The analysis of employment changes in the counties of East Azerbaijan; shift-share approach

طرح مسئله

در طول تاریخ، شهرها همواره محرک و بنیان رشد و توسعه اقتصاد ملی بوده‌اند و بدیهی است که اگر وظیفه خود را به‌خوبی انجام ندهند، اقتصاد ملی به‌کلی با مشکل مواجه خواهد شد (عسگری، 1383: 13). آگاهی از ساختمان و روش کار اقتصاد شهر و منطقه برای برنامه‌ریزی‌های سطوح مختلف شهری، منطقه‌ای و کشوری ضروری است (فرهودی و محمدی، 1385: 190). امروزه، با تأثیرپذیری بسیاری از جنبه‌های چشم‌انداز اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی از جهانی‌شدن، به‌مثابهنیروی پیشران (Jiang and Shen, 2013: 167)، فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهرها بسیار فشرده و متمرکز شده‌اند و شهرها به‌طور گسترده به شبکه جهانی اتصال یافته‌اند (Zhu et al., 2011: 221)؛ این امر، سبب ایجاد برخی شغل‌ها در شهرها و دگرگونی در بخش‌های تجاری شهرها شده است (سرور، 1387: 2). امروزه، دولت‌ها در واکنش به تغییرات ساختاری در بطن جهانی، ملی، منطقه‌ای و محلی و سطوح اقتصادی و اجتماعی به بازآفرینی^[1] شهرها یا مناطق کلان‌شهری نیاز مبرم و پیوسته‌ای دارند (Bontje and Musterd, 2009: 843). شناخت وضعیت اقتصادی شهرها و مزیت نسبی آن‌ها، همچنین تحلیل تأثیر تصمیم‌های سیاسی فراملی بر اشتغال در سطح شهرها و مناطق، مسیر روشنی را پیش روی برنامه‌ریزان عرصه‌های مختلف و پژوهش برنامه‌های اقتصاد مقاومتی قرار می‌دهد. تغییر سهم و مکان^[2] جزو روش‌هایی است که به‌طور گسترده برای تحلیل اقتصاد منطقه‌ای استفاده می‌شود. این تحلیل، تغییرات اشتغال را در ارتباط با روند تغییرات کلی اشتغال در سطح ملی و همچنین روند تغییرات اشتغال را در بخش‌های مختلف اقتصادی بر اساس شرایط ملی و محلی نشان می‌دهد. این الگو برای تجزیه و تحلیل‌های مربوط به خرده‌فروشی، مهاجرت و رشد منطقه‌ای به‌ کار می‌رود (Knudsen, 2000: 177). هدف مقاله حاضر، بررسی تغییرات اشتغال در بخش‌های مختلف اقتصادی در سطح شهرستان‌های استان آذربایجان‌شرقی است. با توجه به موجودی آمار و اطلاعات، سال‌های 1385 تا 1390 محدوده زمانی مطالعه انتخاب شدند. در پژوهش حاضر کوشش می‌شود تا بخش‌های اقتصادی متأثر همراه با تغییر مکانی و سهم اشتغال از یک بخش به سایر بخش‌ها نشان داده شود.

