Authors
geography and rural planning, University of Zabol, Zabol, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه و طرح مسئله
توسعة روستایی در چند دهة اخیر همواره یکی از دغدغه‌های اصلی توسعه در ایران و اکثر کشورهای در حال توسـعه بـوده است (یعـقوبی و همکاران، 1392: 151-150). این نـوع توسـعه، فرایـند آهسـته و پیچـیده‌ای است (Kelles-Viitanen, 2005: 2) که از سیاست‌های کلی توسعة کشور تأثیر می‌پذیرد (عابدی سروستانی، 161:1391). به دلیل اهمیت فراوان توسعۀ روستایی، آن را ستون فقرات توسعۀ اقتصادی هر کشور می‌خوانند (Mathur, 2011: 30). این توسعه، فرایندی چندسطحی و چندوجهی را شامل می‌شود که در تأثیر عناصر مختلف از جمله الگوی توسعه، رابطۀ بین کشاورزی و صنعت، جنبه‌های اجتماعی و اقتصادی جامعۀ روستایی، سیاست‌های ملی و محلی است (Long et al., 2011: 1095).
با درنظرگرفتن اهمیت توسعة کالبدی - فیزیکی روستاها و کارکردهای آن در توسعة پایدار روستایی، ضروت توجه به مشکلات مربوط به آن اجتناب‌ناپذیر است. در واقع، این نوع از توسعه «به‌عنوان یکی از ابعاد توسعۀ سکونتگاه‌های روستایی، بخشی از برنامه‌ریزی توسعة روستایی است که زمینـه را برای توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی فراهم می‌کند» (مولایی هشجین، 1381: 55).
توسعۀ روستایی، باعث بهبود محیط و بستر زیست انسان با هدف تخصیص بهینة فضا به فعالیت‌های مختلف می‌شود؛ بنابراین در پی ایجاد بهترین حالت تعامل بین عناصر چهارگانۀ انسان، فرم، فضا و فعالیت، بستر زیست انسان را به محیط امنی برای فعالیت و سکونت تبدیل می‌کند (فیروزنیا، 1388: 5).
نحوة استقرار شبکۀ سکونتگاه‌های روستایی در کشور که در گذشته در تأثیر عواملی نظیر زیرساختهای متنوع و نامساعد طبیعی - اکولوژیک، پیشینۀ ناآرام و نظم‌ستیز تاریخی، نظام سیطره‌آمیز قدرت و جاذبه و دافعة بین مراکز و مناطق بوده، سازمان فضایی خاصی یافته است (دریاباری و سعیدی، 1387: 4)؛ بهطوریکه همواره اکثر روستاها با مشکلات کالبدی - فیزیکی توسعه، روبه‌رو بوده‌اند. امروزه نیز مشکلات مهمی همچون نبود سیستم مناسب دفع فاضلاب و آب‌های سطحی، کمبود و ضعف خدمات زیربنایی و رفاهی، کمتوجهی به حفظ کاربری اراضی کشاورزی و جلوگیری‌نکردن از تخریب یا تغییر کاربری زمین، ضرورت بهسازی و مقاوم‌سازی بناها و مساکن روستایی و فراهم‌کردن محیط مناسب زندگی، لزوم اصلاح کالبدی - فیزیکی روستاها را ایجاب می‌کند (رضوانی، 1391: 153-152).
در این راستا، مشکلات کالبدی - فیزیکی روستاهای کوهستانی که (به سبب داشتن شیب تند، سختی انجام فعالیت‌های معیشتی و مشکلات ناشی از محدودیت در رفت و آمدها)، جذب‌کنندۀ جمعیت‌های زیادی نیستند، به‌مراتب بیشتر از سایر روستاها است (مهدوی، 1385: 19). این قبیل روستاها، مورفولوژی نامناسبی دارند، مساکن آنها روی سطوح پرشیب قرار گرفته و بافت متراکمی دارند و علاوه بر مشکلات مذکور با مسایلی چون معابر تنگ و کم‌عرض نیز مواجهند (ملک‌حسینی و امیری، 170:1389). بدین ترتیب، توسعة مناطق کوهستانی همیشه به دلیل محدودیت‌های خاص آن با دشواری و سختی همراه بوده است (Guo, 2010: 2).
مشکلات مذکور که توجه به توسعة کالبدی - فیزیکی روستاها را الزامی می‌کند، موجب بی‌عدالتی اجتماعی، افزایش فقر، کاهش رفاه نسبی مردم و مهاجرت‌های بی‌رویة روستاییان به شهرها به دلیل اختلاف امکانات شهر و روستا و نبود امکانات زیست مناسب برای ساکنان روستایی در محل‌های سکونت می‌شود (عزمی، 1388: 2). مهاجرت‌های بی‌رویة روستاییان به شهرها نیز باعث می‌شود توسعۀ پایدار روستایی و به دنبال آن توسعة پایدار ملی در عرصة فضای جغرافیایی کشور تحقق نیابد.
در روستاهای کوهستانی شهرستان کامیاران نیز محدودیت‌های ژئومورفولوژیکی و شیب تند زمین بر موقعیت استقرار، تراکم، پراکندگی و اندازة جمعیت سکونتگاه‌ها، فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی و چگونگی توزیع خدمات آنها تأثیر‌گذار است. در این روستاها، مشکلات کالبدی - فیزیکی توسعه، تصمیم به مهاجرت را برای ساکنان آنها قوت بخشیده است و کم‌جمعیتی و تخلیۀ این روستاها سرعت می‌گیرد.
به هر حال با وجود پیامدهای بسیار گستردة مشکلات کالبدی - فیزیکی توسعه در روستاهای کوهستانی کشور، توجه ویژه به موانع و محدودیت‌های موجود در این بخش، ضروری است. این موضوع، انگیزة اصلی برای مطالعه دربارة مسئلۀ مذکور را قوت می‌بخشد. با شناخت جامـع از مسـایل کالبـدی - فیزیکی توسعه و استفاده از دیـدگاه دهیاران، اعضای شـورا و خبرگان محلی این روستاها، امکان تحلیل مشکلات کالبدی - فیزیکی توسعه، فراهم و ارائۀ راهبردهای مناسب برای آنها نیز میسّر می‌شود.
این پژوهش، ضمن بررسی وضعیت کالبدی - فیزیکی روستاهای کوهستانی شهرستان کامیاران در پی پاسخ به این سؤال اساسی است: در این روستاها، وضعیت مشکلات کالبدی - فیزیکی توسعه چگونه است و برای رفع آنها چه اقداماتی، اولویت بیشتری دارد؟
مبانی نظری
توسعۀ روستایی در جایگاه یک مفهوم، موضوعی جامع و مفهومی چندبعدی است (نعیمی و صدیقی، 1392: 46) که به دنبال پیداکردن راه‌هایی برای اصلاح و بهبود زندگی ساکنان مناطق روستایی است؛ بهطوریکه پاسخ‌گوی نیازهای آنها باشد Oruonye, 2013: 14)). مبنای منطقی سیاست‌های توسعۀ روستایی در گذشته و اکنون بر الگوهای نوسازی و رخنه به پایین منطبق بوده است. راهبردهای توسعة روستایی نیز برای از بین بردن فقر، راهبرد قطب رشد و راهبرد اسکان مجدد بوده است. توفیق‌نیافتن راهبردهای مذکور به دلیل نداشتن فرایندی متناسب با نیازها، آرزوها و دانسته‌های فقر بوده است؛ درحالی‌که مبنای برنامه‌ریزی کالبدی – فیزیکی با خواسته، نیاز و آگاهی از وضع موجود متناسب است. به عبارتی دیگر، برنامه‌ریزی کالبدی - فیزیکی پایة منطقی سیاست‌های تـوسعۀ روسـتایی است (افتـخاری و همکاران، 1390: 339).
