Authors
1 Gography and Urban Planning, University of Isfahan, Isfahan, Iran
2 Geography and Urban Planning, University of Isfahan, Isfahan, Iran
3 Payame Noor University Associate professor and head of West Azarbaijan Province, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه
یکی از مهم‌ترین تحولات اجتماعی، شهرنشینی است. با گسترش شهرنشینی، روز به روز بر جمعیت شهرها افزوده می‌شود. افزایش جمعیت شهرها بر تراکم بارگذاری در آنها اثر می‌گذارد و فضاهای باز و سبز شهری را با کاهش شدید، مواجه می‌کند. افزایش تراکم مسکونی در شهرها و کاهش سطوح فضاهای باز و سبز خصوصی، نیاز به فضاهای تجهیزشدۀ عمومی را بیش از پیش افزایش می‌دهد و احداث و گسترش پارکهای تفریحی را در شهرها ضروری می‌کند (کریمی و شوهانی، 1393: 96). مشکلات زیست‌محیطی کشور با روند افزایش جمعیت شهری ارتباط کامل دارد و مسایل آیندۀ زیست‌محیطی کشور در دهه‌های بعد در شهرهایی خواهد بود که بیشترین تراکم جمعیتی را دارند (چمران، 1386: 3).
امروزه مفهوم شهرها بدون وجود فضای سبز مؤثر در اشکال گوناگون آن، قابل تصور نیست. پیامدهای توسعۀ شهری و پیچیدگی معضلات زیست‌محیطی آنها، وجود فضای سبز و گسترش آن را برای همیشه اجتناب‌ناپذیر کرده است. شهرها، کانون‌های تمرکز و فعالیت و زندگی انسان‌ها هستند و برای اینکه بتوانند پایداری خود را تضمین کنند، چاره‌ای جز پذیرش ساختار کارکردی متأثر از سیستم‌های طبیعی ندارند. در این میان، فضای سبز به صورت جزء جدانشدنی و ضروری پیکرۀ یگانه شهرها در متابولیسم آنها نقش اساسی دارد و کمبود آن اختلالات جدی در حیات شهرها به وجود می‌آورد (کریمی و شوهانی، 1393: 96).
بی‌تردید فضای سبز و پارکهای شهری را باید در زمرة اساسی‌ترین عوامل پایداری حیات طبیعی و انسانی در شهرنشینی امروز به شمار آورد (اسماعیلی، 1381: 11). از مهم‌ترین مسایل کاربری فضای سبز، مکان‌یابی نادرست این نوع کاربری است. مکان‌یابی نادرست فضاهای سبز شهری در نهایت به ایجاد ناهنجاری‌هایی منجر شده است؛ از جمله استفادۀ کم کاربران از فضای سبز ایجادشده، محدودیت در ارائۀ طرح معماری مناسب، آشفتگی در سیمای شهری، تعاملات اجتماعی نامناسب، مشکلات مدیریتی و نگهداری، کاهش امنیت روانی، اجتماعی و غیره. یکی از راه‌حل‌های اساسی برای حل این مشکل، استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) است (محمدی و همکاران، 1390: 124).
شهر سقز در این پژوهش بررسی می‌شود. این شهر 8 پارک دارد که به لحاظ طبقه‌بندی پارکهای شهری و توزیع سلسله‌مراتبی، 3پارک در سطح منطقه و 5 پارک در سطح محله است. رشد سریع جمعیت و گسترش فیزیکی شهر سقز در دهه‌های اخیر، سبب بروز بی‌تعادلی بین کاربری‌ها در این شهر شده و توسعۀ ناهماهنگ و نامعقول را در پی داشته است. این بی‌نظمی در فضای سبز به‌ویژه پارک‌ها، چنان مشهود است که مشکلاتی را برای شهر ایجاد کرده است. مکان‌یابی نامناسب پارک‌ها از جمله استقرار 4 پارک منطقه‌ای با مساحت 95/31 هکتار در حاشیۀ رودخانة شهر سقز، مشکلات و محدودیت‌هایی را از نظر ساخت و ساز و فعالیت به وجود آورده است. همچنین توزیع نامناسب این کاربری، دسترسی به پارک‌ها را برای جمعیت سایر نواحی با مشکل روبه‌رو کرده است؛ به‌طوری‌که بیشترین سطح در ناحیۀ 6 (محلات 20 و 21) با 11/26 هکتار در سطح، ناحیۀ 1 (محلۀ 1) با 68/13 هکتار، ناحیۀ 4 (محلۀ 14) با 24/0، ناحیۀ 2 (محلۀ 5) با 24/0 و ناحیۀ 3 (محلۀ 9) با 09/0، کمترین سطح فضای سبز را به خود اختصاص داده‌اند. در سایر محلات نیز هیچ سطح و سرانه‌ای اختصاص داده نشده است (مطالعات میدانی نگارندگان، 1394). به دلیل بیتوجهی به شعاع دسترسی و آستانۀ جمعیتی، کاربری مورد نظر قادر به ارائۀ خدمات مطلوب به شهروندان نیست؛ بنابراین تنها افزایش تعداد پارک‌ها دلیل بر خدمات‌رسانی مناسب نیست، آنچه اهمیت دارد، دسترسی عادلانه و نحوۀ توزیع این کاربری است. ضرورت توجه به فضای سبز و توزیع متعادل آن در بین مناطق مختلف شهری بر اساس عدالت اجتماعی و اهمیت جایگاه فضای سبز در ساختار کالبدی - فیزیکی شهرها عامل مهم و تعیین‌کننده‌ای برای کاهش مشکلات شهروندان در زمینۀ گذران اوقات فراغت و کاهش مشکلات زیست‌محیطی همچون آلودگی هوا، حفظ گونه‌های حیاتی و مسایل ترافیکی است.