پیشینه پژوهش

پژوهش‌های متعددی در پیشینه پژوهش انجام شده‌اند، ازجمله: حاجی‌نژاد و همکاران (1393) در مقاله A بررسی وضعیت شناسایی مزیت نسبی و تدوین برنامه‌های استراتژیک توسعه اشتغال با استفاده از مدل‌های تغییر سهم، ضریب مکانی و سوآت (SWOT)، مطالعه موردی: شهرستان بیرجند@ نتیجه گرفتند که الگوی تغییر سهم و ضریب مکانی با تکیه بر مزین نسبی و قابلیت‌های صادراتی زیربخش‌های صنعت شامل معدن، تأمین آب، برق، گاز و ساختمان و خدمات به‌ویژه امور مالی و بیمه، آموزش، امور عمومی و دفاع در رشد اشتغال بیرجند نقش مؤثری دارند (حاجی‌نژاد و همکاران، 1393: 5). همچنین حاتمی‌نژاد و حسینی (1392) در مقاله  Aتحلیل و پیش‌بینی اشتغال در شهر سبزوار، رهیافت تغییر سهم، اقتصاد پایه و نسبت مکانی@ به این نتیجه رسیدند که طی محدوده زمانی پژوهش، نقش شهر سبزوار از بازرگانی به خدماتی تبدیل شده است (حاتمی‌نژاد و حسینی، 1392: 99). فرهودی و محمدی (1385) نیز در مقاله Aتحلیل و پیش‌بینی وضعیت اشتغال در شهر سنندج با استفاده از الگوی تغییر سهم ضریب مکانی و ضریب جینی@ نشان دادند که بخش‌های صنعت، معدن و خدمات در سطح شهر در حال رشد هستند و به توسعه خوبی رسیده‌اند (فرهودی و محمدی، 1385: 189). در پژوهش دیگری، مصری‌نژاد و ترکی (1382) در مقاله A تجزیه و تحلیل ساختار اشتغال در بخش‌های عمده اقتصادی مناطق شهری ایران طی دوره 1372 تا 1383، رهیافت تغییر سهم MethodShift–Share و شاخص @Location Quationبه این نتیجه رسیدند که بخش‌های معدن، ساختمان، آب و برق و گاز، عمده‌فروشی، حمل‌و‌نقل و خدمات مالی از میان ده بخش عمده فعالیت شهرهای کشور اثر رقابتی مثبتی دارند و بنابراین انتظار می‌رود که در آینده، این بخش‌ها نقش بسیار مهمی در اشتغال شهرها داشته باشند (مصری‌نژاد و ترکی، 1382: 109). فرناندز^[3] و منندز^[4] (2006) در مقاله A تحلیل شیفت شیر فضایی در مقابل پالایش فضایی، کاربردی در اشتغال اسپانیا@، آثار فضایی را بر تکامل اشتغال منطقه‌ای بررسی کردند و از دو روش شیفت شیر فضایی و پالایش فضایی بهره گرفتند(Fernández and Menéndez, 2006) . اوانز^[5] (2008) در مقاله A تحلیل فضایی تغییر سهم و مکان بخش هتل و اوقات فراغت در سواحل خلیج متعاقب طوفان کاترینا@ با بهره‌گیری از روش تغییر سهم و مکان، تغییرات اشتغال را در بخش هتل و اوقات فراغت پس از طوفان کاترینا بررسی کرد (Evanz, 2008: 1). اوتسوکا^[6] (2016) در مقاله A تقاضای انرژی مناطق در ژاپن: تحلیل تغییر سهم و مکان پویا@، عوامل مؤثر بر تغییرات تقاضای انرژی در مناطق ژاپن را با استفاده از تحلیل شیفت شیر پویا نشان داد (Otsuka, 2016: 2). پژوهش حاضر ضمن استفاده از روش تغییر سهم و مکان برای نخستین بار در سطح استان، تغییر سهم و مکان اشتغال را در بخش‌های مختلف اقتصادی بررسی می‌کند.

پرسش‌های پژوهش

با توجه به مسائل مطرح‌‌شده در مقدمه، پرسش‌های پژوهش عبارتند از:

1-       از بین بخش‌های مختلف اقتصادی، کدام بخش‌ها بیشترین تأثیر منفی و مثبت را بر تغییر سهم و مکان اشتغال داشته‌اند؟

2-       وضعیت بخش‌های مختلف اقتصادی در سطح شهرستان‌های استان طی دورهمطالعه‌شده چگونه بوده است؟

3-       آیا فعالیت در بخش صنعت طی دوره زمانی مطالعه‌شده با رکود و رشد منفی روبه‌رو بوده است؟

چارچوب نظری

پیر ژرژ، نقش شهر را با تکیه بر اهرم سیستم‌های اقتصادی و اجتماعی و حتی سیاسی حاکم بر شهرها ارزیابی و نقش شهرها را در مقیاس کشوری در پنج گروه مشخص رده‌بندی کرده است:

در کشورهای کم‌رشد که استقلال سیاسی بالمآل اقتصادی در عمل وجود ندارد، شهرها سکونتگاه بزرگ مالکان روستایی و مرکز روابط بازرگانی و بازارهای محلی است؛

در کشورهای ماورابحار، شهرهای سکونتگاه اروپاییان، مرکز تجمع امور اداری، بازرگانی و انبار جمع و توزیع کالاها هستند و شهر، جلوه‌گاه اقتصاد استعماری است که استخراج و صدور خام کالا را تسهیل می‌کند؛

در برخی از کشورهای با اقتصاد سرمایه‌داری، نقش اداری و بازرگانی شهرها موقعیتی ممتاز دارد و نقش صنعتی تابع آنهاست. شهرهای هلند الگوی مشخصی از این نوع کاربرد شهری هستند؛

در برخی از کشورهای سرمایه‌داری صنعتی مانند آلمان، حاکمیت با نقش صنعتی و سپس بازرگانی شهرهاست؛

در کشورهای سوسیالیستی مانند اتحاد جماهیر شوروی سابق، شهرها با نقش صنعتی و عملکرد اداری شکل می‌گیرند و نقش بازرگانی شهر در بطن نقش اداری آن نهفته است.

