Document Type : Original Article
Authors
Payame Noor University, Tehran, Iran
Abstract
Keywords
بررسی تطبیقی شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی عشایر اسکان‌یافته و اسکان نیافته
(مطالعه موردی: شهرستان کوهرنگ)
اصغر نوروزی1* ، فرزاد محمودیان2
1- استادیار گروه جغرافیا دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
2- کارشناس ارشد جغرافیا دانشگاه پیام نورو کارشناس مسئول سازمان امور عشایر ایران
چکیده
هرچند نسبتِ جمعیت عشایر، کمتر از جمعیت شهر و روستا است؛ لیکن جامعه عشایری ایران به‌عنوان یک واقعیت اجتماعی ـ اقتصادی، بخشی از ساختار تاریخی ـ سیاسی و فرهنگی و عضو فعال از پیکره جامعه ملی است و نقش آن به‌ویژه در تأمین مواد پروتئینی و سایر فرآورده‌های لبنی قابل‌توجه است. در سده اخیر تحولات وسیعی به لحاظ اسکان و تداوم کوچ، به تبعیت از سیاست‌ها و رویکردهای مختلف برای این جامعه ایجادشده و موافقان و مخالفانی را با استدلال‌های متفاوت داشته است. بااین‌وجود بررسی و مطالعه علمی در خصوص شرایط این جوامع، تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی را در جهت توسعه پایدار آسان‌تر می‌نماید. در پژوهش حاضر که از نوع مطالعات توصیفی – تحلیلی است، سعی گردید به بررسی و مقایسه شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی در دو گروه جامعه اسکان‌یافته و اسکان نیافته عشایری پرداخته شود. روش تحقیق از نوع پیمایشی و ابزار گردآوری داده‌ها پرسشنامه است. حجم نمونه از روش کوکران محاسبه (260 نمونه) و روش نمونه‌گیری از نوع تصادفی بوده است. داده‌های گردآوری‌شده با استفاده از روش‌های آمار توصیفی و استنباطی شامل فراوانی، درصد و آزمون یومان ویتنی در محیط نرم‌افزاری SPSS تجزیه‌وتحلیل شده است. یافته‌های تحقیق بیانگر تفاوت قابل‌توجه بین دو گروه در شاخص‌های اجتماعی مانند مشارکت، آموزش، امنیت اجتماعی، بهداشت و درمان است؛ بااین‌وجود به لحاظ شاخص‌های اقتصادی ازجمله درآمد، مالکیت، اشتغال، میزان تولید و... تقریباً مشابه همدیگر هستند و تفاوت قابل‌ملاحظه‌ای بین دو گروه اسکان‌یافته و اسکان نیافته وجود ندارد.
واژه های کلیدی: عشایر اسکان‌یافته و اسکان نیافته، شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی، شهرستان کوهرنگ.
طرح مسئله و مبانی نظری
از گذشته‌های دور سه شیوه معیشت (کوچندگی عشایر، روستانشینی و شهرنشینی) در سرزمین ایران وجود داشته است. گرچه نمی‌توان آغاز کوچندگی را در ایران معلوم کرد ولی به عقیده اکثر دانشمندان ایران پژوه، این شیوه، تاریخی به درازای تاریخ زندگی انسان در این سرزمین دارد (بخشنده نصرت و میراج، 1390،17). در طول این تاریخ، فراز و نشیب‌هایی در زندگی عشایر ایجاد گردید؛ اما تنها در سده اخیر برابر کل دوران زندگی کوچ‌نشینی، دستخوش تغییر و تحول شده‌اند.
بحران درزمینه زندگی عشایر و کوچ‌نشینان از زمان قاجار آغاز گردید و بزرگ‌ترین ضربه‌ها در دوره رضاخان وارد آمده است (امان‌اللهی، 1367، 237). در دوران پهلوی اول باسیاست اسکان اجباری و دگرگونی سلسله‌مراتب سیاسی و مدیریتی و در دوران پهلوی دوم با نادیده گرفتن جامعه عشایری در برنامه‌های توسعه، به‌مرور نوعی مهاجرت و اسکان اجباری و در پی آن اختیاری را بر این جامعه تحمیل کرده است؛ پدیده‌ای که تمام جنبه‌های زندگی آن‌ها را متأثر نمود.
هرچند که با شروع انقلاب اسلامی و تغییر رویکردها به سمت توسعه، محرومیت‌زدایی، خدمات‌رسانی و برنامه‌های اسکان هدایتی و حمایتی و ایجاد تغییر در زندگی عشایر، نتایج مثبتی را به همراه داشته است؛ اما نتوانسته روند قبلی را کاملاً متوقف و یا ساماندهی نماید و توسعه پایدار را در این نوع از زندگی و معیشت تحقق بخشد.
تحلیل وضعیت توسعه‌ای جامعه عشایری در قالب مراحل اساسی (تکوین و انتظام، گسترش و شکوفایی، افول و فروپاشی) گامی برای تحقق هدایت آگاهانه و برنامه‌ریزی‌شده خانوارها، ارتقاء سطح بهره‌وری در زمینه‌های اجتماعی، بسط شیوه‌های نوین معیشتی و زیستی است (ابراهیم پور،67:1378). ازجمله راهبردهای برنامه‌ریزی توسعه جامعه عشایری، ساماندهی و اسکان عشایر بوده است که عمدتاً باهدف عمران و نیز خدمات‌رسانی بهتر به مناطق عشایری تکوین یافته است.
ازآنجاکه مهم‌ترین وجه تمایز گروه اسکان‌یافته‌ها از اسکان نیافته‌ها، نظام اقتصادی و اجتماعی است؛ کنکاش‌های علمی و دقیق درباره ویژگی‌های زندگی آنان، می‌تواند از آسیب‌های اقتصادی - اجتماعی و نابسامانی‌های خانوارها تا حد زیادی جلوگیری به عمل آورد و با تکوین و گسترش شیوه‌های نوین زیرساخت‌ها در جامعه از گسیختگی و ناموزونی اقتصادی و اجتماعی و گسترش حاشیه‌نشینی شهرها جلوگیری و شاخص‌های توسعه پایدار را در مورد کل جامعه مذکور تحقق بخشد. لذا هدف اصلی پژوهش حاضر نیز بررسی تطبیقی وضعیت فعلی عشایر اسکان‌یافته و اسکان نیافته ازنظر شاخص‌های عمده اقتصادی و اجتماعی توسعه است.
از سوی دیگر امروزه جامعه عشایری کشور با ازهم‌پاشیدگی نظام ایلی، از بین رفتن ایل راه‌ها، پایین بودن سطح درآمدها، کمبود آب آشامیدنی انسان و دام، کمبود امکانات رفاهی، درمانی، بهداشتی، آموزشی و امنیتی و همچنین بالا رفتن هزینه‌های تولید، عدم اشتغال، ناسازگاری نسل جدید عشایر بازندگی کوچ‌نشینی و تمایل به زندگی یکجانشینی و ... مواجه است. بنابراین لازم است طی یک بررسی به آثار این تغییر و تحولات بخصوص آثار اجتماعی و اقتصادی آن پرداخته شود تا ضمن مشخص شدن معایب، بتوان به اجرای بهتر برنامه‌ها اقدام نمود.
سه استان به‌هم‌پیوسته فارس، چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد بیش از 35 درصد از عشایر ایران را در خود جای‌داده‌اند (ریاحی و همکاران،96:1392)؛ استان چهارمحال و بختیاری دارای بیشترین روستاهای اسکان عشایری است و ساماندهی عشایر این استان تحت دو مقوله سازمان‌دهی عشایر اسکان نیافته و ساماندهی عشایر اسکان‌یافته در کانون‌های اسکان (حمایتی و هدایتی) موردتوجه قرارگرفته است. این در حالی است که شهرستان کوهرنگ بیشترین آمار جمعیتی اسکان‌یافته و اسکان نیافته استان را دارد؛ در این شهرستان باوجود تلاش‌های فراوان در امر برنامه‌ریزی و ساماندهی جامعه عشایر اما شرایط مناسبی در کانون‌های اسکان وجود ندارد و وضعیت اسکان نیافته‌ها نیز نامناسب‌تر به نظر می‌رسد. لذا در این پژوهش به بررسی تفاوت‌های متغیرهای اقتصادی- اجتماعی در منطقه مذکور پرداخته می‌شود تا تفاوت‌ها نمایان‌تر و موفقیت نسبی احتمالی در این خصوص آشکارتر و درنتیجه برنامه‌ریزی برای آن‌ها میسر و سهل‌الوصول‌تر گردد. لذا پژوهشگران در این پژوهش به دنبال پاسخ‌گویی به این سؤال اساسی هستند که آیا بین عشایر اسکان‌یافته و اسکان نیافته به لحاظ شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی تفاوت معناداری وجود دارد؟
مبانی نظری پژوهش
«عشایر»[1] که مفرد آن عشیره است، واژه‌ای است عربی به معنی برادران، قبیله، نزدیکان، اهل خانه و خویشاوندان (نیک خلق و عسگری، 1391: 12) و درواقع به جماعتی از مردم اطلاق می‌گردد که دارای سازمان اجتماعی مبتنی بر گروه‌های خویشاوندی بوده و افراد آن ضمن تعلق به این سازمان، عموماً جایگاه خویش را در آن نیز می‌دانند. مرکز آمار ایران عشایر را با سه ویژگی ساخت اجتماعی قبیله‌ای، اتکای معاش به دامداری و شیوه زندگی شبانی مبتنی بر کوچ تعریف کرده است (سازمان امور عشایر:1391، 1). در تعریفی دیگر عشایر افرادی هستند که از ساختار ایلی قدرتمند، سرزمینی واحد و هویتی مشخص (که موردقبول دیگران نیز است) برخوردارند (عاشقی، 1384: 3). این جامعه را می‌توان ازلحاظ اسکان به سه دسته تقسیم کرد: به عشایری که در تمام طول سال به‌اتفاق خانوار و دام کوچ می‌کنند «عشایر کوچنده» اطلاق می‌شود. «عشایر اسکان‌یافته» (یکجانشین) شیوه‌ای از زندگی است که هم‌اکنون عده‌ای از عشایر در شهرها و روستاهای مختلف کشور به شکل کانون‌های هدایتی یا حمایتی آن را پذیرفته‌اند. «عشایر نیمه کوچنده» نیز به زندگی آن دسته از کوچندگانی اطلاق می‌گردد که تمام سال را در ییلاق و قشلاق جابه‌جا نمی‌شود، یعنی بخشی از سال را در ییلاق و یا قشلاق ماندگار می‌شوند و در زیر سقف دائمی زندگی می‌کنند (صیدایی و دهقان،50:1390).