وجود فضای سبز به صورت متعادل در بین مناطق و مطابق با استاندارد به افزایش زیبایی شهری کمک شایانی می‌کند. در زمینۀ پارکهای شهر سقز، پژوهشی که بتواند توزیع فضایی و مکان‌یابی آنها را نشان دهد انجام نشده است. مانلوم[1](2003) در رسالة خود فضای سبز شهری را با استفاده از GIS تحلیل کرده است. او در این تحلیل از GIS و AHP بهره برده است. معیارهای انتخابی او عوامل آلودگی هوا، آلودگی آب‌های سطحی، آلودگی آب‌های زیرزمینی و آلودگی صوتی بوده است و در قضاوت به جای 9 درجۀ اهمیت از 3 درجۀ اهمیت در روش مقایسة زوجی استفاده کرده است. د. ریدر[2] و همکاران (2004) در پژوهش دیگری با عنوان فواید فضای سبز شهری، اثرات مثبت فضای سبز و همچنین ضرورت وجود این فضاها را در شهر بیان کردند.
گل[3] و همکاران (2006) تنها با استفاده از تصمیم‌گیری چندمعیاره و ارائۀ روشی جدید، مکان‌یابی جنگل‌های جدید شهری را انجام دادند و مکان‌یابی پارک شهری را با استفاده از آنالیز چندمعیاره در 3 مرحلۀ انتخاب، شایستگی و قابلیت اجرایی‌شدن توضیح دادند.
ریچاردسون و میشل[4] (2010) در پژوهشی، ضمن بررسی انواع مختلف روابط بین فضای سبز شهری و سلامتی در کشور متحده پادشاهی (بریتانیا) ارتباط بین سلامتی و فضای سبز شهری را مطرح کرده‌اند.
میلوارد و سایبر[5] (2011) در پژوهشی، مزایای پارک جنگلی شهری را بیان می‌کنند. پارکهای جنگلی شهری، خدمات اجتماعی، محیطی و اقتصادی متعدد با ارزش قابل اندازه‌گیری را برای شهرها فراهم می‌کنند. این محققان برای نمونه پارک جنگلی آلن را در شهر تورنتو بررسی و کوشش کرده‌اند مزایای این پارک را برای شهر به صورت کمّی بیان کنند تا اهمیت آن درک شود.
شولتیس و هونگارد[6] (2013) نیز ضمن بررسی پارکهای شهری در کانادا، تاریخچه، مزایا و موضوعات معاصر، فضاهای سبز و پارکهای شهری را در بهبود کیفیت زندگی شهروندان به‌شدت تأثیرگذار می‌دانند و بیان می‌کنند که وجود اجزای طبیعی مانند پارک‌ها، درختان و آب علاوه بر قابل زیست کردن شهرها، خدمات اجتماعی و فیزیولوژیکی را فراهم می‌کند. این نتایج در بهبود وضعیت ساکنان شهرها بسیار مهم است؛ ولی آنچه باعث ناکارآمدی این فضاهای شهری است، کمبود سرانه‌های فضای سبز در سطح شهر و مکان‌یابی نامناسب آن است.
راسلی و همکاران[7] (2016) در پژوهشی با عنوان رویکرد یکپارچۀ فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی و سیستم اطلاعات جغرافیایی برای مکان‌یابی پارکهای شهری، مورد مطالعه: اسکندر مالزی، شهرنشینی سریع همراه با افزایش جمعیت، حمل‌ونقل و فعالیت‌های صنعتی را عامل بسیاری از مشکلات زیست‌محیطی از جمله گرم‌شدن زمین و تغییرات آب و هوایی می‌دانند. همچنین بیان می‌کنند که در میان راهکارهای مختلف تدوین‌شده، گسترش فضاهای سبز به دلیل جذب دی اکسید کربن و تلطیف فضاهای شهری، نقش بارزی در کاهش دمای شهر دارد. این پژوهش با رویکرد یکپارچۀ AHP و GIS بر اساس پارامترهای مطالعه‌شده نظیر دسترسی، مطلوبیت، نزدیکی به منابع آب، سازگاری، دوری از ایستگاه‌های فشار قوی و غیره و رتبه‌بندی پارامترها، 623 نقطه برای شهر اسکندر با تناسب مذکور پیشنهاد کرده است. در نهایت، 27 نقطه به دلیل نزدیکی به منابع آبی انتخاب شده است که پیاده‌سازی و اجرای این کار به نظرات مدیران محلی بستگی دارد.
در مطالعات داخلی نیز عبادی جوکندان (1385) در رسالۀ خود پراکنش فضای سبز شهری و مکان‌یابی بهینۀ آن را در منطقۀ 3 شهر زاهدان بررسی کرده است. این پژوهش، ضمن بررسی توزیع نامتعادل فضایی - مکانی فضای سبز، افزایش میزان فضای سبز برای جبران کمبودها و یافتن بهترین مکان برای احداث فضای سبز را پیشنهاد می‌دهد. محمدی و پرهیزگار (1388) نیز توزیع فضایی و نحوة مکان‌گزینی پارکهای شهری را در پژوهش تحلیل توزیع فضایی و نحوة مکان‌گزینی پارکهای شهری با استفاده از GIS (مطالعۀ موردی: منطقۀ 2 زاهدان) تحلیل کرده‌اند.