با این توضیح، نقش شهرها متأثر از فضای جغرافیایی است که شهر در آن تکوین و توسعه یافته است. این فضا تنها محدود به فضای طبیعی نیست بلکه فضای سیاسی و اقتصادی را نیز در بر می‌گیرد و در همین فضای جغرافیایی، شهرها به شرایط آمرانه نقش‌ها تن می‌دهند (فرید، 1368: 244–243)، خدمات و وظایفی که بر عهده شهرها گذاشته می‌شوند تکامل و توسعه می‌یابند یا خدمتی نو جایگزین وظیفه پیشین شهر می‌شود (همان: 246).

داده‌ها و روش پژوهش

محدوده و قلمرو پژوهش

استان آذربایجان با مساحت 45650 کیلومتر مربع و تقریباً 4565046 هکتار در شمال‌غرب ایران و بین 45 . 36 و 26. 39 عرض شمالی و 5 . 45 و 22 . 48 طول شرقی واقع شده است. تعداد شهرستان‌های استان آذربایجان‌شرقی در سال 1390 مشتمل بر 20 شهرستان بود. طی این سال، استان دارای 58 شهر و تبریز، مرکز استان، 58 درصد جمعیت نقاط شهری استان و 41 درصد کل جمعیت استان را به خود اختصاص داده بود. بر اساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1390، جمعیت استان برابر 3724620 نفر و نسبت جنسی جمعیت استان طی این سال برابر با 102 نفر بود. بررسی ساختار نسبی جمعیت استان نشان می‌دهد که سهم جمعیت گروه سنی صفر تا 14 ساله برابر 2/22 درصد، 15 تا 64 ساله برابر 8/70 درصد و 60 ساله و بیشتر برابر با 1/7 درصد بوده است. در سرشماری 1390، تعداد 1086083 خانوار در استان وجود داشتند و از این تعداد، حدود 767319 خانوار در نقاط شهری و 318764 خانوار در نقاط روستایی ساکن بودند. بعد خانوار استان طی سال یادشده برابر با 4/3 نفر بود (مرکز آمار ایران، 1390).

شکل- 1: موقعیت استان آذربایجان‌شرقی در کشور و تقسیمات سیاسی استان

منبع: سازمان جغرافیایی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح

داده‌ها

داده‌های استفاده‌شده در پژوهش حاضر از سالنامه آماری استان آذربایجان‌شرقی در سال 1385 و 1390 جمع‌آوری شدند. زمینه‌های فعالیت در فصل سوم (نیروی انسانی) سالنامه‌های آماری دوره 1385 و 1390 در نوزده بخش ارائه شده‌اند. با توجه به همگنی بخش‌های یادشده، آن‌ها در قالب ده زمینه مختلف اقتصادی طبقه‌بندی شدند و از تقسیم‌بندی متعارف بخش‌های مختلف اقتصادی در قالب سه بخش عمده کشاورزی، صنعت و خدمات پرهیز شد زیرا در تقسیم‌‌بندی کلی، تغییر سهم و مکان اشتغال به‌خوبی تجزیه و تحلیل نمی‌شود. بخش خدمات به چهار دسته عمده‌فروشی، خرده‌فروشی و تعمیر؛ هتل و رستوران‌داری؛ حمل‌نقل، انبارداری و واسطه‌گری‌های مالی؛ بیمه و بنگاه‌داری املاک و مستغلات تقسیم می‌شود و خدمات دولتی شامل همه مشاغل دولتی است که دستمزد آن‌ها از منابع دولتی پرداخت می‌شود.

جدول (2)، شاغلان بخش‌های مختلف اقتصادی را در سطح شهرستان‌های استان طی سال 1385 نشان می‌دهد.

جدول- 2: شاغلان بخش‌های مختلف اقتصادی به تفکیک شهرستان در سال 1385

منبع: مرکز آمار ایران

جدول (3)، شاغلان بخش‌های مختلف اقتصادی استان آذربایجان‌شرقی را در سال 1390 نشان می‌دهد.

جدول- 3: شاغلان بخش‌های مختلف اقتصادی در سال 1390

منبع: مرکز آمار ایران

روش‌ها

برای محاسبه تغییر سهم و مکان لازم است سهم ملی و منطقه‌ای رشد یا افول، تغییر مکان تناسبی و تغییر مکان افتراقی اشتغال محاسبه شوند. رابطه کلی آن به این شکل نوشته می‌شود:

NS، سهم ملی رشد یا افول عبارت است از:

 اشتغال در سال و در بخش و منطقه مدنظر است.

IM، تغییر مکان تناسبی، از رابطه زیر محاسبه می‌شود:

 اشتغال در سال و در بخش و منطقه مدنظر و  نرخ رشد اشتغال در سطح ملی است.

