Authors
1 Department of Geography Faculty of Letters and Humanities Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
2 Geography and Rural Planning, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran aromyani@gmail.com
3 Geography and Rural Planning, Payame Noor University, Orumieh, Orumieh, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه
مناطق روستایی بخش عمدهای از جمعیت و عرصههای طبیعی کشور را به خود اختصاص دادهاند و بنابراین، جامعه روستایی نقش اساسی در حیات اقتصادی و اجتماعی کشور دارد. با توجه به اهمیت و جایگاه جامعه روستایی در کشور و مشکلات و چالشهایی مانند مهاجرت روستایی، خالیشدن روستاها، سطح آسیبپذیری بالا و ...، شناخت و تحلیل محیطهای روستایی ضرورتی انکارناپذیر است. در چند دهه اخیر، دولت برنامههای مختلفی برای توسعه مناطق روستایی تدوین و اجرا کرده است که هر یک متناسب با ضرورتها و نیازهای زندگی روستاییان در پی ساماندهی و توسعه نواحی روستایی هستند. هر یک از این برنامهها در روستاهای کشور باعث تغییراتی شدهاند که در کالبد، بافت و ساختوساز مسکن روستا دیده میشوند (آمار و صمیمی شارمی، 1388: 55-44). با وجود این، ایجاد محیطهای مسکونی در روستاها هدف نهایی همه برنامهها و طرحهاست زیرا زیستپذیری، میانگین زیادی از نیازهای اساسی مانند غذا، آب، مسکن، امنیت و شرایط بهداشتی را علاوه بر سایر نیازها مانند آزادی عمل، سخن، عقاید، رفاه، در دسترس بودن امکانات و زندگی در محیط مطلوب نشان میدهد (فراهانی و رستمخانی، 1391: 197). حقیقت رویکرد زیستپذیری، ترویج و توسعه مفاهیم کیفیت محیط زندگی مردم است تا بهترین شیوههای زیستی برای آنها فراهم شود و بنابراین، هدف نهایی مطالعه زیستپذیری محیط زندگی و کاربرد متعاقب آن اینست که زندگی مردم کیفیت زیادی داشته و هدفمند و لذتبخش باشد. در شرایط واقعی، محیطهای روستایی به دلایل مختلفی مانند جمعیت کم، دوری از مرکز، انزوای جغرافیایی، ساختار اقتصادی متکی بر کشاورزی و ... از مشکلات متعددی رنج میبرند و با توجه به شرایط زندگی جوامع شهری، شرایط و کیفیت زندگی در محیطهای روستایی با واقعیتها و استانداردهای زندگی انسانی معاصر تفاوت بسیاری دارد و این، شرایط زیست و سکونت را در محیطهای روستایی با چالش مواجه کرده است. از این رو، کشورها طرحها و پروژههای متعددی را برای غلبه بر مشکلات یادشده و نیز افزایش سطح سکونتپذیری و قابلیت زیستپذیری محیطهای روستایی اجرا کردهاند که یکی از مهمترین آنها در ایران، اجرای طرحهای هادی روستایی است. این طرحها پس از پیروزی انقلاب اسلامی به دلیل توجه ویژه دولت به روستاها و در راستای بهبود وضعیت اجتماعی - اقتصادی و بهویژه کالبدی آنها در دستور کار قرار گرفتند (بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، 1361: 136؛ بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، 1366: 2؛ رضوانی، 1383: 155-153؛ پژوهشکده سوانح طبیعی، 1388: 12) و آثار مختلف اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و زیستمحیطی بر سکونتگاههای روستایی دارند (مطیعی لنگرودی و یاری، 1389: 49). با توجه به اهمیت موضوع و مسئله طرحهای هادی در مناطق روستایی، مطالعات مختلفی درباره آثار این طرحها انجام شده که در جدول (1)، به تعدادی از آنها اشاره شده است.
جدول- 1: پژوهشهای انجامشده درباره موضوع پژوهش
|
پژوهشگر |
عنوان |
نتایج پژوهش |
|
عظیمی و جمشیدیان (1384) |
بررسی آثار کالبدی اجرای طرحهای هادی روستایی (مطالعه موردی: غرب گیلان) |
نتایج این پژوهش نشان دادند که به دلیل مشارکتنداشتن مردم در طراحی و اجرای طرح و نیز بیتوجهی آنها به مسائل زیستمحیطی، طرح یادشده با مشکل جدی مواجه و بنابراین تغییر الگوی فعلی طرح هادی مشکل شده است. |
|
عزیزی و خلیلی (1387) |
ارزیابی الگوپذیری استخوانبندی بافتهای روستایی ایران در طرحهای هادی بر اساس مدل تحلیل سلسله مراتبی AHP |
نتایج این پژوهش نشان دادند که طرح هادی روستایی اگرچه ضعفهایی دارد، به دلیل ماهیت آن، تحولات شگرفی در ابعاد مختلف جامعه روستایی بهویژه محیطی و کالبدی ایجاد کرده است. |
|
آمار و صمیمی شارمی (1388) |
ارزشیابی آثار کالبد یا اجرای طرحهای هادی روستایی در بخش خمام رشت |
نتایج این پژوهش نشان دادند که اجرای طرحهای هادی از نظر نحوه ساختوساز مسکن و معماری روستا برای بهسازی و مقاومسازی، دفع بهداشتی زبالهها و دسترسی روستاییان به خدمات بهطور نسبی موفق بوده و در مواردی چون دفع بهداشتی فاضلابهای خانگی، بهبود وضعیت معابر و کاهش تبدیل اراضی زراعی به کاربری غیرکشاورزی چندان موفق نبوده است. |
|
تقیلو و همکاران (1388) |
ارزیابی طرحهای هادی روستایی در ابعاد کالبدی، اجتماعی و اقتصادی از دیدگاه روستاییان (مطاله موردی: شهرستان کمیجان، استان مرکزی) |
به این نتیجه رسیدند که میانگین عملکرد طرح هادی در ابعاد مختلف مطالعهشده کمتر از میانگینی است که انتظار میرود. به عبارتی، اجرای طرح هادی روستایی نتوانسته است بر ابعاد مختلف زندگی روستاییان اعم از کالبدی، اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی و زیستمحیطی تأثیر گذارد و آثار مثبتی همراه داشته باشد. |
|
پورطاهری و نقوی (1390) |
توسعه کالبدی سکونتگاههای روستایی با رویکرد توسعه پایدار |
به این نتیجه رسیدند که با توجه به مشکلات ساختاری- کارکردی مناطق روستایی، همچنان توسعه سکونتگاههای روستایی با شدت ضعف متفاوت با چالشهایی نظیر فقر، نابرابری درآمدی، مهاجرتهای روستایی و تخلیه روستاها، غفلت از مدیریت کالبدی و فضایی زیاد سکونتگاههای روستایی روبهرو است و بنابراین ارتباط بین رویکردهای پایدار و توسعه کالبدی بسیار کمرنگ است. |
|
محمدی و همکاران (1391) |
تبین آثار اجرای طرح هادی بر بهبود کیفیت زندگی در نواحی روستایی (مطالعه موردی: دهستان کرانی، شهرستان بیجار) |
اجرای طرح هادی آثار مثبت و معناداری بر ابعاد کالبدی دارد ولی در ابعاد محیطی، اجتماعی و اقتصادی موفقیت چندانی نداشته است. |
|
رضایی و شوکتی آمقانی (1393) |
شناسایی و تحلیل آثار اجرای طرح هادی روستایی در مناطق روستایی شهرستان اسکو (مطالعه موردی: روستایی سرین دیزج) |
به این نتیجه رسیدند که پنج عامل کالبدی - فیزیکی (با واریانس 25/20 درصد)، اجتماعی (با واریانس 63/19 درصد)، بهداشتی (با واریانس 42/14 درصد)، اقتصادی (با واریانس 63/10 درصد) و زیستمحیطی (با واریانس 86/4 درصد) در مجموع 79/69 درصد واریانس کل آثار اجرای طرح هادی را در روستایی سرین دیزج تبیین میکردند و دو عامل کالبدی - زیرساختی و اجتماعی بهترتیب بیشترین میزان اولویت را داشتند. |
منبع، نگارنگان، 1393 با استفاده از منابع در دسترس
در بیشتر مطالعات انجامشده درباره طرحهای هادی روستایی و ارزیابی آثار آنها، بر آثار اقتصادی - اجتماعی با رویکرد نظری کیفیت زندگی تأکید شده است؛ در حالی که تغییر در کیفیت زندگی روستاییان، اثر بلندمدتی از طرحهای هادی روستایی است و موفقیت آن به آثار کوتاهمدت اجرای طرحهای هادی در محیطهای روستایی از نظر قابلیت سکونت، تناسب با استانداردها و حداقلهای زیست انسانی وابسته است. بنابراین متناسب با اهداف اصلی اجرای طرحهای هادی روستایی، ایجاد محیط زیستپذیر و سرزندگی روستایی یکی از آثار اجرای طرحهای هادی است و هدف پژوهش حاضر بررسی آثار اجرای طرحهای هادی روستایی بر زیستپذیری جوامع روستایی در محدوده دو دهستان گیلوان و چورزق (شهرستان ابهر) است. طی چند دهه گذشته، سازمان بنیاد مسکن انقلاب اسلامی طرحهای هادی متعددی را در روستاهای شهرستان ابهر اجرا کرده است که ارزیابی آثار آنها از نظر تأثیرگذاری بر سطح زیستپذیری روستاها ضروری است.