عباسی شوازی (1389) تحلیل و توزیع فضایی و مکان‌یابی فضای سبز شهر یزد را بررسی کرده است. او ضمن بررسی وضع موجود پارک‌ها و فضای سبز شهری به این نتیجه رسیده است که فضاهای سبز شهر یزد هم از بُعد سطوح و سرانه و هم از نظر توزیع فضایی نیاز شهروندان را برآورده نمی‌کند. او در نهایت، مکان‌یابی فضای سبز را انجام داده و نقاط مطلوب برای ایجاد فضای سبز را مشخص کرده است.
فاضل‌نیا و همکاران (1390) در پژوهشی از روش TOPSIS و سیستم اطلاعات جغرافیایی به منظور مکان‌یابی و اولویت‌بندی پارکهای شهری شهر الشتر استفاده کرده‌اند. بر اساس این، هر یک از پارکهای شهری از لحاظ مؤلفه‌هایی چون امکانات، زیبایی، امنیت، دسترسی راحت، توزیع مناسب در سطح شهر و مساحت مناسب مطالعه، بررسی، تجزیه و تحلیل شده است. همچنین با استفاده از GIS و از پیوند نقشه‌های وزن‌دهی‌شده با درنظرگرفتن میزان اهمیت معیارهای مورد نظر، نقشۀ نهایی حاصل شده است.
خمر و همکاران (1392) در پژوهشی با عنوان معیارهای مکان‌یابی پارکهای شهری برای ارتقای محیط اجتماعی (مطالعۀ موردی: پارک یعقوب لیث زابل)، معیارهای مکان‌یابی فضاهای سبز شهری را بررسی کرده‌اند. همچنین با تحلیل دسترسی به شریان‌های فرعی و اصلی و نزدیکی به کاربری‌های سازگار و ناسازگار، ماتریس مقیاس، رعایت این معیارها را مطالعه کرده‌اند. حسن‌پور و همکاران (1395) نیز در پژوهشی، کاربست تکنیک فرایند تحلیل شبکه‌ای در مکان‌یابی پارکهای جدید منطقۀ سه اهواز را بررسی و تحلیل کرده و ضمن ترسیم وضع موجود، مکان‌های مناسب برای ایجاد پارکهای جدید در راستای دست‌یابی به وضع مطلوب را ارائه داده‌اند. این پژوهش با ارائۀ الگوی مناسب به دنبال استقرار و توزیع بهینۀ پارکهای جدید بوده است و حاصل آن 20 مکان پیشنهادی است.
فضای سبز شهری و پارکهای موجود در یک شهر، علاوه بر ارزش طبیعی و اوقات فراغت در اغلب موارد از توسعة بی‌قواره و نسنجیدۀ شهرها جلوگیری می‌کند. اهمیت فضاهای سبز در محیط شهری به حدی است که آن را یکی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی جوامع می‌دانند (بهمن‌پور و محرم‌نژاد، 1388: 524). بنابراین پیامدهای توسعة شهری، پیچیدگی و مشکلات زیست‌محیطی آن، ضرورت وجود فضای سبز به‌ویژه پارک‌ها و گسترش آن را در شهر اجتناب‌ناپذیر کرده است؛ از این رو لزوم توجه به پارک‌ها ضرورت اجتناب‌ناپذیری به نظر می‌رسد.
هدف پژوهش حاضر، ارزیابی عوامل مؤثر بر مکان‌یابی پارکهای شهری سقز در راستای مکان‌گزینی بهینۀ پارک‌ها در سطح شهر با توجه به کمبود شهر است. بررسی توزیع پارک‌ها در سطح شهر و پیش‌بینی مقدار پارکهای مورد نیاز برای جمعیت در حال افزایش در سال‌های آینده نیز از اهداف دیگر تحقیق برای پاسخ به سؤال‌های ذیل است:
- آیا پارکهای موجود در شهر سقز به شیوۀ مطلوب استقرار یافته‌اند؟
- آیا استفاده از روش تحلیل شبکه و تحلیل سلسله‌مراتبی در مکان‌یابی مناسب پارکهای شهری به منظور کاهش تقاضا و تخصیص مجدد خدمات در سطح شهر سقز نقش مؤثری دارد؟
موقعیت محدودۀ مطالعه
شهر سقز، دومین شهر بزرگ استان کردستان در فاصلۀ 180 کیلومتری از مرکز استان و در موقعیت جغرافیایی 33 درجه و 44 دقیقه تا 35 درجه و 34 دقیقۀ عرض شمالی و 45 درجه و 34 دقیقه تا 47 درجه و 16 دقیقۀ طول شرقی و در ارتفاعی نزدیک به 1487 متر از سطح دریا قرار گرفته است. شهر سقز طبق سرشماری 1390 جمعیتی نزدیک به ۱۳۹۷۳۸ نفر دارد (مرکز آمار ایران، 1390). این شهر با داشتن مساحتی معادل 15982463 متر مربع، 49/12 درصد مساحت کل استان را به خود اختصاص داده است (حیدری، 1391: 71) و 22 محله، 6 ناحیه و 3 منطقه را شامل می‌شود (شکل 1).