RS، تغییر مکان افتراقی از رابطه زیر محاسبه می‌شود:

 اشتغال در سال مدنظر و در بخش و منطقه مدنظر و  نرخ رشد اشتغال در همان بخش در سطح ملی است (فیلد و مک‌گرگور، 1376: 139).

شکل- 2: نمودار روش تجزیه و تحلیل

یافته‌های پژوهش

جدول (4)، یافته‌های تحلیل تغییرات اشتغال در سطح استان و کشور و ضریب مکانی (رفیعی، 1371: 25) هر بخش را به‌طور جداگانه در سطح استان نشان می‌دهد.

جدول- 4: تغییرات اشتغال در سطح ملی و استانی طی دوره 1385 تا 90

منبع: مرکز آمار ایران

بر اساس داده‌های جدول (4)، درصد تغییرات اشتغال در بخش صنعت، ساختمان، عمده‌فروشی و خرده‌فروشی، حمل‌و‌نقل و انبارداری و فعالیت‌های مالی، بیمه املاک و مستغلات منفی بوده است. به‌طوری که طی 5 سال مطالعه‌شده، نرخ رشد بخش صنعت منفی 13/0، بخش ساختمان منفی 06/0، عمده‌فروشی و خرده‌فروشی منفی 1/0، حمل‌و‌نقل و انبارداری منفی 11/0 و فعالیت‌های مالی، بیمه املاک و مستغلات و بنگاه داری منفی 4/0 بوده است. در سال 1385، بخش کشاورزی استان با داشتن 23 درصد کل جمعیت شاغلان استان، مهم‌ترین بخش اقتصادی استان و ضریب LQ این بخش در سال یادشده برابر با 3/1 بوده است؛ این نشان می‌دهد که بخش کشاورزی استان در سال 1385 جزو بخش‌های پایه‌ای و ارز‌آور بوده است. در سال 1385، فعالیت‌های مربوط به خدمات مالی، بیمه املاک و مستغلات، دومین بخش مهم اقتصادی استان بوده‌اند و 20 درصد شاغلان استان در این بخش فعالیت داشته‌اند؛ ضریب LQ این بخش، 6/5 بوده است. در سال 1385، 14 درصد شاغلان در بخش صنعت مشغول بوده‌اند؛ ضریب LQ این بخش 8/0 و نشان‌دهنده غیرپایه‌ای بودن بخش یادشده در سال 1385 است. بخش ساختمان، عمده‌فروشی و خرده‌فروشی نیز هر کدام 13 درصد شاغلان را داشتند و ضریب LQ این دو بخش برابر 1 و نشان‌دهنده خود‌اتکایی آن‌ها و محسوب‌نشدن آن‌ها جزو بخش‌های پایه‌ای است. در سال 1385، 9 درصد فعالان در بخش هتل و رستوران‌داری مشغول بوده‌اند و این بخش با ضریب 2/9 جزو بخش‌های پایه‌ای و ارز‌آور استان بوده است. آمارهای مربوط به سال 1390 نشان می‌دهند که بیشترین نرخ رشد و تغییرات به‌ترتیب در بخش‌های حمل‌و‌نقل و انبارداری با 03/9، استخراج معدن با 93/0 و بخش صنعت با 59/0 درصد رخ داده است. این آمار نشان می‌دهد که طی 5 سال مطالعه‌شده، استان سعی داشته است از بخش کشاورزی و گردشگری به بخش صنعت، معدن و حمل‌و‌نقل چرخش داشته باشد. حدود 2 درصد جمعیت شاغل بخش کشاورزی در سال 1390 در مقایسه با سال 1385 کم شده است و 21 درصد جمعیت استان طی این سال در بخش کشاورزی شاغل بوده‌اند؛ ضریب LQ این بخش، 1/1 است و نشان می‌دهد طی 5 سال مطالعه‌شده، از اهمیت بخش کشاورزی در ارز‌آوری برای استان کاسته شده است. در این سال، بخش صنعت 21 درصد شاغلان را به خود اختصاص داده و ضریب LQ آن برابر 4/1 بوده و بخش یادشده جزو بخش‌های پایه‌ای و ارز‌آور استان بوده است. هر کدام از بخش‌های ساختمان و عمده‌فروشی و خرده‌فروشی، 11 درصد شاغلان را به خود اختصاص داده‌اند و در این سال ضریب LQ آن‌ها برابر با 9/0 بوده است که نشان می‌دهد این بخش‌ها در سال 90 جزو بخش‌های واردکننده بوده‌اند. جمعیت شاغل در بخش هتل و رستوران‌داری استان نیز به 1 درصد کاهش یافته است. اگرچه طی سال 1390، جمعیت شاغل در بخش حمل‌و‌نقل و انبارداری به 7 درصد رسیده است؛ ضریب LQ این بخش نشان می‌دهد که بخش یادشده جزو بخش‌های پایه‌ای اقتصاد استان نیست.