تاکنون برای تــوسعة کالبــدی - فیزیکی تعاریف متعـددی بیان شده است. هرچند این تعریف‌ها مؤلفه‌های مشترک فراوانی دارند، ولی تفاوت‌های مشهودی نیز در آنها وجود دارد. این تفاوت‌ها از بینش نظری و سطح تحلیل و بررسی اختیارشده برای تبیین موضوع ناشی می‌شود. کیبل[1]، توسعة فیزیکی را انجام عملیات ساختمانی، مهندسی و هرگونه فعالیت دیگر در سطح یا زیر زمین یا هر نوع تغییر شایان توجه در استفاده از ساختمان‌ها یا زمین‌ها می‌داند. این توسعه دربرگیرندۀ انجام هر عملیات یا اصلاح و تغییر زمین به دست انسان برای تلاش در مسیر ایجاد محیط قابل زیست و راحت است که در شکل فعالیت‌های انسانی یا کاربری‌های اراضی نمایان می‌شود (Amoateng et al., 2013: 97-98). در واقع، توسعة کالبـدی - فیـزیکی سکونتگاه‌های روسـتایی، بخشی از برنامه‌ریزی توسعة روستایی است که پروژه‌های زیربنایی در مناطق روستایی مانند جاده‌ها، آب، برق و بهبود بافت فیزیکی روستا را شامل می‌شود. این پروژه‌ها زمینة دست‌یابی به توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را فراهم می‌آورد (Ahmadi et al., 2014: 627). این نوع توسعه بر مکانیابی و تأمین نیازمندی‌های روستا تأکید می‌کند و در جستجوی مطلوب‌ترین حالت سازگاری بین فضا و جامعه به نفع جامعه است (بدری و همکاران، 1392: 254).
به‌هرحال در فرایـند بـرنامـه‌ریزی توسعۀ روسـتایی، جنـبه‌های کالبدی - فیزیکی آن اهمیت ویژهای دارد و مقوله‌هایی چون کاربری زمین، ارتباطات، تأسیسات و تجهیزات زیربنایی و رفاهی عمومی و غیره را در روستاها دربرمی‌گیرد (پورطاهری و همکاران، 1391: 26). توسعۀ مذکور بر مبنای نگرش سیستمی و با توجه به وضع موجود و آیندة روستا صورت می‌گیرد و خطوط اصلی آن در شکل تغییرات کالـبدی روسـتا ترسـیم می‌شود (مولایی هشجین، 1381: 55). بر این اسـاس، برنامه‌ریـزی توسـعۀ کالــبدی - فـیزیکی یعنی همة فعالیت‌های منسجم، آگاهانه و درنظرگرفته‌شده که انسان به منظور سازمان‌دهی و ارتقابخشی کیفیت محیط کالبدی خود اعمال می‌کند. بنابراین برای رسیدن به ثبات اقتصادی - اجتماعی و ارتقای کیفیت محیطی مبتنی بر عدالت و برابری، برنامه‌ریزی فیزیکی ضروری است (Oduwaye et al., 2007: 4).
در توسعة کالبدی - فیزیکی روستاها، عواملی دخیلند که عبارت از این است: مسکن، شبکۀ معابر، بهداشت محیط، فاصله از راه‌های ارتباطی، لیتولوژی، مالکیت، سطح آب‌های زیرزمینی، تیپ زمین، فاصله از رودخانه‌ها، فاصله از گسل فرعی، کاربری زمین، شیب و ارتفاع (عنابستانی و اکبری، 1391: 93). این عوامل به صورت کنترل و هدایت‌شده باید برای مکان‌گزینی روستاها بررسی و ارزیابی شوند (عنابستانی و جوانشیری، 1392: 233).
برنامه‌ریزی کالبدی - فیزیکی در سال‌های قبل از انقلاب در حاشیه بود و بعضی از آنها به تخریب و تخلیة جمعیت روستاها منجر می‌شد؛ اما در برنامة چهارم که بر جنبه‌های فیزیکی و رفاهی تأکید شد، برای نخستین بار فعالیت‌های عمرانی و نوسازی روستاها آغاز شد (رضوانی، 1391: 7). در راستای دست‌یابی به توسعة کالبدی - فیزیکی در کشور، راهکار توسعه و بهبود زیرساختهای روستایی ارائه شده است. در واقع، این راهکار با همکاری مردم به طور آگاهانه، ارادی و موفقیت‌آمیز از دوران طراحی، برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری گذر می‌کند و به شرایط مطلوب پایدار وارد می‌شود؛ بدین سبب، توسعة زیرساختها باعث بهـبود شـرایط، کیفـیت زنـدگی و معیشت مـردم مـحلی و ارتـقای کارایی زنـدگی اجتـماعی آنها می‌گردد (اصغری سراسکانرود، 1391: 71).
راهکار مذکور و طرح‌ها و راهبردهای زیادی برای توسعه‌یافتگی کالبدی - فیزیکی سکونتگاه‌های روستایی ارائه و اجرا شده‌اند که از جملۀ آنها به این طرح‌ها اشاره می‌شود: طرح هادی روستایی، ساماندهی کالبدی سکونتگاه‌های روستایی، بهسازی بافت‌های باارزش روستایی، تفکیک زمین‌های روستایی، بهسازی روستایی، ساماندهی روستاهای پراکنده، طرح کالبدی و تعیین محدودۀ مسکونی روستایی و ساماندهی نظام خدمات روستایی دهستان (فیـروزنیا و همکاران، 1389: 198). با وجود این طرح‌ها امـروزه همچنان ناپایــداری و وجـود مشکلات تـوسعۀ کالبدی - فیزیکی روستاها در سطح کشور مشاهده می‌شود که مهم‌ترین آنها عبارت از این هستند: نبود برنامۀ توسعة کالبدی متناسب با نواحی گوناگون (کوهستانی، مرزی، ساحلی)، کیفیت پایین زیرساختها مانند راه، آب آشامیدنی، شبکة حمل و نقل روستایی نامناسب، معابر و شبکة خیابان‌های نامناسب درون سکونتگاهی، ضعف زیرساختهای ارتباطی و IT، نبود بستر مناسب برای گذراندن اوقات فراغت، پایین‌بودن کیفیت خانه‌های روستایی، استفاده از مصالح نامرغوب و غیر‌استاندارد و ناهماهنگی میان مدیران طرح‌های توسعۀ کالبدی در اجرا (مؤسسۀ توسعۀ روستایی ایران، 1386: 36). شدت مشکلات مذکور در روستاهای مناطق کوهستانی که در ارتفاعات استقرار یافته‌اند به دلایلی چون شیب زیاد و در نتیجه خاک نامناسب، کمبود زمین‌های زراعی، مشکلات اقلیمی و ارتباطی و توان جمعیت‌پذیری محدود به طور وضوح بیشتر از روستاهای دشتی، پای‌کوهی و میان‌کوهی است.
به‌هرحال، روستاهای کوهستانی به دلیل قرارگرفتن در مناطق کوهستانی (با ارتفاع زیاد، شیب‌ها و جهت‌های جغرافیایی متنوع در مقایسه با روستاهای دشتی) و وجود بلایای طبیعی مختلف (مانند زلزله، سیل، مسایل ژئـومورفـولوژیکی و محیـطی) به طور فـزاینده‌ای، محـدودیت‌های گوناگون برای توسعة کالبدی - فیـزیکی دارند؛ بر این اساس، «تـوسعۀ یکپارچۀ روستاها در این گونه مناطق به دلیل محدودیت‌های آنها همواره با دشواری‌های خاصی همراه است» (Guo, 2010: 2).
