Document Type : Original Article
Authors
University of Yazd
Abstract
Keywords
طرح مسئله
هیراسکار[1] نظر خود در رابطه بااهمیت احیاء و برنامهریزی در بافتهای مرکزی اینگونه بیان میکند: «برنامهریزی مجدد بخش مرکزی و قدیمی شهرها از پیاده کردن انسان در کره ماه مشکلتر است»(هیراسکار، 1989: 190). وجود محلههای تاریخی در شهرها در رابطه با بافت شهری، یک جذابیت درهمتنیده و ترکیبی است. این محلهها، ضمن اینکه هویت و وجههای خاص دارند، مکانی هدفمند هستند که درگذر زمان تثبیتشدهاند. بااینحال، از دشواریهایی نیز رنج میبرند. پارهای از این دشواریها، مربوط به فرسودگی بدنهی بنا و یا ناحیهی تاریخی است. فرسودگی یا مزیت ازدسترفته، به معنای کاهش عمر مفید یک کالای سرمایهای درروند زمانی است. بهطورکلی، فرسودگی نتیجهی تغییر و ثبات نسبی بافت ساختهشده و محل آن است. هرچه عمر بنا بیشتر میشود و فضای مجاور آن دگرگون میشود، بنا نیز بیشتر میفرساید. ازاینرو، وقتی نتواند پذیرای کاربریهای کنونی باشد فرسودهتر میشود (تایسدل و همکاران، 1390: 56-57). فرسودگی یکی از مهمترین مسائل مربوط به فضای شهری است که باعث بیسازمانی، عدم تعادل، عدم تناسب و بیقوارگی شهر میشود. فرسودگی عاملی است که به زدودن خاطرات جمعی، افول حیات شهری واقعهای و شکلگیری حیات شهری روزمرهای کمک میکند. این عامل با کاهش عمر اثر باعث حرکت بهسوی نقطه پایانی بنا میگردد (حبیبی و مقصودی، 1386: 15). فرسودگی بافت و عناصر درونی آن به سبب قدمت و یا فقدان برنامهی توسعه و نظارت فنی بر شکلگیری آن بافت به وجود میآید. پیامد فرسودگی بافت که درنهایت به از بین رفتن منزلت آن در اذهان شهروندان منجر میشود، در اشکال گوناگون ازجمله کاهش و یا فقدان شرایط زیست پذیری و ایمنی، نابسامانیهای کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و تأسیساتی قابل دریافت و شناسایی است (سلیمانی، 1386: 34). درواقع عدم انطباق بین نیازهای امروزی شهروندان و بافتهای قدیمی، مشکلات فراوانی بهخصوص ازلحاظ کالبدی ایجاد کرده است و درصد قابلتوجهی از بافت شهرها در کشور به بافتهای فرسوده تبدیلشدهاند که این مسئله منجر به ترک اینگونه بافتها از ساکنین بومی گشته است. لذا بایستی بااطلاع از نیازها، خواستهها و پیشنهادهای ساکنین در راستای ساماندهی و اقدامات اجرایی در محله گام برداشت. چراکه نادیده گرفتن شهروندان در طرحهای عمران شهری ازجمله طرحهای مربوط به ساماندهی بافتهای فرسوده که اغلب منطبق بر بخشهای قدیمی و تاریخی شهرها میباشند، به معنی چشمپوشی از مشارکت مادی و معنوی مردمی خواهد بود که نقش اصلی این فرآیند را ایفا میکنند؛ اما متأسفانه باوجود منافع و ضرورتهای آشکار و نهان مشارکت مردمی در انواع طرحهای شهری به دلیل دخالت گسترده مردم در فرآیند انجام آنها، هنوز مشارکت مردمی در اینگونه طرحها جایگاه مشخص و پررنگی ندارد. مقابله با این پیامدهای منفی در صورتی میسر میگردد که فرآیند شناسایی بافتهای فرسوده و میزان آن در این بافتها بهصورت صحیح صورت پذیرد و متناسب با نوع فرسودگی نوع مداخله تعیین گردد. بهعلاوه نظرات و خواستههای ساکنین این بافتها و مشارکت آنها در تمامی مراحل تهیه، تصویب و اجرای طرح مدنظر قرار گیرد تا موفقیت و تحقق طرحها را به همراه داشته باشد.
این مسائل گریبان گیر تمامی شهرهای جهان است و شهرهای ایران نیز از آن مستثنی نیستند؛ اما آنچه اهمیت مییابد شیوه برخورد با آن است. در بیش از 100 شهر ایران حدود 87 هزار هکتار بافت شهری فرسوده وجود دارد. شهر اصفهان بهعنوان سومین کلانشهر ایران؛ دارای 21/2280 هکتار (حدود 11%) بافت فرسوده است. منطقه سه شهرداری اصفهان با مساحت 06/299 هکتار بافت فرسوده بخش عظیمی از بافت تاریخی شهر اصفهان را شامل میگردد و دارای 9 پهنه بافت فرسوده است. این بخش از اصفهان تاریخی باوجود دارا بودن پتانسیلهای ویژه، در صورت بیتوجهی به آن، علاوه برخالی شدن از سکنه بومی و جایگزینی اقشار مهاجر با منزلت اجتماعی پایین، فرسودگی کالبدی و عملکردی بناها و مجموعهها، موجب کاهش جذب گردشگر میگردد که بهتبع تأثیری بس فراگیر به سایر مناطق و محلات شهر خواهد گذاشت. لذا توجه به بافت محلات این منطقه، نهتنها موجب ساماندهی بافت محلات آن منطقه میگردد بلکه در کل شهر اصفهان اثرات مطلوبی را به همراه خواهد داشت. لذا پژوهشگر در این تحقیق در پی آن است که شاخصهایی جامع در تمامی زمینههای مرتبط با مسائل شهری در جهت شناسایی و تشخیص بافتهای فرسوده ارائه دهد و میزان فرسودگی محلات مختلف را بر این مبنا موردسنجش قرار دهد و در پی پاسخ به این سؤال است که آیا تنها معیارهای کالبدی در تشخیص بافتهای فرسوده کفایت میکند یا در تعیین میزان فرسودگی بافت محلات شهری باید از ابعاد گوناگون دیگری بهره جست؟ بهعلاوه در این پژوهش میزان و نحوه مشارکت ساکنین محلات دارای بافت فرسوده منطقه 3 نیز موردبررسی و ارزیابی قرارگرفته است و رتبه هر محله ازنظر تمایل ساکنین به مشارکت در فرآیند ساماندهی بافت محله را مشخص نموده است تا در تهیه و اجرای طرحهای آتی ساماندهی بافت محلات موردمطالعه از رویکرد مشارکتی جهت بهبود و ارتقاء سطح کیفی بافت محلات بهره گرفته شود.
مبانی نظری
بافت فرسوده و ویژگیهای آن
بافت فرسوده بخشهایی از بافت تاریخی را در برمیگیرد که ازلحاظ کالبدی کیفیت نازلی دارند و باوجود قدمت تاریخی، از دیدگاه ساختاری و عناصر و ابنیه دستخوش تغییر شدهاند و ازلحاظ کالبدی، معماری و مرفولوژی واجد هیچگونه ارزش تاریخی نیستند. در اینگونه بافتها بهندرت به تک بناهای ارزشمند برمیخوریم (ابلقی، 1380: 122). بافتهای فرسوده به علت گذشت زمان و عدم سرمایهگذاری لازم در نگهداری از آنها با ویژگیهای خاصی مواجه هستند که شامل موارد ذیل است: عدم دسترسی به درون بافت، فقدان تأسیسات زیربنایی مناسب، مشکلات زیستمحیطی و بالا بودن حجم آلودگی، کمبود امکانات گذران اوقات فراغت، فقر و محرومیت، آسیبپذیری در برابر زلزله، سرانه کم خدمات، جمعیت زیاد (تراکم بالای جمعیت)، تراکم ساختمانی کمدوام، ناامنی و معضلات اجتماعی (عندلیب، 1385: 2). شورای عالی شهرسازی و معماری ایران ویژگیهای بافت فرسوده شهری را در قالب شش معیار بیان میکند: عمر ابنیه، دانهبندی و تعداد طبقات، نوع مصالح، وضعیت دسترسیها، وضعیت خدمات و زیرساختهای شهری، شاخصهای کیفی؛ که برای هریک ضوابط برای شناسایی معرفیشده است (برگرفته از دویران و همکاران، 1390: 77 و عزیزی، 1389: 9-10).