کلمه «کوچ »[2] در فرهنگ قاطع «از منزل و مقامی به منزل و مقام دیگر روانه شدن» آمده است (آقا محمدی و شرفی، 1390 :3). در فرهنگ‌های معتبر فارسی از مفهوم کوچ تعابیر گوناگونی مانند رحلت، روانه شدن، انتقال، جلای وطن، مهاجرت و انتقال ایل و لشکری از جایی به‌جای دیگر است (دهخدا،1372 معین،1364). مشیری در تعریف واژه کوچ می‌نویسد: «کوچ عبارت است از حرکت مداوم فصلی یا سالیانه بین دو محیط متفاوت آب‌وهوایی که با تغییرات طبیعی محیط به‌ویژه تغییرات اقلیمی و رویش گیاهی مطابق باشد»(مشیری،8:1387). در تعریفی دیگر «جابجایی مرتب و دسته‌جمعی خانوارهای یک ایل همراه بادام‌ها از محلی به محل دیگر» آمده است (آقا محمدی و شرفی، 1390 :5). حسینی ابری نیز کوچ‌نشینی را آن نوع زندگی و معیشت انسانی می‌داند که در آن انسان از طریق پروش دام و برخورداری از فرآورده‌های کشاورزی معیشت می‌کند (حسینی ابری، 1373: 62).
«اسکان» از مفاهیم دیگر در این پژوهش است که در فرهنگ دهخدا، به معنای آرامانیدن و آرام کردن آمده است (دهخدا، 1372). در متون دیگر به استقرار دائم و داوطلبانه خانوار به‌صورت هدایتی و حمایتی در یک محل تعریف‌شده است. از دیدگاه رشد، توسعه و تحول، اسکان عشایر کوچنده عبارت از تغییر رفتار اقتصادی و اجتماعی آنان به‌منظور بهبود کیفیت زندگی و بالا بردن سطح زندگانی و گام گذاردن در مسیر تحول و پیشرفت دائمی است (ریاحی و همکاران، 1392 : 96) که می‌تواند ازلحاظ خواستگاه انگیزشی شامل اسکان اجباری یا دگر انگیخته و اسکان اختیاری یا خودانگیخته و ازلحاظ برنامه‌ای به دو بخش اسکان باانگیزه سیاسی و اسکان باانگیزه توسعه‌ای و عمران تقسیم‌بندی شود (باقری، 1382: 28-26). «کانون اسکان» نیز به محدوده‌ای از زیست‌بوم اطلاق می‌گردد که به‌طور بالفعل یا بالقوه استعداد و امکانات برتری نسبت به مناطق دیگر زیست‌بوم برای توسعه زندگی عشایری را دارا باشد (سازمان امور عشایر،1391، 2).
در ادامه این مبحث و در خصوص دیدگاه‌ها و نظریه‌های مرتبط لازم به ذکر است که گروهی از نظریه‌پردازان اسکان عشایر را متناسب با مقتضیات فعلی و آتی جامعه عشایر می‌دانند؛ گروهی تداوم شیوه معیشت سنتی و گروهی با طرح موضوع رمه گردانی حالتی بینابین را مطرح می‌نمایند (صیدایی، 1377: 142). عده‌ای از اندیشمندان که موافق با تداوم و استمرار کوچ‌نشینی‌اند، نگهداری بخش عمده‌ای از دام کشور توسط عشایر و نقشی که عشایر درزمینه تولید پروتئین کشور ایفا می‌کنند را بزرگ‌ترین دلیل بر اهمیت و تداوم این شکل از نظام معیشتی می‌دانند. علاوه بر این عشایر بزرگ‌ترین تولیدکننده دامدار کشور هستند و به دلیل استفاده از منابع تجدیدشونده، کمترین بار اقتصادی را نسبت به سایر بخش‌های تولیدی بر دولت تحمیل می‌کنند. لذا از دست دادن این قشرِ پرتلاش، ضربه‌ای بزرگ به دامداری کشور و منابع طبیعی تجدیدشونده خواهد زد. مخالفان با تداوم و استمرار کوچ‌نشینی معتقدند امروزه کاهش تدریجی جمعیت کوچ‌نشین و تنگ‌تر شدن عرصه بر معیشتِ مبتنی بر دامداری سنتی از یکسو و طوفان تحولات عمیق و فراگیر جوامع بشری در زمینه‌های علمی، فرهنگی و ارتباطات از سوی دیگر، تداوم این نوع معیشت را بیش‌ازپیش غیرمنطقی، غیرانسانی و ناممکن ساخته است و بی‌تردید جامعه متحولِ امروز که از انفجار تولید، انقلاب اطلاعات و دنیای فرا صنعتی سخن می‌گوید، عضوی فلج و ناهمگون را در بلندمدت بر پیکر خود تحمل نخواهد کرد. پس استدلال می‌کنند که ازنظر سیر تکاملی اجتماع، جماعت‌های عشایری در مرحله گذر به یکجانشینی هستند و باید با اقداماتی که منجر به اسکان می‌شود این دوره گذار و تبعات ناشی از آن را کوتاه‌تر و به حداقل رساند. موافقان امر اسکان عشایر معتقدند از طرفی عشایر به‌عنوان عضوی از این جامعه به خدمات مختلف رفاهی در زمینه‌های گوناگون نیازمندند و از طرف دیگر عدم تعادل بین دام‌های عشایر با مراتع کشور، تخریب و فرسایش شدید منابع عظیم واصلی تولیدی کشور، یعنی آب‌وخاک را به دنبال دارد (صالحی، 1383: 22).
به لحاظ دیدگاه‌های توسعه در سطح جهانی نیز با انقلاب صنعتی، دگرگونی‌های بنیادی در نقاط مختلف دنیا رخ‌داده است و با رهیافت‌های نظری متنوعی عملی گردید. یکی از این رهیافت‌ها «مکتب نوسازی» است. از طریق رضاخان که منادی مدرنیزه ساختن کشور بود، فرایند نوسازی در کشور با رویکرد «نوسازی برون‌زا» و یا «از بالا» انجام پذیرفت (میر فردی وامان اللهی، 1383 : 163). در دیدگاه نوسازی، مهم‌ترین ویژگی حرکت از سادگی و رسیدن به پیچیدگی است (ریاحی همکاران، 1392 : 98). بر این اساس تلاش در جهت اسکان عشایر ازآنجایی‌که آن‌ها را به سمت زندگی یکجانشینی ترغیب می‌نماید، اقدامی در جهت توسعه این جامعه تلقی می‌گردید (توکلی، 1383: 444). این دیدگاه بیش از هر دیدگاه دیگری بر اسکان عشایر کشور تأثیر گذاشته و همواره از زمان پهلوی اول تاکنون با شدت و ضعف بدان توجه شده است (مهدوی و همکاران، 1386 : 6 و رضایی،1391: 12). «مکتب وابستگی» که پایه‌های آن در جهان سوم قرار داشت، بر عوامل بیرونی توسعه‌نیافتگی نظیر استعمار و وابستگی سیاسی، اقتصادی به کشورهای مرکز تأکید می‌کرد. رویکرد صاحب‌نظران این مکتب نیز در قبال توسعه عشایر علیرغم تفاوت‌های مبنایی و ایدئولوژیک، گرایش به اسکان بوده است. چراکه از دید تفکرات نئومارکسیستی جوامع کوچنده امکان کنترل، برنامه‌ریزی متمرکز و بسیج همه نیروهای داخلی را در جهت توسعه ملی فراهم نمی‌آورند. لذا بر اساس راهبردهای مورد تأکید این مکتب به‌ویژه راهبرد تأمین نیازهای اساسی، خدمات‌رسانی به آن‌ها را به‌عنوان یکی از اقشار محروم جامعه در شرایط کوچ غیرعملی می‌دانستند. راهبرد زیست‌محیطی نیز بر نقش عشایر در تخریب مراتع و تشدید فرسایش اراضی مرتعی تأکید نموده و اسکان آن‌ها را به‌عنوان راه چاره‌ای پیشنهاد می‌کند (توکلی، 1383 :448). مقایسه دیدگاه‌ها و مأموریت سازمان متولی توسعه عشایر طی دوران معاصر نشان‌دهنده دست‌کم چهار گرایش عمده در برخورد با نیازهای جامعه عشایری است:
1- دیدگاه عمرانی و خدماتی (افزایش دسترسی عشایر به امکانات رفاهی و تسهیلات نوین زندگی)؛
2-دیدگاه حفاظتی (تأکید بر حفظ منابع طبیعی و محدود نمودن حیطه تأثیرگذاری و بهره‌برداری از منابع)؛
3- دیدگاه اقتصادی و تولیدی (ارائه خدمات و تسهیلات، جهت افزایش تولید و راندمان تولیدات دامی)؛
4-دیدگاه برنامه‌ریزی و کنترل (تخصیص منابع و تسهیلات، بر اساس اولویت‌های ملی و تحلیل هزینه-فایده)؛
این دیدگاه‌ها بیشتر متأثر از ویژگی‌های عمومی و حاکم بر نظام برنامه‌ریزی و مدیریت کشور در نیم‌قرن اخیر بوده که بر اساس اصول رهیافت برنامه‌ریزی متمرکز با منطقِ بخشی و از بالا به پائین استوار بوده است (عمادی، 1384 :648).