در طی چند دهۀ گذشته، دیدگاه‌های شایان توجهی در ارتباط با اهمیت توسعۀ کالبدی روستاها و ضرورت رفع موانع و محدودیت‌های مرتبط با آن به وجود آمده است (Imchoi et al., 2016, Grau and Aide, 2007, Price and Rennie, 2005). بر اساس جمع‌بندی دیدگاه‌ها و نظریه‌های موجود، عوامل گسترده‌ای در بروز یا تشـدید مشکلات کالبـدی - فیزیکی روسـتاها مؤثر است (شکل 1). هر یک از آنها مانع یا محدودیتی برای دست‌یابی به پایـداری کالبـدی روستاها محسـوب می‌شوند. این موانـع و محـدودیت‌ها ممکن است در چهارچــوب‌های رسمی (مثل اجرانشدن طرح‌های هادی) یا غیررسمی (مثل بی‌توجهی خانوار به فرسودگی مسکن)، وضعیت کالبدی - فیزیکی روستاها را در تأثیر قرار دهد و نابسامانیهای فراوانی را در پی داشته باشد.
شکل- 1: عوامل مؤثر در بروز یا تشدید مشکلات کالبدی - فیزیکی در روستاها مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1394
پیشینۀ تحقیق
دربارة توسعة کالبدی - فیزیکی، مطالعات مهمی در روستاهای داخل و خارج از کشور انجام شده است که به نمونه‌هایی از آنها اشاره می‌شود:
لیو[2] و همکاران (2009) در ارزیابی مدل‌های متعارف توسعة روستایی در فرایند شهری‌شدن مناطق روستایی در چین دریافتند که ابعاد کالبدی - فیزیکی، مهم‌ترین جنبة پروژه‌های مختلف توسعۀ روستایی به شمار می‌روند و تا حدود زیادی، سایر ابعاد توسعة روسـتایی را در تأثیر قرار می‌دهند.
باویر و بوجوروا[3] (2011) نیز در مطالعۀ خود دربارة مشکلات و مشکلات دست‌یابی به تـوسعة روسـتایی، مهم‌ترین مشکلات تــوسعۀ کالبـدی - فیزیکی روستاها را وجود مشکلات مالی و پایین‌بودن سطح آگاهی و شناخت روستاییان از طرح‌ها و پروژه‌های عمرانی ذکر کرده‌اند.
شیـجی[4] و همکاران (2011) در مطالعه‌ای دربارة نقش اصـلاحات زیرساختی ـ فیزیکی در دست‌یابی به توسعة متوازن نواحی روستایی ـ شهری به نتیجه رسیدند که ایجاد و توسعۀ اصلاحات زیرساختی نقش بسیار مهمی در دست‌یابی به توسعۀ هماهنگ اجتماعی - اقتصادی بین مناطق روستایی و شهری دارد.
لانگ[5] و همکاران (2011) نیز در ارزیابی توسعة کالبدی در مناطق روستایی چین، مهم‌ترین مشکلات و موانع اجرای طرح‌های توسعۀ کالبدی - فیزیکی را ضعف در سیاست‌گذاری دولتی، نبود انگیزه‌های کافی برای توسعة عمرانی روستا، کمبود منابع مالی، کمتوجهی به توسعة مناطق روسـتایی و موانع دیگر دانسته‌اند.
احمدی[6] و همکاران (2014) با استفاده از مدل فازی، شاخص‌های ابعاد مختلف توسعة کالبدی سکونتگاه‌های روستایی را ارزیابی کرده، به نتیجه رسیدند که در بُعد اقتصادی، وضعیت شبکة ارتباطی روستایی، در بُعد اجتماعی، برخورداری از امکانات بهداشتی و در بُعد زیست محیطی، تراکم دام و زمین حاصل‌خیز کشاورزی، حداقل وزن را دارد. همچنین دریافتند که به‌ترتیب ابعاد مذکور، شاخص‌های شبکۀ برق‌رسانی روستایی، مراقبت از آثار فرهنگی و تاریخی و تراکم زیاد جمعیت در روستاهای کوهستانی، بالاترین وزن را در میان شاخص‌های ارزیابی توسعۀ کالبدی سکونتگاه‌های روستایی مطالعه‌شده به خود اختصاص می‌دهند.
از طرف دیگر، مطیعی لنگرودی و همکاران (1385) در تحقیقی دربارۀ روستاهای غرب شهرستان مشهد، به این نتایج دست یافتند که تنگناهای توسعة فیزیکی - سکونتی این روستاها که در ارتفاعات بین 1400 تا 1900 متری از سطح دریا در بخش طرقبه و در دامنة شمالی رشته‌کوه‌های بینالود استقرار یافته‌اند، به دلیل ناهمواری و شیب تند زمین با مشکلات بسیاری در زمینة توسعۀ فیزیکی به‌ویژه در بخش مسکن و تأسیسات مواجهند.
جاودان (1387) نیز در تحقیق خود دربارة ساماندهی سکونتگاه‌های روستایی شهرستان فریمان به این نتیجه رسید که مشکلات کالبدی ـ فضایی سکونتگاه‌های روستایی محدودۀ مطالعاتی مسایلی از جمله نبود مراکز برتر و مکمل سکونتگاه، ضعف در شبکۀ ارتباطی و نبود پراکندگی فضایی مناسب شبکۀ زیرساختها و تسهیلات پشتیبان حیات و فعالیت هستند.
محمدزاده و پشابادی (1388) در مطالعة تنگناهای توسعة کالبدی سکونتگاه‌های روستایی با تأکید بر بخش مسکن در شهرستان سرباز به این نتیجه رسیدند که در حال حاضر 80 درصد از روستاهای شهرستان سرباز با مسایل و مشکلات متعددی در زمینة توسعة فیزیکی به‌ویژه در بخش توسعة مسکن برای خانوارهای متقاضی و توسعة تأسیسات و خدمات روستایی روبه‌رو هستند. از سوی دیگر، قراگوزلو و سلیمانگلی (1390) در مطالعة ناپایداری فضایی روستاهای کوچک بخش مرکزی مینودشت دریافتند که گرایش مهاجرت‌های جوانان روستایی به نقاط شهری به دلیل کمبود امکانات زیرساختی در روستاها، کمبود اشتغال و جایگاه نامناسب روستاهای کوچک در برنامۀ عمرانی است که در نهایت به ناپایداری فضایی روستاهای کوچک منجر می‌شود.
مرور گذرایی بر پژوهش‌های داخلی و خارجی انجام‌شده در زمینة توسعة کالبدی - فیزیکی نشان میدهد که این مطالعات بیشتر دربارة این موضوعات است: تنگناهای توسعة کالبدی - فیزیکی مسکن، موانع اجرای طرح‌های مربوط به توسعة کالبدی - فیزیکی، ناپایداری کالبدی - فضایی، ارزش و اهمیت طرح‌های کالبدی - فیزیکی و اهمیت زیرساختهای فیزیکی در توسعة متوازن شهری و روستایی؛ ولی دربارة مشکلات کالبدی - فیزیکی توسعه در روستاهای کوهستانی (با وجود محدودیت‌های ژئومورفولوژیکی) تحقیق‌های درخور توجهی انجام نشده است. از این رو با توجه به اهداف این پژوهش، تمرکز تحقیق حاضر بر بررسی مشکلات کالبدی - فیزیکی توسعه و سطح تأثیرگذاری عوامل مختلف مؤثر در آنها در روستاهای کوهستانی منطقۀ مطالعه است. اهداف مورد نظر در مقایسه با پژوهش‌های دیگر در نوع خود شایان توجه است.