مطالعه حاضر در پی پاسخگویی به فرضیه و پرسش زیر است:
فرضیه: به نظر میرسد بین اجرای طرحهای هادی و زیستپذیری مناطق روستایی در محدوده مطالعهشده رابطه معناداری وجود دارد.
پرسش: اجرای طرحهای هادی چقدر زیستپذیری روستاها را در محدوده مطالعهشده در پی داشته باشد؟
مبانی نظری
زیستپذیری، مفهومی کلی است که با برخی مفاهیم و اصطلاحات دیگر همچون پایداری، کیفیت زندگی و کیفیت مکان و اجتماعهای سالم مرتبط است (Norris and Pittman, 2000). اگرچه تعریف زیستپذیری در جوامع گوناگون متفاوت است، از اهداف برنامهریزی اجتماعی برای ایجاد تعریفها و معیارهای سنجش بومی زیستپذیری استفاده میشود. زیستپذیری غالباً برای تعریف ابعاد مختلف اجتماع و تجربههای مشترکی استفاده میشود که آن را شکل میدهند و بر تجربه انسان از مکان تمرکز میکند و آن را در ظرف زمانی و مکانی مشخصی در نظر میگیرد (خراسانی و همکاران، 1391: 80). در همین رابطه، در کتاب A اجتماعهای زیستپذیر، راهنمایی ارزیابی@، زیستپذیری چنین تعریف شده است: اجتماع زیستپذیر، اجتماعی است که مسکن مناسب، خدمات و حمایتهای اجتماعی و گزینههای حملونقل کافی، آموزش و تنوع فرهنگی برای آن فراهم شده باشد. این شرایط، استقلال فردی و مشارکت مدنی و اجتماعی ساکنان را فراهم میکند(AARP, 2005: 2) .
بر اساس این، زیستپذیری مفهومی است که از درهم تنیدگی ابعاد اقتصادی، اجتماعی و محیطی تشکیل میشود و باید برای پیشگیری از تکبعدیشدن و تقلیلگرایانهشدن آن، شبکهای از روابط بین معیارهای مربوط به قلمروهای گوناگون زیستپذیری در نظر گرفته شود. سنجشپذیری مکانها بدون توجه به دانش و فرهنگ محلی امکانپذیر نیست و بنابراین، زیستپذیری به سه بعد مرتبط اقتصاد، اجتماع و محیطزیست تقسیم میشود:
اقتصاد: تأمینکننده مشاغل و درآمد است و در سلامتی مردم (ازجمله یافتن خوراک، پوشاک و مسکن) و تأمین نیازهای سطوح بالاتر مانند آموزش، بهداشت و تفریح نقش حیاتی دارد و در عین حال، استفاده اقتصاد از منابع موجود در محیطزیست باید به نحوی باشد که از وجود منابع کافی برای نسلهای حال و آینده اطمینان حاصل شود.
بهزیستی اجتماع: این عامل به عدالت وابسته است و به توزیع اجتماع و فضای منابع اقتصادی و زیستمحیطی به نحو عادلانه بین سیستمهای حکومتی و شهروندان توجه میشود. آزادی فردی و فرصتهای برابر از اجزای مهم فراهمکننده بهزیستی اجتماع هستند.
محیطزیست: زیرساختی است که شامل منابع طبیعی، ظرفیت دفع زباله و ارتباط بین انسان و محیط طبیعی است. اگر کارکرد هر یک از آنها مختل شود، سکونتگاههای انسانی ممکن است بهسرعت دچار اضمحلال شوند که تبعات آن عبارتند از: کاهش جمعیت، فقر، تضاد اجتماعی و افزایش معضلات بهداشتی زیستمحیطی.
در این سهگانه طلایی، اهدافی مانند بهرهوری اقتصادی، عدالت اجتماعی و حفاظت محیطی دنبال میشوند (خراسانی و همکاران، 1391: 87) (شکل 1).
شکل- 1: چرخه اصول زیستپذیری، (اقتباس از خراسانی و همکاران، 1391 :86)
به گفته اوانس در کتاب Aشهرهای زیستپذیر@، سکه زیستپذیری دو رو دارد، یک روی آن معیشت و روی دوم پایداری بومشناختی است. معیشت به معنای موقعیت شغلی و شرایط زندگی است که به اندازه کافی سکونتگاه را زیستپذیر میکنند و پایداری بومشناختی به حفظ منابع محیطی میپردازد؛ چنانچه منابع تولید کار و مسکن بهشکلی تأمین شوند که محیط تخریب شود، مشکل معیشت حل نمیشود و سکونتگاه زیستپذیر شکل نمیگیرد (Cedar Hill Municipality: 2008, 1-5). بر اساس این، امروزه برنامههای زیستپذیری در همه عرصهها ازجمله توسعه پایدار روستاها امری ضروری هستند و معمولاً روستاها را با آگاهسازی و آموزشهای صحیح برای پذیرش تغییرات اقتصادی - اجتماعی و زیستمحیطی آماده میکنند. بنابراین، زیستپذیری و توسعه پایدار، رابطه متقابلی با یکدیگر دارند که افزایش یکی به افزایش دیگری منجر میشود. زیستپذیری سکونتگاهها و محلهای زندگی در شرایط و محیطهای گوناگون و در اجتماعهای دارای فرهنگهای مختلف، متفاوت است، هرچند نکته مهم و هدف نهایی، ایجاد محیطهای سکونتپذیر برای انسان در مکان و دوره زمانی معین است. از این رو، در شرایط زمانی موجود در مکانهای روستایی، زیستپذیرسازی روستاها از جنبه ایجاد شرایط مناسب برای زندگی مطلوب و استاندارد و جلوگیری از تخریب روستاها و مهاجرت روستایی بسیار ضروری است.