جدول- 5: یافته‌های مربوط به محاسبات NS(رشد یا افول ملی منطقه‌ای) در سطح شهرستان‌های استان

منبع: نگارندگان

جدول- 6: یافته‌های مربوط به محاسبات IM (تغییر مکان تناسبی) در سطح شهرستان‌های استان

منبع: نگارندگان

جدول- 7: یافته‌های مربوط به محاسبات RS(تغییر مکان افتراقی) در سطح شهرستان‌های استان

منبع: نگارندگان

جدول- 8: یافته‌های مربوط به تغییر سهم و مکان اشتغال (TS) در سطح شهرستان‌های استان

منبع: نگارندگان

شکل (3)، نمودار تغییر سهم ـ مکان اشتغال را در استان آذربایجان‌شرقی نشان می دهد.

شکل- 3: نمودار تغییر سهم – مکان اشتغال در سطح استان آذربایجان‌شرقی منبع: نگارندگان

کل شاغلانی که در هر یک از شهرستان‌های استان طی 5 سال 1385 تا 1390 اضافه یا کم شده‌اند به قرار زیر است: 2646 نفر در شهرستان آذرشهر، 4328 نفر در اسکو، 9704 نفر در اهر، 1415 نفر در بستان‌آباد، 3435 نفر در بناب، 159265 نفر در تبریز، 2007 نفر در جلفا، منفی 430 نفر در چارایماق (کم شده است)، 4540 نفر در سراب، منفی 2788 نفر در شبستر (کم شده است)، منفی 6538 نفر درعجب‌شیر (کم شده است)، 1611 نفر در کلیبر، 13956 نفر در مراغه، 11045 نفر در مرند، منفی 3640 نفر در ملکان (کم شده است)، 5434 نفر درمیانه، منفی 157 نفر در ورزقان (کم شده است)، منفی 1692 نفر در هریس (کم شده است) و 1716 نفر در هشترود.

بر اساس محاسبه‌های جدول (6)، از شاغلان شهرستان‌های چارایماق، شبستر، عجب‌شیر، ملکان، ورزقان و هریس کاسته شده است و این شهرستان‌ها جمعیت شاغلان خود را از دست داده‌اند. بر اساس محاسبه‌ها، در شهرستان آذرشهر، 227 نفر در بخش کشاورزی، 358 نفر در بخش استخراج معدن، 569 نفر در بخش عمده‌فروشی، 1000 نفر در بخش حمل‌و‌نقل و انبارداری، 937 نفر در بخش خدمات دولتی و 478 نفر در دیگر بخش‌ها (اظهارنشده) جذب شده‌اند. طبق محاسبه‌ها در این شهرستان، بخش‌های صنعت، ساختمان، هتل و رستوران‌داری و فعالیت‌های مالی بیمه، بنگاه‌داری املاک و مستغلات به‌ترتیب 314، 176، 320 و 113 نفر از شاغلان خود را طی سال‌های مطالعه‌شده از دست داده‌اند.

شکل- 4: تغییر سهم و مکان اشتغال در سطح شهرستان‌های استان منبع: نگارندگان

طی سال‌های مطالعه‌شده در شهرستان اسکو، 53 نفر در بخش استخراج معدن، 537 نفر در بخش ساختمان، 366 نفر در عمده و خرده‌فروشی، 1350 نفر در حمل‌و‌نقل و انبارداری، 2142 نفر در فعالیت‌های مالی بیمه و بنگاه‌داری املاک و مستغلات و 704 نفر در بخش خدمات دولتی جذب شده‌اند. شاید دلیل این امر، واقع‌شدن شهر جدید سهند و پروژه مسکن مهر در این شهرستان باشد که آثار آن‌ها در بخش ساختمان، حمل‌و‌نقل و انبارداری، فعالیت‌های مالی و ... به‌وضوح دیده می‌شوند. در این شهرستان، به‌ترتیب 111‌، 1191 و 250 نفر از جمعیت شاغل بخش‌های کشاورزی، صنعت و هتل و رستوران‌داری کم شده است.

در شهرستان اهر، به‌ترتیب 98، 258 و 306 نفر از جمعیت شاغل بخش‌های ساختمان، عمده‌فروشی و خرده‌فروشی، هتل و رستوران‌داری کاسته شده است و سایر بخش‌ها پویا بوده‌اند و فعالیت‌های مالی، بیمه و بنگاه‌داری به همراه تولید صنعتی بیشترین میزان رشد را داشته‌اند و به‌ترتیب، 3136 و 2323 نفر در این بخش‌ها جذب شده‌اند.