روش تحقیق
این تحقیق به روش توصیفی - تحلیلی انجام شده است. بخشی از داده‌های این تحقیق با روش کتابخانه‌ای و بخش دیگر با روش میدانی (از طریق پرسش‌نامه، مصاحبه و مشاهدات میدانی) گردآوری شده است. در این راستا برای تحقق اهداف مورد نظر، طیف گسترده‌ای از شاخص‌ها، تعیین (جدول 1) و در چهارچوب مطالعات میدانی (تکمیل پرسش‌نامه‌های خانوار و روستا از طریق مصاحبه و تکمیل فرم مشاهدات میدانی) بررسی شد. برای اطمینان از روایی صوری پرسش‌نامه‌ها از نظر استادان و صاحب‌نظران استفاده شده است و به منظور سنجش میزان پایایی پرسش‌هایی که برای سنجش متغیرها طراحی شده بودند، از آزمون آلفای کرونباخ استفاده شد. مقادیر آن نیز بین 76/0 تا 94/0 بوده است.
جدول- 1: شاخص‌های درنظرگرفته‌شده در بررسی مشکلات کالبدی - فیزیکی روستاهای منطقۀ مطالعاتی
|
مؤلفه |
شاخص‌ها |
مؤلفه |
شاخص‌ها |
|
|
کاربری زمین |
تنوع کاربری‌ها در سطح روستا، تخریب زمین‌های کشاورزی، تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی، مکانیابی اصولی خدمات در سطح روستا، محدودیت در بسط مکانی و فضایی بافت مسکونی، ایجاد پارک کودک و فضای سبز، مکانیابی گورستان و امکان توسعۀ آن، مکانیابی محل دفع زباله و امکان توسعۀ آن، فراوانی واحدهای تولید دام، فراوانی واحدهای تولید طیور، فراوانی صنایع وابسته به کشاورزی، فراوانی کارگاه‌های کوچک و بزرگ، وجود تناسب بین جمعیت و کاربری‌ها |
شبکه معابر |
سهولت رفت و آمد در معابر روستا، امکان تردد وسیلۀ نقلیه در سطح معابر، کیفیت پوشش معابر، میزان شیب معابر، عرض معابر، تجهیز و بهسازی معابر موجود، سلسله‌مراتب در معابر روستا، کارایی معابر، روشنایی معابر، زهکشی معابر و جمع‌آوری آب‌های سطحی |
|
|
خدمات زیربنایی و رفاهی |
اجرای طرح هادی در سطح روستا، کیفیت شبکۀ فاضلاب، کیفیت پوشش نهرهای داخل روستا، جدول‌گذاری جوی آب مجاور مسکن، کیفیت راه‌های ارتباطی بین روستایی، دسترسی به آب آشامیدنی سالم، دسترسی به مراکز بهداشتی - درمانی، دسترسی به امکانات آموزشی، دسترسی به امکانات رفاهی، دسترسی به امـکانات ورزشی، دسترسی به شـبکۀ گاز، وجـود سازههای عمرانی کنترل سیلاب، دسترسی به کتابخانۀ عمومی، دسترسی به شبکۀ ارتباطی مخابرات، دسترسی به شبکۀ ارتباطی پست، دسترسی به اینترنت، دسترسی به پست بانک، دسترسی به دفاتر اداری و سیاسی، مسجد با امکانات لازم، دسترسی به شبکۀ استانی و سراسری، دسترسی به مراکز خدمات کشاورزی |
|||
|
مسکن |
استفاده از مصالح مقاوم در ساخت مسکن، رعایت ایمن‌سازی مساکن در برابر زلزله، تأثیر فرهنگ بومی در ساخت مسکن، ساخت دیوار و سقف با مصالح سبک، وسعت فضای باز مسکن (باغچه و حیاط)، وسعت عرصۀ مسکن، نظم در چینش واحدهای مسکونی، فرسـودگی مسـاکن و بناها، تراکم سکونتگاه‌ها، ساماندهی فضای سکونتگاه، آسیب‌پذیری سکونتگاه در مقابل سیلاب، مسیر توسعۀ سکونتگاه |
مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1394
جامعة آماری تحقیق، سرپرستان خانوارهای روستایی، خبرگان محلی، دهیاران و اعضای شورای اسلامی روستاهای کوهستانی شهرستان کامیاران هستند. ضرورت استفاده از نظرات خبرگان محلی و تکمیل پرسش‌نامه‌های مربوط به روستا با کمک آنها، وجود کمینه‌ای از خانوارها را در سطح روستاهای نمونه ایجاب می‌کرد؛ بر اساس این، برای تعیین حجم نمونه، ابتدا از بین روستاهای کوهستانی این شهرستان، روستاهای بالای 100 خانوار (22 روستا) شناسایی شد. سپس با توجه به تعداد خانوارهای ساکن در این روستاها (4746 خانوار) و استفاده از رابطۀ کوکران، حجم نمونه‌ای 355 سرپرست خانوار برای تکـمیل پرسش‌نامه‌های خانوار تعیین شد. در هر یک از روستاهای مطالعه‌شده، حداقل سه نفر از خبرگان محلی، اعضای شورای اسلامی یا دهیار برای تکمیل پرسش‌نامه‌های روستا در نظر گرفته شده است.
در مناطق کوهستانی، هر اندازه روستاها به سبب تعداد خانوار افزون‌تر، گسترش بیشتری پیدا کنند، برخورد آنها با واحدهای گوناگون توپوگرافی، ژئومورفولوژی و مسایل مربوط بدان، زیادتر و محدودیت‌های توسعۀ کالبدی - فیزیکی روستاها بیشتر نمایان می‌شود. بنابراین با انتخاب روستاها بر اساس حداقل جمعیت 100 خانوار، ضمن توجه به این محدودیت‌ها، امکان انتخاب افراد خبرۀ مناسب روستایی به دلیل وجود جمعیت بیشتر فراهم شده است. علاوه بر این با توجه به این که 355 نفر از سرپرستان خانوار در تکمیل پرسش‌نامه‌های خانوار همکاری داشته‌اند، استفاده از داده‌های تکمیلی حاصل از نظرات حداقل سه نفر از خبرگان هر روستا نیز با هدف ارتقای کیفیت داده‌های جمع‌آوری‌شده، بوده است.
در این راستا با توجه به این که امکان تناقض در نظرات دو نفر از خبرگان در برخی از موارد وجود داشته است، برای اطمینان بر نوع داده‌های استفاده‌شده به تعداد حداقل سه نفر خبرگان هر روستا توجّه شده است.
برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از مدل تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) و تحلیل‌های آماری و فضایی و نرم‌افزارهای Expert Choice، SPSS و ArcGIS استفاده شده است. برای تحلیل‌های آماری تحقیق نیز آزمون‌های t دو نمونه‌ای مستقل و تحلیل رگرسیون چندمتغیره در محیط نرمافزار SPSS به کار برده شده است.
معرفی محدودۀ مطالعاتی
شهرستان کامیاران از شهرستان‌های واقع در جنوب استان کردستان است. کامیاران از شمال با شهرستان سنندج، از شرق با شهرستان‌های دهگلان و سنقر، از جنوب با شهرستان کرمانشاه و از غرب با شهرستان‌های سروآباد و روانسر ارتباط دارد (شکل 1). وسعت این شهرستان 2061 کیلومتر مربع و میانگین ارتفاع آن از سطح دریا 1464 متر است. جمعیت آن نیز 106 هزار نفر و دارای دو بخش مرکزی و موچش، هفت دهستان و 152 روستا است که 81 روستای آن با 4746 خانوار و 18368 نفر جمعیت (مرکز آمار ایران، 1390)، روستاهای کوهستانی این شهرستان را تشکیل می‌دهند.