معیارهای مصوب شناسایی بافتهای فرسوده
شناسایی بافتهای فرسوده بهتناسب نارساییهای آنها، با شاخصهای متفاوتی، میتواند صورت گیرد. تجربه سازمان نوسازی در مواجه با بافتهای فرسوده حاکی از عدمکفایت روش مصوب فعلی است. در مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری سه شاخص ناپایداری، نفوذناپذیری و ریزدانگی برای تشخیص بافتهای فرسوده مدنظر قرارگرفته که بر اساس این معیارها، مبنای شناسایی بافتهای فرسوده، بلوکهای شهری است. هر بلوک شهری که 50 درصد قطعات آن مشمول هر یک از معیارها باشد، فرسوده است (منصوری و خانی، 1387: 15). مهمترین معیارهای تبیین فرآیند فرسودگی بافت شهری عبارتاند از:
شناسایی و تعیین بافتهایی که عمدتاً دارای کالبدی کهنه و شبکه ارتباطی کمعرض و فرسوده هستند، ازجمله ملاکهای تشخیص بافتهای فرسوده است. ارزیابی و شناخت بافتهای مذکور به دلایل گوناگون در شهرهای مختلف، شاخصهای تعیینکننده و ارزشهای متفاوتی دارند و میطلبد که از تجربیات شناسایی آنها و تعیین ویژگیهای مشترک و خاص هرکدام، به تعاریف جدیدی برسیم. لذا تدوین معیارهای خاص و نحوه شناخت آنها ضروری به نظر میرسد(سلیمانی، 1386: 34).
مشارکت
واژه مشارکت[2] از حیث لغوی به معنای درگیری و تجمع برای منظوری خاص است در مورد معنای اصطلاحاتی آن بحثهای فراوانی شده است ولی درمجموع میتوان جوهره اصلی آنها درگیری، فعالیت و تأثیرپذیری دانست (علوی تبار،1379).مشارکت به معنی درگیرشدن بسیار نزدیک مردم در فرا گردهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی مؤثر بر زندگی آنان است. میزان مشارکت افراد در جامعه مردمسالار بر اساس خواست خود آنان و با معیار شایستهسالاری تعیین میشود (هادیان و دانشپور، 1387: 2).مشارکت مردمی به معنی گردهم آیی و تشکل آگاهانه و خودجوش جمعی از شهروندان ساکن در یک محدوده بهمنظور بهبود وضعیت زندگی به شیوهای غیرانتفاعی و بر اساس آگاهیهای فردی و جمعی آنها در کلیه مراحل تهیه طرح، نظارت و اجرا است. بهنحویکه این دخالت و درگیری داوطلبانه منجر به بروز ظرفیتها و پتانسیلهای نهفته مردمی شده و آنها را با محدودیتها و امکانات طرح در هریک از مراحل آن آشنا ساخته و موجب تقویت اعتمادبهنفس، افزایش روحیه همکاری و همچنین تحکیم همبستگیهای اجتماعی میشود. از طرفی قدرت رویارویی مردم با مسائل و مشکلات زندگی شهری افزایش مییابد (هادیان و دانشپور، 1387: 1-2).مشارکت ازنظر سطح (خرد، میانی، کلان)، ازنظر انواع، برحسب انگیزههای ایجادی آن (درونزا، برونزا)، برحسب چگونگی دخالت مردم(مستقیم، غیرمستقیم)، برحسب سطوح فراگیری(محلی، منطقهای، ملی)، برحسب کیفیت همکاری مردم (طبیعی، خودانگیخته، داوطلبانه، برانگیخته، تحمیلی یا اجباری)، برحسب سطوح اجرایی و محتوی عملکردی (بهرهمندی خدمات، ارزیابی خدمات، ارائه پیشنهاد، تصمیمگیری و برنامهریزی، اجرا، نظارت)، برحسب موضوع و قلمرو اجرایی (سیاسی، اقتصادی، اجتماعی) حائز اهمیت است(طالب،1375).
پیشینه پژوهش
بهمنظور اطلاع از روند مطالعات گذشته درزمینه پژوهش حاضر و حصول نتایجی کارا و مؤثر درزمینه شاخصهای شناسایی بافتهای فرسوده و اقدامات صورت گرفته درزمینهٔ ساماندهی این بافتها؛ مقالات، کتب و پایاننامههای متعددی مطالعه گردیده است. در اینجا بهصورت کلی در جدول شماره 1 به ذکر نمونههایی از این پژوهشها در داخل و خارج از کشور بهصورت مختصر اشاره میگردد:
نتایج حاصل از روند پژوهشهایی که عاملهای مختلفی در ایجاد و یا تشدید فرسودگی بافتها را بیان نمودهاند حاکی از آن است که تنها سه شاخص مصوب شورای عالی شهرسازی و معماری برای شناسایی بافتهای فرسوده شهری کافی نیست. بااینحال هر پژوهش بر مجموعهای ز شاخصها تأکید نموده است و یا تمامی ابعاد را در نظر نگرفته است. لذا پژوهش حاضر با بهرهگیری از این عوامل و سایر مطالعات انجامشده با در نظر گرفتن مجموعه عوامل، شاخصهایی را که در فرسودگی بافت محلات تأثیرگذار میباشند و قابلیت سنجش و مقایسه بین محلات را دارا میباشند؛ ارائه نموده و از این منظر مجدداً محلات دارای بافت فرسوده در منطقه سه را مورد بازبینی قرار میدهد و همچنین میزان مشارکت ساکنین را در فرآیند ساماندهی این محلات ارزیابی مینماید.