در شهرستان بستان‌آباد، بخش‌های صنعت، عمده و خرده‌فروشی به همراه هتل و رستوران‌داری جمعیت شاغل خود را از دست داده‌اند. در این شهرستان، بخش‌های کشاورزی و فعالیت‌های مالی، بیمه و بنگاه‌داری پویاترین بخش‌ها هستند و به‌ترتیب 981 و 713 نفر شاغل را جذب کرده‌اند.

در شهرستان بناب، بخش‌های معدن، صنعت، ساختمان، عمده‌فروشی و خرده‌فروشی، هتل و رستوران‌داری جمعیت شاغلان خود را از دست داده‌اند. در این شهرستان، بخش‌های فعالیت‌های مالی، بیمه و خدمات دولتی پویاترین بوده‌اند و به‌ترتیب 1935 و 1212 نفر را جذب کرده‌اند.

در شهرستان تبریز، به‌ترتیب 6701، 6947 و 6054 نفر از جمعیت شاغلان بخش‌های ساختمان، عمده و خرده‌فروشی و هتل و رستوران‌داری کاسته شده است. پویاترین بخش در شهرستان تبریز، بخش صنعت بوده که 115385 نفر را جذب کرده است.

در شهرستان جلفا، پویاترین بخش‌ها به‌ترتیب کشاورزی و فعالیت‌های مالی، بیمه و بنگاه‌داری املاک و مستغلات بوده‌اند که به‌ترتیب 998 و 838 نفر جمعیت شاغل را جذب کرده‌اند. شاید دلیل این امر توسعه منطقه آزاد تجاری و صنعتی ارس در این منطقه باشد که سبب رشد زیاد فعالیت‌های بنگاه‌داری، مالی و بیمه شده است.

طبق محاسبه‌های جدول (8-Ts) در شهرستان چاراویماق بجز بخش عمده‌فروشی و خرد‌ه‌فروشی و فعالیت‌های مربوط به خدمات مالی و بیمه‌ای، از جمعیت شاغلان سایر بخش‌ها کاسته شده است. از بخش صنعت 704 نفر، بخش ساختمان 129 نفر، بخش حمل‌و‌نقل و انبارداری 113 نفر و بخش هتل و رستوران‌داری 40 نفر کم شده است. در این شهرستان، فعالیت‌های مربوط به خدمات مالی و بیمه‌ای و املاک و مستغلات 538 نفر شاغل جذب کرده‌اند.

پویاترین بخش در شهرستان سراب، فعالیت‌های مالی، بیمه و بنگاه‌داری است که 4366 نفر را به خود مشغول کرده است. به‌ترتیب، 1496، 698 و 293 نفر از جمعیت شاغلان بخش‌های کشاورزی، تولید صنعتی و هتل و رستوران‌داری کم شده است.

کشاورزی، پویاترین بخش در شهرستان شبستر است که 1754 نفر را جذب کرده است. در این شهرستان، فعالیت‌های مالی، بیمه و بنگاه‌داری 1465 نفر و بخش ساختمان 1132 نفر از شاغلان را جذب کرده است. بخش صنعت، حمل‌و‌نقل، هتل و رستوران‌داری و خدمات دولتی رشد منفی داشته‌اند و به‌ترتیب، 2704، 715، 385 و 3292 نفر از جمعیت شاغل آنها کم شده است.

در شهرستان عجب‌شیر بجز بخش مربوط به فعالیت‌های مالی، بیمه و بنگاه‌داری املاک و مستغلات، سایر بخش‌ها رشد منفی داشته‌اند.

بخش‌های ساختمان، حمل‌و‌نقل، انبارداری و فعالیت‌های مالی، بیمه و بنگاه‌داری املاک و مستغلات جزو بخش‌های پویا و جاذب جمعیت شهرستان کلیبر بوده‌اند و به‌ترتیب، 1566، 1413 و 1056 نفر را جذب کرده‌اند. به‌ترتیب 659، 1762، 104 و 216 نفر از جمعیت شاغلان بخش‌های کشاورزی، صنعت، هتل و رستوران‌داری و خدمات دولتی کاسته شده است.

فعالیت‌های مالی، بیمه و بنگاه‌داری املاک و مستغلات پویاترین بخش در شهرستان مراغه هستند که 7534 نفر را به خود جذب کرده‌اند. کشاورزی در این شهرستان در مقام دوم قرار دارد و 4401 نفر را جذب کرده است. به‌ترتیب 3480 و 502 نفر از جمعیت شاغلان بخش‌های صنعت و هتل و رستوران‌داری کم شده است.