شکل- 1: موقعیت جغرافیایی شهرستان کامیاران و چگونگی پراکنش روستاهای آن (ترسیم: نگارندگان، 1394)
یافته‌های تحقیق
یافته‌های توصیفی
بر اساس نتایج حاصل از تکمیل پرسش‌نامه‌های خانوار و روستا و فرم‌های مشاهدات میدانی، روستاهای کوهستانی شهرستان کامیاران در تمام ابعاد توسعة کالبدی - فیزیکی مطالعه‌شده (مسکن، شبکۀ معابر، بهداشت محیط، کاربری زمین، خدمات زیربنایی و امکانات رفاهی) در سطوح متفاوت مشکلات زیادی دارند.
بررسی وضعیت شاخص‌های مسکن در روستاهای مطالعه‌شده نشان میدهد که بیش از نیمی از مسکن‌های استفاده‌شده در این روستاها با توجه به غیرمقاوم‌بودن و فرسودگی مصالح آنها شرایط مناسبی ندارند. این امر از ناتوانی مالی روستاییان و مراجعه‌نکردن آنها به بنیاد مسکن انقلاب اسلامی شهرستان برای پیگیری وام ساخت مسکن به علت مسایل اعتقادی (حرام‌شمردن وام ساخت مسکن به دلیل بهرة بانکی آن) ناشی می‌شود. از طرف دیگر، مسیر توسعة فیزیکی سکونتگاه‌های روستایی در 6/43 درصد از روستاهای مطالعه‌شده به سمت کوه و در سایر راه‌ها نیز به سوی زمین‌های کشاورزی و در تداخل با آنها است. نتایج بررسی وضعیت شاخص‌های دیگر مربوط به مسکن، نشان میدهد که تأثیر فرهنگ بومی در ساخت مسکن با میانگین 84/3 و وسعت فضای باز مسکن (باغچه و حیاط) با میانگین 98/0 به‌ترتیب، بیشترین و کمترین رتبه را به خود اختصاص می‌دهند (جدول 3).
جدول- 3: وضعیت شاخص‌های مسکن در روستاهای مطالعه‌شده
|
ضریب تغییرات |
میانگین |
درصد |
شاخص‌ها |
||||
|
خیلی زیاد |
زیاد |
متوسط |
کم |
خیلی کم |
|||
|
47/0 |
85/2 |
9/16 |
7/15 |
9/21 |
5/26 |
0/19 |
استفاده از مصالح مقاوم در ساخت مسکن |
|
50/0 |
78/2 |
1/14 |
5/20 |
8/21 |
7/16 |
9/26 |
تراکم سکونتگاه |
|
37/0 |
20/2 |
0 |
1/5 |
8/30 |
6/43 |
5/20 |
نظم در چینش واحدهای مسکونی |
|
25/0 |
04/3 |
0 |
3/27 |
5/54 |
6/13 |
5/4 |
فرسودگی ساختمان‌ها و مساکن |
|
44/0 |
85/2 |
5/11 |
5/20 |
8/30 |
7/16 |
5/20 |
ساماندهی فضای سکونتگاه |
|
29/0 |
09/3 |
0/5 |
6/28 |
0/42 |
1/20 |
4/4 |
ساخت دیوار و سقف با مصالح سنگین |
|
60/0 |
23/2 |
1/6 |
7/18 |
0/12 |
2/19 |
0/44 |
رعایت ایمن‌سازی مسکن در برابر زلزله |
|
31/1 |
98/0 |
1 |
8/3 |
7/13 |
3/16 |
2/64 |
وسعت فضای باز مسکن (باغچه و حیاط) |
|
32/0 |
47/2 |
0 |
5/10 |
4/36 |
1/43 |
9/9 |
وسعت عرصۀ مسکن |
|
21/0 |
84/3 |
2/25 |
2/29 |
5/26 |
3/7 |
8/11 |
توجه به فرهنگ بومی در ساخت مسکن |
|
45/0 |
11/2 |
6/2 |
8/3 |
4/24 |
0/41 |
2/28 |
آسیب‌پدیری سکونتگاه در برابر سیلاب |
مأخذ:یافته‌های تحقیق، 1394
از سوی دیگر از ویژگی‌های مهم روستاهای کوهستانی مطالعه‌شده، شیب تند زمین‌های آنها است. در این راستا، نتایج پژوهش حاضر، بیانگر آن است که این مشکل به‌‌طور ویژهای در روستاهای پرجمعیت مشاهده می‌شود. عرض کم و شیب زیاد معابر، سختی رفت و آمد ساکنان و سختی یا ناممکن‌بودن تردد وسیلۀ نقلیه در سطح معابر را موجب شده است (جدول 4). بر اساس این، شبکة معابر روستاهای کوهستانی مطالعه‌شده به دلیل محدودیت‌های مذکور با نابسامانیهای متعددی مواجه است.
بر اساس نتایج پژوهش، همة روستاهای مطالعاتی به شبکۀ آب نوشیدنی بهداشتی دسترسی دارند. همچنین به جز روستای نشور که شبکۀ فاضلاب ندارد و روستای ماسان که 60 درصد شبکۀ فاضلاب آن انجام شده است، سایر روستاها شبکۀ فاضلاب دارند. این نکته نشان میدهد که با وجود سنتی‌بودن بیشتر آنها، کارکردشان در بهبود شرایط موجود درخور توجه است.
علاوه بر این در حال حاضر، بیش از 80 درصد ساکنان روستاهای منطقۀ مطالعه به مسجد با امکانات مناسب دسترسی دارند که شرایط موجود از اعتقادات مذهبی ساکنان این روستاها ناشی می‌شود. در واقع بر اساس مسایل اعتقادی و عرفی حاکم بر روستاها، کشـاورزان ساکن در آنها، سالانه درصدی از درآمدهای حاصل از فعالیت‌های کشاورزی خود را صرف هزینۀ مسجد می‌کنند. این کار در بهبود وضعیت مساجد روستاها مؤثر است. از سوی دیگر در 8/31 درصد از این روستاها، طرح هادی به طور کامل اجرا شده، در 4/45 درصد دیگر از روستاها هیچ‌‌گونه اقدامی در این زمینه صورت نگرفته و در سایر روستاها نیز این طرح در حال اجرا است.
روستاهای بخش مرکزی به جز روستای مارنج در بخش موچش که جمعاً 4/40 درصد از روستاهای مطالعاتی را شامل می‌شوند، از نعمت شبکۀ گاز برخوردارند. همچنین 20 روستا از کل 22 روستاهای مطالعه‌شده، جادۀ آسفالته (با کیفیت متفاوت) دارند. بررسی وضعیت سایر شاخص‌های این بخش نیز تأیید می‌کند که دسترسی به دفاتر اداری و سیاسی با میانگین 59/3 و وجود امکانات رفاهی با میانگین 46/2 به‌ترتیب، بیشترین و کمترین رتبه را دارند (جدول 5).
