزمون پیرسون در سطح اطمینان 95 درصد تحلیل شدهاند. در سطح نمونۀ پژوهش، میان آگاهیهای زیستمحیطی و رفتار زیستمحیطی رابطهای معنادار و مستقیم وجود دارد. در واقع هرچه بر میزان آگاهیهای زیستمحیطی افزوده شود، ضریب همبستگی رفتار زیستمحیطی نیز افزایش مییابد. شدت این رابطه در هریک از مؤلفههای رفتار زیستمحیطی در زیر آمده است. جدول (9) بیانکنندۀ میزان همبستگی میان آگاهیهای زیستمحیطی و شاخصهای مسئولیتپذیر بودن دربرابر محیط است. براساس این جدول، میان متغیر آگاهیهای زیستمحیطی و متغیر وابستۀ مسئولیتپذیر بودن دربرابر محیط رابطۀ معنادار و مثبتی وجود دارد؛ بهطوری که بیشترین میزان همبستگی در شاخص حفاظت از محیطزیست در روستا به دست آمده است.
جدول- 9: بررسی همبستگی آگاهی زیستمحیطی و شاخصهای مسئولیتپذیر بودن دربرابر محیط
|
متغیر مستقل |
متغیر وابسته |
شاخصها |
آزمون |
ضریب همبستگی |
سطح معناداری |
|
آگاهیهای محیط زیستی |
مسئولیتپذیر بودن دربرابر محیط |
رعایت اخلاق زیستمحیطی در روستا |
پیرسون |
22/0 |
021/0 |
|
حفاظت از محیطزیست در روستا |
85/0 |
00/0 |
|||
|
شرکت در دورههای آموزشی برای افزایش آگاهی |
44/0 |
005/0 |
|||
|
همکاری با سازمانهای محیط زیستی |
24/0 |
005/0 |
|||
|
مشارکت فردی در حفاظت از محیط زیست |
20/0 |
022/0 |
|||
|
رعایت شاخصهای تولید سالم محصول |
17/0 |
042/0 |
مأخذ: یافتههای پژوهش، 1396
با توجه به ضریب همبستگی مندرج در جدول (10) آشکار است که میان آگاهی زیستمحیطی و متغیر وابستۀ استفادۀ صحیح از تکنولوژی رابطۀ مثبت و معناداری وجود دارد؛ بهطوری که بیشترین ضریب همبستگی میان متغیر آگاهی زیستمحیطی و شاخص استفاده از کمپوستهای طبیعی به دست آمده است.
جدول- 10: بررسی همبستگی آگاهی زیستمحیطی و شاخصهای استفادۀ صحیح از تکنولوژی
|
متغیر مستقل |
متغیر وابسته |
شاخصها |
آزمون |
ضریب همبستگی |
سطح معناداری |
|
آگاهیهای محیط زیستی |
استفاده صحیح از تکنولوژی |
استفاده صحیح از ماشینآلات کشاورزی |
پیرسون |
34/0 |
0.002 |
|
کاهش استفاده از مضرات سموم ترکیبی کشاورزی |
13/0 |
06/0 |
|||
|
استفاده از کمپوستهای طبیعی |
45/0 |
06/0 |
|||
|
استفاده از سیستم آبیاری نوین |
25/0 |
021/0 |
|||
|
مبارزه طبیعی با حشرات موذی |
26/0 |
003/0 |
مأخذ: یافتههای پژوهش، 1396
با توجه به ضریب همبستگی مندرج در جدول (11)، میان آگاهی زیستمحیطی و متغیر وابستۀ تولید و توزیع صحیح محصولات، رابطۀ مثبت و معناداری وجود دارد؛ بهطوری که بیشترین ضریب همبستگی میان متغیر آگاهی زیستمحیطی و شاخص تولید محصولات ارگانیک و سالم به دست آمده است. اطلاعات بهدستآمده از بررسی رابطۀ میان آگاهیهای زیستمحیطی و رفتار زیستمحیطی با استفاده از آزمون پیرسون نشان میدهد سطح معناداری اغلب شاخصها کمتر از 05/0 است که نشاندهندۀ رابطۀ مثبت و معنادار میان میزان آگاهی و رفتار زیستمحیطی است.