جدول -1: خلاصه نتایج پژوهشهای داخلی و خارجی درزمینه موضوع پژوهش حاضر
|
پژوهشگر/سال |
عنوان پژوهش |
خلاصه نتیجه |
|
راسکین / 1849 |
هفت مشعل معماری |
مطالعات درباره شهر ونیز بود. الگوی مداخلهای محتاطانه در بهسازی و مرمت بافتهای تاریخی را پیشنهاد داد که تداوم کاربری و بهبود کالبد بدون دخالت مستقیم و بارز، پیشنهاد وی برای بهسازی بافتهای فرسوده بوده است. |
|
سیته /1889 |
زیباسازی شهرها |
بهسازی و بازسازی بافتهای فرسوده را با پیشنهاد کاربری که در آن احترام به کالبد اصل اساسی بوده و بهبود کارکرد را به دنبال داشت مطرح کرد. وی بهبود کارکردی و کالبدی بافتهای فرسوده و تاریخی را نه با ماهیت مدرنیستی بلکه با نگاه به گذشته و امروزی سازی آن، بهترین شیوه مداخله میدانست. |
|
میدلتون[3]/1987 |
نوسازی شهری در آمریکا، تجربهی بالتیمور |
توجه به بخش خصوصی برای نوسازی باهدف مشارکت مردمی در طراحی و اجرای پروژهها، توسعه و رونق گردشگری و جذب جهانگرد از سراسر دنیا، حفظ مجموعههای تاریخی بافتهای قدیم، اهمیت درک پیوستگی و تداوم زمانی برنامهها در امر نوسازی و بهسازی بافتهای شهری بوده است. |
|
ارزیابی کیفیت محلههای تاریخی شهری |
به بحث درباره تغییر کانون توجه، از طرحهای نوسازی جامع و دگرگونیهای کامل کالبدی به اقدامات حفاظتی و طرحهای شهری میپردازد که نشان از اهمیت دادن بیشتر و توجه به سرشت کالبدی موجود در محلهها، هویت مکانی آنها و پیوندهای تاریخی و فرهنگیشان دارد. |
|
|
علیاکبری و عمادالدین/1387 |
توانمندسازی کالبدی-کارکردی بافتهای فرسوده شهری، مورد: شهر گرگان |
عوامل انحطاط و فرسودگی مراکز قدیمی شهرها را در هشت جنبه نشان داده و موردبررسی قرار داده است: شاخصهای کالبدی- فضایی، اجتماعی-جمعیتی، نظام کارکردی، نظام حرکتی، اقتصاد شهری، زیرساختی، زیستمحیطی، مدیریت شهری |
|
ماجدی/1389 |
توسعههای شهری امروز، بافتهای فرسوده آینده |
بیان میکند علاوه بر سه عامل (ریزدانگی، نفوذناپذیری، ناپایداری) که عمدتاً عوامل کالبدی است، تراکم بالای جمعیتی و ساختمانی در این بافتها و یا سکونتگاههای شهری، شرایط نامطلوب اقتصادی، درآمد کم، بیکاری و فقر نسبی، شرایط نامساعد اجتماعی، عدم برخورداری از خدمات شهری و امنیت ناکافی و همچنین شرایط نامناسب سکونتی و زیستمحیطی نیز مشهود است. ازاینرو عوامل دیگری در شناسایی بافتها فرسوده حائز اهمیت هستند که عوامل اقتصادی، اجتماعی، زیستمحیطی، زیرساختی، حقوقی، مدیریتی را شامل میشود. |
|
ایازی/1385 |
شناسایی بافتهای فرسوده با استفاده از سیستم اطلاعات مکانی (GIS)[7] |
شاخصهای محاسبهی پهنه و بناهای هر بلوک و مساحت خیابانهای اطراف بلوک، محاسبهی عرض خیابانهای اطراف هر بلوک و تعیین بنبست بودن آنها و محاسبهی ضریب نفوذپذیری هر بلوک و اختصاص آن به بلوک موردنظر را بهعنوان شاخصهای شناسایی به کار گرفته است. |
|
حسنی/1387 |
سنجش و اندازهگیری میزان فرسودگی بافتهای شهری با استفاده از منطق فازی[8] و ارزشگذاری لایهها[9] در GIS |
عوامل دخیل در فرسودگی کالبدی را شامل موارد زیر بیان میکند: عمر ابنیه، نوع مصالح، طبقات، وضعیت دسترسی به شبکه معابر، دسترسی به خدمات زیربنایی، قرارگیری در حریم عوامل طبیعی و مصنوعی، مالکیت و قیمت ابنیه.
|
|
ملک محمد نژاد و تیکرانیان/ 1387 |
بررسی میزان کارایی معیارهای کمی در تعیین حوزههای فرسوده شهری نمونه موردمطالعه: شهر فردوس |
اندازه شهر، توان اقتصادی ساکنین و مدیریت شهری و بهطورکلی شرایط کالبدی- فضایی متنوع، عواملی هستند که ابعاد و ویژگیهای فرسودگی متفاوتی را به شهرهای مختلف میبخشند. |
|
یوسفی و جوینده مهر/ 1387 |
تحلیلی بر شاخصهای کالبدی فرسودگی بافتهای شهری (مطالعه موردی: بافت تاریخی شهر نهاوند) |
عوامل اقتصادی، اجتماعی، حقوقی، کالبدی و مدیریت و برنامهریزی را مهمترین عوامل فرسودگی بافتهای کهن شهری و ناحیه مرکزی شهرها عنوان میکند و پژوهش خود را حول محور عوامل کالبدی پیش میبرد. ازجمله عوامل کالبدی اشارهشده در این پژوهش میتوان به این موارد اشاره نمود: تراکم ساختمانی و فشردگی بافت و چسبیدگی واحدها، معابر پرپیچوخم و باریک، بناهای مخروبه و فرسوده، وجود اقشار مهاجر یا کمدرآمد، بالا بودن هزینه نگهداری واحدها، عدم انطباق خصوصیات معماری مسکن و ابنیه تجاری با شیوههای جدید زندگی و کار، هزینه و زحمت فراوان تأمین تأسیسات و تجهیزات شهری در اینگونه بافتها. |
|
رهنما و همکاران/1387 |
کاربرد تلفیقی مدل فرآیند تحلیل سلسله مراتبی و سیستم اطلاعات جغرافیایی برای شناسایی نقاط اولویتدار توسعه محلات مراکز شهری، نمونه: محله پاچنار شهر مشهد |
محلات را بر اساس 5 شاخص (وسعت املاک، میزان فرسودگی، عرض معابر، کاربری و وضعیت دوام املاک) و طبقهبندی مربوط به هریک ازنظر ماهیت فرسودگی و بهتبع آن احیا با یکدیگر مقایسه نموده است. |
|
عزیزی/1389 |
تدوین و تعیین معیارهای شناخت بافتهای فرسوده شهری نمونه موردی: شهر شیراز |
مجموعهای از شاخصها و معیارهای اجتماعی، اقتصادی، جمعیتی و زیستمحیطی اعم از کمی و کیفی وجود دارند که در ترکیب با معیارهای کالبدی میتواند در شناسایی و تشخیص مسائل بافتهای فرسوده شهری مؤثر باشند که میتواند در گونهبندی اینگونه بافتها و شناخت الگوها و نحوه مداخله در بافتهای فرسوده اثربخش باشند. |
مأخذ: نتایج حاصل از مطالعات نگارندگان
سؤالها
در راستای دستیابی به هدف اصلی پژوهش، 2 سؤال زیر مطرح میگردد و فرایند این پژوهش در پی یافتن پاسخ آنها است که:آیا در فرآیند فرسودگی بافتهای شهری به جزء سه شاخص کالبدی پیشنهادی شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، معیارهای دیگری نیز اثرگذار هستند؟ومیزان و نوع مشارکت ساکنین در فرآیند ساماندهی بافت محله تحت تأثیر چه عواملی است؟
محدوده و قلمرو پژوهش
شهر اصفهان بر مبنای تقسیمات شهرداری دارای 15 منطقه است. بر اساس سرشماری سال 1390 منطقه سه شهر اصفهان با جمعیت 111889 نفر؛ در سمت شرق محور چهارباغ و شمال رودخانه زایندهرود قرارگرفته است. این منطقه با مساحت 1118 هکتار دارای پنج ناحیه و 14 محله است که از این بین هشت محله (سرچشمه، سر تاوه، احمدآباد، جویباره، شهشهان، سنبلستان، نقشجهان و امامزاده اسماعیل) بهعنوان محلاتی که دارای بافت فرسوده میباشند با مجموع 51557 نفر جمعیت و 618 هکتار مساحت معرفیشدهاند. مساحت محدوده بافت فرسوده اصفهان و مساحت بافت فرسوده منطقه سه شهر اصفهان به ترتیب برابر با 21/2280 و 06/299 هکتار است که در میان مناطق 15 گانه، منطقه سه با تعداد 9 پهنه و مساحت مذکور بیشترین مساحت بافت فرسوده را به خود اختصاص داده است. شکل 1 موقعیت محدوده موردمطالعه را نشان میدهد. (معاونت برنامهریزی، پژوهش و فناوری اطلاعات شهرداری اصفهان- اداره آمار و تحلیل اطلاعات،1391).
شکل- 1: موقعیت محدوده موردمطالعه
مأخذ: نگارندگان
دادهها و روشها
روش تحقیق و مراحل آن
این تحقیق ازنظر هدف تحقیق کاربردی- توسعهای و روش آن توصیفی- تحلیلی است. جمعآوری اطلاعات اعم ازنظری و میدانی با استفاده از منابع مختلف شامل کتب، مقالات، اطلاعات سازمانها، پرسشنامه، نقشهها و تصاویر انجامشده است. در این پژوهش اطلاعات مربوط به برخی از شاخصهای موردنظر و همچنین مباحث مربوط به مشارکت ساکنین با استفاده از توزیع 262 پرسشنامه در سطح محلات موردمطالعه جمعآوری گردید. لازم به ذکر است که جهت سنجش روایی و پایایی پرسشنامه، تعداد 30 پرسشنامه بهعنوان پیشآزمون در سطح محلات توزیع گردید و با به دست آمدن ضریب آلفای کرونباخ 811/0، توزیع پرسشنامهها در محلات انجام گردید. حجم نمونه در این پژوهش، با توجه بهکل جمعیت و تعداد کل خانوارهای ساکن در محدوده و با استفاده از فرمول کوکران و پس از تعدیل با توجه به محدودیتهای پژوهش محاسبه گردید. روش نمونهگیری از نوع احتمالی ساده و بهصورت منظم (سیستماتیک) است.