پس از انقلاب اسلامی در ایران و بهویژه در سالهای اخیر، نهادهای مختلفی مانند بنیاد مسکن انقلاب اسلامی به جوامع روستاییان و عمران روستایی توجه بیشتر و همهجانبهای داشتهاند و تلاش میکنند محیط مناسب و دلپذیری برای اهالی روستا فراهم کنند تا عدالت اجتماعی و توزیع برابر امکانات تحقق یابند و با ایجاد رغبت، از مهاجرتهای روستاییان به شهرها، یکی از بزرگترین مشکلات و معضلات ایران در چند سال اخیر، جلوگیری شود. فضاها و کاربریهای عمومی در روستاها ظرفیت و قابلیت لازم را برای پاسخگویی به نیازهای زندگی و دغدغههای روستاییان بهویژه نسل جوان ندارند (ملکحسینی و درگاهی، 1389: 154) و از این رو، تهیه و اجرای طرحهای هادی روستایی یکی از ابزارهای مناسب برای زیستپذیرسازی و پاسخگویی به دغدغههای روستاییان است و نقش مهمی در توسعه پایدار و پیشرفت روستا بازی میکند. بر اساس آییننامه نحوه بررسی طرحهای توسعه و عمران محلی، ناحیهای، منطقهای و ملی و مقررات شهرسازی و معماری کشور مصوب 12/10/78 هیئت محترم وزیران، طرح هادی روستایی طرحی است که ضمن ساماندهی و اصلاح بافت موجود، میزان و مکان گسترش آتی و نحوه استفاده از زمین برای عملکردهای مختلف ازجمله مسکونی، تجاری، کشاورزی، تأسیسات و تجهیزات و نیازمندیهای عمومی روستایی را بر حسب مورد در قالب مصوبات طرحهای ساماندهی فضا و سکونتگاههای روستایی یا طرح جامع ناحیهای تعیین میکند.
با توجه به تعریفهای گفتهشده، برخی اهداف طرحهای هادی روستایی عبارتند از: فراهمکردن زمینههای لازم برای بهبود محیط سکونتگاه و ایجاد خدمات زیستی، محیطی و عمومی، هدایت توسعه کالبدی روستاها، فراهمکردن زمینههای عمران و توسعه روستا و تأمین عادلانه امکانات (سازمان شهرداریها و دهیاریها، 1387: 578). بر اساس این و با مرور ادبیات نظری در حوزه مطالعات روستایی مشخص میشود که در میان نظریهها و دیدگاههای مختلف مطرحشده در حوزه طرحهای هادی، به چهار دیدگاه بیش از سایر نظریهها توجه شده است: دیدگاه اکولوژیک، دیدگاه کالبدی (فیزیکی)، دیدگاه مرکزیت یا بررسی مناسبات بیرونی و دیدگاه کارکردی (آمار و صمیمی شارمی، 1388: 44).
بر اساس دیدگاه کالبدی، منابع طبیعی و انسانی بدون تجهیز و فراهمکردن بسترها و زیرساختهای لازم برای استفاده از آنها، عاملی در فرایند توسعه نیستند و یا در فرایندهای توسعه روستایی استفاده نمیشوند؛ این زیرساختها شامل طرحهای عمران روستایی میشوند که تأثیر دوگانهای بر توسعه منابع انسانی و فراهمکردن فضای مناسب برای جذب و نگهداری آن از یک سو و فراهمکردن بستر لازم برای تسهیل تولید اقتصادی و فعالیتهای توسعهای از سوی دیگر دارند (پژوهشکده سوانح طبیعی، 1388: 147). نتایج مطالعات متعدد در این زمینه نشان میدهند که اجرای طرحهای هادی روستایی، افزون بر ابعاد فیزیکی - کالبدی، سایر جنبههای توسعه روستایی اعم از اقتصادی، اجتماعی، زیستمحیطی و ... را نیز تحتشعاع خود قرار میدهد و آثار متعددی روی آنها داشته که بر شرایط زیست در محیطهای روستایی تأثیر گذاشته است. دیدگاه اکولوژیک بر حفظ و تقویت منابع طبیعی در محیطهای روستایی تأکید میکند زیرا روستاها، ذخیرهگاههای ژنتیکی گونههای مختلف گیاهی و جانوری هستند و منابع طبیعی موجود در آنها، منبع اساسی و اولیه تولید به شمار میآید که حفظ آن، ضرورتی اساسی است. بر اساس دیدگاه مرکزیت، روستاها سیستمهای بازی هستند که از جنبههای مختلف با محیطهای بیرونی (روستاهای پیرامون و شهرها) ارتباط دارند و اثرگذاری و اثرپذیریهای متعددی با یکدیگر دارند که نیازمند توجه در برنامهها و طرحها هستند. در دیدگاه کارکردی، بیشتر بر چندکارکردیبودن روستاها و توجه به تقویت آن در طرحهای هادی روستایی تأکید میشود بهطوری که روستاها همزمان محل فعالیت و زندگی هستند.
به این ترتیب نمیتوان طرحهای هادی روستایی را تنها بر اساس یک دیدگاه تهیه کرد و برای ایجاد محیطهای روستایی زیستپذیر، توجه همزمان به دیدگاههای چهارگانه ضروری است تا روستاها از نظر اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و محیطی زیستپذیر شوند. هرچند در واقعیت میدانی اجرای طرحهای هادی روستایی، ابعاد کالبدی آنها اهمیت ویژهای دارند و کاربری زمین، تأسیسات و تجهیزات زیربنایی و رفاهی عمومی و ... در روستاها ازجمله مقولههای برنامهریزی کالبدی برشمرده میشوند (مطیعی لنگرودی، 1375: 22)، ازجمله این آثار، بررسی تغییرات اجتماعی در زمینه و بهبود کیفیت زندگی در میان جوامع انسانی، استانداردبودن محل زندگی از نظر بهداشت، اشتغال، محیط زیست و کالبد هستند و از این رو، رضایت از ویژگیهای اجتماعی و اقتصادی و فیزیکی محل زندگی بر رضایت از زندگی و کیفیت زندگی افراد تاثیرگذار هستند (Sirgy and Cornwell, 2008: 154).