شکل- 1: موقعیت جغرافیایی شهر سقز(مأخذ: واحد شهرسازی شهرداری شهر سقز، 1394)
مواد و روش‌ها
پژوهش حاضر به روش توصیفی - تحلیلی با تأکید بر جنبة کاربردی انجام شده است. اطلاعات مورد نیاز آن از طریق کتابخانه‌ای، برداشت میدانی، استفاده از آمارنامه‌ها و جداول سرشماری‌ها دریافت شده است. در این پژوهش، بر اساس آمارهای موجود در طرح تفصیلی شهر و همچنین آماری که در برداشت میدانی سال 1394 به دست آمده، ابتدا شعاع عملکردی و خدمات‌دهی این مراکز با مدل تحلیل شبکه در سیستم اطلاعات جغرافیایی مشخص شده است. برای وزن‌دهی کاربری‌ها بر اساس اهمیت و نیاز شهروندان نیز از مدل تحلیل سلسله‌مراتبی در نرم‌افزار Expert Choice و مدل تحلیل شبکه‌ای در محیط نرم‌افزار Decisions Super و در نهایت برای ترسیم نقشه‌ها نیز از نرم‌افزار Arc GIS بهره گرفته شده است.
معرفی عوامل مؤثر بر کارآمدی مکان‌یابی پارک‌ها
شناسایی و انتخاب عواملی که در مکان‌یابی تأثیرگذارند از مراحل مهم مطالعه است. هر اندازه عوامل شناسایی‌شده با واقعیت زمینی تطابق بیشتری داشته باشد، نتایج مکان‌یابی رضایت‌بخش‌تر خواهد بود. برای مکان‌یابی پارک‌ها در سطح شهر سقز عوامل ذیل در نظر گرفته شده است (شکل 2).
شکل- 2: عوامل مؤثر بر مکان‌یابی پارک‌ها
تکنیک‌های تحقیق
مدل تحلیل شبکه
شبکه، سیستمی از عناصر به‌هم‌پیوسته‌ای چون لبه‌ها (خطوط) و پیوندهای اتصال (نقاط) است که مسیرهای احتمالی از یک مکان به مکان دیگر را نمایش می‌دهد (حلبیان و سلطانیان، 1391: 3).
در تحلیل‌های مبتنی بر شبکه، معابر و خیابان‌های شهری که نقش حیاتی و بنیادینی در جابه‌جایی‌های درون‌شهری دارند، به صورت عوارض خطی به کار برده می‌شوند و به همین دلیل، نتایج حاصل از این نوع تحلیل از درجۀ اطمینان بسیاری برخوردار است. تجزیه و تحلیل در شبکه در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی برای سه نوع تحلیل عمده به کار برده می‌شوند:
• عملیات تعیین بهترین مسیر
• عملیات پیداکردن نزدیک‌ترین تسهیلات
• عملیات پیداکردن محدودۀ خدماتی
(بهشتی‌فر، 1391: 45)
مدل تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP)
روش فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی، یکی از کارآمدترین تکنیک‌های تصمیم‌گیری است که نخستین بار ساعتی آن را در سال 1980 مطرح کرد. این روش، ابزار قدرتمند و انعطاف‌پذیری برای بررسی کمّی و کیفی مسایل چندمعیاره و خصوصیت اصلی آن بر اساس مقایسۀ زوجی است (.(Ngai, 2005: 29
گام اول در فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی، ایجاد ساختاری سلسله‌مراتبی از موضوع بررسی است که در آن اهداف، معیارها، گزینه‌ها و ارتباط بین آنها نشان داده می‌شود. چهار گام بعدی در فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی، محاسبة ضریب اهمیت گزینه‌ها، محاسبة امتیاز نهایی گزینه‌ها و بررسی سازگاری منطقی قضاوت‌ها را شامل می‌شود (علوی و همکاران، 1391: 12). نرخ ناسازگاری با تقسیم شاخص ناسازگاری ماتریس تصادفی (R.I) محاسبه می‌شود. این همان شاخص پایندگی از یک ماتریس مقایسۀ دو به دو است که به صورت تصادفی ایجاد شده است. نسبت پایندگی به گونه‌ای تعیین می‌شود که اگر CR<0/10 باشد در آن صورت این نسبت دلالت بر سطح قابل قبول پایندگی در مقایسه‌های زوجی دارد و اگر CR>0/10 باشد در آن صورت ارزش‌های نسبت، بیانگر قضاوت‌های ناپاینده هستند (فرج‌زاده اصل، 1384: 101).