برنامهریزی جدید و روش ارزیابی شناختهشده همچون فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP[10]) بهعنوان یک روش قوی برای برخورد با واقعیتهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و مقابله با تغییرات تکنولوژیکی در کشورهای کمتر توسعهیافته معرفیشده است (رامانجام و ساعتی[11]، 1981: 81). رویکرد فرآیند تصمیمگیری چند معیاره بهاینترتیب است که معیارها در یک ساختار سلسله مراتبی قرارگرفتهاند (ساعتی، 1990: 9). فرآیند AHP روشی است که بهوسیلهی آن رتبهبندی گزینههای یک مسئله با استخراج اولویتها فراهم میشود (ساعتی و پنیواتی و شانگ[12]، 2007: 1041). فرآیند مدل AHP در 5 مرحله انجام میگردد که در شکل شماره 2 نمایش دادهشده است.
شکل-2: مراحل مدل فرآیند تحلیل سلسله مراتبی(AHP)
مأخذ: برگرفته از زبردست، 1380، 15 و معصومیاشکوری، 1387، 133-137
معیارهای موردبررسی در قالب شش معیار (کالبدی، زیستمحیطی، اجتماعی، اقتصادی، ساختمانی و خدماتی) و 24 شاخص، پس از جمعآوری اطلاعات مربوط به هر یک در محلات موردمطالعه با استفاده از تکنیک تحلیل سلسله مراتبی (AHP) مورد مقایسه و ارزیابی قرار میگیرند و بهعلاوه محلات فرسوده نیز ازنظر این معیارها و شاخصها با استفاده از این مدل مقایسه و رتبهبندی میشوند. فرآیند انجام این مدل در این پژوهش با استفاده از نرمافزار Expert Choice انجام پذیرفته است. درنهایت بر مبنای نتایج حاصل از پرسشنامه درزمینه مشارکت ساکنین در فرآیند ساماندهی محلات موردمطالعه بر این اساس نیز رتبهبندی شدهاند.
معرفی متغیرها و شاخصها
این پژوهش بر مبنای نتایج حاصل از مطالعات طرحها و پژوهشهای مرتبط با شاخصهای فرسودگی، 6 معیار و 27 شاخص را بهعنوان شاخصهای اثرگذار در فرآیند فرسودگی بافتهای شهری معرفی کرده است که در جدول شماره 2 معیارها، زیرمعیارها و نحوه سنجش آنها ارائهشده است.
جدول -2: معرفی معیارها، زیر معیارها و نحوه سنجش آنها
|
معیار |
زیر معیار |
نحوه سنجش |
|
کالبدی |
نفوذناپذیری |
بر اساس مساحت و درصد معابر درون و پیرامون محله به تفکیک عرض کمتر و بیشتر از 6 متر محاسبه گردیده است و درنهایت محلات بر اساس معابر کمتر از 6 متر با یکدیگر مقایسه شدهاند. |
|
نسبت توده و فضا |
بر اساس مساحت و درصد توده و فضا به تفکیک محلات مورد مقایسه قرارگرفته است. |
|
|
کفسازی و مصالح نامناسب معابر |
از طریق توزیع پرسشنامه میان ساکنین و سنجش میزان رضایت آنان از کفسازی و مصالح معابر محله موردسنجش قرارگرفته است. |
|
|
اقتصادی |
قیمت پایین مسکن |
استعلام از چندین مشاور املاک و بنگاههای واقع در محدوده موردمطالعه در رابطه باقیمت یک مترمربع زمین در جداره خیابانهای پیرامون محله و داخل بافت محلات و سپس میانگین قیمت در هر محله محاسبه و مورد مقایسه با سایر محلات قرارگرفته است. |
|
کم درآمدی خانوار |
از طریق توزیع پرسشنامه در سطح محلات، درآمد ماهانه خانوار بر اساس درآمد سرپرست خانوار و دیگر شاغلان خانواده جمعآوری گردید و درنهایت در طبقات مختلف درآمدی (کمدرآمد، درآمد متوسط، درآمد مناسب) مورد مقایسه قرار گرفتند. |
|
|
نرخ بیکاری |
بر اساس اطلاعات آماری سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385، جمعیت فعال ازنظر اقتصادی، جمعیت شاغل و بیکار در بررسی و نرخ بیکاری این محلات محاسبه گردید. |
|
|
سطح پایین شغل سرپرست خانوار |
- |
|
|
اجتماعی |
امنیت پایین |
از طریق توزیع پرسشنامه در محلات با مطرح کردن گویههایی سطح امنیت در محله موردسنجش قرار گرفت. |
|
بالا بودن نرخ خانوار در واحد مسکونی |
بر اساس اطلاعات آماری سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385، تعداد خانوار، واحدهای مسکونی و شاخص تراکم خانوار در واحد مسکونی محاسبه و مورد مقایسه قرار گرفت. |
|
|
بالا بودن تراکم جمعیتی |
بر اساس اطلاعات موجود از جمعیت و مساحت محلات بر اساس سرشماری 1385، شاخص تراکم جمعیتی محاسبه و مورد مقایسه قرار گرفت. |
|
|
بالا بودن بعد خانوار |
بر اساس تعداد جمعیت و تعداد خانوار موجود، بعد خانوار در محلات محاسبه گردید. |
|
|
تنوع قومی |
از طریق توزیع پرسشنامه موردسنجش قرارگرفته است. |
|
|
نرخ رشد منفی |
نرخ رشد محلات موردمطالعه بر اساس جمعیت سال 75 و 90 که به ترتیب بهعنوان جمعیت سال مبدأ و مقصد میباشند، محاسبه گردید. |
|
|
غیربومی بودن ساکنین |
بر اساس اطلاعات سرشماری سال 1385 و محل تولد جمعیت ساکن در محلات (بومی و غیربومی) موردسنجش قرارگرفته است. |
|
|
نرخ بیسوادی |
بر اساس آمار ارائهشده توسط اداره آمار و تحلیل اطلاعات شهرداری اصفهان در خصوص جمعیت باسواد، بیسواد و محاسبه نرخ بیسوادی موردسنجش قرارگرفته است. |
|
|
زیستمحیطی |
کاربریهای مزاحم |
بر اساس مطالعات صورت گرفته کاربریهای مزاحم برای محلات بر اساس نوع پژوهش شناسایی و سپس بر اساس مساحت و درصد موجود بودن در هریک از محلات مورد مقایسه قرار گرفتند. |
|
کمبود فضای سبز |
وضعیت سطح و سرانه کاربری فضای سبز شامل باغ، پارک و فضاهای سبز عمومی به تفکیک محاسبه و با مقایسه با سطح استاندارد مورد ارزیابی قرار گرفت. |
|
|
شرایط غیربهداشتی (زباله و فاضلاب) |
از طریق توزیع پرسشنامه، نظرسنجی بهمنظور سنجش شرایط غیربهداشتی در محله انجامگرفته است. |
|
|
ساختمانهای غیراستاندارد، آوار و نخالههای ساختمانی |
از طریق توزیع پرسشنامه، نظرسنجی در رابطه باوجود اینگونه ساختمانها در سطح محله انجامگرفته است. |
|
|
خدماتی |
اراضی بایر، مخروبه و متروکه |
از طریق مقایسه مساحت و درصد پلاکهای متروکه و مخروبه و اراضی بایر در محلات موردسنجش قرارگرفته است. |
|
عدم پوشش مناسب خدمات و کمبود مساحت استاندارد کاربریها در مقیاس محله |
بر اساس مساحت و درصد کاربری آموزشی (عنصر شاخص آموزشی محله: دبستان) و مذهبی (عنصر شاخص مذهبی محله: مسجد) موجود در سطح محله و مقایسه با سطح و سرانه استاندارد مورد مقایسه قرارگرفته است. |
|
|
عدم تنوع کاربری در سطح محله |
بر اساس مساحت و درصد اختصاص دادهشده به انواع کاربریها بهجز کاربری مسکونی و اراضی بایر و پلاکهای مخروبه و متروکه موردسنجش قرارگرفته است. |
|
|
ساختمانی |
ریزدانگی |
بر اساس تعداد و درصد پلاکهایی با متراژ کمتر از 120 مترمربع در هر محله موردسنجش قرارگرفته است. |
|
قدمت بالای ساختمانی |
بر اساس تعداد و درصد پلاکهایی با قدمت 31 سال و بیشتر در هر محله موردسنجش قرارگرفته است. |
|
|
ناپایداری |
بر اساس تعداد و درصد پلاکهای که از منظر شاخص کیفیت؛ تخریبی، مخروبه و متروکه محسوب میگردند، موردسنجش قرارگرفته است. |
|
|
اسکلت ناپایدار و غیر مقاوم |
- |
|
|
مصالح نامناسب نمای ساختمان |
- |
مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس فرآیند وزن دهی با مدل AHP
از میان 27 شاخص فوق سه شاخص(سطح پایین شغل سرپرست خانوار، اسکلت، مصالح نمای ساختمان) علیرغم اهمیت آنها در فرآیند فرسودگی بافتهای شهری، به دلیل وجود محدودیتهای پژوهش از روند کار خارجشدهاند.