رهیافت «توسعه پایدار» نیز درزمینه توسعه و ساماندهی عشایر، بیانگر این مطلب است که شیوه تولید عشایری که دارای فرم‌بندی اجتماعی خاص خود است- نباید به‌سادگی و بدون ارتباط بافرم اجتماعی، بومی- محلی آن دست‌کاری شود. در این رویکرد، جامعه عشایری به‌رغم نیاز به توسعه و آگاهی و دانش، نباید به معنای اسکان، روستانشین کردن و یا شهرنشین کردن آنان تفسیر شود. توسعه و ساماندهی عشایر باید متضمن چند نکته باشد که عبارت‌اند از ملاحظات اکولوژیکی، ملاحظات دانش محلی، ملاحظات نهادی، ملاحظات اجتماعی و مشارکتی، ملاحظات جنسیتی ملاحظات اقتصادی و دست‌کاری نکردن شیوه تولید عشایری (محمد پور و احمدی، 301:1384). انطباق زمانی این رویکرد در ایران از برنامه‌های سوم و چهارم توسعه شروع و تداوم‌یافته است (رضایی ،1391: 12).
با عنایت به مباحث ذکرشده، به‌طورکلی دیدگاه‌های متفکران و پژوهشگران ایرانی را در چند قالب می‌توان مطرح نمود: استراتژی توسعه منطقه عشایری بر اساس دامداری (مجتمع‌های دامداری)؛ استراتژی توسعه منطقه عشایری بر پایه کشاورزی؛ استراتژی توسعه منطقه عشایری بر پایه صنعت؛ استراتژی توسعه منطقه عشایری با ساماندهی مناسب برای تداوم کوچ‌نشینی در قلمروهای ایلی که توانمندی‌های برجسته طبیعی داشته باشند؛ استراتژی توسعه منطقه عشایری بر پایه توریسم و استراتژی توسعه منطقه عشایری بر پایه تجارت و خدمات (صیدایی، 47:1386). در پایان بیان این نکته ضروری است که پژوهش حاضر بر اسکان اختیاری جامعه عشایری همراه با برنامه‌ریزی حفظ اقتصاد دامداری- دام‌پروری و در چارچوب اصول توسعه پایدار تأکید دارد. به‌طوری‌که هم از توانمندی‌های عشایر استفاده و هم در بحث خدمات‌رسانی و حفاظت از منابع طبیعی اقدام شود. بنابراین دیدگاهی بینابین و ترکیبی از استراتژی‌های مطرح‌شده، متناسب با توانمندی‌های محیط طبیعی و انسانی محلی مدنظر است.
هرچند تا زمان تدوین پژوهشِ حاضر پیشینه مطالعاتی کاربردی مشابه و به‌ویژه در مورد منطقه موردمطالعه مشاهده نشده است، اما مهم‌ترین نمونه‌های نزدیک به این موضوع در دو گروه مطالعات داخلی و خارجی به شرح جدول 1 است.
جدول- 1: مطالعات انجام‌گرفته داخلی و خارجی در مورد موضوع موردمطالعه
|
نتیجه |
عنوان پژوهش |
سال |
پژوهشگر |
|
|
تأثیر مثبت اسکان بر وضعیت اجتماعی و تأثیر منفی در سطح تولید محصولات کشاورزی و دامی |
بررسی نقش طرح‌های اسکان در توسعه اقتصادی و اجتماعی عشایر کانون‌های اسکان کهگیلویه و بویراحمد |
1392 |
ریاحی و همکاران |
مطالعات داخلی |
|
کاهش شدید دام، افزایش بیکاری و گرایش به مهاجرت دائمی |
پیامدهای فضایی اسکان عشایر در استان چهارمحال و بختیاری |
1388 |
توکلی و ضیاءتوانا |
|
|
ایجاد تحولات مطلوب درزمینهٔ آموزش، سواد، بهداشت و افزایش درآمد و پس‌انداز |
واکاوی اثرات اقتصادی -اجتماعی اسکان خودجوش عشایر بخش دهدز شهرستان ایذه |
1391 |
شاطریان و همکاران |
|
|
اسکان، بهره‌برداری از دام را ضعیف و کمبود زمین‌های کشاورزی و بحران را به حداکثر رسانده است. |
اقتصاد تولید بخش دامداری عشایر کوچنده و اسکان‌یافته، مطالعه موردی: ایل کرد |
1381 |
کفیل زاده و همکاران |
|
|
نامناسب بودن شاخص‌های بهداشتی به‌استثنای واکسیناسیون |
مطالعه وضعیت شاخص‌های بهداشت و سلامت در عشایر استان اردبیل |
1384 |
صادقی و همکاران |
|
|
بنیان ضعیف اقتصادی عشایر کوچ رو و نیاز به دگرگونی در شیوه تولید فعلی عشایر و حفظ شرایط کوچ روی با توجه به انسجام جامعه. |
بررسی مقایسه‌ای زمینه‌های اقتصادی تولیددرگروه عشایری و گرایش آنان به تغییر و تحول در شیوه تولید عشایری ایل جلالی |
1381 |
منصوری |
|
|
مقدور نبودن توسعه و بهبود زندگی عشایری و لزوم اسکانِ برنامه‌ریزی‌شده |
اسکان عشایر و توسعه حیات اجتماعی آنان در ایران (طایفه وری علی نظر در استان ایلام) |
1386 |
عبدالهی |
|
|
بهبود وضع خدمات، زراعت و باغداری و کاهش مهاجرت و عدم موفقیت در زمینه‌های دامداری، اشتغال، درآمد و مشارکت |
بررسی و ارزیابی کانون‌های ساماندهی و اسکان عشایر مطالعه موردی: شهرستان ازنا |
1386 |
رضوانی و دریکوند |
|
|
کاهش بعد خانوار، کاهش بی‌سوادی، کاهش تعداد دام، درآمد و اشتغال و نیز افزایش نقش‌های خدماتی و کشاورزی، بهبود دسترسی به مراکز بهداشتی و آموزشی |
تعیین آثار اسکان بر وضعیت اجتماعی و اقتصادی عشایر اسکان‌یافته در روستای عشایری کوله جاز (شوشتر) |
1382 |
باقری |
|
|
احساس بیگانگی، بالا رفتن سن ازدواج، تعارض بین والدین و فرزندان و افزایش جرائم |
بررسی آثار اقتصادی- اجتماعی رمه گردانی و اسکان در زندگی عشایر کوچنده ایل قشقایی استان فارس |
1371 |
حاجتی |
|
|
منطقه دارای توان‌های محیطی است، اما اسکان عشایر با شکست مواجه خواهد شد. |
مروری بر منطقه کوهرنگ در رابطه با اسکان عشایر |
1373 |
حسینی ابری |
|
|
در زمان وقوع خشک‌سالی، سوءتغذیه کودکان اسکان‌یافته تقریباً سه برابر بیش از کودکان عشایری وکوچنده است و اسکان تجربه موفقی نبوده است. |
تجربه اسکان عشایر در کنیا |
2003 |
لارسن و همکاران[3] |
مطالعات خارجی |
|
استقبال کم عشایر بخاطردرآمدخیلی کم محصول پنبه نسبت به درآمد پرورش دام در شرایط کوچ‌نشینی |
طرح توسعه گاش در اسکان عشایر سودان |
2001 |
حوگالی[4] |
|
|
ایجاد تفاوت و شکاف در شیوه‌های تربیتی و سنتی و بی‌ارزش نگاشتن فرهنگ بومی– پیشنهاد تداوم کوچ |
تجربه اسکان در نیجریه و اتیوپی |
2001 |
واسا[5]
|
|
|
کاهش نقش زنان در اقتصاد خانوار، تشدید و تعمیق شکاف و نابرابری جنسیتی در دسترسی به منابع درآمد و اثر منفی بر ابعاد مختلف اسکان‌یافته‌ها |
اسکان در سوریه |
1976 |
استینمن[6] به نقل از توکلی، 1383 |
منبع: نگارندگان، 1393
آنچه از پیشینه‌های فوق‌الذکر قابل‌توجه است اینکه اسکان عشایر بر زندگی و شرایط اقتصادی و اجتماعی آنان تأثیر داشته است. در برخی پژوهش‌ها تأثیر مثبت در هر دو بعد اقتصادی و اجتماعی تأیید و برخی نیز بر اثرات منفی در بعد اقتصادی و یا اجتماعی اسکان‌یافته‌ها اشاره دارند؛ اما غالب پژوهش‌ها تأثیر مثبت بر بعد اجتماعی و منفی (یا بدون تأثیر) بر بعد اقتصادی را نشان می‌دهند، نتایج پژوهش حاضر نیز به نتیجه مذکور نزدیک‌تر است. بااین‌وجود تفاوت در شرایط محلی و اسکان و سایر عوامل می‌تواند نتایج متفاوتی ارائه دهد.