مدل تحلیل شبکه‌ای (ANP)
ساعتی، روش تحلیل شبکه‌ای را در سال 1996 معرفی کرد. در واقع، این روش، ادامه و مکمل مدل تحلیل سلسله‌مراتبی است، با این تفاوت که این روش فرض مبنی بر نبود رابطه بین سطوح مختلف تصمیم‌گیری را ندارد (Dikmen and Birgonul, 2007, 5). به بیان دیگر مؤلفه‌های موجود در ساختار سلسله‌مراتبی از قوانین متفاوتی تشکیل شده‌اند که معمولاً مؤلفه‌های سطح پایین بر مؤلفه‌های سطح بالا اثر می‌گذارد. در این شرایط، سیستم، ساختاری شبکه‌ای می‌یابد که مدل تحلیل شبکه‌ای از این ساختار شبکه‌ای نشأت گرفته است. مدل تحلیل شبکه‌ای، نه تنها روابط بین معیارها را محاسبه می‌کند، وزن نسبی هر کدام از معیارها را نیز محاسبه می‌کند. نتیجة این محاسبات یک سوپر ماتریس را تشکیل می‌دهد و بعد از محاسبات رابطۀ سوپر ماتریس و نظرسنجی‌های تکمیلی، این امکان وجود دارد که وابستگی بین هر کدام از معیارها و انتخاب‌ها و وزن اولویت‌ها استنتاج شود. هرچه وزن محاسبه‌شده بیشتر باشد اولویت بیشتری به آن اختصاص داده می‌شود؛ در نتیجه، امکان انتخاب بهترین گزینه فراهم می‌شود (Saaty, 1999: 129).
یافته‌های تحقیق
توزیع و پراکنش پارکهای موجود شهر سقز
بررسی وضعیت موجود پارک‌ها در شهر سقز نشان می‌دهد که مساحت اختصاص داده شده به پارکهای موجود 18/403803 متر مربع است که 46/3 درصد از مساحت کل شهر را دربرمی‌گیرد. سرانۀ این کاربری در وضع موجود برابر 87/2 متر مربع است. این مقدار نسبت به سرانۀ پیشنهادی در نظر گرفته شده (5 متر مربع) کمتر است. تعداد پارکهای موجود در شهر سقز، 8 پارک مشتمل بر 3 پارک منطقه‌ای و 5 پارک محله‌ای است (جدول 1). پراکنش پارک‌ها در سطح شهر سقز در (شکل 3) نشان داده شده است.
جدول- 1: تعداد پارک‌ها و مساحت آنها در سطح شهر سقز
|
محله‌ای |
ناحیه |
محله |
پارک‌ها |
مساحت (متر) |
سرانۀ موجود |
|
2 |
5 |
شکوفه |
73/2418 |
017/0 |
|
|
4 |
14 |
محله 14 پارک |
46/594 |
004/0 |
|
|
4 |
14 |
رجایی |
99/1857 |
013/0 |
|
|
3 |
9 |
فرهنگیان |
04/923 |
006/0 |
|
|
1 |
1 |
کودک |
90/4435 |
032/0 |
|
|
منطقه‌ای |
1 |
1 |
مولوی کرد |
15/132400 |
942/0 |
|
6 |
20 |
لاله |
66/74038 |
527/0 |
|
|
6 |
20و21 |
کوثر - گولان 29 |
25/187134 |
331/1 |
|
|
جمع |
18/403803 |
872/2 |
|||
(مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس داده‌های گردآوری شده از مطالعات میدانی، 1394)
شکل- 3: پراکنش پارک‌ها در سطح شهر سقز
تعیین شعاع عملکرد پارکهای شهر سقز
در این قسمت از پژوهش از روش تحلیل شبکه برای یافتن شعاع عملکردی پارکهای موجود و تعیین مناطقی استفاده شده است که خارج از شعاع پوشش مراکز موجود هستند. برای یافتن شعاع عملکردی مراکز موجود از دستور New service Area مدل تحلیل شبکه در محیط Arc GIS استفاده شده است. همان طور که در (شکل 4) نشان داده شده است، پارک‌ها در دو سطح محله‌ای و منطقه‌ای با شعاع عملکردی 375 متر و 1600 متر از 60/1468 هکتار مساحت شهر سقز، 54/687 هکتار را در پوشش قرار می‌دهند. در واقع 18/53 درصد از مساحت شهر سقز، بر اساس مدل تحلیل شبکه در پوشش این خدمات نیست؛ بنابراین مراکز موجود، جواب‌گوی نیاز شهر نیستند. همچنین به دلیل مکان‌یابی نادرست این مراکز، تنها قسمت‌هایی از شهر در حوزۀ خدمات‌رسانی آن قرار می‌گیرند.
شکل- 4: شعاع عملکردی پارکهای شهر سقز
تعیین سایت‌های ابتدایی برای مکان‌یابی پارکهای شهری با استفاده
در این مرحله به منظور پیداکردن سایت‌ها برای استقرار پارکهای شهری، از مدل تحلیل سلسله‌مراتبی استفاده می‌شود. در نخستین گام، باید مهم‌ترین معیارها برای مکان‌یابی پارکهای شهری در سطح شهر انتخاب شوند که در ادامه ذکر می‌شود.
لایة تراکم جمعیت
یکی از اهداف مهم مکان‌یابی پارکهای شهری در پوشش قرار دادن بیشترین جمعیت است؛ زیرا عدالت اجتماعی ایجاب می‌کند نه فقط طبقة خاصی از جمعیت، همه یا حداقل اکثر جمعیت از مزایای خدمات مناسب چنین کاربری‌های حیاتی بهره‌مند شوند. بنابراین در مناطقی از شهر که تراکم جمعیت در سطح بالایی قرار دارد، نسبت به مناطقی که تراکم کمتری دارند، اهمیت فضای سبز بیشتر است. استانداردهای جهانی فضای سبز، چیزی در حدود
25-20 متر مربع برای هر شهروند است؛ این در حالی است که طبق آمار غیر رسمی، سرانة فضای سبز در کشور ما حدود 9-8 متر مربع پیشنهاد شده است. علت چنین انتخابی بر اساس تجربیات بوده است؛ بنابراین سعی شده است در قسمت عملی کار مناطق با جمعیت بالاتر با وزن بیشتری در تحلیل نهایی در نظر گرفته شوند (شکل 5).