بحث
ارزیابی و رتبهبندی شاخصهای مؤثر در فرآیند فرسودگی و محلات فرسوده
با توجه به توضیحات ارائهشده در بخش روش تحقیق، جهت انجام تحلیل دادههای این پژوهش از مدل AHP استفادهشده است. با توجه به اینکه پرداختن به نتایج حاصل از انجام مدل تحلیل سلسله مراتبی از اهمیت بیشتری برخوردار است، لذا از اشاره گامبهگام مراحل انجام این فرآیند جلوگیری میشود و تنها نتایج و خروجیهای حاصل از وزن دهی و رتبهبندی معیارها، شاخصها و گزینههای موردنظر در این پژوهش و نتیجه نهایی اولویتبندی محلات بر مبنای شاخصهای مذکور ارائه میگردد.
جدول 3 و 4 نتایج حاصل از مقایسه دودویی معیارها و شاخصهای موردبررسی در این پژوهش و امتیاز و رتبه مربوط به هریک را نشان میدهد. ضریب ناسازگاری در این مراحل کوچکتر از 1/0 است، لذا سازگاری در قضاوتها موردقبول است. نتایج این جداول نشان میدهد که معیاری که رتبه اول را کسب نموده است اهمیت بیشتری را در مقایسه با سایر معیارها دارد.
جدول – 3: امتیازدهی و رتبهبندی 6 معیار اصلی بر اساس مقایسه زوجی
|
معیار |
کالبدی |
اقتصادی |
اجتماعی |
زیستمحیطی |
خدماتی |
ساختمانی |
|
امتیاز |
0.343 |
0.070 |
0.070 |
0.173 |
0.034 |
0.309 |
|
رتبه |
1 |
4.5 |
4.5 |
3 |
6 |
2 |
مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس فرآیند وزن دهی با مدل AHP
جدول شماره- 4: امتیازدهی و رتبهبندی 24 زیر معیار (شاخصها) بر اساس مقایسه زوجی
|
معیار |
زیر معیار |
امتیاز |
رتبه |
|
کالبدی |
نفوذناپذیری |
0.731 |
1 |
|
نسبت توده و فضا |
0.188 |
2 |
|
|
کفسازی و مصالح نامناسب معابر |
0.081 |
3 |
|
|
اقتصادی |
قیمت پایین مسکن |
0.571 |
1 |
|
کم درآمدی خانوار |
0.286 |
2 |
|
|
نرخ بیکاری |
0.143 |
3 |
|
|
اجتماعی |
امنیت پایین |
0.349 |
1 |
|
بالا بودن نرخ خانوار در واحد مسکونی |
0.161 |
2.5 |
|
|
بالا بودن تراکم جمعیتی |
0.127 |
4 |
|
|
بالا بودن بعد خانوار |
0.161 |
2.5 |
|
|
تنوع قومی |
0.034 |
8 |
|
|
نرخ رشد منفی |
0.074 |
5 |
|
|
غیربومی بودن ساکنین |
0.036 |
7 |
|
|
نرخ بیسوادی |
0.058 |
6 |
|
|
زیستمحیطی |
کاربریهای مزاحم |
0.602 |
1 |
|
کمبود فضای سبز |
0.212 |
2 |
|
|
شرایط غیربهداشتی (زباله و فاضلاب) |
0.071 |
4 |
|
|
ساختمانهای غیراستاندارد، آوار و نخالههای ساختمانی |
0.115 |
3 |
|
|
خدماتی |
اراضی بایر، مخروبه و متروکه |
0.429 |
1.5 |
|
عدم پوشش مناسب خدمات و کمبود مساحت استاندارد کاربریها در مقیاس محله |
0.429 |
1.5 |
|
|
عدم تنوع کاربری در سطح محله |
0.143 |
3 |
|
|
ساختمانی |
ریزدانگی |
0.105 |
3 |
|
قدمت بالای ساختمانی |
0.258 |
2 |
|
|
ناپایداری |
0.637 |
1 |
مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس فرآیند وزن دهی با مدل AHP
در مرحله بعدی فرآیند این مدل، محلات موردمطالعه ازنظر معیارها و شاخصهای مذکور مورد مقایسه زوجی قرار گرفتند و مشخص میگردد که هر محله ازنظر معیارها و زیرمعیارها حائز چه رتبهای است که در این بخش تنها به ارائه رتبه محلات بر مبنای معیارهای اصلی در جدول 5 اکتفا شده است.
جدول- 5: رتبه هر محله ازنظر معیارهای اصلی
|
نام محله
معیار اصلی |
سرچشمه |
سرتاوه |
احمدآباد |
جویباره |
شهشهان |
سنبلستان |
نقشجهان |
امامزاده اسماعیل |
|
کالبدی |
3 |
7 |
8 |
1 |
2 |
5 |
6 |
4 |
|
اقتصادی |
4 |
6 |
7 |
1 |
3 |
2 |
8 |
5 |
|
اجتماعی |
2 |
3 |
8 |
1 |
5 |
4 |
6 |
7 |
|
زیستمحیطی |
8 |
7 |
5 |
3 |
2 |
1 |
6 |
4 |
|
خدماتی |
2 |
7 |
5 |
3 |
1 |
6 |
8 |
4 |
|
ساختمانی |
7 |
5 |
8 |
1 |
3 |
6 |
2 |
4 |
مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس نتایج حاصل از فرآیند وزن دهی با مدل AHP
با توجه به بررسی هریک از گزینههای موردنظر (8 محله موردمطالعه در منطقه 3 شهر اصفهان) ازنظر شاخصهای مذکور و مشخص شدن جایگاه هر محله ازنظر این شاخصها، امتیاز نهایی و رتبه محلات ازنظر فرسودگی با اعمال ضرایب اهمیت معیارها و زیرمعیارها و رتبه هر محله در هر زیر معیار محاسبهشده است و نتیجه حاصل از آن در جدول 6 ارائهشده است. در مقایسه زوجی که بین 8 محله با توجه به 6 معیار و 24 زیرمعیار انجام گرفته است؛ محلات جویباره و احمدآباد به ترتیب حائز رتبه اول و هشتم میباشند. درواقع بیشترین و کمترین میزان فرسودگی متعلق به محلات جویباره و احمدآباد است.