پویاترین بخش در شهرستان مرند به فعالیت‌هایی مربوط بوده که نوع آن‌ها اظهار نشده و این بخش، 5623 نفر را جذب کرده است. فعالیت‌های مالی، بیمه و بنگاه‌داری املاک و مستغلات در شهرستان مرند جزو پویاترین بخش‌ها بوده‌اند و 4326 نفر را به خود مشغول کرده‌اند. بخش کشاورزی در این شهرستان، در مقام سوم بوده و 2012 نفر را جذب کرده است. به‌ترتیب 1079، 210، 113، 270 و 873 نفر از جمعیت شاغلان بخش‌های صنعت، ساختمان، عمده‌فروشی و خرده‌فروشی، حمل‌و‌نقل و انبارداری و هتل و رستوران‌داری کم شده است.

در شهرستان ملکان نیز فعالیت‌های اظهارنشده و فعالیت‌های مالی، بیمه و بنگاه‌داری املاک و مستغلات، بیشترین شاغلان را جذب کرده‌‌‌‌‌‌اند. در این شهرستان به‌ترتیب 3283، 316، 1146، 709، 38 و 295 نفر از جمعیت شاغلان بخش‌های کشاورزی، صنعت، ساختمان، عمده و خرده‌فروشی، حمل‌و‌نقل و انبارداری و هتل و رستوران‌داری کم شده است.

در شهرستان میانه نیز فعالیت‌های مربوط به خدمات مالی، بیمه و بنگاه‌داری املاک و مستغلات پویاترین بخش بوده و 5868 نفر را جذب کرده است. بخش‌های حمل‌و‌نقل و انبارداری 2829 نفر و بخش عمده‌فروشی و خرده‌فروشی 1416 نفر را جذب کرده‌اند. به‌ترتیب 1042، 41، 2609، 1539 و 591 و 392 نفر از جمعیت شاغل بخش‌های کشاورزی، صنعت، معدن، ساختمان، هتل و رستوران‌داری و خدمات دولتی کاسته شده است.

فعالیت‌های اظهارنشده، پویاترین بخش در شهرستان ورزقان بوده و 1516 نفر را جذب کرده است. به‌ترتیب 2250، 353 و 47 نفر از جمعیت شاغلان بخش‌های صنعت، ساختمان و هتل و رستوران‌داری کم شده است.

فعالیت‌های مربوط به خدمات مالی، بیمه و بنگاه‌داری املاک و مستغلات، پویاترین بخش‌ها در شهرستان هریس هستند که 1063 نفر را جذب کرده‌اند. بخش حمل‌ونقل و انبارداری در مقام دوم و 573 نفر را جذب کرده است. بخش ساختمان در این شهرستان، 455 نفر را جذب کرده است. به‌ترتیب 1428 ، 2397، 50 و 126 نفر از جمعیت شاغلان بخش‌های کشاورزی، صنعت، عمده‌فروشی و خرده‌فروشی و هتل و رستوران‌داری کم شده است.

پویاترین بخش در شهرستان هشترود، فعالیت‌های مربوط به خدمات مالی، بیمه و بنگاه‌داری املاک و مستغلات است که 1717 نفر را جذب کرده است. بخش حمل‌و‌نقل و انبارداری نیز 97 نفر را جذب کرده است. سایر بخش‌ها راکد هستند و تنها از بخش هتل و رستوران‌داری، 97 نفر کم شده است.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

در پاسخ به پرسش اول پژوهش باید گفت که طبق یافته‌های پژوهش، 205865 نفر به جمعیت شاغلان استان اضافه شده‌اند که به‌ترتیب بخش صنعت، فعالیت‌های مربوط به خدمات مالی، بیمه و بنگاه‌داری املاک و مستغلات، فعالیت‌های اظهار نشده، حمل‌و‌نقل و انبارداری، خدمات دولتی، کشاورزی و معدن پویاترین بخش ها و دارای رشد مثبت بوده‌اند و به‌ترتیب 45 درصد/92416 نفر؛ 35 درصد/72076 نفر؛ 13 درصد/27391 نفر؛ 10 درصد/20748 نفر؛ 4 درصد/8389 نفر؛ 3 درصد/6361 نفر و 1 درصد/1491 نفر از شاغلان را جذب کرده‌اند.

