Authors
1 Human Geography group, faculty of Geography and environment planning, University of Isfahan, Isfahan, Iran
2 Human Geography group, faculty of Geography and environment planning, University of Sistan-and-Baluchestan, Zahedan, Iran
Abstract
Keywords
مقدمه
زندگی موهبتی الهی است که انسان‌ها در طول عمر خویش از آن بهره‌مند می‌شوند. قرن حاضر شاهد تغییرات چشمگیری در دیدگاه آدمی نسبت به زندگی بوده است و در این قرن تنها حفظ زندگی به‌شکل معمول مطلوب نیست و تلاش اساسی جوامع، ارتقای کیفیت زندگی در زمینه‌های متعدد است. دانش کیفیت زندگی مطلوب همواره آرزوی بشر بوده است و در ابتدا به بهبود وضیعت‌های ظاهری افراد مانند درآمد، تحصیلات، سلامتی جسمی و مسکن محدود می‌شد، هرچند اکنون به طیف‌های وسیعی ازجمله متغیرهای کیفی و ذهنی توجه می‌شود (غفاری و امیری، 1387: 1). شهرها تا پیش از انقلاب صنعتی و رشد فزاینده شهرها، رشد تدریجی و کندی داشتند که ضمن حفظ ارزش‌های طبیعی، اجتماعی و کالبدی خویش نیازهای به‌نسبت ثابت ساکنان خود را پاسخ می‌دادند اما در عصر جدید و به‌تبع افزایش جمعیت و رشد سریع شهرها، نواحی شهری با چالش‌های مهمی در زمینه تخریب فیزیکی و محیطی، محرومیت اجتماعی، ناامنی، بیکاری، کمبود مسکن و مشکل ترافیک روبه‌رو هستند که کیفیت زندگی شهری را به‌شدت کاهش میدهند. اگرچه شهر و شهرنشینی یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های رفاه توسعه اجتماعی و اقتصادی است، رشد شتابان آن سرانه برخورداری از بسیاری امکانات اجتماعی و اقتصادی را کاهش می‌دهد و پیامد‌های آن به‌شکل کاهش سطح کیفیت زندگی در عرصه‌های مختلف شهری نمایان می‌شود (شورودی، 1392 : 4). از این رو، گسترش روزافزون صنعتی‌شدن که خود را با تولید انبوه کالاها و خدمات متنوع در بعد کمی نشان می‌دهد، مشکلات بسیاری برای بشر مدرن به همراه آورده است؛ به همین دلیل، توجه بسیاری از دانشمندان و صاحب‌نظران به مفهوم کیفیت زندگی معطوف شده است تا از این راه، تلاش‌هایی برای ارتقای شرایط زندگی و بهبودبخیشدن به بعد کیفی زندگی بشر انجام شود (ربانی خوراسگانی و کیانپور، 1386: 68).
کشور ایران که از جغرافیای ناهمسانی در ارتباط با توسعه‌یافتگی تشکیل شده در حال شکل‌دهی به الگویی است که به‌شدت از گسست فضایی توسعه پیروی می‌کند. بنابراین، مطرح‌کردن طرحی روشن و رتبه‌بندی صحیح میزان برخورداری نواحی شهری اهمیت بسیاری دارد (فرجی ملایی و همکاران، 1389: 3-2) و به این ترتیب، مقوله کیفیت زندگی به‌شکل وسیعی با مفهوم رفاه ارتباط می‌یابد (باری، 1380: 8). در این میان، محله‌های شهری نقش اساسی در حیات و زوال شهرها به عهده دارند. دگرگونی رابطه توده و فضا و تغییر در تراکم‌های انسانی و ساختمانی به‌واسطه تغییر در شیوه زندگی، افزایش جمعیت شهرنشین و ... سبب تغییرهای اساسی در ساختار فضایی محله‌ها و در نهایت میزان ارتباط و تعامل‌های اجتماعی در سطح محلی می‌شوند (قربانی و همکاران، 1392: 2). بنابراین، بررسی و تحلیل کیفیت زندگی برای شناسایی قسمت‌ها و محله‌های محروم شهری و طرح رویکردهایی با هدف رفع محرومیت ضروری هستند و بی‌توجهی به چنین مطالعاتی، سیستم شهری را تا حد بسیاری مختل می‌کند و موجی از نارضایتی تسبت به زندگی را سبب می‌شود. از آنجا که حدود 34 درصد جمعیت شهر زاهدان در محله‌های پیرامونی این شهر قرار دارند و بیشترین نواحی اسکان غیررسمی در این محله‌ها واقع شده‌اند، مطالعه و برنامه‌ریزی برای تعادل‌بخشی به شاخص‌های کیفیت زندگی بسیار ضروری است. فرایند رشد و توسعه شهری در شهر زاهدان به‌گونه‌ای در حال شکل‌گیری است که در پیرامون این شهر، محله‌هایی دارای استانداردهای بسیار خوب زندگی هستند و محله‌های دیگری از حداقل شاخص‌های کیفیت زندگی محرومند و در نتیجه، بررسی و سنجش شاخص‌های کیفیت زندگی در این محله‌ها اهمیت اساسی دارد.
مبانی نظری
کیفیت زندگی واژه‌ای پیچیده، چندبعدی و کیفی درباره شرایط و وضعیت جمعیت در مقیاس جغرافیایی ویژه (شهر، منطقه، محله، بخش و ...) است که به شاخص‌های ذهنی یا کیفی و شاخص‌های عینی یا کمی متکی است و مفهوم کیفیت در برابر کمیت قرار می‌گیرد. کمیت را مفهومی فیزیکی و برآوردپذیر و کیفیت را مفهومی انتزاعی می‌دانند. در کل، کیفیت و کمیت دو روی یک سکه هستند که از یک سو با هم متضادند و از سوی دیگر، بدون یکدیگر تصور نمی‌شوند (پورجعفر و همکاران، 1384: 7-6). کیفیت زندگی شهری علاوه بر وضعیت فرد از نظر پایگاه اجتماعی، اقتصادی، سلامت و ... به معنا و احساس رضایتی بستگی دارد که فرد از زندگیش دارد (وظیفه‌دوست و امینی، 1388: 9).