جدول- 11: بررسی همبستگی آگاهی زیستمحیطی و شاخصهای تولید و توزیع صحیح محصول
|
متغیر مستقل |
متغیر وابسته |
شاخصها |
آزمون |
ضریب همبستگی |
سطح معناداری |
|
آگاهیهای محیط زیستی |
تولید و توزیع صحیح محصول |
تولید محصولات ارگانیک و سالم |
پیرسون |
56/0 |
042/0 |
|
بستهبندی محصولات کشاورزی |
30/0 |
00/0 |
مأخذ: یافتههای پژوهش، 1396
در ادامه برای تحلیل تفاوتهای فضایی میان اجتماعات روستایی بهلحاظ برخورداری از آگاهی زیستمحیطی و نحوۀ رفتار روستاییان با محیط زیست، از الگوی تصمیمگیری چندمعیارۀ ویکور استفاده شد. برای این منظور در گام نخست، پس از جمعآوری دادهها و تبدیل آنها به دادههای کمّی، ماتریس خام هریک از معیارها در محدودۀ موردمطالعه تعریف شد. این ماتریس تصمیمگیری از گزینهها (سطرها) و معیارها (ستونها) تشکیل شده است. برای بیان اهمیت نسبی معیارها لازم بود وزن نسبی آنها تعیین شود و برای این کار روش آنتروپی به کار گرفته شد (جدول 12).
جدول- 12: وزن هریک از شاخصها براساس آنتروپی
|
شاخصها |
دانش حفاظت از بهداشت محیط |
دانش حفاظت از منابع محیطزیستی |
رعایت مسئولیتهای محیطزیستی |
استفاده از تکنولوژی به شیوه مناسب |
تولید محصولات سالم و بدون سم |
|
وزن نسبی |
18/0 |
30/0 |
20/0 |
07/0 |
23/0 |
مأخذ: یافتههای پژوهش، 1396
در گام دوم، بیشترین ارزش fi+ و کمترین ارزش fi- از توابع ماتریس تصمیمگیری استخراج شد که در جدول (13) نمایش داده شده است.
جدول- 13: بیشترین و کمترین ارزش معیارها
|
ارزش/معیار |
دانش حفاظت از بهداشت محیط |
دانش حفاظت از منابع محیط زیستی |
رعایت مسئولیتهای محیط زیستی |
استفاده نکردن از تکنولوژی به شیوه مناسب |
تولید محصولات سالم و بدون سم |
|
fi+ |
562/0 |
473/0 |
463/0 |
462/0 |
541/0 |
|
Fi- |
056/0 |
118/0 |
103/0 |
139/0 |
135/0 |
مأخذ: یافتههای پژوهش، 1396
در گام سوم، فاصله هر گزینه از ایدئال مثبت به دست آمد. به عبارت دیگر در این مرحله ارزش Sj و Rj محاسبه شد (جدول 14).
جدول- 14: ضرب اوزان معیارها در ماتریس تصمیمگیری و محاسبه Sj و Rj
|
گزینه/ معیارها |
دانش حفاظت از بهداشت محیط |
دانش حفاظت از منابع محیطزیستی |
رعایت مسئولیتهای محیطزیستی |
استفاده نکردن از تکنولوژی به شیوه مناسب |
تولید محصولات سالم و بدون سم |
S |
R |
|
دولتآباد |
001/0- |
15/0 |
057/0 |
040/0 |
230/0 |
476/0 |
230/0 |
|
شمس خان |
09/0 |
20/0 |
171/0 |
040/0 |
204/0 |
715/0 |
204/0 |
|
قازان بیک |
07/0 |
15/0 |
143/0 |
030/0 |
179/0 |
581/0 |
179/0 |
|
مرادآباد |
017/0 |
30/0 |
143/0 |
070/0 |
230/0 |
922/0 |
300/0 |
|
زنگلانلو |
05/0 |
00/0 |
000/0 |
00/0 |
000/0 |
059/0 |
059/0 |
|
کلاته خلیلآباد |
11/0 |
15/0 |
171/0 |
050/0 |
204/0 |
695/0 |
204/0 |
|
کلاته توت |
13/0 |
30/0 |
200/0 |
060/0 |
230/0 |
929/0 |
300/0 |
|
تیرگان |
07/0 |
15/0 |
029/0 |
040/0 |
051/0 |
349/0 |
150/0 |
|
پل گرد |
13/0 |
05/0 |
00/0 |
010/0 |
102/0 |
301/0 |
139/0 |
|
یکه باغ |
07/0 |
05/0 |
057/0 |
010/0 |
051/0 |
247/0 |
079/0 |
مأخذ: یافتههای پژوهش، 1396
در گام چهارم، شاخص ویکور که همان امتیاز نهایی هر گزینه است محاسبه شد؛ مقدار Q بیانکنندۀ رتبۀ نهایی هر روستا از مجموع 5 بُعدِ موردمطالعه است. این مقدار بین عدد صفر تا یک تعیین میشود و هرچه به صفر نزدیکتر باشد، مطلوبیت محیطزیستی بیشتر و هرچه به یک نزدیک باشد، کیفیت شاخصهای محیطزیستی ضعیفتر است. در مرحلۀ آخر، رتبهبندی براساس ارزش Q صورت گرفت؛ بهگونهای که کمترین ارزش بالاترین اولویت را به خود اختصاص داده است. میانگین محاسبهشده برای Q در 10 روستای موردمطالعه برابر با 526/0 به دست آمده که نشان میدهد در مجموع ارزشهای محیطزیستی در دهستان زنگلانلو بیشتر از حد متوسط است. همانطور نتایج نشان میدهد براساس مقدار Q ازنظر ابعاد محیطزیستی، روستای زنگلانلو با رتبۀ اول در بهترین وضعیت و روستای کلاته توت با رتبۀ دهم در بدترین وضعیت قرار دارد (جدول 15).