بررسیهای مقدماتی انجامشده درباره میزان اثربخشی طرح هادی نشان میدهند که این طرح در سطح کالبدی به بهبود دفع بهداشتی زباله و پسماندهای خانگی، دفع آبهای سطحی و فاضلاب، روحیه همکاری و مشارکت روستاییان، دسترسی و ارتباطات فیزیکی بهویژه بین عرصههای زیست و فعالیت، گسترش موزون و برنامهریزیشده بافت روستا و توزیع مناسب کاربریها) و ... منجر شده و کیفیت شاخصهای اقتصادی نظیر نرخ سرمایهگذاری، نرخ درآمد و نرخ اشتغال را در روستاهای کشور نسبت به گذشته بیشتر و مطلوبتر کرده است (عزیزپور و همکاران، 1390: 73). از دیگر آثار طرحهای هادی عبارتند از: گسترش فضاهای تفریحی - ورزشی در روستا مانند ساخت پارک، مکانهای ورزشی و ...؛ افزایش ارتباطات و بهبود دسترسی روستاییان به سایر مناطق؛ بهبود دسترسی روستاییان به خدمات اداری، آموزشی، انتظامی و ...؛ کیفیت دسترسی به خدمات فرهنگی، آموزشی و کیفی؛ دسترسی به خدمات زیربنایی و عمومی (آب آشامیدنی، برق، گاز لولهکشی، تلفن ثابت، مخابرات) و .... نتایج پژوهشهای برخی پژوهشگران رابطه مثبت بین خدمات (مسکن، حمل و نقل و بهداشت) و کیفیت زندگی افراد و بهبودیافتن کیفیت زندگی افراد با افزایش خدمات را نشان میدهند (Epley and Menon, 2008: 47)؛ در همین رابطه، ریم (2000) الگویی ارائه کرده است که سلامتی و سرزندگی را به موازات هم و دو بعد اصلی کیفیت زندگی در نظر میگیرد و محیط فیزیکی (کیفیت محیطی، ویژگیهای فیزیکی و محل سکونت) و محیط اجتماعی (کیفیت اجتماعی، شیوه زندگی و ویژگیهای فردی و کیفیت محیط محلی) زیرمجموعه دو بعد سلامتی و سرزندگی هستند (افتخاری و همکاران، 1390: 76). هاگرتی و همکاران (2001)، بیان کردند که هفت قلمرو شامل روابط با خانواده، بهزیستی عاطفی، بهزیستی مادی، سلامت، کار و فعالیت مولد، احساس بخشی از اجتماع بودن و امنیت شخصی، فضایی کیفیت را بهخوبی پوشش میدهند (رضوانی و همکاران، 1389: 41). افزون بر این قلمروها، جغرافیدانان و برنامهریزان به محیطها و مکانهای مطلوب و دارای کیفیت مطلوب همچون روستاهای سالم، خانههای سالم و زیستبومهای روستایی پرداختهاند که برآوردهشدن نیازهای انسانی و ادراک رضایت یا نارضایتی افراد و گروهها از ابعاد مختلف زندگی در سکونتگاهها از وجه اشتراکهای آنها هستند (افتخاری و همکاران، 1390: 72-71). بنابراین ارزشیابی آثار اقتصادی، اجتماعی و کالبدی طرحهای هادی در فرایند توسعه نواحی روستایی موضوع مهمی است که نقش مؤثری بر فضاهای کالبدی و زیستپذیری مناطق روستایی دارد. چکیده آثار اجرای طرحهای هادی بر زیستپذیری روستاها در ابعاد مختلف در شکل (2) مشاهده میشود.
شکل- 2: آثار اجرای طرحهای هادی بر زیستپذیری روستاها (منبع: یافتههای پژوهش، 1393)
در این مطالعه، بر اساس دیدگاه چالز لاندری[1] (2000) که دیدگاه پایه است به ارزیابی آثار طرحهای هادی روستایی بر زیستپذیری روستایی از لحاظ نظری پرداخته شده است. لاندری به سرزندگی و زیستپذیری در قالب چهار رویکرد زیستپذیری اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیستمحیطی توجه کرده است.
جدول- 2: انواع سرزندگی و زیستپذیری
|
1- سرزندگی اقتصادی: سطوح اشتغال، درآمد خالص و استانداردهای زندگی مردم در منطقه بررسیشده، شمار سالیانه گردشگران، عملکرد خردهفروشها، ارزش زمین و دارایی، سرزندگی اقتصادی را ارزیابی میکنند. |
انواع سرزندگی و زیستپذیری |
زیستپذیری خوداکتفایی بلندمدت، پایداری، سازگاری، انطباقپذیر و خوداحیایی سرزندگی سطوح فعالیت، استفاده و مشارکت، تعاملات، ارتباطات، مبادلات و معاملات و سطوح نمایش (چگونگی تظاهر فعالیتها و تعاملات در جهان بیرونی) |
|
2- سرزندگی اجتماعی: سطوح فعالیتها و تعاملات اجتماعی به علاوه ماهیت ارتباطات اجتماعی این عامل را میسنجند. شهر سرزنده و زیستپذیر از نظر اجتماعی به واسطه سطوح پایین محرومیت، پیوستگی اجتماعی قوی، ارتباطات خوب و پویایی میان لایههای اجتماعی، روحیه جمعی و غرور مدنی، دامنه وسیعی از شیوههای زندگی، روابط موزون و جامعه شهری با طراوت توصیف میشود. |
||
|
3- سرزندگی و زیستپذیری محیطی، در برگیرنده دو جنبه است: جنبه نخست، پایداری اکولوژیکی که با متغیرهایی نظیر آلودگی هوا و صوت، دفع مواد زاید و فاضلاب، انبوهی ترافیک و فضاهای سبز رابطه دارد و جنبه دوم، طراحی است که متغیرهایی مانند خوانایی، حس مکان، نمابر معمارانه، اتصال و ارتباط بخشهایی مختلف شهر، کیفیت روشنایی و تا چه حد دوستانه، امن و به لحاظ روانشناسی نزدیکشدنی بودن محیط شهری را در بر میگیرد. |
||
|
4- سرزندگی و زیستپذیری فرهنگی، بقا، احترام و تحلیل از شهر و مردمانش، هویت، خاطرات، سنت، جشنهای اجتماعی، تولید، توزیع و مصرف محصولات دست بشر و نشانهای بیانگر ماهیت متمایز شهر را در برمیگیرد. |
منبع: Landry, 2000: 4
بنابراین، طرحهای هادی روستایی از راه فراهمکردن زمینههای توسعه اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی برای روستاییان، روستاها را به مکانهای مناسبی برای زندگی اجتماعی، ارتباط و گفتگو، احساس هویت، زیبا، آرامشبخش و زیستپذیر و قابل زندگی تبدیل میکنند.
روششناسی و منطقه مطالعهشده
پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی و از نظر ماهیت و روش در گروه پژوهشهای توصیفی و تحلیلی است. روش پژوهش در مطالعه حاضر بر اساس مطالعات میدانی و جمعآوری دادهها از طریق پرسشنامه و روش نمونهگیری تصادفی است. بررسی این موضوع در 6 بعد و 41 متغیر تهیه و تدوین پرسشنامه مطابق طیف لیکرت انجام شد (جدول3).