به‌تازگی بحث کیفیت زندگی در ادبیات توسعه پایدار و برنامه‌ریزی توسعه اجتماعی و مباحث اقتصاد نوین مطرح شده و جایگاه ویژه‌ای یافته است و دولت‌ها در سطح ملی و محلی و نیز مؤسسات متعددی روی شاخص‌سازی آن کار می‌کنند (خوارزمی، 1387: 47). از این رو، در سال‌های اخیر این موضوع توجه‌ها را به خود جلب کرده و به‌طور فزاینده‌ای به موضوع پژوهش‌های علمی و تئوری در زمینه‌ها و نظام‌های مختلف تبدیل شده است. مطالعه این مفهوم بر پایه این فرضیه بنیادین است که محیط اجتماعی و فیزیکی بر خوشبختی و رفاه مردم ساکن در محل تأثیرگذار است (Lambiri, 2006: 2).
منظور از کیفیت زندگی توجه به شاخص‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، کالبدی، روانی و ... در دو جنبه عینی (کمی) و ذهنی (کیفی) در روند برنامه‌ریزی کیفیت زندگی مانند کیفیت دسترسی، کیفیت مسکن، کیفیت فضاهای گذران اوقات فراغت و ... است (لشکری و خلج، 1393: 9). رویکرد کیفیت زندگی شهری، تلاشی برای ایجاد شهر سالم و فراهم‌کردن خدمات شهری مناسب و در دسترس برای همگان در چارچوب پایداری و ایجاد احساس رضایت است (Harpham et al. 2001: 109).
بیشتر برنامه‌ریزان طی دهه‌های اخیر بر ایجاد رفاه اجتماعی و بهبود استانداردهای زندگی پافشاری می‌کنند. در نتیجه برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران با این پرسش مواجه می‌شوند که چگونه منافع اجتماعی مردم بدون عقب نگه داشتن رشد اقتصادی تأمین می‌شود؟ (جباری، 1381: 55). از سویی، امروزه بهبود کیفیت زندگی در جوامع نتیجه بهبود عوامل اقتصادی مانند توزیع درآمد، دسترسی به خدمات عمومی، رشد اقتصادی و میزان پس‌اندازها، بهره‌وری و سرانه‌ها است (خادمی، 1390: 28) و کیفیت زندگی مفهومی است که چهار بعد اساسی اقتصادی، زیست‌محیطی، اجتماعی و فرهنگی - سیاسی زندگی انسان را در بر می‌گیرد و حد استانداردی از انتظارهای فرد را تأمین می‌کند (فرجی ملایی، 1389: 1).
با توجه به مطالب یادشده، نکته اساسی درباره کیفیت زندگی این است که این مفهوم در رشته‌ها و علوم مختلف استفاده می‌شود و در نتیجه، معیارها و شاخص‌های فراوان و گوناگونی برای ارزیابی آن وجود دارند. همچنین، با وجود رویکردهای مختلف به این مبحث، معیارها و شاخص‌های گوناگونی در نظر گرفته می‌شوند (فیروز جهان‌تیغ، 1392: 32) و گوناگونی شاخص‌های استفاده‌شده در مطالعات کیفیت زندگی شهری بی‌شمار است (جدول 1). این گوناگونی با توجه به چندبعدی بودن مفهوم کیفیت زندگی امری بدیهی است و عموماً فرض می‌شود که هر شاخص بزرگی اهمیت بعد ویژه‌ای از کیفیت زندگی شهری را منعکس می‌کند. این فرض بر این پایه استوار است که کیفیت زندگی شهری به مجموعه‌ای از افراد یا ابعاد تفکیک می‌شود و اگر این اجزا به‌درستی ترکیب شوند، ارزش یا امتیازی کلی برای کیفیت زندگی شهری حاصل می‌شود (لطفی، 1388: 72).
جدول- 1: شاخص‌های ارزیابی کیفیت زندگی در منابع مختلف
|
منبع |
شاخص‌ها و متغییرهای کیفیت زندگی |
|
اسمیت (1381) |
امید به زندگی، جمعیت موجود در سکونتگاه‌های2000 نفری و بیشتر(درصد از کل)، مصرف سرانه پروتئین، ثبت‌نام در مدارس در مقاطع مختلف، ثبت‌نام در آموزش حرفه‌ای |
|
smith,et al (1997) |
اجتماع (ساختار کلیه نمونه‌ها)، بلوک شهری، خیابان‌ها، مسیرهای پیاده، فضای باز و پوشش گیاهی ناحیه |
|
Pacionee (2003) |
مسکن (بد‌مسکنی)، اقتصاد و کار (بیکاری)، کمبود مدرسه، جرم و جنایت، کمبود تسهیلات گذران اوقات فراغت، کمبود امکانات بازی بچه‌ها، اجتماعی(روابط غیر‌دوستانه) |
|
Sanusi (2008) |
امید به زندگی، میزان باسوادی، متوسط درآمد سرانه |
منبع: عبدالله‌پور، 1391: 7-6
کیفیت زندگی انسان از بخش‌ها و ابعادی تشکیل شده است و رضایتمندی از زندگی، نتیجه و برایند این ابعاد تفسیر می‌شود. رضایتمندی از ابعاد مختلف زندگی نیز حاصل رضایتمندی هر جامعه با ویژگی‌های خاص اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی تعریف می‌شود (Rojas, 2008: 54). بنابراین مطالعه و بررسی سطوح کیفیت زندگی در شهر یا در سطح مناطق و محله‌های شهری مستلزم سنجش ویژگی‌های محیط و افراد ساکن در آن است و در این راستا باید پاسخ‌های افراد درباره سطح رضایتمندی آنها بررسی شوند (پوراحمد و همکاران، 1391: 25).