شکل- 5: تراکم جمعیت در شهر سقز
دسترسی به شبکة ارتباطی اصلی
وجود راه‌های ارتباطی از ویژگی‌های مهم در مکان‌یابی فضای سبز است. این عامل از شناسه‌های مؤثر در هر منطقه نیز محسوب می‌شود. فضاهای سبز شهری به‌ویژه پارک‌ها از جمله مراکز مهم خدماتی در شهر هستند که دسترسی به آنها با صرف زمان و هزینۀ کمتر در رسیدن به اهداف اساسی توسعه یعنی عدالت اجتماعی و توسعۀ عادلانه، اهمیت زیادی دارد. از این رو، نزدیکی به شبکۀ ارتباطی از اهمیت و ارزش بالایی برخوردار است. هر یک از پارکهای شهری باید از چهار سو به شبکۀ ارتباطی دسترسی داشته باشد تا بدین طریق هم امکان جذب جمعیت بیشتر فراهم شود، هم امکان نظارت اجتماعی و امنیت پارک افزایش یابد (سعیدنیا 1383: 74).
در واقع، عامل هم‌جواری پارکهای شهری با شبکۀ ارتباطی مناسب و راحت می‌تواند در میزان بهره‌برداری شهروندان از این فضاها تأثیر به‌سزایی داشته باشد؛ بنابراین در تحلیل تناسب کاربری پارکهای شهری در این پژوهش، معیار سنجش تناسب کاربری پارک‌ها، نزدیکی به شبکۀ ارتباطی اصلی در نظر گرفته می‌شود.
توزیع مناسب پارکهای شهری باید به شیوه‌ای صورت بگیرد که بیشترین تعداد از مردم در کوتاه‌ترین فاصلة زمانی و مکانی ممکن و با کمترین هزینه از آنها بهره‌مند شوند. در شرایط موجود با توجه به لحاظ‌کردن شبکۀ ارتباطی اصلی، میزان دسترسی به راه‌های ارتباطی اصلی شهر سقز به صورت 5 طیف (سازگار، نسبتاً سازگار، متوسط، نسبتاً ناسازگار و ناسازگار) نشان داده شده است (شکل 6).
شکل- 6: دسترسی به شبکۀ ارتباطی اصلی
لایة سازگاری کاربری زمین‌های شهری
یکی از شاخص‌های مهم در مکان‌یابی، تحلیل سازگاری موجود بین کاربری‌های شهری است. ارزیابی کاربری‌های مختلف شهری به منظور اطمینان خاطر از استقرار منطقی آنها و رعایت تناسب لازم است (حسن‌پور و همکاران، 1395: 22). از نظر برنامه‌ریزی شهری، کاربری‌هایی که در حوزۀ نفوذ یکدیگر قرار می‌گیرند باید از نظر سنخیت و هم‌خوانی فعالیت با یکدیگر منطبق باشند و باعث مزاحمت و مانع انجام فعالیت یکدیگر نشوند (غفاری، 1377: 91).
در پژوهش حاضر لایۀ کاربری‌های مسکونی، آموزشی و فرهنگی به عنوان کاربری‌های سازگار با پارکهای شهر سقز انتخاب شدند. پس از طبقه‌بندی و ارزشگذاری فاصلۀ هر یک از لایه‌های مورد نظر در نرم‌افزار سیستم اطلاعات جغرافیایی، نقشه‌های زیرمعیار برای معیار هم‌جواری کاربری‌های سازگار به دست آمده است (شکل 7).
در مرحلۀ بعد، میزان تأثیرگذاری و اهمیت هر یک از لایه‌های کاربری موجود با توجه به نظرات کارشناسانه مشخص و با استفاده از مدل تحلیل سلسله‌مراتبی در نرم‌افزار Expert Choice و بعد از تعیین اولویت هر یک از کاربری‌ها، وزن لایه‌ها بر حسب میزان تأثیرگذاری از کمترین اهمیت (1) تا بالاترین اهمیت ارزشگذاری شده است. میزان سازگاری باید مساوی یا کمتر از 1/0 باشد. همان‌‌طور که در جدول (2) مشاهده می‌شود، بدان سبب که میزان CR برای سه لایۀ بررسی‌شده 03/0 یعنی کمتر از1/0 درصد است، سازگاری این مقایسه‌ها قابل قبول است.
شکل- 7: ارزشگذاری بر حسب فاصله از لایه‌های سازگار
جدول- 2: وزن لایه‌های سازگار (هم‌جواری مناسب) درAHP
|
فرهنگی |
آموزشی |
مسکونی |
کاربری‌ها |
|
600/0 |
285/0 |
115/0 |
وزن |
|
03/0 |
CR |
||
لایه‌های کاربری با Cell size یکسان با استفاده از وزن‌های به‌دست‌آمده از مدل تحلیل سلسله‌مراتبی و با روش هم‌پوشانی‌کردن لایه‌ها از طریق Weighted overlay ترکیب شده و همان‌‌طور که در شکل (8) مشاهده می‌شود، نقشة هم‌جواری کاربری‌های سازگار نسبت به پارکهای شهری در 5 طیف (سازگار، نسبتاً سازگار، متوسط، نسبتاً ناسازگار و ناسازگار) به دست آمده است.