پژوهش حاضر به دنبال پاسخ‌گویی به دو سؤال اساسی به شرح زیر است.
1- آیا بین عشایر اسکان‌یافته و اسکان نیافته به لحاظ شاخص‌های اقتصادی تفاوت معناداری وجود دارد؟
2- آیا بین عشایر اسکان‌یافته و اسکان نیافته به لحاظ شاخص‌های اجتماعی تفاوت معناداری وجود دارد؟
بر این اساس دو فرضیه به شرح زیر قابل‌ارائه است:
- تفاوت معناداری در برخورداری از شاخص‌های اقتصادی بین دو جامعه عشایری اسکان‌یافته و اسکان نیافته وجود دارد.
- تفاوت معناداری در برخورداری از شاخص‌های اجتماعی بین دو جامعه عشایری اسکان‌یافته و اسکان نیافته وجود دارد.
شهرستان کوهرنگ یکی از شهرستان‌های استان چهارمحال و بختیاری است که در 29 دقیقه و 49 درجه تا 26 دقیقه و 50 درجه طول شرقی و 59 دقیقه و 31 درجه تا 49 دقیقه و 32 درجه عرض شمالی و در ارتفاع 2285 متری از سطح دریا واقع است. شهرستان کوهرنگ از شمال به استان‌های اصفهان و لرستان، از جنوب به شهرستان فارسان، از غرب به استان خوزستان و از شرق به استان اصفهان محدود می‌شود (شکل 1).
چلگرد مرکز شهرستان و در فاصله 85 کیلومتری شمال غربی شهرکرد قرار دارد. مساحت شهرستان 7/3795 کیلومترمربع است که 1/23 درصد مساحت استان را شامل می‌شود و از 3 بخش (مرکزی، بازفت، دوآب صمصامی) و 1 شهر (چلگرد) و 7 دهستان (شوراب تنگزی، دشت زری، میانکوه موگوئی، بازفت بالا و بازفت پائین، دوآب و شهریاری) با اقوام بختیاری در قالب 3 طایفه، 30 زیر طایفه، 20 تیره و 1940 تش تشکیل‌شده است. با توجه به جمعیت عشایر استان که 90014 نفر در ییلاق و 36025 نفر در قشلاق به سر می‌برند، می‌توان گفت بیشترین جمعیت عشایر ییلاقی مربوط به شهرستان کوهرنگ با 42301 نفر (6770 خانوار) است (اداره امور عشایر استان چهارمحال و بختیاری،1390: 56).
شهرستان کوهرنگ دارای بیشترین روستاهای اسکان عشایری است و در طول تاریخ اسکان عشایر فرازوفرودهایی را تجربه کرده است. به‌طوری‌که هم در برنامه‌های اسکان در قبل از انقلاب (اجباری) و هم در برنامه‌های توسعه‌ای بعد از انقلاب اسلامی، به‌صورت کانون‌های حمایتی و هدایتی تحولاتی را داشته است.
شکل- 1: موقعیت کانون‌های موردمطالعه در شهرستان کوهرنگ و موقعیت شهرستان در استان چهارمحال و بختیاری
داده‌ها و روش‌ها
این پژوهش از نوع مطالعات کاربردی و روش آن توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر پیمایش است. جهت گردآوری اطلاعات از شیوه میدانی - کتابخانه‌ای (اسنادی) استفاده گردید. در بخش میدانی به تکمیل پرسشنامه محقق ساخته که به‌وسیله دو گروه جامعه عشایری اسکان‌یافته و اسکان نیافته در شهرستان کوهرنگ تکمیل‌شده است، اقدام گردید. در مطالعات کتابخانه‌ای نیز با فیش‌برداری از کتب، مجلات و اسناد و منابع الکترونیکی، مباحث نظری و پیشینه پژوهش تدوین گردید. جهت امتیازدهی و ارزش‌گذاری کمی سؤالات پرسشنامه از طیف لیکرت و برای تجزیه‌وتحلیل از نرم‌افزار Spss و آزمون یومان ویتنی استفاده‌شده است.
برای سنجش روایی پرسشنامه ازنظر اساتید و کارشناسان مرتبط استفاده و پایایی پرسشنامه با کاربرد آزمون آلفای کرونباخ از تعداد 69 سؤال تخصصی پرسشنامه، مقدار 819/. به‌دست‌آمده است که می‌توان گفت ابزار اندازه‌گیری از اعتبار لازم برخوردار است.
جدول- 2: برآورد پایایی پرسشنامه در نرم‌افزار تحلیل آماریSPSS
|
آلفای کرونباخ |
تعداد آیتم‌ها |
|
819/. |
69 |
منبع: یافته‌های تحقیق،1393
جامعه آماری این پژوهش عشایر بختیاری در شهرستان کوهرنگ می‌باشند که بر اساس نتایج سرشماری اجتماعی- اقتصادی عشایر کوچنده کشور در سال 1387 رقمی معادل 6770 خانوار بوده است. از 36 کانون (خودجوش و هدایتی) در شهرستان، تعداد 5 کانون هدایتی (1 کانون در بخش مرکزی و 1 کانون در دشت زرین و 3 کانون در بخش بازفت) و از بین عشایر اسکان نیافته (کوچ رو) 5 منطقه به روش نمونه‌گیری تصادفی انتخاب (جدول 3 و شکل 1) و سپس از بین مناطق عشایری انتخاب‌شده اعم از اسکان‌یافته و اسکان نیافته بر اساس کل جمعیت خانوار با استفاده از فرمول کوکران تعداد نمونه تعیین‌شده است.
جدول- 3: تعداد و نحوه توزیع پرسشنامه‌ها در مکان‌های نمونه
|
ردیف |
کانون عشایری اسکان‌یافته |
عشایری اسکان نیافته |
||||||
|
شهرستان |
کانون اسکان |
جامعه آماری (خانوار) |
حجم نمونه |
ییلاق و قشلاق عشایر اسکان نیافته |
جامعه آماری (خانوار) |
حجم نمونه |
||
|
ییلاق (کوهرنگ) |
قشلاق (استان خوزستان) |
|||||||
|
1 |
کوهرنگ |
چلگرد (مرکزی) |
150 |
49 |
بنو استکی |
دیراب، گچ خلج |
150 |
49 |
|
2 |
کوهرنگ |
امیرآباد (دشت زرین) |
60 |
20 |
توف سفید |
مسجدسلیمان، ایذه |
50 |
16 |
|
3 |
کوهرنگ |
چبد (بازفت) |
60 |
20 |
قلعه مرغ (سرمور، راکه) |
شلال (حوض) |
30 |
10 |
|
4 |
کوهرنگ |
شرمک (بازفت) |
100 |
32 |
آبکاسه |
شلال، مسجدسلیمان |
50 |
16 |
|
5 |
کوهرنگ |
مازه سوخته (بازفت) |
100 |
32 |
گاو پیسه |
جلکان شوشتر |
50 |
16 |
|
جمع کل |
470 |
153 |
جمع کل |
330 |
107 |
|||
منبع: اداره کل امور عشایر استان،1390 و محاسبات نگارندگان، 1393
متغیر مستقل تحقیق، اسکان‌یافتگی و اسکان نیافتگی است. متغیر وابسته که از عامل اسکان‌یافتگی و نیافتگی تأثیر می‌پذیرد، شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی (شامل مواردی که در مطالعات علمی و پژوهشی بیشترین کاربرد را داشته و جنبه عمومی‌تری دارند) است که به همراه گویه های آن‌ها در جدول 4 ارائه‌شده‌اند.
جدول- 4: شاخص و متغیرهای تحقیق در دو بعد اجتماعی و اقتصادی
|
بعد |
شاخص |
معرف‌ها |
|
اقتصادی |
درآمد |
میزان قدرت خرید، میزان پس‌انداز، سطح فقر |
|
مالکیت |
میزان و نوع مالکیت (زمین، دام، مسکن، خودرو و ...) |
|
|
اشتغال |
اشتغال زنان، فرصت‌های شغلی، میزان بیکاری |
|
|
تولید |
تولیدات دامی، صنایع‌دستی و زراعی، سودآوری تولیدات، میزان تولیدات سنتی |
|
|
اجتماعی |
مشارکت |
میزان فعالیت زنان، همکاری و تعاون، مسئولیت‌پذیری و مشارکت در امور مختلف |
|
بهداشت و سلامت |
مرگ‌ومیر زنان و کودکان، امید به زندگی، دسترسی به مراکز بهداشتی و درمانی |
|
|
آموزش |
میزان سواد، دسترسی به مدارس و مراکز فرهنگی، برگزاری کلاس‌های آموزشی |
|
|
امنیت |
انسجام اجتماعی، تفریح سالم، دسترسی به پاسگاه انتظامی و شورای حل اختلاف، امنیت عمومی، درگیری‌ها |
منبع: نگارندگان، 1393
- نتایج توصیفی نشان داد که به لحاظ جنسیت از 153 نفر پاسخگوی عشایر اسکان‌یافته تعداد 126 نفر (4/82%) را مردان و تعداد 27 نفر (6/17%) را زنان تشکیل داده‌اند که در بین عشایر اسکان نیافته این ویژگی 84 نفر (5/78%) مرد و 23 نفر (5/21%) را زنان تشکیل داده‌اند. همچنین نتایج نشان داد که به لحاظ سن، بالاترین میزان در گروه 45-36 است. توزیع وضعیت پاسخگویان در دو گروه موردمطالعه به لحاظ سنی به شرح جدول 5 است.