پیشینه پژوهش
جستجو و بررسی‌ها در زمینه شناخت، سنجش، ارزیابی و تحلیل کیفیت زندگی نواحی شهری در داخل کشور و خارج از آن، انجام‌شدن پژوهش‌های گسترده‌ای را نشان میدهند که به تعدادی از آنها اشاره می‌شود:
رضایی و همکاران (1393) در مقاله «تحلیل رضایتمندی از شاخص‌های کیفیت محیط در شهرهای جدید (مورد مطالعه: شهر جدید پرند)» با طبقهبندی کیفیت زندگی را از نظر پنج بعد اقتصادی، اجتماعی، کیفیت مسکن، ارائه خدمات شهری و کیفیت دسترسی و حملونقل به این نتیجه رسیدند که کیفیت محیط سکونت از دیدگاه ساکنان شهر جدید پرند در همه شاخص‌ها در سطح پایینی قرار دارد و فقط شاخص دسترسی و حملونقل نزدیک به متوسط است. قربانی و همکاران (1392) در مقاله «تحلیل توزیع فضایی کیفیت زندگی در محله‌های شهر چالوس» با بررسی و سنجش کیفیت زندگی در محله‌های چهارده‌گانه شهر چالوس نشان دادند که شهروندان نسبت به شاخص‌ها تقریباً راضی هستند و کیفیت زندگی در شهر چالوس در سطح متوسط و به‌نسبت زیاد است. خادمی و جوکار سرهنگی (1392) در مقاله «ارزیابی کیفیت زندگی شهری، مطالعه موردی: بافت فرسوده شهر آمل» به بررسی کیفیت زندگی در بافت فرسوده شهر از جنبه‌های گوناگون کیفیت محیطی، اقتصادی و سلامت اجتماعی پرداختند؛ یافته‌های آنها نشان میدهند که بافت فرسوده شهر از نظر شاخص کیفیت زندگی در زیر سطح متوسط قرار دارد و شهروندان از وضیعت اقتصادی نسبت به سایر مؤلفه‌ها نارضایتی بیشتری دارند. مؤذن و علیزاده اقدم (1391) در مقاله‌ای با عنوان «بررسی کیفیت زندگی شهری: مدلی برای سنجش و رتبه‌بندی استان‌های ایران با استفاده از تحلیل خوشه‌ای» با بررسی و سنجش کیفیت زندگی به‌ویژه کیفیت زندگی شهری در ایران با توجه به شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی خاص ایران نشان دادند که استان اصفهان با نمره کیفیت زندگی 52/4 بیشتر از حد میانگین، بالاترین رتبه (رتبه 1) را در میان استان‌های ایران دارد و استان‌های یزد با نمره 85/3، فارس با نمره 16/3 و تهران با نمره 12/3 در رتبه‌های بعدی قرار دارند. استان ایلام با نمره منفی 58/3 زیر حد میانگین در کیفیت زندگی قرار و پایین‌ترین رتبه را (رتبه 30) داشت. خواجه شاهکوهی و مهدوی (1391) در مقاله‌ای با عنوان «ارزیابی و تحلیل شاخص‌های ذهنی کیفیت زندگی در شهرهای مرزی (مطالعه موردی: شهر بندر ترکمن)» کیفیت زندگی را در این شهر با استفاده از ابعاد ذهنی (اقتصادی، کالبدی - محیطی و اجتماعی - فرهنگی) بررسی کردند؛ نتایج حاصل از پرسش‌نامه‌ها در مطالعه یادشده برای بیشتر مؤلفه‌ها معناداری کمتر از 95 درصد را نشان میدهند و بیشتر ساکنان شهر بندر ترکمن از کیفیت زندگی خود رضایت اندکی دارند. خادم‌الحسینی و همکاران (1389) در مقاله‌ای با سنجش کیفیت زندگی ذهنی در ناحیه‌های شهر نورآباد استان لرستان نشان دادند که رضایت از امکانات، سرمایه اجتماعی، بهزیستی ذهنی، محیط محلی و آرامش شهری ابعاد کیفیت زندگی را در این شهر تشکیل میدهند. فرجی ملایی (1389) در مقاله خویش با عنوان «تحلیل شاخص‌های اقتصادی در سنجش کیفیت زندگی» به این نتیجه رسید که محله‌های شهرک دانشگاه، شهرک ساحلی و شهرک قائم در رتبه‌های بالایی از نظر شاخص‌های اقتصادی کیفیت زندگی قرار دارند.