بر اساس یافته‌های پژوهش در پاسخ به پرسش دوم باید گفت که در سطح استان، بخش صنعت فقط در شهرستان‌های اهر و تبریز تغییرات و رشد مثبت داشته و از جمعیت شاغلان سایر شهرستان‌ها در این بخش کاسته شده است. در سطح استان، فعالیت‌های مربوط به خدمات مالی، بیمه و بنگاه‌داری املاک و مستغلات در شهرستان‌های اسکو، اهر، بناب، چاراویماق، سراب، عجب‌شیر، مراغه، میانه، هریس و هشترود پویاترین بخش است و این بخش در سطح استان در مقام دوم قرار دارد. همان‌طور که آمار نشان می‌دهد، 27391 نفر از شاغلان در فعالیت‌های اظهارنشده مشغول شده‌اند و این، شاید شیوع و گسترش فعالیت‌های مربوط به اقتصاد غیررسمی در سطح استان را نشان دهد. بخش حمل‌و‌نقل و انبارداری نیز جزو بخش‌های پویا در سطح استان هستند و 20748 نفر را به خود جذب کرده‌اند. این بخش در شهرستان‌های شبستر، عجب‌شیر، مرند و ملکان رشد منفی داشته و در سایر شهرستان‌ها، رشد جمعیت شاغلان مثبت بوده است. بخش مربوط به خدمات دولتی در سطح استان، 8389 نفر را جذب کرده و شهرستان‌های سراب، شبستر، عجب‌شیر، کلیبر، میانه و هریس در این بخش رشد منفی داشته‌اند و از جمعیت شاغلان آنها کاسته شده است. کشاورزی نیز در سطح استان 6361 نفر را جذب کرده است، گرچه رشد بخش کشاورزی در شهرستان‌های اسکو، چاراویماق، سراب، عجب‌شیر، کلیبر، ملکان، میانه و هریس منفی بوده است و شاغلان این بخش ترجیح داده‌اند در سایر بخش‌ها مشغول شوند. فعالیت‌های مربوط به استخراج معدن در سطح استان، 1491 نفر را از سایر بخش‌ها جذب کرده‌اند و این فعالیت در شهرستان‌های بناب، عجب‌شیر، میانه و هریس رشد و تغییرات منفی داشته است.

در سطح استان بخش‌های مربوط به هتل و رستوران‌داری، عمده و خرده‌فروشی و فعالیت‌های تعمیرگاهی و بخش ساختمان رشد و تغییرات منفی داشته‌اند به‌طوری که از شاغلان بخش‌های هتل و رستوران‌داری منفی 6 درصد/11582 نفر؛ عمده و خرده‌فروشی منفی 3 درصد/6064 نفر و بخش ساختمان منفی 3 درصد/5370 نفر کاسته شده است.

بر اساس یافته‌های پژوهش در پاسخ پرسش سوم باید گفت که در سطح شهرستان‌های استان، بخش صنعت (بجز شهرستان‌های تبریز و اهر)، هتل و رستوران‌داری، عمده و خرده‌فروشی و ساختمان در رکود هستند و فعالان این بخش‌ها ترجیح می‌دهند در سایر بخش‌ها مانند فعالیت‌های مربوط به خدمات مالی، بیمه و بنگاه‌داری املاک و مستغلات و حمل‌ونقل و انبارداری و سایر فعالیت‌های اظهارنشده جذب شوند.

در سطح استان، شهرستان‌های چاراویماق، شبستر، عجب‌شیر، ملکان، ورزقان و هریس موازنه منفی داشته‌اند و به‌ترتیب 430، 2788، 6538، 3640، 152 و 1692 نفر از جمعیت شاغلان آن‌ها کاسته شده است. در بین شهرستان‌های استان، به‌ترتیب تبریز با 159265 نفر، مراغه با 13956 نفر، مرند با 11045 نفر و اهر با 9704 نفر به‌ترتیب بیشترین شاغلان را در سطح استان جذب کرده‌اند. بررسی یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که بخش مربوط به فعالیت‌های مالی، بیمه بنگاه‌داری املاک و مستغلات تقریباً 35 درصد شاغلان را جذب کرده است که اهمیت این بخش را نشان می‌دهد. همچنین شهرستان تبریز، جمعیت زیادی از شاغلان را در مقایسه با سایر شهرستان‌های استان جذب کرده است. طی دوره مطالعه‌شده، بخش صنعت در سطح شهرستان‌های استان بجز شهرستان‌های تبریز و اهر با رکورد مواجه بوده است و جمعیت شاغل در این بخش ترجیح داده‌اند در بخش‌های دیگر به فعالیت مشغول شوند؛ طبق یافته‌های پژوهش در سطح شهرستان‌های استان، 22968 نفر از شاغلان بخش صنعت خارج و به سایر فعالیت‌های اقتصادی مشغول شده‌اند. یافته‎های پژوهش حاضر مطابق و همسو با یافته‌های پیشینه پژوهش هستند و قابلیت روش تغییر سهم و مکان را در بررسی مزیت نسبی بخش‌های مختلف اقتصادی و تغییرات اشتغال در یک دوره زمانی نشان می‌دهد.