جدول- 3: ابعاد و شاخصهای پژوهش
|
بعد |
شاخص |
بعد |
شاخص |
|
زیستپذیری اقتصادی |
- ایجاد تنوعبخشی شغلی در روستا - ایجاد فرصتهای شغلی جدید - ایجاد انگیزه سرمایهگذاری در روستا (کارگاه تولیدی، تعمیرگاه و ...) |
زیستپذیری زیرساختی |
- توسعه حملونقل عمومی روستا با روستاها و شهرهای اطراف - توسعه امکانات و خدمات زیرساختی (آب ، برق، گاز، تلفن و ...) - ایجاد امکانات ورزشی(سالن ورزشی، زمین چمن و ...) |
|
زیستپذیری اجتماعی |
- افزایش رضایتمندی از خدمات آموزشی (سطوح مختلف) - ایجاد رضایتمندی از خانه بهداشت روستا - تقویت پیوندها و روابط اجتماعی - جذب و نگهداشت جمعیت روستایی - کاهش انگیزههای مهاجرت روستایی - تمایل به ماندگاری در روستا - آرایش مکانی در روستا - ایجاد سرزندگی اجتماعی در روستا - ایجاد احساس آرامش در روستا - از بین بردن محیطهای ناامن روستایی (کوچههای باریک و خرابهها) |
زیستپذیری کالبدی |
- کمک به مقاومسازی و بهسازی مسکن روستایی (استحکام مسکن) - ایجاد فرصتهای لازم برای ساخت مسکن مناسب و استاندارد (رعایت ضوابط فنی) - ایجاد پیادهروهای مناسب و جدید تسهیلکننده رفتوآمد در روستا (سهولت دسترسی) - توسعه معابر قدیمی روستا - ایجاد پوشش مناسب برای معابر - جلوگیری از ساخت خانه در اراضی خطرناک و شیبدار - مشخصکردن کاربریها بهطور بهینه - جلوگیری از تغییر کاربریهای غیرضروری - تقویت روشنایی روستا در شب - زیباسازی کالبدی در روستا - حفظ بافت باارزش روستایی - کاهش سطح آسیبپذیری سکونتگاههای روستایی در برابر مخاطرات احتمالی (زلزله، سیل و ...) - ایجاد سیستم جمعآوری و دفن زباله (سطل زباله و محل دفن زباله و ...) - ایجاد سیستم جمعآوری آبهای سطحی |
|
زیستپذیری فرهنگی |
- ایجاد فضای تفریحی (پارکها، محلهای بازی کودکان و ...) - حفظ ارزشهای نمادین روستا (خانههای تاریخی مهم، مسجد و ...) - احساس هویت در روستاییان دسترسی به امکانات فرهنگی(کتابخانه، مسجد و ...) |
زیستپذیری محیطی |
- ایجاد فضای سبز - دفع زباله و کاهش آلودگی روستا - حفظ چشماندازهای طبیعی - نظافت و پاکیزگی محیط روستا - جلوگیری از تخریب مراتع - جلوگیری از قطع درختان |
منبع: خراسانی و همکاران، 1391؛ خراسانی و رضوانی، 1392؛ پورطاهری و همکاران، 1391؛ رضایی و شوکتی آمقانی،1393؛ عزیزپور و همکاران، 1390
جامعه آماری پژوهش حاضر در سطح دو دهستان گیلوان و چورزق انتخاب شد. از بین روستاهای موجود در این دهستانها، 16 نقطه روستایی که در آنها طرحهای هادی تهیه و اجرا شدهاند بهعنوان نمونه انتخاب شدند؛ مدت زمانی که از اجرای این طرح میگذرد بیش از 10 سال است. تعداد خانوار این روستاها بر اساس سرشماری سال 1390، بیش از 3404 خانوار است و با فرمول کوکران، تعداد 141 نفر حجم نمونه انتخاب شدند که بهشکل تصادفی بین مردم روستاها توزیع شده بودند. روایی صوری شاخصها و پرسشنامه، از مطالعات انجامشده در گذشته درباره موضوع استخراج و از طریق پانل تخصصی متشکل از دانشگاهیان (مطالعات روستایی) و کارشناسان بنیاد مسکن (کارشناسان فنی طرح هادی) تأیید شد. از سوی دیگر، برای سنجش روایی پرسشنامه از آزمون KMO و بارتلت استفاده شد و KMO با مقدار 464/0 و میزان بارتلت با مقدار 318/1044 حاصل شد (جدول 4).
جدول- 4: مقدار روایی ابعاد پرسشنامه
|
عنوان |
تعداد گویهها |
مؤلفهها |
مقدار روایی |
|
ابعاد زیستپذیری طرحهای هادی روستایی |
41 |
kmo |
464/0 |
|
بارتلت |
318/1044 |
||
|
درجه آزادی |
820 |
||
|
رابطه معناداری |
000/0 |
منبع: یافتههای پژوهش، 1393
برای سنجش میزان پایایی پرسشنامه، از روش آلفای کرونباخ در جامعه آماری 34 نفری استفاده شد و مقدار آلفای 730/0، رضایتبخشبودن دادهها برای انجام پژوهش را نشان داد. پس از جمعآوری اطلاعات و پردازش آنها در محیطهای نرمافزاری مانند SPSS، دادهها در سطح منطقه مطالعهشده تحلیل شدند. برای تجزیه و تحلیل دادهها از آماره توصیفی و استنباطی (t تکنمونهای و رگرسیون چندمتغیره) و برای بررسی اینکه کدام روستاهای منطقه به لحاظ توزیع فضایی از آثار اجرای طرح هادی، زیستپذیری بیشتری دارد از مدل وایکور استفاده شد.
ویژگیهای توصیفی
یافتههای توصیفی پاسخگویان عبارتند از: از 141 نفر پاسخگو، 7/65 درصد مرد بودند، 6/43 درصد در گروه سنی 21 تا 30 قرار داشتند، 9/47 درصد سواد راهنمایی داشتند،70 درصد متأهل بودند، 3/86 درصد مسکن شخصی و 7/59 درصد خانوار بین 3 تا 4 نفری داشتند.
جدول- 5: اطلاعات توصیفی پاسخگویان
|
اطلاعات توصیفی |
فراوانی |
درصد |
|
پاسخگویان مرد |
141 |
7/65 |
|
سن بین 21 تا 30 |
141 |
6/43 |
|
سواد (راهنمایی) |
141 |
9/47 |
|
متأهل |
141 |
70/0 |
|
مسکن شخصی |
141 |
3/86 |
|
تعداد خانوار (بین 3 تا 4) |
141 |
7/59 |
منبع: یافتههای پژوهش، 1393
برای بررسی آثار طرحهای هادی بر زیستپذیری جامعه روستاییان از ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیرساختی، کالبدی و محیطی زیستپذیری بر محیط روستا بر اساس نظرسنجی از روستاییان استفاده شد. از این رو، ابتدا ویژگیهای توصیفی پرسشهای مطرحشده بررسی شدند. وضعیت اثرگذاری طرحهای هادی بر زیستپذیری مناطق روستایی در سطح 6 بعد، 41 متغیر و 16 سکونتگاه روستاهای دهستانهای گیلوان و چورزق نشان میدهد که میانگین آثار طرح هادی در آنها کم است (جدول 6). بر اساس آزمون t تکنمونهای، عدد (3) بهعنوان میانه نظر پاسخها با میانگین آثار طرح هادی بر زیستپذیری مناطق روستایی مقایسه شد. با توجه به نتایج ملاحظه میشود که بین آثار طرح هادی و تفاوت از حد مطلوبیت، رابطه منفی وجود دارد. بنابراین، بر اساس نتایج حاصل از آزمون سطح همه متغیرها، آثار طرح هادی بر زیستپذیری مناطق روستایی در دو دهستان در حد کمتر از متوسط ارزیابی شد ولی رابطه معناداری بین همه متغیرها وجود داشت.