شکل- 8: هم‌جواری کاربری‌های سازگار
لایة ناسازگاری کاربری زمین‌های شهری
با توجه به این که پارکهای شهری جایگاه بسیار مهمی در زندگی اجتماعی و روابط فرهنگی شهروندان و ایجاد یک شهر سالم دارند، بهتر است این پارک‌ها در مجاورت کاربری‌های ناسازگار قرار نگیرند. در پژوهش حاضر، کاربری‌های ناسازگار با پارکهای شهری، کاربری‌هایی مانند صنعتی و تأسیسات، پارکهای موجود، گورستان، درمانی، رودخانه و نظامی است. پس از طبقه‌بندی و ارزشگذاری فاصلۀ هر یک از لایه‌های مورد نظر، نقشه‌های زیرمعیار برای معیار هم‌جواری کاربری‌های ناسازگار به دست آمده است (شکل 7). بعد از انجام مقایسۀ زوجی با استفاده از مدل تحلیل سلسله‌مراتبی در نرم‌افزار Expert Choice وزن هر یک از زیرمعیارها حاصل شده است (جدول 3). لازم به ذکر است که میزان CR برای شش لایۀ بررسی‌شده 03/0 یعنی کمتر از 1/0 درصد است؛ بنابراین سازگاری این مقایسات نیز قابل قبول است.
شکل- 9: ارزشگذاری بر حسب فاصله از لایه‌های ناسازگار
جدول- 3: وزن لایه‌های ناسازگار (هم‌جواری نامناسب) در AHP
|
پارکهای موجود |
صنعتی و تأسیسات |
گورستان |
درمانی |
رودخانه |
نظامی |
کاربری‌ها |
|
598/0 |
148/0 |
105/0 |
077/0 |
036/0 |
036/0 |
وزن |
|
03/0 |
CR |
|||||
بعد از تهیۀ لایه‌های کاربری با Cell size یکسان و تعریف کلاس‌ها و همچنین وزن‌دهی هر یک از آنها، وزن‌های به‌دست‌آمده با استفاده از روش هم‌پوشانی‌کردن Raster Calculator لایه‌ها ترکیب و اولویت‌ها تعیین شد (شکل 10).
شکل- 10: هم‌جواری کاربری‌های ناسازگار
ترکیب و تلفیق نهایی لایه‌ها
ارزشگذاری و وزن‌دهی به لایه‌های اطلاعاتی با استفاده از مدل تحلیل شبکه‌ای
در این مرحله که یکی از مراحل اصلی مکان‌یابی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی است، مجموعۀ داده‌ها دوباره طبقه‌بندی و ارزشگذاری می‌شوند. عملیات طبقه‌بندی دوباره برای ترکیب مجموع لایه‌ها ضروری است و طی این عملیات، همة لایه‌ها در مقیاس مشترکی سنجیده می‌شوند.
در این مرحله برای ارزشگذاری نهایی لایه‌های اطلاعاتی از مدل تحلیل شبکه‌ای و برای وزن‌دهی به معیارها نیز روش مقایسۀ زوجی استفاده شده است. در نهایت با استفاده از تکنیک تحلیل شبکه‌ای به کمک نرم‌افزار
Super Decisions، معیارها، وزن‌دهی و در تهیۀ نقشه‌های نهایی اعمال شده‌اند.
ساخت مدل و تبدیل موضوع به یک ساختار شبکه‌ای
پس از تعیین معیارها به منظور سنجش مکان برای استقرار پارکهای شهری، باید موضوع به‌روشنی، تبیین و به سیستم معقولی مانند یک شبکه تجزیه شود (شکل 13). این ساختار شبکه با تصمیم‌سازی فکری یا سایر روش‌های مناسب دیگر به دست می‌آید (Yuksel and Dagdeviren, 2007: 3371).
شکل- 13: مدل تحلیل شبکه‌ای
تشکیل ماتریس دو دویی و استخراج بردار اولویت آنها
همة عناصر به صورت زوجی از نظر تأثیرگذاری و تأثیرپذیری بر عناصر دیگر، مقایسه می‌شوند. شیوۀ انجام مقایسۀ زوجی و تعیین بردار ویژه، مانند تحلیل سلسله‌مراتبی است. اهمیت نسبی مقادیر بر مبنای مقیاس 9-1 تعیین می‌شوند؛ به‌طوری‌که امتیاز ۱ نشان‌دهندۀ اهمیت برابر میان دو عنصر و امتیاز 9 نشان‌دهندۀ اهمیت فوق‌العادۀ یک عنصر در مقایسه با عناصر دیگر است. برای اطمینان از درستی مقایسات زوجی، باید نرخ سازگاری[8] را محاسبه کرد (عیسی‌لو و همکاران، 1393: 60). وزن شاخص‌ها با استفاده از مدل تحلیل شبکه‌ای به دست آمده است (شکل 14).