جدول- 4: وضعیت شاخص های شبکۀ معابر در روستاهای مطالعه‌شده
|
ضریب تغییرات |
میانگین |
درصد |
شاخص‌ها |
||||
|
خیلی زیاد |
زیاد |
متوسط |
کم |
خیلی کم |
|||
|
34/0 |
06/3 |
9/9 |
7/22 |
9/37 |
4/22 |
0/7 |
سهولت در رفت و آمد ساکنان روستا |
|
35/0 |
37/3 |
5/10 |
6/24 |
4/36 |
1/19 |
9/9 |
شیب معابر |
|
45/0 |
37/2 |
2/3 |
2/12 |
4/27 |
5/33 |
6/23 |
عرض معابر |
|
28/0 |
84/4 |
3/85 |
7/14 |
0 |
0 |
0 |
روشنایی معابر |
|
98/0 |
59/1 |
9/2 |
9/9 |
1/20 |
5/19 |
1/47 |
امکان تردد وسیلۀ نقلیه در سطح معابر |
|
37/0 |
73/2 |
6/2 |
9/17 |
0/41 |
1/32 |
3/1 |
سلسله‌مراتب در معابر روستا |
|
40/0 |
50/2 |
9/2 |
7/11 |
7/36 |
0/30 |
7/18 |
تجهیز و بهسازی معابر موجود |
مأخذ: یافته‌های تحقیق، 1394
جدول- 5: وضعیت شاخص‌های خدمات زیربنایی و رفاهی در روستاهای مطالعه‌شده
|
ضریب تغییرات |
میانگین |
درصد |
شاخص‌ها |
||||
|
خیلی زیاد |
زیاد |
متوسط |
کم |
خیلی کم |
|||
|
29/0 |
59/3 |
0 |
6/58 |
3/21 |
2/17 |
1/3 |
دسترسی به دفاتر اداری و سیاسی |
|
27/0 |
55/3 |
4/15 |
7/39 |
6/34 |
1/5 |
1/5 |
کیفیت راه‌های ارتباطی بین روستایی |
|
53/0 |
47/2 |
4/6 |
0/9 |
6/43 |
5/25 |
7/7 |
دسترسی به امکانات بهداشتی و درمانی |
|
35/0 |
25/3 |
5/11 |
9/35 |
2/28 |
2/19 |
3/1 |
دسترسی به امکانات و خدمات آموزشی |
|
41/0 |
46/2 |
1/5 |
4/6 |
6/34 |
2/37 |
7/16 |
وجود امکانات رفاهی |
مأخذ: یافته‌های تحقیق، 1394
همچنین نتایج بررسی وضعیت شاخص‌های بهداشت محیط در روستاهای مطالعه‌شده نیز نشان میدهد که در همۀ آنها زباله‌ها جمع‌آوری و دفع می‌شود و در 2/45 درصد از آنها، جدول‌گذاری جوی آب مجاور مسکن انجام شده است. همچنین جاری‌شدن فاضلاب و پس‌آب خانگی در سطح معابر این روستاها به سبب وجود شبکه‌های فاضلاب در آنها به‌ندرت مشاهده می‌شود (جدول 6).
جدول- 6: وضعیت شاخص‌های بهداشت محیط در روستاهای مطالعه‌شده
|
ضریب تغییرات |
میانگین |
درصد |
شاخص‌ها |
||||
|
خیلی زیاد |
زیاد |
متوسط |
کم |
خیلی کم |
|||
|
4/4 |
16/0 |
3/0 |
5/1 |
7/1 |
7/1 |
8/94 |
جاری‌شدن فاضلاب و پس‌آب خانگی در سطح معابر |
|
48/0 |
69/2 |
4/6 |
9/26 |
1/23 |
7/16 |
9/26 |
جمع‌آوری فضولات دامی در سطح روستا |
|
36/0 |
65/2 |
6/2 |
4/15 |
5/38 |
1/32 |
5/11 |
کیفیت پوشش نهرها داخل روستا |
|
42/0 |
50/2 |
1/5 |
8/12 |
8/30 |
8/21 |
5/29 |
زهکشی معابر و جمع‌آوری آب‌های سطحی |
مأخذ: یافته‌های تحقیق، 1394
محدودیت در توسعۀ فیزیکی سکونتگاه از مشکلات مهم کاربری زمین در روستاهای کوهستانی بررسی‌شده است؛ بهطوریکه بیش از 60 درصد از روستاها به‌شدت با این مشکل روبه‌رو هستند. محدودیت‌های ژئومورفولوژیکی در مکانیابی کاربری‌ها (خصوصاً در مکانیابی مناسب محل دفع زباله و محل گورستان و امکان توسعۀ آنها) نقش اساسی دارد و همواره باید در مکانیابی بهیـنۀ کاربری‌های مذکور، تخریب‌نشدن زمین‌های کشاورزی را در نظر گرفت. در حال حاضر در روستاهای منطقۀ مطالعه، تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی با میانگین 50/3 بالاترین رتبه و مکانیابی مناسب زباله و امکان توسعۀ آن با میانگین 45/2 کمترین رتبه را دارند (جدول 7).
جدول- 7: وضعیت شاخص‌های کاربری زمین در روستاهای مطالعه‌شده
|
ضریب تغییرات |
میانگین |
درصد |
شاخص‌ها |
||||
|
خیلی زیاد |
زیاد |
متوسط |
کم |
خیلی کم |
|||
|
40/0 |
18/3 |
3/27 |
1/9 |
2/18 |
5/45 |
0 |
تنوع کاربری‌ها در سطح روستا |
|
28/0 |
50/3 |
7/16 |
3/33 |
9/35 |
5/11 |
6/2 |
تخریب کاربری زمین‌های کشاورزی |
|
27/0 |
91/2 |
3/1 |
8/21 |
2/46 |
2/28 |
6/2 |
مکانیابی اصولی خدمات در سطح روستا |
|
80/0 |
05/2 |
8/3 |
4/15 |
3/33 |
5/11 |
3/1 |
مکانیابی گورستان و امکان توسعۀ آن |
|
35/0 |
45/2 |
3/7 |
0/21 |
4/39 |
8/23 |
5/8 |
مکانیابی مناسب زباله و امکان توسعۀ آن |
مأخذ: یافته‌های تحقیق، 1394
از طرف دیگر، نتایج حاصل از مقایسۀ زوجی شاخص‌ها و اولویت‌بندی معیارها برای بررسی شدت مشکلات کالبدی - فیزیکی روستاهای مطالعه‌شده، بیانگر آن است که شاخص‌های سهولت در رفت و آمد ساکنان روستا با ضریب 108/0 و مکانیابی بهینۀ خدمات در سطح روستا با ضریب 004/0 به‌ترتیب بیشترین و کمترین وزن‌های حاصل از مقایسۀ زوجی را بین شاخص‌های درنظرگرفته‌شده در بررسی سطح مشکلات کالبدی - فیزیکی روستاها دارند (شکل 2).
شکل- 2: وزن‌های حاصل از مقایسۀ زوجی شاخص‌های مطرح در تحلیل مشکلات توسعۀ کالبدی - فیزیکی روستاها (مأخذ: یافته‌های تحقیق، 1394)
یافته‌های تحلیلی
با هدف مقایسۀ وضعیت کلی مشکلات کالبدی - فیزیکی توسعه در دو گروه از نمونه‌های دارای مقادیر محاسبه‌شدۀ کمتر از متوسط نظری و بیشتر از آن از آزمون t نمونه‌های مستقل استفاده شده است. با توجه به نتیجۀ آزمون لون (Levene)، سطح معنی‌داری بزرگ‌تر از 05/0 است (جدول 9)؛ در نتیجه فرض برابری واریانس‌ها رد نمی‌شود. همچنین بدان سبب که سطح معنی‌داری برای آزمون مقایسۀ میانگین دو گروه کمتر از 05/ 0 است، بین این روستاها از نظر شدت مشکلات کالبدی - فیزیکی توسعه، اختلاف معناداری وجود دارد. یافته‌های دیگر تحقیق در تبیین عوامل مؤثر در بروز این تفاوت‌ها بیانگر آن است که کیفیت شبکۀ معابر، فراوانی مساکن فرسوده و سطح دسترسی به خدمات زیربنایی و رفاهی در بروز تفاوت روستاها نقش اساسی دارد.