جدول- 6: ویژگی توصیفی متغیرهای استفادهشده در پژوهش
|
ابعاد |
متغیرها |
میانگین |
آماره آزمون t |
درجه آزادی |
سطح معناداری |
تفاوت از حد مطلوب |
فاصله اطمینان |
|
|
کمتر |
بیشتر |
|||||||
|
زیستپذیری اقتصادی |
ایجاد تنوعبخشی شغلی در روستا |
07/2 |
624/12- |
140 |
000/0 |
929/0- |
07/1- |
78/0- |
|
ایجاد فرصتهای شغلی جدید |
37/2 |
108/9- |
140 |
000/0 |
629/0- |
77/0- |
49/0- |
|
|
ایجاد انگیزه سرمایهگذاری در روستا (کارگاه تولیدی، تعمیرگاه و ...) |
51/2 |
647/6- |
140 |
000/0 |
439/0- |
64/0- |
35/0- |
|
|
زیستپذیری اجتماعی |
افزایش رضایتمندی از خدمات آموزشی (سطوح مختلف) |
49/2 |
475/5- |
140 |
000/0 |
507/0- |
69/0- |
32/0- |
|
ایجاد رضایتمندی از خانه بهداشت روستا |
52/2 |
852/6- |
140 |
000/0 |
479/0- |
62/0- |
34/0- |
|
|
تقویت پیوندها و روابط اجتماعی |
47/2 |
652/6- |
140 |
000/0 |
529/0- |
69/0- |
37/0- |
|
|
جذب و نگهداشت جمعیت روستایی |
49/2 |
042/6- |
140 |
000/0 |
514/0- |
68/0- |
35/0- |
|
|
کاهش انگیزههای مهاجرت روستایی |
44/2 |
420/6- |
140 |
000/0 |
557/0- |
73/- |
39/0- |
|
|
تمایل به ماندگاری در روستا |
51/2 |
139/5- |
140 |
000/0 |
493/0- |
68/0- |
30/0- |
|
|
آرامش مکانی در روستا |
58/2 |
430/4- |
140 |
000/0 |
421/0- |
61/0- |
23/0- |
|
|
ایجاد سرزندگی اجتماعی در روستا |
64/2 |
013/4- |
140 |
000/0 |
357/0- |
53/0- |
18/0- |
|
|
ایجاد احساس خوشبختی در روستا |
56/2 |
449/5- |
140 |
000/0 |
443/0- |
60/0- |
28/0- |
|
|
از بینبردن محیطهای ناامن روستایی (کوچههای باریک و خرابهها) |
64/2 |
063/4- |
140 |
000/0 |
364/0- |
54/0- |
19/0- |
|
|
زیستپذیری فرهنگی |
ایجاد فضای تفریحی (پارکها، محلهای بازی کودکان و ...) |
10/2 |
669/9- |
140 |
000/0 |
900/0- |
08/1- |
72/0- |
|
حفظ ارزشهای نمادین روستا (خانههای تاریخی مهم، مسجد و ...) |
45/2 |
804/7- |
140 |
000/0 |
550/0- |
69/0- |
41/0- |
|
|
افزایش احساس هویت در روستاییان |
54/2 |
577/5- |
140 |
000/0 |
457/0- |
62/0- |
30/0- |
|
|
افزایش دسترسی به امکانات فرهنگی (کتابخانه، مسجد و ...) |
19/2 |
293/11- |
140 |
000/0 |
814/0- |
96/0- |
67/0- |
|
|
زیستپذیری زیرساختی |
توسعه حملونقل عمومی روستا با روستاها و شهرهای اطراف |
40/2 |
154/9- |
140 |
000/0 |
600/0- |
73/0- |
47/0- |
|
توسعه امکانات و خدمات زیرساختی (آب، برق، گاز، تلفن و ...) |
61/2 |
240/5- |
140 |
000/0 |
393/0- |
54/0- |
24/0- |
|
|
ایجاد امکانات ورزشی (سالن ورزشی، زمین چمن و ...) |
46/2 |
389/6- |
140 |
000/0 |
536/0- |
70/0- |
37/0- |
|
|
زیستپذیری کالبدی |
کمک به مقاومسازی و بهسازی مسکن روستایی (استحکام مسکن) |
49/2 |
393/5- |
140 |
000/0 |
514/0- |
70/- |
33/0- |
|
ایجاد فرصتهای لازم برای ساخت مسکن مناسب و استاندارد (رعایت ضوابط فنی) |
54/2 |
872/6- |
140 |
000/0 |
464/0- |
60/0- |
33/0- |
|
|
ایجاد پیادهروهای مناسب و جدید تسهیلکننده رفتوآمد داخل روستا (سهولت دسترسی) |
44/2 |
841/6- |
140 |
000/0 |
564/0- |
73/0- |
40/0- |
|
|
توسعه معابر قدیمی روستا |
67/2 |
917/2- |
140 |
004/0 |
329/0- |
55/0- |
11/0- |
|
|
ایجاد پوشش مناسب برای معابر |
64/ |
889/3- |
140 |
000/0 |
357/0- |
54/0- |
18/0- |
|
|
جلوگیری از ساخت خانه در اراضی خطرناک و شیبدار |
69/2 |
232/3- |
140 |
002/0 |
307/0- |
50/- |
12/0- |
|
|
کاهش کاربریهای مختلط |
66/2 |
511/3- |
140 |
001/0 |
343/0- |
54/0- |
15/0- |
|
|
جلوگیری از تغییر کاربریهای غیرضروری |
81/2 |
903/1- |
140 |
039/0 |
193/0- |
39/0- |
01/0- |
|
|
تقویت روشنایی روستا در شب |
53/2 |
031/5- |
140 |
000/0 |
471/0- |
66/0- |
29/0- |
|
|
زیباسازی کالبدی در روستا |
75/2 |
555/2- |
140 |
012/0 |
250/0- |
44/0- |
06/0- |
|
|
حفظ بافت باارزش روستایی |
45/2 |
293/6- |
140 |
000/0 |
550/0- |
72/0- |
38/0- |
|
|
ساماندهی آرامستانهای روستایی |
60/2 |
211/4- |
140 |
000/0 |
400/0- |
59/0- |
21/0- |
|
|
کاهش سطح آسیبپذیری سکونتگاههای روستایی در برابر مخاطرات احتمالی (زلزله، سیل و ...) |
64/2 |
842/3- |
140 |
000/0 |
357/0- |
54/0- |
17/0- |
|
|
ایجاد سیستم جمعآوری و دفن زباله (سطل زباله، محل دفن زباله و ...) |
73/2 |
181/3- |
140 |
000/0 |
271/0- |
44/0- |
10/0- |
|
|
ایجاد سیستم جمعآوری آبهای سطحی |
51/2 |
160/6- |
140 |
000/0 |
486/0- |
64/0- |
33/0- |
|
|
زیست پذیر محیطی |
ایجاد فضای سبز |
29/2 |
873/7- |
140 |
000/0 |
707/0- |
88/0- |
53/0- |
|
دفع زباله و کاهش آلودگی روستا |
49/2 |
070/7- |
140 |
000/0 |
514/0- |
66/0- |
37/0- |
|
|
حفظ چشماندازهای طبیعی |
41/2 |
556/7- |
140 |
000/0 |
593/0- |
75/0- |
44/0- |
|
|
نظافت و پاکیزگی محیط روستا |
67/2 |
834/3- |
140 |
000/0 |
329/0- |
50/- |
16/0- |
|
|
جلوگیری از تخریب مراتع |
54/2 |
274/5- |
140 |
000/0 |
464/0- |
64/0- |
29/0- |
|
|
جلوگیری از قطع درختان |
48/2 |
630/5- |
140 |
000/0 |
521/0- |
70/0- |
34/0- |
|
منبع: یافتههای پژوهش، 1393
جدول (7) نشان میدهد که طرحهای هادی آثار مثبتی بر زیستپذیری سکونتگاههای روستایی نداشتهاند. بنابراین، برای بررسی میزان اثرگذاری این طرحها، گویههای مدنظر پژوهش در 6 بعد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیرساختی، زیستمحیطی و کالبدی در روستا دستهبندی شدند. تحلیل دادههای گردآوریشده از طریق پرسشنامه در روستاهای نمونه با استفاده از تحلیل میانگین عددی از دیدگاه پاسخگویان بر اساس آزمون t تکنمونهای، کمبودن تأثیر طرحهای هادی بر زیستپذیری روستاها را نشان میدهد. بنابراین، با احتساب دامنه طیفی ابعاد که بر اساس طیف لیکرت بین 1 تا 5 در نوسان است، این میزان برای همه ابعاد کمتر از شرایط مطلوب (3) ارزیابی شده و تفاوت معناداری آن نیز برای همه ابعاد کاملاً معنادار است.