شکل- 14: وزن نهایی شاخص‌های مکان‌یابی پارک در مدل تحلیل شبکه‌ای
در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی و با استفاده از Spatial Analaysis و از طریق تابعWighted overlay وزن‌های به‌دست‌آمده از مدل ANP به هر یک از لایه‌ها اختصاص یافت و لایه‌ها روی هم گذاشته شده و در نهایت، نقشة مکان‌یابی پارک‌ها ترسیم شد. قسمت‌های شمال شرق، شمال غرب و قسمت‌هایی از جنوب شرق و جنوب غرب برای احداث پارکهای جدید مناسب است (شکل 15).
شکل- 15: مکان‌یابی پارکهای شهر سقز
نتیجه‌گیری
عوامل مختلفی در مکان‌یابی پارک‌ها دخالت دارند که بررسی و تحلیل تمام ابعاد آنها با روش‌های سنتی امکان‌پذیر نیست. از طرفی، بیتوجهی به این عوامل در مکان‌یابی، موجب هدررفتن سهم زیادی از منابع مادی و از دست رفتن منابع محیطی شده، خسارات بسیاری را به مردم و مدیریت شهری تحمیل می‌کند. بنابراین، استفاده از فناوری اطلاعات به‌خصوص سیستم اطلاعات جغرافیایی برای تحلیل داده‌های فراوان، ضروری است.
در پژوهش حاضر به منظور بررسی فاصله از خدمات پارکهای شهری از مدل دقیق و مطمئن تحلیل شبکه و همچنین مدل تحلیل سلسله‌مراتبی و تحلیل شبکه‌ای برای مکان‌یابی بهینه به کار گرفته شده است. در این روش، نقاطی از شهر که فضاهای باز کافی و سازگار با کاربری‌های اطراف داشتند، برای مکان‌یابی انتخاب شده‌اند.
نتیجه بررسی‌ها از نحوۀ توزیع پارکهای موجود و تعیین شعاع عملکردی استاندارد آنها با به‌کارگیری روش تحلیل شبکه، عبارت از این است: 82/46 درصد از مساحت شهر، خارج از محدودۀ دسترسی به پارک‌ها است. این نتیجه بر کمبود تعداد پارکهای موجود برای پوشش‌دادن کل فضای شهر دلالت دارد و به مکان‌یابی پارکهای جدید نیازمند است. با توجه به افزایش جمعیت در آینده و کمبود امکانات و سطح پارک‌ها، ایجاد پارکهای جدید برای شهر سقز ضروری به نظر می‌رسد. انتظار می‌رود با احداث پارکهای جدید در سطح شهر، وضعیت دسترسی بهبود یابد.
بدین ترتیب با استفاده از فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی و تحلیل شبکه‌ای از طریق ایجاد الگویی مناسب، اولویت‌بندی شاخص‌های در نظر گرفته شده برای مکان‌یابی بهینۀ پارکهای شهری انجام شد. در نهایت با توجه به نقشه‌های حاصل و پس از تلفیق آنها با یکدیگر، معیارهایی به کار برده شد و قسمت‌های شمال شرق، شمال غرب و قسمت‌هایی از جنوب شرق و جنوب غرب برای احداث پارکهای جدید مناسب تعیین گردید.
پیشنهادها
- اهمیت‌دادن به توزیع عادلانۀ پارک‌ها در سطح شهر به گونه‌ای که همة شهروندان بتوانند از پارک‌ها در کمترین زمان و هزینه استفاده کنند.
- رعایت سلسله‌‌مراتب شهری در احداث پارک‌ها و احداث پارکهای محله‌ای، ناحیه‌ای و شهری.
- با توجه به گسترش فیزیکی شهر و پیوستن چندین روستا به محدودة خدماتی شهر، زمین‌های مورد نیاز برای تخصیص به کاربری فضای سبز شناسایی و حفظ شوند و از طرف دیگر، برنامه‌ریزی برای مکان‌یابی بهینۀ فضاهای سبز شهری متناسب با آهنگ رشد جمعیت در کل شهر انجام شود.
- در نظر گرفتن ظرفیت‌ها و محدودیت‌های فضاهای شهری در انتخاب مکان بهینه برای تخصیص به پارکهای شهری.
- توجه به نیاز شهر سقز به احداث پارکهای جدید (با در نظر گرفتن سرانه‌های جمعیتی) و پیشنهاد مکان‌هایی برای احداث این فضاها. انتظار می‌رود با نظارت و هدایت بیشتر نهادهای مدیریت شهری بر ساخت و ساز مراکز خدمات شهری، این هدف محقق شود.
- استفاده از نظرات مردم در توسعۀ پارکهای شهری؛ زیرا باعث خواهد شد که مردم پارکهای شهری را از خود بدانند و در حفظ و نگهداری آن بکوشند.
- با توجه به نبود پارک ناحیه‌ای در سطح ناحیه با ایجاد پارک و تجهیز آن در زمین‌های بایر شمال شرقی و شمال غربی و جنوب شرقی امکان دسترسی بیشتر شهروندان نواحی 2، 3 و 5 را به پارک ناحیه‌ای می‌توان فراهم کرد. همچنین لازم است در این نواحی، اقدامات لازم برای احداث پارکهای ناحیه‌ای جدید انجام شود.
-استفاده از بافت‌های فرسوده و باغ‌ها برای ایجاد پارکهای محله‌ای در محلات قدیمی‌تر.
-استفاده از زمین‌های بایر موجود در سطح محلات جدیدتر برای احداث پارکهای محله‌ای.
)