جدول- 6: اولویتبندی محلات ازنظر میزان فرسودگی
|
نام محله |
جویباره |
شهشهان |
سنبلستان |
امامزاده اسماعیل |
سرچشمه |
نقشجهان |
سرتاوه |
احمدآباد |
|
امتیاز |
0.168 |
0140 |
0.133 |
0.129 |
0.119 |
0.116 |
0.113 |
0.082 |
|
رتبه |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس نتایج نهایی حاصل از فرآیند وزن دهی با مدل AHP
بررسی وضعیت تمایل ساکنین به مشارکت در ساماندهی بافت محله
در این پژوهش از طریق توزیع پرسشنامه در سطح محلات میزان تمایل مردم به مشارکت در ساماندهی محله، دلایل عدم تمایل به مشارکت، شیوه مشارکت و غیره مورد پرسش قرار گرفت و نتایج حاصل در جداول 7 تا 13 ارائهشده است. جدول 7 درصد پاسخگویی ساکنین به گزینههای مربوط به سؤال ساختمان شما به کدامیک از روشهای تعمیر نیاز دارد؟ را به تفکیک محلات نشان میدهد. با توجه به فرسوده بودن بافت این محلات بیشترین درصد پاسخگویی مربوط به گزینه تخریب و نوسازی بوده است.
جدول- 7: میزان نیاز ساختمانها به اصلاح و تعمیر
|
نام محله میزان نیاز به تعمیر |
سرچشمه |
سرتاوه |
احمدآباد |
جویباره |
شهشهان |
سنبلستان |
نقشجهان |
امامزاده اسماعیل |
|
تخریب و نوسازی |
58/25 |
46/38 |
35/32 |
00/50 |
29/34 |
00/50 |
15/19 |
43/46 |
|
تعمیر اساسی |
93/20 |
38/15 |
47/26 |
78/27 |
71/25 |
29/14 |
53/25 |
86/17 |
|
تعمیر جزئی |
56/32 |
64/25 |
41/29 |
11/11 |
43/31 |
14/7 |
66/27 |
00/25 |
|
هیچکدام |
93/20 |
51/20 |
76/11 |
11/11 |
57/8 |
57/28 |
66/27 |
71/10 |
|
جمع |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس نتایج حاصل از پرسشنامه
طبق بررسیهای انجامشده در محلات موردمطالعه درصد بالایی از ساکنین تمایل به اصلاح و تعمیر منزل خوددارند اما دلایل آنها به این سؤال که چرا تاکنون خانه خود را نوسازی نکردهاید؟ در جدول 8 بیانشده است.
جدول- 8: دلایل عدم نوسازی منزل
|
نام محله دلیل عدم نوسازی منزل |
سرچشمه |
سرتاوه |
احمدآباد |
جویباره |
شهشهان |
سنبلستان |
نقشجهان |
امامزاده اسماعیل |
|
بهضرورت آن فکر نکردم |
69/7 |
81/10 |
71/14 |
00/0 |
57/8 |
67/16 |
91/15 |
11/11 |
|
مشکلات مالی |
23/69 |
57/67 |
82/58 |
25/81 |
14/57 |
67/66 |
27/52 |
26/59 |
|
فرآیند اداری |
56/2 |
41/5 |
76/11 |
25/6 |
71/25 |
00/0 |
09/9 |
11/11 |
|
سایر |
51/20 |
22/16 |
71/14 |
50/12 |
57/8 |
67/16 |
73/22 |
52/18 |
|
جمع |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس نتایج حاصل از پرسشنامه
با توجه به جدول 8 میتوان گفت علیرغم نیاز منازل به نوسازی؛ دلیل اصلی ممانعت ساکنین از این کار، مشکلات مالی عنوانشده است. جدول 9 درصد پاسخگویی ساکنین به سؤال زیر را در رابطه با شیوه مشارکت آنها به تفکیک محلات را نشان میدهد. تمایل دارید مشارکت شما در رابطه با ساماندهی محله در چه زمینهای باشد؟
بیشترین درصد مربوط به شیوه مشارکت در هر محله مشخص گردیده است و در بین این هفت شیوه بیانشده معاوضه منزل و مشارکت فکری بیشترین درصدها را به خود اختصاص دادهاند. میتوان چنان استدلال کرد که مردم به دلیل مشکلات مالی تمایل زیادی به مداخله در منزل خود که منجر به دربرداشتن هزینههای اضافی است، نشان نمیدهند و شیوه معاوضه منزل را بیشتر میپسندند که در کوتاهترین زمان ممکن به نتیجه برسند و بهعلاوه از شیوه مشارکت فکری نیز استقبال نمودهاند؛ چراکه ساکنین تمایل دارند تا در جلساتی که مرتبط با محله آنها و انجام اقدامات و پروژهها در راستای بهبودی وضعیت محله است شرکت کنند و نظرات، خواستهها و نیازهای خود را مطرح نمایند.
جدول- 9: شیوههای مشارکت ساکنین در ساماندهی بافت محله
|
نام محله
شیوه مشارکت درساماندهی محله |
سرچشمه |
سرتاوه |
احمدآباد |
جویباره |
شهشهان |
سنبلستان |
نقشجهان |
امامزاده اسماعیل |
|
تجمیع ملک |
14/7 |
69/7 |
00/10 |
14/7 |
34/10 |
11/11 |
23/3 |
53/10 |
|
مشارکت مالی |
71/10 |
00/0 |
00/0 |
00/0 |
34/10 |
00/0 |
23/3 |
26/5 |
|
عقبنشینی جهت تعریض معبر |
29/14 |
69/7 |
00/20 |
29/14 |
79/13 |
22/22 |
58/22 |
79/15 |
|
مشارکت فیزیکی |
14/7 |
85/3 |
00/0 |
14/7 |
45/3 |
00/0 |
00/0 |
00/0 |
|
معاوضه منزل |
29/39 |
62/34 |
67/46 |
29/64 |
38/41 |
33/33 |
81/25 |
37/47 |
|
مشارکت فکری |
43/21 |
46/38 |
33/13 |
14/7 |
79/13 |
33/33 |
94/41 |
79/15 |
|
مشارکت ابزاری |
00/0 |
69/7 |
00/10 |
00/0 |
90/6 |
00/0 |
23/3 |
26/5 |
|
جمع |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس نتایج حاصل از پرسشنامه
جدول 10 درصد پاسخ به گزینههای مربوط به سؤال در صورت عدم تمایل به مشارکت در ساماندهی محله دلیل اصلی شما چیست؟ را به تفکیک محلات به همراه بیشترین درصد مربوط به هر گزینه نشان میدهد. عدم توجه به ساکنین و طرحهای انجامشده ناکارآمد ازجمله دلایل اصلی عدم مشارکت ساکنین در ساماندهی محله است. بدین معنی که به نظر ساکنین محلات طرحهای انجامشده ناکارآمد بوده چراکه مطابق با نیازها و خواستههای آنها نبوده است و خواستار استقبال از همفکری آنها در اجرای طرحها میباشند، همانگونه که در بحث شیوه مشارکت، مشارکت فکری بالاترین درصد را به خود اختصاص داد.
جدول- 10: دلایل عدم مشارکت ساکنین در ساماندهی بافت محله
|
نام محله
دلیل عدم مشارکت |
سرچشمه |
سرتاوه |
احمدآباد |
جویباره |
شهشهان |
سنبلستان |
نقشجهان |
امامزاده اسماعیل |
|
عدم رضایت از مداخلات |
06/6 |
52/18 |
67/16 |
00/0 |
29/14 |
00/0 |
67/16 |
00/0 |
|
عدم توجه به ساکنین |
21/21 |
81/14 |
00/0 |
67/41 |
52/9 |
50/37 |
11/11 |
67/16 |
|
عدم اعتماد به دولت |
06/6 |
11/11 |
67/16 |
33/8 |
05/19 |
00/0 |
00/0 |
33/8 |
|
طرحهای انجامشده ناکارآمد |
1/18 |
11/11 |
00/50 |
33/8 |
81/23 |
00/25 |
00/25 |
00/50 |
|
بهرهمندی از مزایای طرح |
09/9 |
11/11 |
00/0 |
67/16 |
29/14 |
00/25 |
11/11 |
33/8 |
|
عدم اعتماد به شهرداری |
27/27 |
93/25 |
67/16 |
00/25 |
52/9 |
50/12 |
22/22 |
33/8 |
|
سایر |
12/12 |
41/7 |
00/0 |
00/0 |
52/9 |
00/0 |
89/13 |
33/8 |
|
جمع |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس نتایج حاصل از پرسشنامه
نظرات ساکنین محلات موردمطالعه در رابطه با مشارکت آنان در طرحها و مداخلات انجامشده در سطح محله موردبررسی و ارزیابی قرارگرفته است که نتایج آن به شرح جدول 11 است.