جدول- 7: تفاوت معناداری از حد مطلوب در زیستپذیری مناطق روستایی
|
مطلوبیت عددی آزمونشده= 3 |
|||||||
|
شاخصها |
میانگین |
آماره آزمون t |
درجه آزادی |
سطح معناداری |
تفاوت از حد مطلوب |
فاصله اطمینان 95 درصد |
|
|
کمتر |
بیشتر |
||||||
|
زیستپذیری اقتصادی |
316/2 |
633/16- |
140 |
000/0 |
683/0- |
769/0- |
596/0- |
|
زیستپذیری اجتماعی |
533/2 |
727/17- |
140 |
000/0 |
466/0- |
518/0- |
414/0- |
|
زیستپذیری فرهنگی |
319/2 |
471/15- |
140 |
000/0 |
680/0- |
767/0- |
593/0- |
|
زیستپذیری زیرساختی |
490/2 |
652/11- |
140 |
000/0 |
509/0- |
596/0- |
423/0- |
|
زیستپذیری کالبدی |
609/2 |
990/15- |
140 |
000/0 |
390/0- |
438/0- |
342/0- |
|
زیست پذیر محیطی |
478/2 |
850/14- |
140 |
000/0 |
521/0- |
590/0- |
452/0- |
منبع: یافتههای پژوهش، 1393
برای تبیین سطح زیستپذیری ناشی از اجرای طرح هادی بین جامعه روستایی از الگوی رگرسیونی چندمتغیره استفاده شد که زیستپذیری ناشی از اجرای طرح هادی، متغیر مستقل و میزان رضایتمندی از اجرای طرح هادی، متغیر وابسته است. در مرحله اول، نتایج بررسی الگوی برازش رگرسیونی نشان میدهند که اجرای طرح هادی روستایی با عوامل ششگانه زیستپذیری 928/0 همبستگی دارد. همچنین، ضریب تعیین تعدیلشده نشان میدهد که 4/85 درصد تغییرات میزان زیستپذیری روستاها از طریق ترکیب خطی متغیرهای ششگانه تبیین شده است (جدول 8).
جدول- 8: تحلیل رگرسیون سطح زیستپذیری روستاییان از رضایتمندی از اجرای طرحهای هادی
|
ضریب همبستگی چندگانه |
ضریب تعیین |
ضریب تعیین تصحیحشده |
اشتباه معیار |
|
928/0 |
861/0 |
854/0 |
10109/0 |
منبع: یافتههای پژوهش، 1393
همچنین با الگوی رگرسیونی چندگانه توأم، نقش عوامل و ابعاد تأثیرگذار بر میزان زیستپذیری روستاییان از آثار طرحهای هادی و توسعه آن در روستاهای نمونه مشخص شد. نتایج نشان میدهند که همه ابعاد ششگانه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیرساختی، کالبدی و زیستمحیطی معنادار هستند (جدول 9).
جدول- 9: تحلیل رگرسیون مبتنی بر وجود رابطه خطی بین میزان زیستپذیری مناطق روستایی و رضایتمندی
از اجرای طرحهای هادی
|
مؤلفهها |
مجموع مربعات |
درجه آزادی |
میانگین مربعات |
F آماره آزمون |
سطح معناداری |
|
اثر رگرسیونی |
400/8 |
6 |
400/1 |
003/137 |
000/0 |
|
باقیمانده |
359/1 |
133 |
010/0 |
|
|
|
کل |
759/9 |
139 |
|
|
|
منبع: یافتههای پژوهش، 1393
در جدول (10)، مقادیر ß بیان میکنند که از شش بعد بررسیشده، بعد زیستکالبدی، بیشترین میزان تأثیر (343/0) و بعد اقتصادی، کمترین میزان تأثیر (172/0) را در اجرای طرحهای هادی در روستاهای دارای طرح یادشده دارند.
جدول- 10: ضرایب شدت روابط میان بعد زیستپذیری مناطق روستایی و رضایتمندی از اجرای طرحهای هادی
|
نام متغیر |
ضرایب غیر استاندارد |
ضرایب استاندارد شده |
T |
سطح معنیداری |
|
|
B |
خطای B |
بتا ß |
|||
|
عرض از مبداً |
029/0 |
095/0 |
- |
309/0 |
758/0 |
|
زیستپذیری اقتصادی |
109/0 |
024/0 |
172/0 |
644/4 |
000/0 |
|
زیستپذیری اجتماعی |
100/0 |
017/0 |
196/0 |
926/5 |
000/0 |
|
زیستپذیری فرهنگی |
109/0 |
020/0 |
212/0 |
532/5 |
000/0 |
|
زیستپذیری زیرساختی |
158/0 |
018/0 |
310/0 |
3626/8 |
000/0 |
|
زیستپذیری کالبدی |
315/0 |
037/0 |
343/0 |
407/8 |
000/0 |
|
زیستپذیر محیطی |
194/0 |
032/0 |
228/0 |
034/6 |
000/0 |
منبع: یافتههای پژوهش، 1393
بنابراین، با توجه به نتایج و همانطور که در چارچوب نظری مطالعه نیز اشاره شد و نظر به غلبه جنبه کالبدی طرحهای هادی روستایی، اثرگذاری زیستپذیری کالبدی و زیرساختی در رتبه بالاتری نسبت به سایر ابعاد قرار دارد و اجرای طرحهای هادی بیشتر بر زیستپذیری کالبدی و زیرساختی روستاها مؤثر است و آثار آن بر سایر جنبههای زیستپذیری روستایی مانند جنبههای اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و زیستمحیطی در رتبههای بعدی قرار دارند.
از نظر اثرگذاری اجرای طرحهای هادی روستایی بر زیستپذیری روستاها، با الگوی چندشاخصه وایکور مناطق روستاهای نمونه از نظر میزان برخورداری از شاخصهای ششگانه زیستپذیری اولویتبندی شدند؛ به این منظور، ابتدا از دادههای پرسشنامهای میانگین گرفته و در ماتریس اولیه تنظیم شد (جدول 11).
جدول- 11: ماتریس برگرفته از شاخصهای استفادهشده در پرسشنامه
|
روستاها |
زیستپذیری اقتصادی |
زیستپذیری اجتماعی |
زیستپذیری فرهنگی |
زیستپذیری زیرساختی |
زیستپذیری کالبدی |
زیستپذیری محیطی |
|
گیلوان |
47/2 |
58/2 |
39/2 |
73/2 |
62/2 |
66/2 |
|
هندی کندی جدید |
22/2 |
32/2 |
27/2 |
33/2 |
52/2 |
44/2 |
|
مامالان |
33/2 |
4/2 |
4/2 |
13/2 |
37/2 |
93/2 |
|
گیلانکشه |
25/2 |
55/2 |
31/2 |
34/2 |
56/2 |
49/2 |
|
تسکین |
59/2 |
64/2 |
22/2 |
37/2 |
72/2 |
42/2 |
|
تشویر |
41/2 |
62/2 |
26/2 |
46/2 |
75/2 |
47/2 |
|
ارشت |
33/2 |
62/2 |
56/2 |
95/2 |
6/2 |
58/2 |
|
انذر جدید |
33/2 |
62/2 |
56/2 |
95/2 |
6/2 |
58/2 |
|
تازه کند |
62/1 |
6/2 |
62/2 |
54/2 |
73/2 |
73/2 |
|
جزلا |
52/2 |
38/2 |
2 |
28/2 |
43/2 |
31/2 |
|
جورزگان |
16/2 |
6/2 |
12/2 |
67/1 |
43/2 |
91/1 |
|
جیا |
37/2 |
62/2 |
44/2 |
88/2 |
89/2 |
48/2 |
|
زاچکا ن |
16/2 |
15/2 |
37/2 |
16/2 |
63/2 |
25/2 |
|
شقاقی چورزق |
2 |
3/2 |
75/1 |
33/2 |
6/2 |
33/2 |
|
شیت |
1/2 |
4/2 |
1/2 |
13/2 |
38/2 |
21/2 |
|
گوهر |
38/2 |
52/2 |
21/2 |
57/2 |
58/2 |
45/2 |
برای تعیین وزن هر یک از معیارها، ابتدا پرسشنامهای تدوین و از 17 نفر مدیر و کارشناس بنیاد مسکن و مشاوران اجرای طرحهای هادی درباره اهمیت ابعاد (اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیرساختی، کالبدی و محیطی) زیستپذیری نظرخواهی و میزان اهمیت آنها در قالب وزن متغیرها مشخص شد. از تابع توان رتبهای برای تعیینکردن وزن ابعاد استفاده شد (جدول 12).