جدول- 9: نتیجۀ آزمون t در بررسی تفاوت شدت مشکلات کالبدی- فیزیکی توسعه در روستاهای مطالعه‌شده
|
فاصله اطمینان 95/0 درصد برای اختلاف |
کیفیت میانگین داده‌های دو جامعه |
آزمون برابری واریانس لون |
|
||||||
|
کران بالا |
کران پایین |
خطای استاندار اختلاف |
میانگین اختلاف |
سطح معناداری |
درجه آزادی (df) |
t |
سطح معناداری |
F |
|
|
1085/0- |
1719/0- |
0151/0 |
1402/0- |
000/0 |
20 |
243/9- |
243/0 |
445/1 |
فرض برابری واریانس‌ها |
|
1082/0- |
1722/0- |
0151/0 |
1402/0- |
000/0 |
432/17 |
243/9- |
|
|
فرض نابرابری واریانس‌ها |
مأخذ: یافته‌های تحقیق، 1393
در این راستا، یافته‌های پژوهش نشان میدهد که در حال حاضر، 6/45 درصد از روستاهای کوهستانی مطالعاتی از نظر شدت مشکلات کالبدی - فیزیکی توسعه در سطح کم، 1/18 درصد آنها در سطح متوسط و 3/36 درصد آنها نیز در سطح زیاد قرار دارند.
همچنین بررسی چگونگی پراکنش این روسـتاهای کوهسـتانی به تفکیک شـدت مشکلات کالبــدی - فیزیکی توسعه، بیانگر آن است که روستاهای دارای سطح چالش کمتر غالباً در بخش مرکزی محدودۀ مطالعاتی پراکنده‌اند؛ درحالی‌که روستاهای با شدت چالش زیاد، بیشتر در بخش‌های شرقی یا غربی محدودة مطالعاتی مشاهده می‌شوند (شکل 3).
بررسی عوامل مؤثر در بروز یا تشدید مشکلات کالبدی - فیزیکی توسعه نشان میدهد که عوامل اصلی بروز یا تشدید مشکلات کالبدی - فیزیکی توسعه در روستاهای کوهستانی شهرستان کامیاران از این قرار هستند: سختی رفت و آمد ساکنان روستاها (در 4/29 درصد از سکونتگاه‌ها)، سختی یا ممکن‌نبودن تردد وسیلۀ نقلیه در سطح معابر (در 6/66 درصد از سکونتگاه‌ها)، دسترسی نامناسب به خدمات زیربنایی و رفاهی و نبود نظارت بر ساخت و ساز مساکن روستایی (در بیش از نیمی از نمونه‌های مطالعه‌شده)، فرسودگی زیاد مساکن روستایی (در 3/27 درصد از مساکن) و امکان آسیب‌پذیری سکونتگاه‌ها در برابر سیلاب (در بیش از 30 درصد از مساکن روستایی).
شکل- 3: چگونگی پراکنش روستاهای مطالعه‌شده به تفکیک سطح مشکلات کالبدی - فیزیکی توسعه
(مأخذ: یافته‌های تحقیق، 1394)
برای مقایسة سطح اثرات عوامل مؤثر در بروز یا تشدید مشکلات کالبدی - فیزیکی در روستاهای مطالعاتی نیز از آزمون تحلیل واریانس یک‌طرفه با اندازه‌های مکرر (Repeated Measures) استفاده شده است. تردیدی نیست که وجود متغیرهای کمّی، هم‌گونی واریانس‌ها و توزیع نرمال داده‌های به‌کاررفته از شرایط لازم در استفاده از آزمـون‌های پارامتریک (مثل آزمـون‌های تحلیل واریانس) است. بر اساس نتایج حاصل، مقــدارWilks’ Lambda برابر 04/0 و مقدار P.value کوچک‌تر از 05/0 است. بنابراین در این روستاها اختلاف معناداری بین سطح تأثیرگذاری عوامل مختلف مؤثر در بروز یا تشدید مشکلات کالبدی - فیزیکی وجود دارد (جدول 8).
جدول- 8: نتیجۀ آزمون تحلیل واریانس یک‌طرفه با اندازه‌گیری‌های مکرر برای بررسی تفاوت اثرات عوامل مؤثر در مشکلات کالبدی - فیزیکی در روستاهای مطالعه‌شده
|
اثر |
مقدار |
F |
Hypothesis df |
Error df |
سطح معنی‌داری |
|
|
|
Pillai's Trace |
957/0 |
174/142 |
000/3 |
000/19 |
000/0 |
|
Wilks' Lambda |
043/0 |
174/142 |
000/3 |
000/19 |
000/0 |
|
|
Hotelling's Trace |
449/22 |
174/142 |
000/3 |
000/19 |
000/0 |
|
|
Roy's Largest Root |
449/22 |
174/142 |
000/3 |
000/19 |
000/0 |
|
مأخذ: یافته‌های تحقیق، 1394
خروجی دیگر این آزمون در قالب نمودار، مبنای مناسبی برای مقایسۀ سطح اثرات عوامل مؤثر در بروز یا تشدید مشکلات کالبدی - فیزیکی در روستاهای مطالعه‌شده است. بر اساس این، مشکلات کالبدی - فیزیکی این روستاها در بخش‌های معابر و مسکن آنها بیش از سایر مسایل است (شکل 4). مقایسة سطح اثرات عوامل مؤثر در بروز یا تشدید مشکلات کالبدی - فیزیکی در این روستاها نیز نشان میدهد که سطح اثرات عوامل مؤثر در بروز یا تشدید مشکلات شبکۀ معابر و مسکن بیش از سایر عوامل در مشکلات کالبدی - فیزیکی است. به این ترتیب، اصلاح و بهسازی شبکۀ معابر و مسکن برای بهبود وضعیت کالبدی - فیزیکی توسعه در این روستاها، اولویت دارد.
شکل- 4: سطح تأثیرگذاری عوامل مختلف مؤثر در بروز یا تشدید مشکلات کالبدی - فیزیکی روستاهای مطالعه‌شده
(مأخذ: یافته‌های تحقیق، 1394)
نتیجه‌گیری و پیشنهادها
ابعاد مختلف کالبدی - فیزیکی روستاها مسکن، شبکۀ معابر، خدمات زیربنایی و امکانات رفاهی، بهداشت محیط و کاربری زمین‌ها است. تعامل و تقابل این ابعاد، موجب تحقق توسعه یا توسـعه‌نیافتن کالبدی - فیزیکی روستاها است. بررسی و تحلیل موانع و محدودیت‌های توسعة کالبدی - فیـزیکی، ابـزار کارآمدی برای دست‌یابی به توسعة کالبدی - فیزیکی و بهبود کیفیت زندگی است. این مقوله، همواره با پیچیدگی‌های زندگی انسانی همراه است.