در سطح خارجی، Eziyio و Iben (2013) در مقاله‌ای با عنوان «رضایت از کیفیت زندگی (ذهنی) در خانه‌های عمومی مناطق شهرداری (مورد مطالعه: جنوب غرب نیجریه)» به این نتیجه رسیدند که 61 درصد پاسخگویان در کل از زندگی در خانه‌های فعلی خود راضی بودند اما از نظر دسترسی به خدمات و امکانات زیربنایی احساس نارضایتی می‌کردند. Rossouw و Pacheco (2011) در مقاله‌ای با عنوان «بررسی کیفیت زندگی برای کاهش فقر با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی»، کیفیت زندگی را با استفاده از دوازده شاخص در سه حوزه اقتصادی، اجتماعی و فیزیکی بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که کیفیت زندگی 52/61 درصد از محیط جغرافیایی زیر حد متوسط، 94/17 درصد بسیار فقیر و 55/14 درصد در حد متوسط است. آنها علاوه بر اولویت‌بندی مناطق برای توسعه بیشتر از نظر خدمات، بر دخالت‌های فوری و آگاهانه دولت برای ارتقای سطح کیفیت زندگی و جلوگیری از فقر تأکید کردند. Rossouw و Pacheco (2011) نیز در مقاله‌ای با عنوان «ارزیابی غیراقتصادی کیفیت زندگی در سطح منطقه‌ای (مطالعه موردی: نیوزلند)» به این نتیجه رسیدند که در زمینه کیفیت زندگی، ترنکی و نلسون در حال بهبود هستند و خلیج پلنتی و یکاتوش ممکن است بدتر از حد موجود شوند که نتایج آن، پیامد مهمی در تصمیم‌گیری‌های سطوح منطقه‌ای دارد. Leen (2008) با استفاده از شاخص‌های ذهنی، کیفیت زندگی در شهر تایپه را ارزیابی کرد؛ به این منظور، 331 نفر از ساکنان شهر تایپه برای پیمایش ارزیابی ذهنی آنها از کیفیت زندگی مطالعه شدند و نتایج نشان دادند که محل زندگی، زناشویی، سن، تحصیلات و درآمد بر قلمروهای مختلف رضایت تأثیر می‌گذارند. Costanza و همکاران (2007) در پژوهش خود تأکید می‌کنند که شاخص‌های عینی و ذهنی با هم، میزان کیفیت محیط زندگی را بهتر نشان میدهند و کیفیت زندگی از دو مؤلفه تأمین نیازهای انسان و رفاه تشکیل شده است. Seik (2000) در مقاله «ارزیابی ذهنی کیفیت زندگی شهری در سنگاپور» به این نتیجه رسید که در سال 1997، شاخص کیفیت زندگی در سنگاپور به‌طور متوسط زیاد بوده است و پاسخگویان از شاخص‌های سیاسی، مذهبی و فراغت کیفیت زندگی رضایت داشته‌اند و از بهداشت و کالاهای مصرفی ناراضی بوده‌اند.
بررسی‌های انجام‌شده نشان میدهند که کیفیت زندگی با توجه به شاخص‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، کالبدی، کیفیت مسکن، ارایه خدمات شهری، کیفیت دسترسی حملونقل، کیفیت محیط، سرمایه اجتماعی و آرامش شهری در شهرهای مختلف کشور نتایج و رضایتمندی متفاوتی را نشان می‌دهد. تاکنون موضوع پژوهش حاضر با شاخص‌های اجتماعی - فرهنگی، اقتصادی، روانی، کالبدی و خدماتی در شهر زاهدان بررسی نشده است و مطالعه حاضر به مدیران شهری برای ارتقای کیفیت زندگی در نواحی پیرامونی در برگیرنده نواحی اسکان غیررسمی شهر کمک می‌کند. از این رو پژوهش حاضر، کیفیت زندگی را در محله‌های پیرامونی شهر زاهدان با بهره‌گیری از مطالعات میدانی و الگوی ویکور بررسی و تحلیل می‌کند.
فرایند انجام پژوهش
هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی نابرابری شاخص‌های کیفیت زندگی در محله‌های پیرامونی شهر زاهدان است که بیشتر در برگیرنده محله‌های اسکان غیررسمی هستند و 194724 نفر جمعیت دارند. روش پژوهش «توصیفی - تحلیلی» و شیوه جمع‌آوری داده‌ها «پیمایشی» است. جامعه آماری این پژوهش، شهروندان با سن بیشتر از 18 سال محله‌های پیرامون شهر زاهدان هستند و با روش نمونه‌برداری تصادفی و فرمول کوکران، حجم نمونه 400 نفر انتخاب شد (حافظ‌نیا، 1391: 167). توزیع پرسش‌نامه‌ها در محله‌های پیرامونی شهر زاهدان بر اساس سهم جمعیتی هر محله انجام شد (جدول 2). پس از گردآوری اطلاعات پژوهش، از روش آنتروپی (Sudhira et al., 2003: 24) برای وزن‌دهی داده‌ها و از الگوی ویکور (فضلی و همکاران، 1390: 84؛ Opricovic and Tzeng, 2006: 515) برای ارزیابی توزیع فضایی شاخص‌های کیفیت زندگی در محدوده مطالعه‌شده استفاده شد.
جدول- 2: ویژگی‌های جامعه آماری و حجم نمونه مطالعه‌شده در شهر زاهدان
|
محله |
جمعیت |
درصد |
حجم نمونه |
محله |
جمعیت |
درصد |
حجم نمونه |
محله |
جمعیت |
درصد |
حجم نمونه |
|
5-1 |
10224 |
3/5 |
21 |
11-3 |
10621 |
5/5 |
22 |
6-5 |
10278 |
3/5 |
21 |
|
6-1 |
10005 |
1/5 |
20 |
4-4 |
10024 |
1/5 |
20 |
7-5 |
10140 |
2/5 |
21 |
|
10-1 |
10108 |
2/5 |
21 |
5-4 |
10205 |
2/5 |
21 |
9-5 |
10605 |
4/5 |
22 |
|
1-2 |
10008 |
1/5 |
20 |
6-4 |
10056 |
2/5 |
21 |
10-5 |
10158 |
2/5 |
21 |
|
11-2 |
10184 |
2/5 |
21 |
8-4 |
10514 |
4/5 |
22 |
11-5 |
10138 |
2/5 |
21 |
|
1-3 |
11178 |
7/5 |
23 |
11-4 |
10010 |
1/5 |
20 |
- |
- |
- |
- |
|
6-3 |
10147 |
2/5 |
21 |
5-5 |
10121 |
2/5 |
21 |
- |
- |
- |
- |
منبع: محاسبات نگارندگان
پژوهش حاضر در پی پاسخگویی به این پرسش است:
نحوه توزیع شاخص‌های کیفیت زندگی در محله‌های پیرامونی شهر زاهدان چگونه است؟
بر اساس این، فرضیه زیر مطرح می‌شود:
به نظر می‌رسد شاخص‌های کیفیت زندگی در سطح محله‌های پیرامونی شهر زاهدان نابرابر توزیع شده‌اند.