- همچنین نتایج توصیفی نشان داد که به لحاظ وضعیت تأهل در هر دو گروه موردمطالعه، گزینه تأهل بالاترین درصد را نشان می‌دهد. به‌طوری‌که در بین اسکان نیافته‌ها 100% و در بین اسکان‌یافته‌ها 6/87% بوده است.
- نتایج توصیفی تحقیق در خصوص میزان تحصیلات در شکل 2 در دو گروه اسکان نیافته و اسکان‌یافته ارائه‌شده است. همچنان که مشخص است بالاترین میزان مربوط به بی‌سوادی است که در گروه اسکان‌یافته 53% و در گروه اسکان نیافته 75% را نشان می‌دهد. بر اساس این نمودارها تفاوت بین شاخص بی‌سوادی در دو گروه کاملاً مشخص و می‌تواند از اثرات اسکان نیز باشد.
جدول- 5: درصد و فراوانی رده سنی پاسخگویان
|
درصد |
فراوانی |
رده سنی |
گروه |
|
5/10 |
16 |
25-15 |
اسکان‌یافته |
|
3/16 |
25 |
35-26 |
|
|
1/26 |
40 |
45-36 |
|
|
17 |
26 |
55-46 |
|
|
19 |
29 |
65-56 |
|
|
1/11 |
17 |
66- 66+ |
|
|
0 |
0 |
25-15 |
اسکان نیافته |
|
5/7 |
8 |
35-26 |
|
|
5/35 |
38 |
45-36 |
|
|
9/43 |
47 |
55-46 |
|
|
4/8 |
9 |
65-56 |
|
|
8/2 |
3 |
66- 66+ |
|
|
9/1 |
2 |
بی‌پاسخ |
شکل- 2: نمودار وضعیت تحصیلی پاسخگویان در دو گروه اسکان نیافته (الف) و اسکان‌یافته (ب)
- به لحاظ وضعیت شغلی، در بین اسکان‌یافته‌ها بالاترین میزان به ترتیب مربوط به کشاورزی و سپس دامداری است. درحالی‌که در بین اسکان نیافته‌ها رقم 1/98% مربوط به دامداری است. این اعداد تغییر در شیوه اشتغال و حتی رقم بالای بیکاری و مشاغل غیرمولد در بین اسکان‌یافتگان را نمایان می‌سازد.
جدول- 6: درصد و فراوانی شغل پاسخگویان
|
درصد |
فراوانی |
شغل |
|
|
1/31 |
20 |
غیر شاغل |
اسکان‌یافته |
|
1/26 |
40 |
دامدار |
|
|
5/27 |
42 |
کشاورز |
|
|
4/12 |
19 |
کارگر |
|
|
2 |
3 |
دولتی |
|
|
6/2 |
4 |
دانشجو |
|
|
5/6 |
10 |
کار در خانه |
|
|
8/9 |
15 |
سایر |
|
|
1/98 |
105 |
دامدار |
اسکان نیافته |
|
9/0 |
1 |
دانشجو |
|
|
9/0 |
1 |
سرباز |
منبع: یافته‌های تحقیق،1393
- به لحاظ وضعیت مالکیت، در بین اسکان نیافته‌ها، دام مهم‌ترین گزینه بوده است. درحالی‌که در بین اسکان‌یافته‌ها مسکن، زمین کشاورزی و دام بالاترین درصدها را شامل می‌شود (جدول 7). نکته قابل‌توجه وجود گزینه همه موارد است که در گروه اسکان‌یافته عدد 32% که بالاترین میزان است را نشان می‌دهد. هرچند وجود تمام جنبه‌های مالکیت هم نتوانسته وضعیت اقتصادی آن‌ها را با تفاوت زیاد تغییر دهد.
جدول- 7: درصد و فراوانی وضعیت مالکیت پاسخگویان
|
درصد |
فراوانی |
میزان مالکیت |
|
|
5/27 |
42 |
مسکن |
اسکان‌یافته |
|
3/18 |
28 |
زمین کشاورزی |
|
|
7/15 |
24 |
دام |
|
|
5/6 |
10 |
خودرو |
|
|
32 |
49 |
همه |
|
|
0 |
0 |
مسکن |
اسکان نیافته |
|
9 |
1 |
زمین کشاورزی |
|
|
0 |
0 |
خودرو |
|
|
1/98 |
105 |
دام |
|
|
9 |
1 |
همه |
منبع: یافته‌های تحقیق، 1393
- یافته‌های توصیفی به لحاظ منبع اصلی و میزان درآمدنشان داد که در بین اسکان نیافته ها 100% افراد دامداری و دام‌پروری را ذکر کرده‌اند. درحالی‌که در بین اسکان‌یافته‌ها بالاترین رقم با 3/37% مربوط به کشاورزی و سپس دامداری (1/26%)، کارگری (5/10%)، صنایع‌دستی (6/2%) و مابقی سایر موارد است. در مورد میزان درآمد نیز در گروه اسکان نیافته ها، متوسط میزان درآمد خانوار (100%) کمتر از پانصد هزار تومان بیان‌شده است. این موضوع در ارتباط با اسکان‌یافته‌ها متفاوت بوده و هرچند 1/64% همین میزان را ذکر کرده‌اند؛ اما 3/28% بیش از پانصد هزار تومان تا یک‌میلیون و حدود 7% نیز بین 5/1-1 میلیون تومان ذکر کرده‌اند (لازم به ذکر است که به علت طولانی شدن متن از ارائه تمامی جداول خودداری گردید).
- در خصوص میزان بهره‌مندی از خدمات مختلف، یافته‌های توصیفی نشان داد که خدمات آموزشی و برخی موارد که پوشش سراسری و کشوری دارد (صداوسیما و ...) وضعیت هر دو گروه تقریباً مشابه است. درحالی‌که درزمینه برخورداری از خدمات بهداشتی-درمانی، ارتباطی، حمل‌ونقل، پست و مخابرات و انتظامی (به‌جز بسیج که هر دو گروه تقریباً مشابه بوده است) وضعیت گروه اسکان‌یافته بسیار بهتر بوده است (جدول 8). بنابراین این مورد نیز قابل‌تأمل است که اسکان عشایر در برخورداری آن‌ها از امکانات و خدمات و زیرساخت‌های مختلف نقش اساسی را داشته است. بعلاوه خدمات‌رسانی آسان‌تر از طرف نهادهای ذی‌ربط را نیز آشکار می‌سازد. لذا بهره‌مندی از خدمات در شرایط اجتماعی و بهبود آن نقش تعیین‌کننده داشته و در تفاوت بین دو گروه مؤثر است.