پژوهش حاضر با هدف تحلیل مشکلات کالبدی - فیزیکی توسعه در روستاهای کوهستانی شهرستان کامیاران انجام شده و در مقایسه با مطالعات مشابه دیگر در زمینة توسعۀ کالبدی - فیزیکی روستایی درخور توجه است؛ زیرا با وجود پژوهش‌های متـعدد دربارۀ توسعۀ کالبـدی - فیزیکی تاکنون پژوهشی در بررسی و تحلیل شدت مشکلات کالبدی - فیزیکی توسعه در روستاهای کوهستانی کشور صورت نگرفته است. برای تحقق هدف در پژوهش حاضر، اطلاعات حاصل از پرسش‌نامه‌های خانوار و روستا و فرم‌های مشاهدات میدانی در ابعاد مختلف کالبدی - فیزیکی تجزیه و تحلیل شد.
جمع‌بندی کلی یافته‌های توصیفـی و تحلیلی پـژوهش، مشخص می‌کند که روسـتاهای کوهسـتانی شهرستان کامـیاران با مشکلات کالبـدی - فیزیکی متعددی روبه‌رو است و در حال حاضر، علایم مشکلات کالبدی - فیزیکی توسعه در تمام این روستاهای کوهسـتانی مشاهــده می‌شود. بر اساس یافته‌های تحلیلی پـژوهش، این روستاها از نظر شـدت مشکلات کالبدی - فیزیکی اختلاف معناداری با یکدیگر دارند. همچنین نتایج بیانگر آن است که عوامل مختلف مؤثر در تشدید مشکلات کالبدی - فیزیکی توسعه در این روستاها، شدت تأثیرگذاری متفاوتی دارند. مشکلات مربوط به شبکۀ معابر با ضریب 1761/0، بیشترین میزان اثـرات را به خود اختصاص داده است و مشکلات کالبدی- فیزیکی توسعه در 3/36 درصد از این روستاهای کوهستانی در سطح زیاد است. بر اساس تحلیل‌های فضایی تحقیق، غالباً روستاهای واقع در بخش‌های مرکزی محدودۀ مطالعه، مشکلات کالبدی - فیزیکی کمتری نسبت به سایر روستاها دارد. این موضوع از اجرای بیشتر طرح‌های هادی در روستاهای این نـواحی ناشی می‌شود.
با توجه به نتایج حاصل از آزمــون تحلیل واریانس یک‌طرفه با اندازه‌های مکـرر (Repeated Measures)، وضعیت نامناسب شبکۀ معابر بیشترین تأثیر را در بروز یا تشدید مشکلات کالبدی - فیزیکی توسعه در روستاهای مطالعه‌شده دارد و مشکلات شبکة معابر این روستاهای کوهستانی نیز ناشی از شیب زیاد، عرض کم، خاکی‌بودن و یا کیفیت پایین پوشش معابر، سختی در تردد ساکنان، سختی تردد وسیلۀ نقلیه یا ناممکن بودن آن و سایر مشکلات مرتبط است.
نتایج پژوهش حاضر با نتایج تحقیق مطیعی لنگرودی و همکاران (1385) در زمینة روستاهای کوهستانی غرب شهرستان مشهد هم‌سو است. در پژوهش مذکور، تنگناهای توسعۀ فیزیکی - سکونتی روستاهای واقع در ارتفاعات بین 1400 تا 1900 متری در دامنة شمالی رشته‌کوه‌های بینالود به دلیل ناهمواری و شیب تند زمین‌ها بیان شده که با مشکلات بسیاری در زمینة توسعۀ فیزیکی به‌ویژه در بخش مسکن و تأسیسات روبه‌رو است. با وجود این، تعیین سطح تأثیرگذاری عوامل مختلف مؤثر در بروز یا تشدید مشکلات کالبدی - فیزیکی روستاهای کوهستانی مطالعه‌شده و توجه به تحلیل‌های فضایی با کمک نرمافزار ArcGIS از نقاط قوت تحقیق حاضر به شمار می‌رود.
برای کاهش مشکلات کالبـدی - فیزیکی توسعه در سطح روستاهای کوهستانی شهرستان کامیاران، پیشنهادهای ذیل مطرح می‌شود.
- اصلاح و بهبود وضعیت معابر موجود، مستلزم احداث میادین، احداث معابر جدید، احداث بناهای شبکۀ معابر (نظیر جوی، جدول، کانیو و غیره) و لازمۀ این کار نیز اجرای طرح هادی در روستاهایی است که تاکنون این طرح در آنها اجرا نشده است. بدین منظور برای تعدیل نابرابری‌های فضایی موجود و تحقق عدالت فضایی در بهره‌مندی از خدمات توسعه، توصیه می‌شود به روستاهای واقع در نواحی شرقی و غربی محدودۀ مطالعه، بیش از گذشته توجه شود.
- ویژگی‌های ژئومورفولوژیکی و محیطی روستاهای کوهستانی مطالعه‌شده باعث ایجاد محدودیت در توسعۀ فیزیکی آنها می‌شود. این محدودیت نیز مشکلاتی چون تراکم زیاد مساکن، وسعت کم عرصۀ مسکن، وسعت اندک فضای باز مسکن (باغچه و حیاط) و کم‌عرضی و ناکارآمدی معابر را سبب شده است. از این رو، توصیه می‌شود در برخی از روستاها بر اساس ضرورت‌های موجود با صدور مجوز ساخت و ساز در بخشی‌هایی از زمین‌های پیرامونی سکونتگاه‌های روستایی، مشکلات مذکور تعدیل شود.
- وقوع سیلاب‌های متعدد در این روستاهای کوهستانی به دلیل داشتن زمین‌های با شیب تند و بارندگی فراوان آسیب‌پذیری سکونتگاه‌ها را موجب شده است؛ بنابراین در زمین‌های پیرامونی برخی از روستاها، ایجاد سازههای کنترل و هدایت سیلاب الزامی است. از طرف دیگر به دلیل نبود سیستم زهکشی در بیشتر روستاهای مطالعه‌شده در شرایط بارندگی شدید، سرازیرشدن آب‌های سطحی در معابر و ایجاد گل و لای در سطح آنها (به‌ویژه در روستاهایی که زمین‌های اطراف آنها خاک‌های لسی عمیق و نیمه‌عمیق دارد) عادی محسوب می‌شود. برای رفع معضلات مذکور ضروری است طراحی و ایجاد سیستم‌های زهکشی مناسب در اولویت قرار گیرد.
- بر اساس یافته‌های پژوهش، یکی از مشکلات کالبدی - فیزیکی شایان توجه در روستاهای کوهستانی مطالعه‌شده، فرسودگی و غیرمقاوم‌بودن مساکن روستایی است؛ بهطوریکه در حال حاضر، بیش از نیمی از مساکن استفاده‌شده در این روستاها با توجه به قدیمی و غیرمقاوم‌بودن مصالح کاربردی در ساخت، شرایط نامناسبی دارند.
زلزله‌خیزبودن منطقه امکان تلفات جانی فراوان روستاییان را با وجود شرایط فعلی موجب می‌شود. از یک‌سو ناتوانی مالی ساکنان این روستاها سبب کاربرد مصالح ارزان‌قیمت و غیرمقاوم در ساخت مسکن و در نتیجه آسیب‌پذیری بالای مساکن روستایی در برابر زلزله‌های احتمالی شده است و از سوی دیگر، این روستاییان به علت حرام‌شمردن وام ساخت مسکن (به دلیل بهرة بانکی آن)، تمایلی برای دریافت وام‌های تعیین‌شده برای ساخت مسکن ندارند؛ بنابراین با در نظر گرفتن همۀ این مسایل، روستاییان ساکن در این روستاها از طریق مشارکت‌های مردمی، حمایت‌های خیّران، هدایت دولت و همکاری دستگاه‌های اجرایی در ایجاد شبکه‌های تعاون برای ساخت مسکن مقاوم و با کیفیت تشویق می‌شوند.
)