الگوی ارزیابی کیفیت زندگی در محله‌های پیرامونی شهر زاهدان
برای سنجش عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی شهروندان شهر زاهدان، متغیرهای مختلفی به کار رفته‌اند (شکل 1). در پژوهش حاضر، کیفیت زندگی شهری متغیر تابع و شاخص‌های اجتماعی - فرهنگی، اقتصادی، روانی و کالبدی - خدماتی متغیرهای مستقل هستند.
شکل- 1: الگوی تحلیلی عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی شهروندان در محله‌های پیرامونی شهر زاهدان
(منبع: مطالعات نگارندگان)
قلمرو پژوهش
شهر زاهدان، مرکز استان سیستانوبلوچستان و مرکز شهرستان زاهدان در شرق ایران است و نزدیک مرز ایران و کشورهای افغانستان و پاکستان قرار دارد (شکل 2). وسعت زاهدان، 8123 هکتار و از نظر موقعیت جغرافیایی در طول جغرافیایی 60 درجه و 51 دقیقه و 25 ثانیه شرقی و عرض جغرافیایی 29 درجه و 30 دقیقه و 45 ثانیه شمالی قرار دارد(مهندسان مشاور شهر و خانه، 1385: 7). این شهر تا پیش از سال 1390، سه منطقه شهری داشته و تعداد مناطق شهر زاهدان بر اساس تقسیمات فضایی جدید، از سه منطقه به پنج منطقه افزایش یافته است و هر منطقه، یازده محله دارد.
شهر زاهدان یکی از شهرهای کم‌بهره کشور از نظر امکانات و خدمات رفاهی برای ساکنان تلقی می‌شود. مرزی‌بودن شهر، اشتراک‌های فرهنگی با دو کشور افغانستان و پاکستان، خط ترانزیت کالا و مواد مخدر باعث شده‌اند که شهر، پتانسیل‌های مؤثر بر کیفیت زندگی شهری را نداشته باشد. بیشتر مهاجران داخلی و خارجی به علت مشکلات مالی، حاشیه شهر را مأمن اختیار کرده‌اند که این ساختارها بیشتر در شمال و شمال‌شرقی شهر واقع شده‌اند (ابراهیم‌زاده و همکاران، 1383: 127). بنابراین، از نظر میزان دسترسی و برخورداری از خدمات لازم، تعادل و عدالت در محله‌های مختلف شهر زاهدان وجود ندارد، توزیع برخی خدمات و امکانات در سطح محله‌ها ناعادلانه است و توزیع فضایی آنها گرایش به قطبی‌شدن و تمرکز در برخی محله‌ها (محله‌های واقع در جنوب و جنوب‌غرب) دارد. توزیع نامتعادل و نابرابر خدمات و منابع در سطح منطقه‌ای و محله‌ای این شهر به دلیل عوامل طبیعی، اقتصادی، مسائل قومی - فرهنگی و نارسایی‌های نظام برنامه‌ریزی بر عملکرد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی این محله‌ها تأثیر گذاشته و به چنین نابرابری‌هایی در شهر دامن زده است. به‌طوری که در دهه‌های اخیر، هجوم اقشار کم‌درآمد از سطح شهر و شهرهای این استان به محله‌های شمال شهر (اسکان غیررسمی) به دلیل ارزانی مسکن، توزیع نامتعادل مراکز خدماتی بین این محله‌ها و سایر محله‌های واقع در جنوب شهر را همراه داشته و به برخورداری غیریکسان شهروندان از خدمات در سطح شهر منجر شده است.
شکل- 2: موقعیت جغرافیایی شهر زاهدان
یافته‌های پژوهش
برای ارزیابی توزیع فضایی شاخص‌های کیفیت زندگی در سطح محله‌های شهر زاهدان از روش ویکور استفاده شد. نخستین مرحله در این الگو، ارایه شاخص‌های پژوهش است که پس از جمع‌آوری داده‌ها از طریق پرسش‌نامه و تبدیل آنها به داده‌های کمی از راه جمع مقادیر و تعیین ارزش هر شاخص در هر محله (در محیط نرم‌افزاری Excel)، ماتریس داده‌های خام هر معیار تعریف شد.
مرحله دوم: فرض کنیم m گزینه و n ویژگی وجود دارد. آلترناتیوهای مختلفی وجود دارند (xi) که مقدار آنها با xij نشان داده می‌شود. به عبارتی xij مقدار ویژگی jام است (جدول 3). rij =
جدول- 3: ماتریس نرمال شاخص‌های کیفیت زندگی در محله‌های پیرامونی شهر زاهدان
منبع: محاسبات نگارندگان
ادامه جدول- 3
مرحله سوم: پس از نرمال‌سازی ماتریس تصمیم‌گیری، وزن‌دهی معیارها (w) از روش آنتروپی شانون انجام شد (جدول 4).
جدول- 4: وزن‌های حاصل برای هر یک از معیارها
|
شاخص |
1x |
2x |
3x |
4x |
5x |
6x |
7x |
8x |
9x |
10x |
11x |
|
وزن |
015/0 |
008/0 |
033/0 |
015/0 |
004/0 |
05/0 |
008/0 |
009/0 |
006/0 |
016/0 |
024/0 |
|
شاخص |
12x |
13x |
14x |
15x |
16x |
17x |
18x |
19x |
20x |
21x |
22x |
|
وزن |
004/0 |
012/0 |
013/0 |
011/0 |
01/0 |
006/0 |
03/0 |
027/0 |
013/0 |
017/0 |
033/0 |
|
شاخص |
23x |
24x |
25x |
26x |
27x |
28x |
29x |
30x |
31x |
32x |
33x |
|
وزن |
027/0 |
008/0 |
005/0 |
005/0 |
035/0 |
012/0 |
009/0 |
015/0 |
01/0 |
015/0 |
015/0 |
|
شاخص |
34x |
35x |
36x |
37x |
38x |
39x |
40x |
41x |
42x |
43x |
44x |
|
وزن |
033/0 |
011/0 |
008/0 |
003/0 |
004/0 |
005/0 |
003/0 |
019/0 |
045/0 |
044/0 |
015/0 |
|
شاخص |
45x |
46x |
47x |
48x |
49x |
50x |
51x |
52x |
53x |
54x |
55x |
|
وزن |
031/0 |
031/0 |
02/0 |
043/0 |
065/0 |
03/0 |
019/0 |
03/0 |
006/0 |
007/0 |
006/0 |
منبع: محاسبات نگارندگان
مرحله چهارم: پس از وزن‌دهی معیارها، ماتریس نرمال‌شده در وزن شاخص‌های مؤثر در سطح‌بندی مناطق مطالعه‌شده ضرب و ماتریس نرمال وزنی حاصل شد.