جدول- 8: میزان بهره‌مندی عشایر از خدمات
|
درصد |
فراوانی |
جواب |
گروه |
نوع خدمات |
|
8/90 |
139 |
بله |
اسکان‌یافته |
آموزش قبل از دبستان |
|
2/9 |
14 |
خیر |
||
|
7/89 |
96 |
بله |
اسکان نیافته |
|
|
3/10 |
11 |
خیر |
||
|
100 |
153 |
بله |
اسکان‌یافته |
مدرسه ابتدایی |
|
0 |
0 |
خیر |
||
|
1/99 |
106 |
بله |
اسکان نیافته |
|
|
9/0 |
1 |
خیر |
||
|
7/98 |
151 |
بله |
اسکان‌یافته |
مدرسه راهنمایی |
|
3/1 |
2 |
خیر |
||
|
1/98 |
105 |
بله |
اسکان نیافته |
|
|
9/1 |
2 |
خیر |
||
|
7/98 |
151 |
بله |
اسکان‌یافته |
دبیرستان |
|
3/1 |
2 |
خیر |
||
|
1/98 |
105 |
بله |
اسکان نیافته |
|
|
9/1 |
2 |
خیر |
||
|
5/89 |
137 |
بله |
اسکان‌یافته |
نهضت سوادآموزی |
|
5/10 |
16 |
خیر |
||
|
7/89 |
96 |
بله |
اسکان نیافته |
|
|
3/10 |
11 |
خیر |
||
|
2/39 |
60 |
بله |
اسکان‌یافته |
هنرستان فنی و حرفه‌ای |
|
8/60 |
93 |
خیر |
||
|
0 |
0 |
بله |
اسکان نیافته |
|
|
100 |
107 |
خیر |
||
|
32 |
49 |
بله |
اسکان‌یافته |
مرکز خدمات بهداشتی |
|
68 |
104 |
خیر |
||
|
2/26 |
28 |
بله |
اسکان نیافته |
|
|
8/73 |
79 |
خیر |
||
|
2/54 |
83 |
بله |
اسکان‌یافته |
بهره‌مندی از بیمه درمانی |
|
8/45 |
70 |
خیر |
||
|
6/48 |
52 |
بله |
اسکان نیافته |
|
|
4/51 |
55 |
خیر |
||
|
1/96 |
147 |
بله |
اسکان‌یافته |
بهره‌مندی از آب آشامیدنی سالم |
|
9/3 |
6 |
خیر |
||
|
5/6 |
7 |
بله |
اسکان نیافته |
|
|
5/93 |
100 |
خیر |
||
|
4/14 |
22 |
بله |
اسکان‌یافته |
بهره‌مندی از حمام |
|
6/85 |
131 |
خیر |
||
|
1/12 |
13 |
بله |
اسکان نیافته |
|
|
9/87 |
94 |
خیر |
||
|
2/5 |
8 |
بله |
اسکان‌یافته |
بهره‌مندی از کشتارگاه صنعتی |
|
8/94 |
145 |
خیر |
||
|
7/3 |
4 |
بله |
اسکان نیافته |
|
|
3/96 |
103 |
خیر |
||
|
0 |
0 |
بله |
اسکان‌یافته |
بهره‌مندی از غسالخانه |
|
100 |
153 |
خیر |
||
|
0 |
0 |
بله |
اسکان نیافته |
|
|
100 |
107 |
خیر |
||
|
2 |
3 |
بله |
اسکان‌یافته |
بهره‌مندی از دامپزشکی |
|
98 |
150 |
خیر |
||
|
8/2 |
3 |
بله |
اسکان نیافته |
|
|
2/97 |
104 |
خیر |
||
|
6/68 |
105 |
بله |
اسکان‌یافته |
بهره‌مندی از راه ارتباطی مناسب |
|
4/31 |
48 |
خیر |
||
|
15 |
16 |
بله |
اسکان نیافته |
|
|
85 |
91 |
خیر |
||
|
9/71 |
110 |
بله |
اسکان‌یافته |
بهره‌مندی از وسایل حمل‌ونقل |
|
1/28 |
43 |
خیر |
||
|
5/21 |
23 |
بله |
اسکان نیافته |
|
|
5/75 |
84 |
خیر |
||
|
9/73 |
113 |
بله |
اسکان‌یافته |
مرکز مخابرات و پست |
|
1/26 |
40 |
خیر |
||
|
4/8 |
9 |
بله |
اسکان نیافته |
|
|
6/91 |
98 |
خیر |
||
|
85 |
130 |
بله |
اسکان‌یافته |
دسترسی به رسانه جمعی |
|
15 |
23 |
خیر |
||
|
9/86 |
93 |
بله |
اسکان نیافته |
|
|
1/13 |
14 |
خیر |
||
|
2/24 |
37 |
بله |
اسکان‌یافته |
دسترسی به انرژی پاک |
|
8/75 |
116 |
خیر |
||
|
5/21 |
23 |
بله |
اسکان نیافته |
|
|
5/78 |
84 |
خیر |
||
|
9/35 |
55 |
بله |
اسکان‌یافته |
دسترسی به مکان عرضه سوخت |
|
1/64 |
98 |
خیر |
||
|
1/27 |
29 |
بله |
اسکان نیافته |
|
|
9/72 |
78 |
خیر |
||
|
34 |
52 |
بله |
اسکان‌یافته |
مسجد |
|
66 |
101 |
خیر |
||
|
29 |
31 |
بله |
اسکان نیافته |
|
|
71 |
76 |
خیر |
||
|
2/5 |
8 |
بله |
اسکان‌یافته |
اماکن ورزشی |
|
8/94 |
145 |
خیر |
||
|
7/3 |
4 |
بله |
اسکان نیافته |
|
|
3/96 |
103 |
خیر |
||
|
6/2 |
4 |
بله |
اسکان‌یافته |
شورای اسلامی |
|
4/97 |
149 |
خیر |
||
|
9/1 |
2 |
بله |
اسکان نیافته |
|
|
1/98 |
105 |
خیر |
||
|
9/88 |
136 |
بله |
اسکان‌یافته |
بسیج |
|
1/11 |
17 |
خیر |
||
|
9/87 |
94 |
بله |
اسکان نیافته |
|
|
1/12 |
13 |
خیر |
||
|
100 |
153 |
بله |
اسکان‌یافته |
پاسگاه |
|
0 |
0 |
خیر |
||
|
99.1 |
106 |
بله |
اسکان نیافته |
|
|
9. |
1 |
خیر |
منبع: یافته‌های تحقیق،1393
همچنان که قبلاً ذکر گردید در این پژوهش با توجه به ماهیت فرضیه‌ها و عدم نرمال بودن داده‌ها، جهت بررسی و آزمون فرضیه‌ها از آزمون مان- ویتنی[7] که یک آزمون نا پارامتریک است استفاده‌شده است.
با توجه به جدول 9 می‌توان چنین بیان نمود که از تعداد 260 پاسخگو، تعداد 153 نفر از عشایر اسکان‌یافته می‌باشند که با توجه به شاخص‌های تعریف‌شده در بعد اقتصادی، میانگین آن برابر 66/129 و در مقابل از تعداد 107 نفر از عشایر اسکان نیافته، میانگین برابر 68/131 است که با توجه به سطح معناداری 739/0 در سطح اطمینان 95 درصد به دلیل اینکه سطح معناداری بزرگ‌تر از پنج درصد است؛ فرض اول مبنی بر ادعای عدم‌تساوی میانگین اقتصادی در بین دو جامعه عشایر اسکان‌یافته و اسکان نیافته رد می‌شود و می‌توان این‌گونه بیان نمود که تفاوت زیادی بین میانگین اقتصادی دو جامعه وجود ندارد. به‌عبارت‌دیگر وضعیت عشایر اسکان‌یافته به لحاظ شاخص‌های اقتصادی با عشایر اسکان نیافته تقریباً یکسان است و تفاوتی بین این دو گروه مشاهده نمی‌گردد.
جدول- 9: بررسی آزمون یومان ویتنی در کل شاخص‌های اقتصادی
|
سطح معناداری |
جمع درجه‌ها |
میانگین درجه‌ها |
تعداد |
گروه |
|
739/0 |
19709 |
66/129 |
153 |
اسکان‌یافته |
|
14221 |
68/131 |
107 |
اسکان نیافته |
|
|
|
|
|
260 |
کل |
منبع: یافته‌های تحقیق، 1393
لذا فرض اول تحقیق رد می‌شود. زیرا ازلحاظ اقتصادی هردو جامعه وضعیت تقریباً مشابهی دارند.
- تحلیل مؤلفه‌های شاخص اقتصادی
درآمد: با توجه به سطح معناداری ((sig=.689 و به دلیل اینکه بزرگ‌تر از 5% است می‌توان این‌گونه بیان نمود که در سطح اطمینان 95 % فرض عدم برابری میانگین درآمد بین دو جامعه اسکان‌یافته و نیافته را رد کرد.
مالکیت: با توجه به بزرگ‌تر بودن سطح معناداری (sig =.997) از 5% می‌توان فرض عدم برابری میانگین مالکیت بین دو جامعه عشایر اسکان‌یافته و اسکان نیافته را رد کرد و می‌توان این برداشت را از برابری و نزدیک بودن میانگین دو جامعه نیز به‌وضوح مشاهده نمود.
اشتغال: در بعد اشتغال نیز با توجه به بزرگ‌تر بودن سطح معناداری (sig=.483) از 5 % می‌توان فرض عدم برابری میانگین دو جامعه را رد کرد و همان‌طور که از میانگین دو جامعه می‌توان برداشت نمود میانگین دو جامعه در میزان اشتغال نزدیک به یکدیگر می‌باشند.
میزان تولید: با توجه به اینکه سطح معناداری (sig=.749) بزرگ‌تر از 5 % است با سطح اطمینان 95 درصد می‌توان فرض عدم برابری میانگین دو جامعه اسکان‌یافته و اسکان نیافته در میزان تولید را رد کرد.
جدول- 10: بررسی آزمون یومان ویتنی به‌صورت مجزا در شاخص‌های اقتصادی
|
سطح معناداری |
جمع |
میانگین |
تعداد |
گروه |
شاخص |
|
689/0 |
19764 |
18/128 |
153 |
اسکان‌یافته |
درآمد |
|
14166 |
39/132 |
107 |
اسکان‌نیافته |
||
|
997/0 |
19965 |
49/130 |
153 |
اسکان‌یافته |
مالکیت |
|
13965 |
51/130 |
107 |
اسکان‌نیافته |
||
|
483/0 |
19615 |
20/120 |
153 |
اسکان‌یافته |
اشتغال |
|
14315 |
79/133 |
107 |
اسکان‌نیافته |
||
|
749/0 |
50/19825 |
58/129 |
153 |
اسکان‌یافته |
تولید |
|
50/14104 |
82/131 |
107 |
اسکان‌نیافته |
منبع: یافته‌های تحقیق، 1393
درزمینه شاخص‌های اجتماعی دو گروه اسکان‌یافته و اسکان نیافته نیز با توجه به اطلاعات به‌دست‌آمده که پس از تحلیل داده‌ها به‌وسیله آزمون مان ویتنی انجام‌شده است می‌توان چنین بیان نمود که میانگین اجتماعی نمونه عشایر اسکان‌یافته برابر است با 172.30 ولی جامعه اسکان نیافته با میانگین 38/62، تفاوت بسیار زیادی با یکدیگر دارند که جدول 11 این تفاوت را به‌خوبی نشان می‌دهد. با توجه به اینکه سطح معناداری کمتر از پنج‌صدم است در سطح اطمینان 95%، فرض فوق مبنی بر عدم‌تساوی میانگین اجتماعی بین دو جامعه اسکان‌یافته و اسکان نیافته تأیید می‌شود. به‌عبارت‌دیگر می‌توان گفت که وضعیت عشایر اسکان‌یافته به لحاظ شاخص‌های اجتماعی به‌مراتب بهتر از عشایر اسکان نیافته است و تفاوت معناداری در بین دو گروه وجود دارد.