جدول- 11: نظرات ساکنین در رابطه با مشارکت داشتن آنان در مداخلات انجامشده در ساماندهی بافت محله
|
نام محله
طیف |
سرچشمه |
سر تاوه |
احمدآباد |
جویباره |
شهشهان |
سنبلستان |
نقشجهان |
امامزاده اسماعیل |
جمع |
|
کاملاً مخالف |
03/41 |
71/14 |
00/0 |
76/11 |
00/20 |
00/0 |
54/40 |
14/32 |
14/23 |
|
مخالف |
13/5 |
76/11 |
00/0 |
53/23 |
67/6 |
09/9 |
11/8 |
00/0 |
99/6 |
|
بینظر |
21/28 |
35/32 |
18/18 |
65/17 |
00/20 |
36/36 |
32/24 |
71/10 |
14/23 |
|
موافق |
51/20 |
41/29 |
61/60 |
29/35 |
67/26 |
18/18 |
92/18 |
29/39 |
44/31 |
|
کاملاً موافق |
13/5 |
76/11 |
21/21 |
76/11 |
67/26 |
36/36 |
11/8 |
86/17 |
28/15 |
|
جمع |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس نتایج حاصل از پرسشنامه
جدول- 12: میزان همکاری و مشارکت ساکنین با همسایگان در بازسازی خانهها در صورت وجود شرایط تجمیع
|
نام محله
طیف |
سرچشمه |
سر تاوه |
احمدآباد |
جویباره |
شهشهان |
سنبلستان |
نقشجهان |
امامزاده اسماعیل |
جمع |
|
کاملاً مخالف |
27/29 |
00/10 |
03/3 |
00/0 |
15/15 |
00/0 |
48/40 |
86/17 |
03/18 |
|
مخالف |
32/7 |
00/15 |
06/6 |
75/18 |
06/6 |
00/0 |
29/14 |
71/10 |
25/10 |
|
بینظر |
59/36 |
00/25 |
03/3 |
25/6 |
09/9 |
27/27 |
52/9 |
14/7 |
98/15 |
|
موافق |
51/19 |
00/30 |
58/57 |
25/31 |
42/42 |
36/36 |
19/26 |
29/39 |
43/34 |
|
کاملاً موافق |
32/7 |
00/20 |
30/30 |
75/43 |
27/27 |
36/36 |
52/9 |
00/25 |
31/21 |
|
جمع |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس نتایج حاصل از پرسشنامه
جدول 12 نظرات ساکنین در رابطه با همکاری آنها با همسایگان در بازسازی خانهها در صورت فراهم بودن شرایط تجمیع را بیان میکند؛ بنابراین میتوان پیشنهاد داد که از این شیوه مشارکت بهعنوان یکی از شیوههایی که موردپذیرش اکثر ساکنین محلات است و از اثرات منفی ریزدانگی جلوگیری مینماید، استفاده گردد.
با توجه به مطالعات صورت گرفته و جمعبندی از نتایج پرسشنامههای توزیعشده در سطح محلات و سنجش وضعیت مشارکت ساکنین محلات در رابطه با ساماندهی و احیای بافت محلات موردبررسی که بهتفصیل به آن اشاره گردید؛ میزان تمایل ساکنین به مشارکت در ساماندهی بافت محلات بر اساس شاخصهایی همچون: مشارکت با همسایگان، تجمیع ملک، مشارکت با سازنده مسکن و غیره موردبررسی قرار گرفت و نتایج نهایی آن در جدول 13 ارائهشده است. بهعلاوه بر این مبنا محلات موردمطالعه ازنظر میزان مشارکت رتبهبندی شدهاند. بدین معنی که ساکنین محله حائز رتبه اول بیشترین تمایل به مشارکت در ساماندهی بافت محله خود رادارند. همانطور که در جدول 13 مشخص است خوشبختانه اکثر ساکنین محلات درزمینهٔ فعالیتهای مشارکتی در سطح محلات در راستای ساماندهی و احیای بافت محله خود علاقه و رغبت نشان میدهند و دلایل مخالفت سایرین نیز در جدول 10 بیانشده است.
جدول- 13: رتبهبندی محلات درزمینه مشارکت در ساماندهی بافت محله بر مبنای میزان تمایل ساکنین
|
نام محله |
احمدآباد |
سنبلستان |
جویباره |
شهشهان |
امامزاده اسماعیل |
سر تاوه |
سرچشمه |
نقشجهان |
|
|
میزان مشارکت ساکنین در ساماندهی بافت محله |
درصد |
52/81 |
91/80 |
75/78 |
00/70 |
41/67 |
37/67 |
15/54 |
98/50 |
|
رتبه |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
|
مأخذ: محاسبات نگارندگان بر اساس نتایج حاصل از پرسشنامه
میزان تمایل ساکنین به مشارکت در ساماندهی بافت محله تحت تأثیر ویژگیهای بافت محله، میزان فرسودگی، اقشار ساکن در محله، شغل، میزان درآمد و غیره است. همانطور که از نتایج جدول 9 نیز مشخص است شیوه مشارکت فکری در بین سایر شیوههای مشارکتی جایگاه خوبی را ازنظر ساکنین محلات کسب کرده است؛ چراکه ساکنین تمایل دارند نظرات، خواستهها و نیازهای خود را مطرح نمایند و بهصورت عینی شاهد اجرای آنها در سطح محله باشند.
از نتایج جدول شماره 11 و 13 میتوان بیان کرد که در محلاتی که مردم تمایل بیشتری به مشارکت در ساماندهی دارند میزان رضایت آنان از مشارکت داشتن در اقدامات و مداخلات قبلی نیز بیشتر است؛ بدین معنی که مداخلات و طرحهای انجامشده درگذشته به نظرات و نیازهای ساکنین جوابگو بوده است و از مشارکت آنان بهره برده شده است؛ بنابراین تمایل به مشارکت در آنها در حد بالایی است. بهعنوانمثال محله احمدآباد در بین سایر محلات حائز رتبه اول ازنظر میزان مشارکت است و بهعلاوه بیش از 80 درصد ساکنین از مشارکت داشتن در مداخلات قبلی احساس رضایت نمودهاند و حتی نتایج جدول 10 در رابطه با «دلایل عدم مشارکت ساکنین در ساماندهی بافت محله» هم بیان میکند که مورد عدم توجه به ساکنین هیچ درصدی را به خود اختصاص نداده است، به این معنی که دلایل مشارکت برخی از ساکنین این محله موارد دیگری بهجز عدم توجه به نظرات و نیازهای آنان بوده است.
در محلاتی همچون سنبلستان، جویباره و شهشهان نیز حدود 50 درصد ساکنین از روند مشارکت داشتن در مداخلات انجامشده اعلام رضایت کردهاند و تمایل زیادی نیز به مشارکت دارند. بهگونهای که در جدول شماره 13 مشخص است، سه محله مذکور به ترتیب حائز رتبههای دوم، سوم و چهارم درزمینهٔ تمایل به مشارکت هستند. محلات سرچشمه و نقشجهان که حائز رتبه هفتم و هشتم ازنظر تمایل به مشارکت هستند، حدود 50 درصد ساکنین آنها از عدم مشارکت درروند مداخلات اعلام نارضایتی کردهاند، بدین معنی که آنان نظرات و نیازهای آنان در طرحهای گذشته مدنظر و اعمال نشده است و به همین دلیل تمایل آنان به مشارکت در ساماندهی محله نسبت به سایر محلات کمتر است.