مرحله پنجم: بیشترین ارزش Fi* و کمترین ارزش Fi-توابع معیار از ماتریس تصمیم‌گیری استخراج شدند (جدول 5). Fi- = min fij ؛ Fi*= max fij
جدول- 5: بیشترین و کمترین ارزش معیارها
|
شاخص |
1x |
2x |
3x |
4x |
5x |
6x |
7x |
8x |
9x |
10x |
11x |
|
Fi* |
005/0 |
002/0 |
012/0 |
004/0 |
001/0 |
017/0 |
002/0 |
003/0 |
001/0 |
005/0 |
008/0 |
|
Fi- |
002/0 |
001/0 |
004/0 |
002/0 |
001/0 |
005/0 |
001/0 |
001/0 |
001/0 |
002/0 |
003/0 |
|
شاخص |
12x |
13x |
14x |
15x |
16x |
17x |
18x |
19x |
20x |
21x |
22x |
|
Fi* |
001/0 |
004/0 |
004/0 |
003/0 |
003/0 |
002/0 |
009/0 |
009/0 |
004/0 |
005/0 |
01/0 |
|
Fi- |
001/0 |
002/0 |
001/0 |
001/0 |
001/0 |
001/0 |
003/0 |
003/0 |
001/0 |
002/0 |
003/0 |
|
شاخص |
23x |
24x |
25x |
26x |
27x |
28x |
29x |
30x |
31x |
32x |
33x |
|
Fi* |
008/0 |
002/0 |
001/0 |
001/0 |
011/0 |
003/0 |
003/0 |
005/0 |
003/0 |
004/0 |
004/0 |
|
Fi- |
003/0 |
001/0 |
001/0 |
001/0 |
004/0 |
002/0 |
002/0 |
002/0 |
001/0 |
002/0 |
002/0 |
|
شاخص |
34x |
35x |
36x |
37x |
38x |
39x |
40x |
41x |
42x |
43x |
44x |
|
Fi* |
01/0 |
003/0 |
002/0 |
001/0 |
001/0 |
001/0 |
001/0 |
006/0 |
018/0 |
018/0 |
005/0 |
|
Fi- |
004/0 |
002/0 |
001/0 |
001/0 |
001/0 |
001/0 |
001/0 |
002/0 |
005/0 |
005/0 |
002/0 |
|
شاخص |
45x |
46x |
47x |
48x |
49x |
50x |
51x |
52x |
53x |
54x |
55x |
|
Fi* |
01/0 |
01/0 |
007/0 |
015/0 |
02/0 |
009/0 |
006/0 |
011/0 |
002/0 |
002/0 |
002/0 |
|
Fi- |
003/0 |
003/0 |
002/0 |
004/0 |
006/0 |
003/0 |
002/0 |
004/0 |
001/0 |
001/0 |
001/0 |
منبع: محاسبات نگارندگان
مرحله ششم: پس از تعیین بیشترین و کمترین ارزش توابع معیار، ارزش Sj (شاخص مطلوبیت) و Rj (شاخص نارضایتی) محاسبه شد.
Si=
Ri= imax
مرحله هفتم: در این مرحله شاخص ویکور (امتیاز نهایی هر گزینه) محاسبه شد، کمتربودن مقدار آن به منزله مطلوبیت زیاد گزینه است (جدول 6).
Si-) + (1-v)(Ri-
که در آن:
S*= min sj, S-= max Sj
R*= min sj, R-= max Rj
نکته: اگر در پرسش‌نامه، پرسش‌های مثبت و منفی مقیاس‌سازی نشده باشند، کوچک‌ترین و بزرگ‌ترین شاخص مطلوبیت و نارضایتی از قاعده گفته‌شده تبعیت می‌کند و در غیر این حالت، از قاعده زیر محاسبه می‌شوند.
S*= max sj, S-= min Sj
R*= max sj, R-= min Rj
V ضریبی است که اهمیت هر یک از اجزای رابطه یادشده را نشان می‌دهد و اغلب برابر 5/0 است.