جدول- 11: بررسی آزمون یومان ویتنی درمجموع شاخص‌های اجتماعی
|
سطح معناداری |
جمع درجه‌ها |
میانگین درجه‌ها |
تعداد |
گروه |
|
00/0 |
25328 |
30/172 |
153 |
اسکان‌یافته |
|
6550 |
38/62 |
107 |
اسکان نیافته |
|
|
|
|
|
260 |
کل |
منبع: یافته‌های تحقیق، 1393
- تحلیل مؤلفه‌های شاخص اجتماعی
مشارکت: با توجه به مقدار میانگین مربوط به مشارکت در دو جامعه اسکان‌یافته و اسکان نیافته، مقدار تفاوت میانگین را می‌توان به‌وضوح مشاهده نمود که ادعای ما را مقدار سطح معناداری ((sig=0 معنا می‌بخشد و به دلیل اینکه کوچک‌تر از 5% است می‌توان گفت تفاوت معناداری بین دو گروه وجود دارد.
بهداشت و درمان: در شاخص بهداشت و درمان نیز با توجه به مقدار سطح معناداری (sig=.0 ) که کوچک‌تر از 5% است می‌توان بیان نمود که بین میانگین دو جامعه ازلحاظ امکانات بهداشتی تفاوت وجود دارد.
آموزش‌وپرورش: با توجه به سطح معناداری (sig=.000) که کوچک‌تر از 5% است می‌توان فرض عدم برابری میانگین دو جامعه را تأیید کرد.
امنیت: در بعد امنیت اجتماعی نیز با توجه به سطح معناداری (sig=.000) که کوچک‌تر از 5% است فرض عدم برابری میانگین دو جامعه تأیید می‌شود (جدول 12).
جدول- 12: بررسی آزمون یومان ویتنی در مؤلفه‌های اجتماعی
|
سطح معناداری |
جمع |
میانگین |
تعداد |
گروه |
شاخص |
|
00/0
|
23440 |
20/153 |
153 |
اسکان‌یافته |
مشارکت |
|
10490 |
04/98 |
107 |
اسکان‌یافته |
||
|
00/0 |
50/26814 |
26/175 |
153 |
اسکان‌یافته |
بهداشتی و درمانی |
|
50/7115 |
50/66 |
107 |
اسکان‌یافته |
||
|
00/0 |
27082 |
01/177 |
153 |
اسکان‌یافته |
آموزش‌وپرورش |
|
6848 |
64 |
107 |
اسکان‌یافته |
||
|
00/0 |
50/27149 |
45/177 |
153 |
اسکان‌یافته |
امنیت اجتماعی |
|
50/6780 |
37/63 |
107 |
اسکان‌یافته |
مأخذ: یافته‌های تحقیق،1393
جامعه عشایری که پس از جامعه شهری و روستایی جامعه سوم کشور می‌باشند به لحاظ تولیدات دامی و کشاورزی اعم از تأمین مواد غذایی و مواد خام برخی صنایع و از نگاهی دیگر بحث توسعه پایدار کل جامعه درخور اهمیت می‌باشند؛ لذا از یکسو سازمان‌دهی و ساماندهی ساختار اقتصادی و اجتماعی و فراهم آوردن زمینه بهره‌مندی از حداقل امکانات رفاهی و بهبود زیست این جامعه از طریق گسترش خدمات تولیدی، رفاهی، اجتماعی و زیربنایی و از سوی دیگر شناخت جامعی از شرایط زندگی آن‌ها امری اجتناب‌ناپذیر است.
امروزه رویکردها به سمتی گرایش یافته که زندگی عشایری دیگر نمی‌تواند با شرایط قرون گذشته تداوم یابد. اندیشه‌های نوسازی، رفع نیازهای اساسی و توسعه پایدار نیز به‌مرور بر این ادعا تأکیددارند. بدین ترتیب تدابیر لازم برای زندگی مطلوب‌تر آنان باید اتخاذ گردد. در این میان سیاست اسکان معمولاً به‌عنوان بهترین راه‌حل که می‌تواند نیازها و ضرورت‌ها را موردتوجه قرار دهد، مطرح می‌گردد. بااین‌وجود بررسی، مطالعه و انجام پژوهش‌های علمی و کاربردی در خصوص مقایسه شرایط دو گروه اسکان‌یافته و اسکان نیافته جهت تشخیص نقاط قوت و ضعف و همچنین میزان موفقیت طرح در توسعه ابعاد اقتصادی و اجتماعی اسکان‌یافته‌ها جهت تداوم و یا بازنگری در این سیاست‌ها ضرورت دارد. لذا در این پژوهش که از نوع پژوهش‌های توصیفی تحلیلی و با رویکرد پیمایشی در سطح شهرستان کوهرنگ بوده است، به این مهم پرداخته شد.
با توجه به نتایج تجزیه‌وتحلیل انجام‌گرفته، مشخص گردید جامعه عشایر اسکان‌یافته و اسکان نیافته در منطقه موردمطالعه درزمینه شاخص‌های اقتصادی نظیر درآمد، مالکیت، تولید و اشتغال تفاوت چندانی ندارند. این امر به دلیل آن است که در زمان اسکان گروه‌های عشایری کوچ رو در مناطق موردمطالعه امکان اشتغال تولید محور و درآمد پایدار برای آنان ایجاد نشده و به همین علت وضعیت اقتصادی‌شان تقریباً یکسان با اسکان نیافته‌هاست.
در زمینه شاخص‌های اجتماعی این تفاوت مشهود است. دلیل این امر ازآن‌جهت است که گروه اسکان‌یافته، نه‌تنها در برخورداری از خدمات و امکانات شرایط بهتری را دارا بوده‌اند بلکه به علت قرارگیری در مجاورت شهرها و روستاها، آن‌ها را ملزم به پذیرفتن بسیاری از تغییرات اجتماعی نموده است.
درمجموع در بیان یافته‌های کلی پژوهش می‌توان چنین بیان داشت که بین عشایر اسکان‌یافته و اسکان نیافته به لحاظ شاخص‌های اقتصادی تفاوت معناداری وجود ندارد؛ اما در شاخص‌های اجتماعی تفاوت معناداری وجود دارد. بنابراین فرضیه اول پژوهش رد شده و فرضیه دوم پژوهش تأییدمی شود.
آنچه از نتایج و یافته‌ها قابل‌توجه است اینکه اسکان بر زندگی و شرایط اقتصادی و اجتماعی عشایر تأثیر دارد. در برخی پژوهش‌ها تأیید گردید که در هر دو بعد اقتصادی و اجتماعی تأثیر مثبت داشته است (شاطریان و همکاران، 1381)؛ برخی نیز بر اثرات منفی در بعد اقتصادی و یا اجتماعی اسکان‌یافته‌ها اشاره دارند (عبدالهی، 1386. حاجتی،1371. لارسن و همکاران 2003. واسا، 2001 و ...)، اما غالب پژوهش‌ها تأثیر مثبت بر بعد اجتماعی و منفی (یا بدون تأثیر) بر بعد اقتصادی را بیان می‌دارند (ریاحی، 1392. رضوانی و دریکوند، 1386. باقری، 1382، هوگالی،2001 و ...) که نتایج این گروه از محققان با نتایج پژوهش حاضر نزدیکی و هماهنگی بیشتری دارد.
پیشنهاد‌ها
- با توجه به عدم تأثیر مثبت اسکان بر اقتصاد عشایر و تداوم شرایط قبل از اسکان، تنوع بخشیدن به فعالیت‌های اقتصادی در جامعه عشایری اسکان‌یافته با بهره‌گیری از امکانات، قابلیت‌ها و استعدادهای مناطق عشایری به‌منظور ایجاد، بهبود و توسعه اشتغال، درآمد پایدار و کمک به نگهداشت جمعیت در زیست‌بوم‌ها پیشنهاد می‌شود.
- به‌منظور ارتقاء سطح شاخص‌های فرهنگی در بین عشایر کوچ رو، افزایش یا بهبود شرایط خدمات‌رسانی درزمینهٔ های مختلف آموزشی، بهداشتی، درمانی، ارتباطی و ... بر اساس شرایط محلی و با کاربرد شیوه‌های سیار.
- توسعه آموزش رسمی و غیررسمی شامل آموزش‌های فنی، مهارتی و ترویجی متناسب با نیازهای جامعه عشایری اسکان‌یافته و اسکان نیافته، در راستای تقویت وضعیت اقتصادی.