جدول- 15: محاسبۀ مقدار Q و رتبهبندی نهایی
|
گزینهها |
دولتآباد |
شمس خان |
قازان بیک |
مرادآباد |
زنگلانلو |
کلاته خلیلآباد |
کلاته توت |
تیرگان |
پل گرد |
یکه باغ |
|
مقدار Q |
59/0 |
68/0 |
55/0 |
95/0 |
00/0 |
67/0 |
1 |
36/0 |
31/0 |
15/0 |
|
رتبه |
6 |
8 |
5 |
9 |
1 |
7 |
10 |
4 |
3 |
2 |
مأخذ: یافتههای پژوهش، 1396
مردم روستای زنگلانلو بهسبب مرکزیت این روستا در محدودۀ موردمطالعه، دسترسی آسان به شهر و ارتباط بیشتر با محیطهای شهری و سازمانهای مرتبط با کشاورزی از آگاهی بیشتر و رفتار زیستمحیطی بهتری برخوردارند. در روستاهای مرکزی، کشاورزان پیشرو بیشتری هستند که بهدلیل ارتباط با مراکز و نهادهای شهری، ادارۀ جهاد کشاورزی، کارشناسان محیطزیست و... از آگاهی زیستمحیطی بیشتری برخوردارند و به تناسب آن، رفتارهای سازگارتر با محیطزیست از خود نشان میدهند.
بحث و نتیجهگیری
امروزه یکی از بزرگترین چالشها در روستاها، به خطر افتادن محیطزیست و ناآگاهی از مسائل مربوط به آن در میان روستاییان است؛ زیرا روستا عرصۀ زندگیِ مرتبط با طبیعت است و در آن، روستاییان بیشترین ارتباط را با محیط طبیعی اطراف خود دارند؛ بنابراین تمامی فعالیتهای آنها بر محیطزیست پیرامونی محیط روستا تأثیرگذار است. بر این اساس، در محیطهای طبیعی بهخصوص روستاها، حفظ محیطزیست بدون توجه به نقش انسانها، بهویژه افراد جامعۀ روستایی، امکانپذیر نیست؛ زیرا عملکردهای معیشتی روستاییان مبتنی بر بهرهبرداری از طبیعت است و بهتبعِ آن، آثار متفاوتی بر آن میگذارد. بر این اساس، برخورداری روستاییان از آگاهیها و دانش زیستمحیطی بر نحوۀ رفتار و عملکرد روستاییان تأثیرگذار است و از بسیاری تخریبهای زیستمحیطی جلوگیری میکند. با توجه به آنچه گفته شد، در این مطالعه میزان آگاهیهای زیستمحیطی روستاییان و نحوۀ عملکرد آنها در محیطهای روستایی دهستان زنگلانلو بررسی شده است. در بخش یافتههای پژوهش مشخص شد میان رفتار زیستمحیطی روستاییان و سطح دانش و آگاهی آنها ارتباط معناداری وجود دارد؛ بهطوری که میان ابعاد مسئولیتپذیر بودن دربرابر محیط، استفادۀ صحیح از تکنولوژی و تولید و توزیع صحیح محصول، و سطح دانش و آگاهی زیستمحیطی همبستگی معنادار به دست آمده است. بر این اساس هرچقدر سطح دانش و آگاهی زیستمحیطی بیشتر باشد، رفتارهای روستاییان دربرابر طبیعت آگاهانهتر و بیشتر در راستای حفاظت از منابع طبیعی خواهد بود. این موضوع بخشی از یافتههای مطالعۀ ایزدی و همکاران (1392) را تأیید میکند که با آگاهی زیستمحیطی والدین روستایی مرتبط است. تنها در دو شاخص کاهش استفاده از سموم ترکیبی کشاورزی (سطح معناداری 06/0) و همچنین استفاده از کمپوستهای طبیعی (سطح معناداری 06/0) که زیرمجموعۀ استفادۀ صحیح از تکنولوژی هستند، همبستگیها معنادار نبوده است که