تابع توان رتبهای
جدول- 12: ضریب وزن شاخصها
|
شاخصها |
زیستپذیری اقتصادی |
زیستپذیری اجتماعی |
زیستپذیری فرهنگی |
زیستپذیری زیرساختی |
زیستپذیری کالبدی |
زیستپذیری محیطی |
|
وزنها |
11/0 |
13/0 |
15/0 |
20/0 |
25/0 |
16/0 |
منبع: یافتههای پژوهش، 1393
مطابق جدول (13)، تحلیل فضایی توزیع روستاها در شهرستان مطالعهشده در ابعاد (اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیرساختی، کالبدی و محیطی) زیستپذیری، تفاوت معنادار زیادی را در محدوده مطالعهشده نشان میدهد؛ بهطوری که روستاهای جیا و تشویر بهترتیب با میزان صفر و 13/0 به دلیل مشارکت مردم در سطوح مختلف و اجرای طرحهای هادی، همکاری بیشتری در جامعه روستایی و کاهش انگیزههای مهاجرت روستایی را فراهم کردهاند و دارای بالاترین رتبه زیستپذیری هستند و روستاهای شیت و جورزگان با میزان 95/0 و 79/0 به دلیل توجهنکردن به حوزه نفوذ، هزینههای رفتوآمد و مهمتر از همه توجهنکردن به زیرساختهای ارتباطی و جادهای و فاصله زیاد نسبت به کانون دهستان، پایینترین رتبه برخورداری از میزان زیستپذیری را بین روستاهای محدوده مطالعهشده دارند (شکل 3).
جدول- 13: رتبههای نهایی سطح زیستپذیری سکونتگاههای روستایی ناشی از اجرای طرح هادی
|
روستاها |
گیلوان |
هندی کندی جدید |
مامالان |
گیلانکشه |
تسکین |
تشویر |
گوهر |
شقاقی چورزق |
|
رتبه |
26/0 |
63/0 |
47/0 |
49/0 |
34/0 |
13/0 |
45/0 |
62/0 |
|
روستاها |
ارشت |
انذر جدید |
تازه کند |
جزلا |
جورزگان |
جیا |
زاچکان |
شیت |
|
رتبه |
29/0 |
29/0 |
30/0 |
79/0 |
31/0 |
0 |
61/0 |
95/0 |
منبع: یافتههای پژوهش، 1393
شکل- 3: رتبهبندی سکونتگاههای روستایی از نظر سطح زیستپذیری ناشی از اجرای طرح هادی منبع: یافتههای پژوهش، 1393
نتیجهگیری و پیشنهادها
هر انسانی در پی دستیابی به زندگی مطلوب و رضایتبخش است و طبیعتاً زمینهها و عواملی برای داشتن زندگی مطلوب، رضایتبخش و پرمعنی لازم هستند تا انسان بر پایه آنها، آسایش و رفاه درازمدت را برای خود و اجتماعش فراهم کند. این شرایط که به اعتقاد برخی نویسندگان با Aزیستپذیری@ یا Aشرایط مناسب برای زندگی@ مترادف است به مجموعهای از ویژگیهای عینی اشاره میکند که محل مناسبی برای زندگی و کار است. بنابراین، یکی از عوامل مؤثر بر زیستپذیری مناطق روستایی، آثار اجرای طرحهای روستایی هستند. این طرحها به دلیل توجه ویژه دولت به روستاها و در راستای بهبود وضعیت اجتماعی - اقتصادی و بهویژه کالبدی آنها در دستور کار قرار گرفتند تا محیطهای روستایی به مکانهایی با قابلیت زندگی شرافتمندانه، مناسب و مقبول تبدیل شوند. اجرای طرحهای هادی روستایی در کشور طی چند دهه اخیر به توسعه پژوهشهای بسیاری برای کاربردیبودن این علم منجر شده است: آمار و صمیمی شارمی (1388) در مطالعه خود به این نتیجه رسیدند که اجرای طرحهای هادی از نظر نحوه ساختوساز مسکن و معماری روستا برای بهسازی و مقاومسازی، دفع بهداشتی زبالهها و دسترسی روستاییان به خدمات بهنسب موفق بوده است. رضایی و شوکتی آمقانی (1393) به این نتیجه رسیدند که پنج عامل کالبدی - فیزیکی (با واریانس 25/20 درصد)، اجتماعی (با واریانس 63/19 درصد)، بهداشتی (با واریانس 42/14 درصد)، اقتصادی (با واریانس 63/10 درصد) و زیستمحیطی (با واریانس 86/4 درصد)، در مجموع، 79/69 درصد از واریانس کل اثر اجرای طرح هادی در روستای سرین دیزج را تبیین میکنند. همچنین محمدی و همکاران (1391) در مطالعه خود به این نتیجه رسیدند که اجرای طرح هادی تأثیر مثبت و معناداری بر ابعاد کالبدی داشته ولی در ابعاد محیطی، اجتماعی و اقتصادی موفقیت چندانی نداشته است؛ از این رو، پژوهش یادشده با پژوهش حاضر همسویی ویژهای دارد. برای بررسی اثر طرحهای هادی بر زیستپذیری جامعه روستاییان از ابعاد (اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیرساختی، کالبدی و محیطی) در محیط روستا بر اساس نظرسنجی از روستاییان استفاده شد. ویژگیهای توصیفی پرسشنامه نشان دادند که میانگین اثر طرح هادی بر زیستپذیری مناطق روستایی در محدوده مطالعهشده در سطح کمتر از حد متوسط (3) است و آزمون t تکنمونهای، این نظر را تأیید میکند و تفاوت از حد مطلوبیت را به شکل منفی نمایش میدهد. همچنین بررسی الگوی برازش رگرسیونی، رابطه بین اثر طرح هادی و زیستپذیری مناطق روستایی را به میزان 861/0 نشان میدهد. بنابراین، تحلیل فضایی توزیع روستاها در شهرستان مطالعهشده در ابعاد ششگانه، تفاوت معنادار بسیاری را در محدوده مطالعهشده نشان میدهد و روستاهای جیا و تشویر بهترتیب با میزان صفر و 13/0، همکاری بیشتر در جامعه روستایی و کاهش انگیزههای مهاجرت روستایی را به دلیل مشارکت مردم در سطوح مختلف و اجرای طرحهای هادی فراهم کردهاند و بالاترین رتبه را دارند و روستاهای شیت و جورزگان بهترتیب با میزان 95/0 و 79/0 بهدلیل توجهنکردن به حوزه نفوذ، هزینههای رفتوآمد و زیرساختهای ارتباطی و جادهای و فاصله زیاد نسبت به کانون دهستان، پایینترین رتبه را از نظر میزان زیستپذیری بین روستاهای محدوده مطالعهشده دارند. با توجه به نتایج، راهکارهای زیر برای زیستپذیری مناطق روستایی با اجرای طرحهای هادی روستایی پیشنهاد میشوند:
1- بهرهگیری از نهادهای محلی و شناخت آنها از مردم در روستاهای شیت و جورزگان زمینه اجرای بهتر طرح را در منطقه فراهم میکند و روند زیستپذیری روستاییان را در منطقه تسهیل میکند؛
2- هدف برنامهریزی و اجرای طرحها باید توسعه زندگی مردم روستا باشد تا زمینه برای همکاری و مشارکت مردم فراهم شود.
3- برنامهریزی و اجرای طرح هادی باید از حالت بخشی خارج شود و بهشکل یکپارچه و مبتنی بر مشارکت مردم و نهادهای محلی در آید.
4- بهبود تجهیزات روستایی از طرف سازمانهای دولتی با هدف کیفیت حملونقل عمومی و زیستپذیری روستایی.
)