- تقویت جنبه‌های گردشگری جامعه عشایری با توجه به قابلیت‌ها و ظرفیت‌های طبیعی، اجتماعی، فرهنگی و تلاش برای نهادینه کردن و بهره‌برداری مطلوب از آن‌ها.
- انجام تحقیقات و بهره‌گیری از یافته‌های علمی و مطالعه مناطق مستعد در عرصه زیست‌بوم‌های عشایری به‌منظور حمایت از اسکان عشایر داوطلب و ساماندهی کوچ متناسب با شرایط بومی و محلی.
- آموزش‌وپرورش که پایه اصلی شاخص اجتماعی است به‌طورجدی تری باید مدنظر سیاست‌گذاران جهت مناطق عشایری اسکان نیافته قرار گیرد. همچنین توسعه پوشش نهادهای حمایتی بیمه‌های اجتماعی و خدمات‌رسانی بهتر در جامعه عشایری اسکان نیافته پیشنهاد می‌شود.
1-ابراهیم پور، محسن، (1378)، تحلیل وضعیت توسعه‌ای مناطق عشایری کشور، فصلنامه عشایری ذخایر انقلاب، سازمان امور عشایر ایران. شماره 2.
2-اداره کل امور عشایر استان چهارمحال و بختیاری، (1390)، مطالعات ارزیابی برنامه ساماندهی اسکان عشایر در کانون‌های توسعه، مهندسین مشاور شرق آیند، شهرکرد.
3-آقا محمدی، مهدی و شرفی، حسین، (1390)، تحلیلی بر پراکندگی جغرافیایی ایلات و عشایر استان همدان. قومس، 144.
4-امان‌اللهی، سکندر، (1367)، کوچ‌نشینی در ایران، ویراست دوم، چ 8، انتشارات آگاه، تهران،310.
5- باقری، خدایار، (1382)، تعیین آثار اسکان بر وضعیت اجتماعی و اقتصادی عشایر اسکان‌یافته در روستای عشایری کوله جاز شوشتر، پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه صنعتی اصفهان. استاد راهنما: احمد خاتون‌آبادی. اصفهان.
6-بخشنده نصرت، عباس. میراج، فرحناز، (1390)، جامعه و منطقه بندی جمعیت عشایر کوچنده ایران، نشر نصرت، تهران 242.
7-توکلی، جعفر و ضیاتوانا، محمدحسن، (1388)، پیامدهای فضایی اسکان عشایر در استان چهارمحال و بختیاری، فصلنامه روستا و توسعه، سال ۱۲، ش ۱. صص 53-86.
8-توکلی، جعفر، (1383)، مروری بر نظریات و تجارب موجود در زمینه اسکان عشایر، مجموعه مقالات همایش ملی ساماندهی جامعه عشایر ایران، سازمان امور عشایر ایران، تهران، 54.
9-حاجتی، مهدی، (1371)، گزینه ترکیبی رمه گردانی و اسکان بهترین استراتژی توسعه زندگی عشایر، فصلنامه ذخائرانقلاب، ش 19.
10-حسینی ابری، سید حسن، (1373)، مروری بر منطقه کوهرنگ در رابطه با اسکان عشایر، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، ص 75-62
11-دهخدا، علی‌اکبر، (1372)، فرهنگ لغت دهخدا. تهران.
12-رضایی، پژمان، (1391)، ارزیابی برنامه ساماندهی عشایر در کانون‌های توسعه، فصلنامه ذخایر انقلاب، ش 57. صص 40-9.
13-رضوانی محمدرضا، دریکوند، مسلم، (1386)، بررسی و ارزیابی کانون‌های ساماندهی و اسکان عشایر مطالعه موردی: کانون کمری، شهرستان ازنا، مجله جهاد، ش 279. صص 151-133.
14-ریاحی، وحید؛ احمدی، راشد. عزمی، آئیژ، (1392)، بررسی نقش طرح‌های اسکان در توسعه اقتصادی و اجتماعی عشایر، مطالعه موردی (کانون‌های اسکان استان کهگیلویه و بویراحمد)، تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی. ش 28 صص 112-95.
15-سازمان امور عشایر ایران، (1391)، آئین‌نامه ساماندهی عشایر ایران، انتشارات آیندگان با همکاری سازمان امور عشایر ایران، 32.
16-شاطریان، محسن، گنجی پور، محمود و اشنویی، امیر، (1390)، تبیین پیامدهای فضایی احداث شهرک‌های عشایری برای روستاهای پیرامونی، مطالعه موردی بخش مرکزی شهرستان کوهرنگ، فصلنامه روستا و توسعه، ش 3. صص 133-150.
17-صادقی بازرگانی، همایون؛ عرشی، شهنام؛ مرتضی زاده، علی‌اکبر؛ بشیری، جعفر؛ امینی نانی، نیره؛ سزاوار، سیدهاشم؛ عدالتخواه، حسن؛ سیف نژاد، شهرام؛ روحی، علی و شهلا زاده، هاله، (1384)، مطالعه وضعیت شاخص‌های بهداشت و سلامت در عشایر استان اردبیل، مجله علمی پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی اردبیل، دوره پنجم، شماره 2. صص 159-150.
18-صالحی، اصغر، (1383)، بررسی تطبیقی طرح ساماندهی عشایر در دو کانون گل‌افشان و چشمه رحمان، گزارش نهایی طرح پژوهشی، مرکز تحقیقات کشاورزی استان اصفهان.
19-صیدایی، اسکندر، دهقانی، امین، (1390)، برنامه‌ریزی زیست‌بوم‌های عشایری، انتشارات جهاد دانشگاهی اصفهان، اصفهان، 136.
20-صیدایی، سیداسکندر، (1377)، توسعه پایدار جامعه عشایری ایران در آینده (چهارچوب نظری، استراتژی‌های توسعه)، نشریه میان رشته ای دانشکده ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان)، ش 13 و 14، صص 100-83.
21-صیدایی، سید اسکندر، (1386)، توسعه پایدار جامعه عشایری ایران، تهران، موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی، تهران، 146.
22-عاشقی، منصور، (1384)، نگرشی پیرامون وضعیت عشایر و نقش و جایگاه آن‌ها در ایجاد هویت ملی و امنیت ملی. فصلنامه علوم اجتماعی دانشگاه آزاد خلخال، پیش شماره 5، صص 170-151.
23-عبداللهی، محمد، (1386)، اسکان عشایر و توسعه و بهبود حیات اجتماعی آنان در ایران (مطالعه موردی: طایفه وری علی نظر در استان ایلام)، نامه علوم اجتماعی، شماره 32. صص 53-19.
24-عمادی، محمدحسین، (1384)، آینده عشایر در فرایند برنامه‌ریزی توسعه ملی، مجموعه مقالات همایش ملی ساماندهی جامعه عشایر ایران، جلد اول، نقش بیان، تهران.
25-کفیل زاده، فرخ. اسمعیلی زاده، علی. سیدان، مهدی، (1381)، اقتصاد تولید بخش دامداری عشایر کوچنده و اسکان‌یافته، مطالعه موردی، ایل کرد، مجله اقتصاد کشاورزی و توسعه، ش 38، صص 223-201.
26-محمد پور، احمد و احمدی، نگار، (1384)، مقدمه‌ای بر روش‌ها و سیاست‌های توسعه و ساماندهی عشایر کشور از دیدگاه توسعه انسانی، توسعه پایدار و انسان‌شناسی توسعه؛ ارائه یک مدل ترکیبی و کاربردی، مجموعه مقالات همایش ملی ساماندهی جامعه عشایر ایران، نقش بیان، تهران.
27-مشیری، سید رحیم، (1387)، جغرافیای کوچ‌نشینی، انتشارات سمت، تهران، 247.
28-معین، محمد، (1364)، فرهنگ فارسی معین، انتشارات سپهر، تهران.
29-منصوری، مسعود، (1381)، بررسی مقایسه‌ای زمینه‌های اقتصادی تولید در گروه‌های عشایری و گرایش آنان به تغییر و تحول در شیوه تولید عشایری، مطالعه موردی: ایل جلالی-شمالغربکشور. مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، ش 1 ص 60-72.
30-مهدوی، مسعود. رضایی، پژمان. قدیری معصوم، مجتبی، (1386)، روستاهای برآمده از اسکان عشایر و چالش‌های آن؛ فصلنامه روستا و توسعه، سال 10، شماره 1. صص 61-41.
31-میر فردی، اصغر وامان اللهی بهاروند، سکندر، (1383)، فرایند نوسازی و دگرگونی در ساخت‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ایلات مطالعه موردی: ایلات ممسنی (1300-1378)، مجموعه مقالات همایش ملی ساماندهی جامعه عشایر ایران، تهران: نقش بیان.
32-نیک خلق، علی‌اکبر. نوری، عسگری، (1391)، زمینه جامعه‌شناسی عشایر ایران، چاپخش، چاپ چهاردهم، 176.
33-Khogali, Mustafa Mohamed, (2001), Nomads and Their Sedentarization in Sudan. Khartum: University of Khartum, Department of Geography.
34-Larsen, K. et al. (2003), “Sedentarization of nomadic people: the case of the Hawawir in Um Jawasir Northern Sudan”. Dry Lands Coordination Group, Report No24.
35-Vassa, S. (2001), “Sedentarization of pastoral nomads”. Available on: http://www. vassa.net/saloni/ nomads htm.
)