منطبق با یافتههای فاضلی و صالحی (1392) و ردکنندۀ نتایج کومار سنجای (2013) است. این نتایج گویای آن است که روستاییان با توجه به دسترسی مناسب به رسانههای جمعی مانند رادیو و تلویزیون و همچنین برنامههای آموزشی نهادهای مرتبط مانند جهاد کشاورزی، محیطزیست، جنگلها و منابع طبیعی از آگاهی زیستمحیطی نسبتاً مناسبی برخوردارند که در رفتارهای آنان دربرابر محیطزیست تأثیرگذار است؛ اما باید شرایط لازم برای استفادۀ مناسب از سموم فراهم شود و این کار براساس فعالیتهای کارشناسی انجام گیرد. انتقال و فراگیرسازی دانش کمپوستسازی نیز در میان روستاییان ضروری است. همچنین در بررسی تفاوت میان میانگین متغیرهای پژوهش با استفاده از آزمون T تکنمونۀ مستقل مشخص شد تفاوت میان ابعاد موردبررسی معنادار است. میانگین محاسبهشده برای Q در 10 روستای موردمطالعه برابر با 526/0 به دست آمده که نشان میدهد در مجموع ارزشهای محیطزیستی در دهستان زنگلانلو بیشتر از حد متوسط است. همانطور که نتایج نشان میدهد براساس مقدار Q ازنظر ابعاد محیطزیستی، روستای زنگلانلو با رتبۀ اول در بهترین وضعیت و روستای کلاته توت با رتبۀ دهم در بدترین وضعیت قرار دارد. مردم روستای زنگلانلو بهسبب مرکزیت این منطقه در محدودۀ موردمطالعه، دسترسی آسان به شهر و ارتباط بیشتر با محیطهای شهری و سازمانهای مرتبط با کشاورزی از آگاهی بیشتر و رفتار زیستمحیطی بهتری برخوردارند. در نهایت با توجه به یافتههای بهدستآمده، پیشنهادهای زیر مطرح میشود:
- برای افزایش آگاهیهای زیستمحیطی در شاخصهاییکه میانگین کمی دارند (درک اهمیت استفاده از انرژیهای پاک، اهمیت بستهبندی بهداشتی محصولات و...) باید زمینههای آگاهی مردم در این باره افزایش یابد. این امر با آموزشهای همگانی و اطلاعرسانی دربارۀ میزان اهمیت آن امکانپذیر است.
- با توجه به اهمیت عوامل اقتصادی (نوع فعالیتهای اقتصادی) در آگاهیهای محیطزیستی، لازم است برای افزایش دانش و آگاهی، بهویژه در بخش کشاورزی، به افرادی که به محیطزیست اطرافشان کمتر توجه میکنند، با ابزارهایی از قبیل بروشو، کتاب، ماهنامه و... آموزشهای زیستمحیطی ارائه کرد.
- تأثیرات مهم عوامل اجتماعی تحصیلات و میزان شرکت در دورههای آموزشی محیطزیست بر متغیر وابستۀ دانش محیطزیستی نشان میدهد برای افزایش دانش و آگاهیهای زیستمحیطی باید برای افزایش سطح تحصیلات و برگزاری دورههای آموزشی با شیوههایی همچون کلاسهای حضوری، دورههای آموزش از راه دور و... اقدام کرد.
- برای افزایش دانش و آگاهیهای زیستمحیطی در روستاهایی که رتبۀ پایینی در دانش محیطی دارند، متولیان امر محیطزیست در روستاها، از جمله دهیار، اعضای شورا، سازمان محیطزیست و منابع طبیعی و سایر ارگانهای مرتبط با محیطزیست در دهستان زنگلانلو میتوانند برای برگزاری کلاسهای آموزشی اقدام کنند.
)