جدول- 6: محاسبه مقدار Si،Ri، Q و رتبه‌بندی نهایی
|
محله |
5-1 |
6-1 |
10-1 |
1-2 |
11-2 |
1-3 |
6-3 |
11-3 |
4-4 |
5-4 |
|
Si |
177/0 |
27/0 |
065/0 |
291/0 |
247/0 |
451/0 |
62/0 |
672/0 |
429/0 |
884/0 |
|
Ri |
022/0 |
025/0 |
015/0 |
018/0 |
016/0 |
04/0 |
043/0 |
044/0 |
065/0 |
062/0 |
|
مقدار Q |
134/0 |
227/0 |
0 |
166/0 |
119/0 |
482/0 |
623/0 |
662/0 |
722/0 |
967/0 |
|
رتبه |
2 |
6 |
1 |
3 |
4 |
9 |
11 |
12 |
13 |
18 |
|
محله |
6-4 |
8-4 |
11-4 |
5-5 |
6-5 |
7-5 |
9-5 |
10-5 |
11-5 |
- |
|
Si |
827/0 |
587/0 |
87/0 |
785/0 |
52/0 |
479/0 |
219/0 |
292/0 |
299/0 |
- |
|
Ri |
063/0 |
06/0 |
065/0 |
064/0 |
062/0 |
04/0 |
024/0 |
027/0 |
027/0 |
- |
|
مقدار Q |
943/0 |
774/0 |
991/0 |
928/0 |
744/0 |
502/0 |
184/0 |
259/0 |
263/0 |
- |
|
رتبه |
17 |
15 |
19 |
16 |
14 |
10 |
5 |
7 |
8 |
- |
منبع: محاسبات نگارندگان
در جدول (6)، رتبه‌بندی بر اساس ارزش Q انجام شده است و کمترین ارزش، بیشترین اولویت دارد. میانگین محاسبه‌شده برای Q در 19 محله پیرامونی شهر زاهدان برابر 510/0 است که در مجموع کیفیت زندگی را در محله‌های پیرامونی شهر زاهدان پایین‌تر از حد متوسط نشان می‌دهد. مطابق جدول (6)، از نظر شاخص‌های کیفیت زندگی، محله (10-1) با رتبه یک در بهترین وضعیت و محله (11-4) با رتبه 19 در بدترین وضعیت قرار دارد. حال با توجه به نتایج، شرط‌ها به صورت زیر آزمون شدند:
شرط اول:DQ (Q(- (Q(
که در آن و به‌ترتیب گزینه‌های اول و دوم هستند و و i تعداد آلترناتیوها است.
DQ=1/(19-1) =0.055 و . با توجه به اینکه مقدار Q برای آلترناتیو (گزینه) دوم برابر 134/0 و برای آلترناتیو اول برابر صفر است، تفاضل این دو برابر 134/0 و از مقدار DQ بیشتر است. بنابراین شرط اول، تأیید و محله 10 از منطقه 1 بهترین گزینه انتخاب می‌شود.
شرط دوم: گزینه اول باید از نظر S یا R نیز بهترین رتبه را داشته باشد. محله 10 از منطقه 1 که بهترین رتبه را از نظر شاخص Q داشت، از نظر شاخص‌های S و R نیز بهترین رتبه را دارد و بنابراین شرط دوم هم تأیید می‌شود. به این ترتیب، محله‌های دیگر پیرامون شهر زاهدان نیز از توسعه‌یافته‌ترین تا محروم‌ترین سطح‌بندی می‌شوند (شکل 3).
شکل- 3: سطح‌بندی محله‌های پیرامونی شهر زاهدان بر اساس میزان برخورداری از شاخص‌های کیفیت زندگی
تعیین سطوح توسعه محله‌های پیرامونی شهر زاهدان از نظر مکانی و بر اساس میزان برخورداری به روش ویکور، تفاوت چشمگیری در میزان برخورداری از امکانات و خدمات شهری بین محله‌های یادشده را نشان می‌دهد. بنابراین، فرضیه پژوهش مبنی بر وجود نابرابری در برخورداری از شاخص‌های کیفیت زندگی در محله‌های پیرامونی شهر زاهدان تأیید می‌شود. نزدیکی به اصلی‌ترین خیابان شهر (خیابان دانشگاه) که تمام دانشگاه‌ها در آن واقع شده‌اند، نزدیکی به بزرگ‌ترین مرکز ورزشی (دهکده المپیک) و بزرگ‌ترین مراکز فروشگاهی و نمایشگاهی که به مناسبت‌های مختلف در سال برگزار می‌شوند، تجمع پول و سرمایه به لحاظ رونق بازار زمین و مسکن در این محله، قرارگیری در کنار شاه‌راه ورود به پارک‌ها و بوستان‌های تفریحی نظیر کلاته رزاق‌زاده و همچنین وجود واحدهای مسکونی نوساز با امکانات رفاهی مقبول، افزایش سطح کیفیت زندگی را در برخوردارترین محله (10-1) باعث شده است. دور بودن از مرکز شهر و همچنین سکونت اتباع بیگانه در محروم‌ترین محله‌ها همچون محله‌های شیرآباد، همت‌آباد و محله دامداران قدیم (20 متری دام موسوم به پیربخش گرگیج) که بیشتر در منطقه 4 واقع شده‌اند، با گذشت زمان این محله‌ها را به مرکز اصلی خرید و فروش انواع مواد مخدر تبدیل کرده‌اند و وجود سارقان، امنیت را در این محله‌ها دچار مشکل کرده و در نتیجه کیفیت زندگی به پایین‌ترین حد ممکن رسیده است. در بین محله‌های فراتوسعه، محله (5-1) به دلیل قرارگیری در منطقه 1 شهر زاهدان و وجود خدمات شهری در این منطقه به علت نزدیکی به بیمارستان تأمین اجتماعی، نزدیکی به بلوار پرستار که محل قرارگیری مراکز آموزش عالی متعدد است، نزدیکی به ترمینال و دسترسی به تمام راه‌های خروجی شهر به سمت شمال و جنوب استان و وجود سیستم حمل و نقل همگانی منظم، در رتبه دوم کیفیت زندگی قرار گرفته است. ساکنان محله (1-2) نیز به دلیل هم‌جواری با دو بلوار اصلی شهید مزاری و انقلاب و همچنین بلوار ثارالله که امتداد بلوار جمهوری است و نیز به علت کارکرد ارتباطی قوی و وجود بیشتر مراکز آموزشی، اداری، تفریحی مانند پارک لاله و اماکن مذهبی در این محله رضایت به‌نسبت زیادی از سکونت در این محله داشتند و رتبه سوم کیفیت زندگی را دارد. محله‌های (5-4) و (6-4) از محله‌های فروتوسعه هستند که به دلیل سکونت افغانی‌ها طی سال‌های متمادی و اشتغال بیشتر ساکنان به دامداری و قصابی به‌شدت آلوده شده‌اند، همچنین وجود سیستم حملونقل بسیار ضعیف در آنها، معابر خاکی و مشکلات ناشی از آن، وجود نداشتن آب آشامیدنی بهداشتی، درمانگاه و مراکز بهداشتی و کمبود شدید مراکز آموزشی و در کل وجود خدمات شهری بسیار اندک و ناچیز، این محله‌ها را در رتبه 18 و 17 کیفیت زندگی قرار داده اند. در محله (5-5) رعایت نکردن نظافت و بهداشت محیط باعث انبار شدن مقدار زیادی زباله در بخش‌های بسیاری از این محله شده است و همچنین وجود فروشندگان مواد مخدر در اطراف این محله (با توجه به نتایج پرسش‌نامه‌ها) باعث شده است که رتبه 16 کیفیت زندگی را داشته باشد.