یافتهها، جمعبندی و نتیجهگیری
آنچه امروزه بهعنوان شاخصهای تعیین و شناسایی بافتهای فرسوده مطرح میشود، معیارهای سهگانه کالبدی ارائهشده از سوی شورای عالی شهرسازی و معماری ایران است که متأسفانه در تمامی محدودهها و مناطق شهری و در تمامی شهرهای کشور ملاک عمل و شناسایی بافت فرسوده میباشند؛ اما مطالعات صورت گرفته درروند انجام این پژوهش حاکی از این است که مجموعهای از فرایندهای گوناگون، موجب بروز فرسودگی و نیز ضعف و ناکارآمدی این بافتها شده است و نمیتوان تنها یک یا چند عامل صرفاً کالبدی برای آن ذکر نمود بلکه معیارهای دیگری همچون اجتماعی، اقتصادی و زیستمحیطی نیز به دلیل ارتباط با مسائل انسانی در فرسودگی بافت دخیل هستند. این پژوهش با توجه به وسعت دامنه و شدت مسائل گریبان گیر این بافتها، با در نظر گرفتن ملاحظات زیستمحیطی، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی در راستای دستیابی به ساماندهی و بهبود این بافتها 6 معیار کلی و 24 شاخص را معرفی و بر مبنای آنها میزان فرسودگی هشت محله واقع در منطقه سه شهر اصفهان را ارزیابی و بر این اساس رتبهبندی نمود نتیجه نهایی حاصل از فرآیند مقایسه دودویی نشان داد که از میان 6 معیار اصلی، معیار کالبدی، ساختمانی، زیستمحیطی، اقتصادی، اجتماعی و خدماتی به ترتیب بیشترین تأثیر را درزمینه فرسودگی بافت محلات شهری داشتهاند. بهعلاوه محلات جویباره، شهشهان، سنبلستان، امامزاده اسماعیل، سرچشمه، نقشجهان، سر تاوه و احمدآباد به ترتیب دارای بیشترین فرسودگی ازنظر شاخصهای موردبررسی هستند.
بحث مشارکت مردمی در فرآیند برنامهریزی، طراحی و اجرای طرحهای شهری و بالأخص طرحهای ساماندهی جایگاه ویژهای دارد چراکه مشارکت شهروندان بهعنوان مؤلفه اصلی در این زمینه است و موجب تحقق طرحها و ماندگاری ساکنین بومی میگردد و در غیر این صورت و به دلیل برآورده نشدن نیازها و خواستههای خود اقدام به ترک محله خود کنند و احساس نارضایتی از شرایط کنونی محل زندگی خودنمایند. در این راستا پژوهش حاضر از طریق توزیع پرسشنامه در سطح محلات میزان تمایل مردم به مشارکت در ساماندهی محله، دلایل عدم تمایل به مشارکت، شیوه مشارکت و غیره را موردبررسی قرارداد. بهعلاوه آنکه محلات را ازنظر میزان تمایل به مشارکت رتبهبندی کرده است و مشخص شد در میانهشت محله موردمطالعه، محلات احمدآباد، سنبلستان، جویباره، شهشهان، امامزاده اسماعیل، سر تاوه، سرچشمه و نقشجهان به ترتیب بیشترین تمایل به مشارکت در ساماندهی محله را دارا میباشند.
لذا با توجه به مجموع نتایج بهدستآمده از بررسی و ارزیابی بحث مشارکت ساکنین محلات درروند ساماندهی و احیای بافت محلات پیشنهاد میگردد در طرحها و مداخلات آتی درزمینهٔ ساماندهی محلات موردمطالعه، سازمانهای ذیربط و متولی بافتهای فرسوده این محلات به مواردی همچون میزان تمایل ساکنین به مشارکت، شیوههای مشارکت، دلایل نارضایتی و مخالفت آنان در رابطه با مشارکت و غیره توجه ویژه داشته باشند. ضمن آنکه در این زمینه از شیوههایی بهره گرفته شود که متحمل هزینههای مالی سنگین برای ساکنین نباشد و همچنین با ارائه تسهیلات و امتیازات ویژه از قبیل اعطای وامهایی با سود پایین و بازپرداخت مناسب، آنان را تشویق به فعالیت در ساماندهی بافت محله و بالأخص شروع از منزل و محل فعالیت خودنمایند.
پیشنهادها
با توجه به نتایج حاصل از رتبهبندی محلات بر اساس معیارها، زیرمعیارها، امتیاز و رتبه کلی و بر مبنای برداشتهای میدانی و پرسشنامه، راهکارهایی جهت ساماندهی بافت محلات موردنظر در جدول 14 ارائهشده است تا منجر به کاهش و جلوگیری از فرسودگی در محلات و ارتقاء سطح کمی و کیفی بافت، در راستای پویایی و سرزندگی بافتهای فرسوده گردد. بااینوجود اولویت اجرای این راهکارها در محلات بر اساس مشکلات و نتایج رتبهبندیهای انجامشده صورت میپذیرد.
جدول- 14: ارائه راهکارهای ساماندهی بافت فرسوده محلات موردمطالعه
|
1 |
تبدیلشدن پلاکهای فاقد استحکام (مخروبه، متروکه و تخریبی) و اراضی بایر به فضای سبز، واحدهای تجاری، دبستان و سایر کاربریهایی که در سطح محله با کمبود مواجه است و همچنین فعال شدن واحدهای تجاری و بازارچههای متروکه و اشتغال نیروی انسانی در جستجوی کار در این واحدها و درنتیجه افزایش اشتغال و درآمد و کاهش مهاجرتها |
|
2 |
انتقال کاربریهای مزاحم از داخل بافت مسکونی به خارج از بافت در جهت کاهش انواع آلودگی و افزایش آسایش و آرامش اهالی و ماندگاری آنها در محله |
|
3 |
اعمال تراکم در واحدها متناسب با عرض معابر |
|
4 |
تعریض معابر باریک در جهت جلوگیری از تداخل سواره و پیاده، ارتقاء کیفیت کفسازی و روشنایی معابر |
|
5 |
ساماندهی فضاهای سبز موجود در جهت توزیع متعادل در سطح محله و جبران کمبود این فضا از طریق زمینهای رهاشده |
|
6 |
انتظام بخشی به ساعات و مکانهای جمعآوری زباله و اقدام به پاکسازی نخالههای ساختمانی |
|
7 |
فراهم کردن تسهیلات و شرایط لازم برای جذب سرمایهگذاری روی بافت در جهت افزایش ارزش مسکن |
|
8 |
ارائه تسهیلات و امتیازات ویژه به ساکنین و توجیه آنها در جهت تجمیع ملاک و کاهش ریزدانگی پلاکهای سطح بافت |
|
9 |
تشخیص ابنیه غیرقابل مرمت توسط متخصصین و اجازه ساختوساز جدید مطابق با زمینه(بازسازی پلاکها با قدمت بالا) |
|
10 |
مرمت بناهای باارزش تاریخی و تزریق کاربریهای پویا به آنها جهت جلوگیری از فرسودگی بافت و حفظ ارزشهای تاریخی |
|
11 |
فراهم کردن برنامههای فرهنگی – اجتماعی و تشکیل انجمنهای مختلف در سطح محله در جهت افزایش حضور و تعاملات ساکنین بومی و غیربومی |
|
12 |
افزایش مشارکت ساکنین در فعالیتهای فرهنگی جهت ارتقاء تعاملات بین قومیتهای مختلف |
|
13 |
ایجاد مکانهای مناسب ازجمله اوقات فراغت، ورزشی، فرهنگی و غیره برای جوانان جهت کاهش مهاجرت از بافت |
مأخذ: نتایج حاصل از مطالعات و پژوهشهای نگارندگان
تشکر و قدردانی
بر خود واجب میدانم؛ از حمایت شهرداری اصفهان، معاونت شهرسازی و معماری و معاونت برنامهریزی، پژوهش و فناوری اطلاعات شهرداری اصفهان در راستای به ثمر رسیدن و ارتقاء کیفیت پایاننامه و مقاله مستخرج از آن کمال تشکر را داشته باشم.
)