بیشتر محله‌های فروتوسعه به علت قرارگیری در منطقه 4 که محدوده اسکان غیررسمی در شهر زاهدان شناخته شده است و بافت فرسوده دارد، پایین‌ترین سطح کیفیت زندگی را دارند.
نتیجه‌گیری
امروزه کیفیت زندگی شهری کلیدی‌ترین مفهوم در برنامه‌ریزی شهری است. بنابراین، برنامه‌ریزان در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته برای نمایش سطوح کیفیت زندگی در سطوح مختلف جغرافیایی تلاش می‌کنند راهکارهای بهینه‌ای بیابند تا کیفیت زندگی نواحی عقب‌افتاده از نظر شاخص‌های بررسی‌شده بهبود یابد. نتایج الگوی ویکور نشان میدهند که شاخص‌های کیفیت زندگی توزیع نامتوازنی در سطح محله‌های پیرامونی شهر زاهدان دارند و بیشتر محله‌ها شاخص‌های کیفیت زندگی محدودی دارند. محله‌های (10-1)، (5-1)، (1-2)، (11-2)، (9-5)،
(6-1)، (10-5) و (11-5) به‌ترتیب بیشترین برخورداری از امکانات کیفیت زندگی را دارند و شاخص‌هایی مانند ترجیح محله، امنیت محله، فضای سبز کافی، فضاهای گذران اوقات فراغت و ... در این محله‌ها بیشترین امتیاز را دارند؛ این شاخص‌ها در محله‌های (11-4)، (5-4)، (6-4)، (5-5)، (4-4)، (6-5) و (8-4) به‌ترتیب کمترین امتیاز را دارند.
بیشتر شاخص‌های مطالعه‌شده در محله‌های فراتوسعه و میان‌توسعه بالا، امتیازهای زیادی دارند و ساکنان آنها از رفاه نسبی برخوردار هستند و احساس رضایت به‌نسبت زیادی از اسکان در این محله‌ها دارند. بیشتر شاخص‌ها در محله‌های فروتوسعه، میان‌توسعه پایین و میان‌توسعه وضعیت نامطلوب و کمترین امتیازها را دارند، ازجمله این شاخص‌ها که کمترین نمره را دارند و باعث نامطلوبی زندگی در این محله‌ها شده‌اند عبارتند از: ترجیح محله، فرصت ترک محله، فضای سبز، مشارکت گروهی، روابط اجتماعی، سرقت اتومبیل، سرقت از منازل، دعوا و آشوب، رضایت از واحد مسکونی، رضایت از محل زندگی، رضایت از شغل، امکانات واحد مسکونی، درآمد ماهیانه، قرض، امکانات زندگی، لذت از زندگی، وجود افراد ولگرد و سارق، مصرف مواد مخدر، فضای گذران اوقات فراغت، خدمات بهداشتی، دسترسی به داروخانه، جمع‌آوری زباله، بهداشت محیط، کیفیت آب آشامیدنی، قدرت خرید و تمایل به مهاجرت. از بین شاخص‌های یادشده، کیفیت آب آشامیدنی و رضایت از درآمد ماهیانه دارای کمترین امتیاز هستند و برعکس، شاخص کیفیت آب آشامیدنی در محله‌های با وضعیت فراتوسعه بیشترین وزن را دارد. همچنین شاخص‌های حضور به موقع آمبولانس، ایستگاه‌های اتوبوس، جمع‌آوری زباله، رضایت از واحد مسکونی و میزان قدرت خرید در محله‌های حاشیه‌ای کمترین وزن را دارند و باعث کاهش وزن این شاخص‌ها در سطح کل محله‌ها شده‌اند.
با توجه به یافته‌های پژوهش حاضر و برای دستیابی به پایداری اجتماعی و افزایش کیفیت زندگی در محله‌های فروتوسعه، پیشنهادهایی ارایه می‌شوند:
1- ساماندهی مسئله زباله اعم از جمع‌آوری، آموزش خانه‌به‌خانه ساکنان، توزیع سطل‌های درب‌دار و اختصاص‌دادن بودجه بیشتر به خرید تجهیزات زباله در محله‌های کمتر توسعه‌یافته به دلیل دپو‌شدن زباله‌ها در گوشه‌و‌کنار این محله‌ها؛
2- افزایش مراکز بهداشتی و درمانی در این محله‌ها؛
3- شیب‌بندی و تسطیح آسفالت بیشتر معابر این محله‌ها برای جلوگیری از جمع‌شدن پساب‌ها؛
4- توسعه خدمات اجتماعی در سطح محله‌های فروتوسعه به‌ویژه خدمات آموزشی و فرهنگی؛
5- ضرورت ایجاد شبکه فاضلاب در این محله‌ها به دلیل کوهپایه‌ای‌بودن این محله‌ها و ممکن‌نبودن حفر چاه؛
6- پاکسازی معدود پارک‌های این محله‌ها از خرده‌فروشان انواع مواد مخدر؛
7- توسعه کمی و کیفی انواع زیرساخت‌های سکونتگاهی و ارتباطی و همچنین ارتقای دسترسی مردم به انواع امکانات؛
8- توانمندسازی اجتماعی از راه رفع هر گونه تبعیض و نابرابری در راستای ایجاد زمینه مشارکت واقعی مردم در روند توسعه محلی.
)
