Document Type : Original Article
Authors
Shahid bahonar university, Kerman, Iran
Abstract
Keywords
بیان مسئله
موضوع زمین و چگونگی استفاده از آن همواره موضوع و بستر اصلی برنامهریزی شهری بوده و در حقیقت سرنوشت نهایی طرح توسعه شهری را چگونگی مداخله و نظارت بر نحوه استفاده از زمین رقم میزند و همواره یکی از مسائل اجتماعی – اقتصادی و کالبدی در شهرنشینی معاصر را این مقوله تشکیل داده است (هاشم زاده همایونی،713:1379).
در روال کنونی شهرسازی کشور ما، هنوز مبانی و روشهای سازمانبخشی به کاربری زمین بر اساس همان الگوهای سنتی و روشهای شهرسازی کارکردی استوار است که هم از نظر حقوق مالکیت و اقتصاد زمین و ساختمان و هم ازنظر شیوه تهیه طرحهای توسعه شهری و روشهای تقسیم و توزیع اراضی با نواقص و تنگناهای بارزی روبروست که حیات شهرهای کشورمان را با مشکلات اساسی مواجه نموده است (مهدیزاده،70:1379) در ایران برنامههای توسعه اقتصادی-اجتماعی از اواخر دهه 1320 و طرحهای جامع و تفصیلی برای شهرها از نیمه دهه 1330 پا به عرصه روند توسعه کشور گذاشت؛ اما باگذشت چندین سال و حتی تغییرات بنیادین در روند اداره سیاسی و اجتماعی کشور (وقوع انقلاب اسلامی) بیشتر این طرحها به موفقیتی که انتظار آن میرفت، نرسیدند. به عبارتی میتوان گفت کلید گمشده طرحها ارزیابی آنان در مراحل مختلف است. ارزیابی که در سطوح مختلف و در مراحل مختلف برای طرحها انجام میشود، در حقیقت انتخاب بهترین راهحلها از میان گزینههای مختلفی است که وجود دارد و باعث میشود که منابع مادی و معنوی طرحها به هدر نرفته و هرکجا اشتباهی روی داد، مجریان بااطلاع از آن درصدد رفع نقص برآیند. وجود یک سیستم قوی ارزیابی که در مراحل مختلف، طرحها را تحت کنترل داشته باشد، میتواند در رسیدن طرح به هدفش کمک بزرگی باشد. در این راستا توجه کافی به معیارها و استانداردهای کاربری اراضی و واردکردن آنها در طرحهای شهری میتواند گام مهمی در ساماندهی اوضاع آشفته زمین در شهرهای کشورمان که از این نظر با مشکلات اساسی مواجه هستند، محسوب شود (یوسفی،1:1380). شهر شیراز با سابقهای دیرینه در شهرنشینی، امروزه بهعنوان یک کلانشهر و پنجمین شهر بزرگ کشور از نظر میزان جمعیت، از این موضوع مستثنا نبوده و توزیع نامناسب کاربریها در سطح مناطق این شهر تعادل فضایی کاربری اراضی این شهر را برهم زده است.
این تحقیق بر آن است که با بررسی و ارزیابی وضعیت کاربری اراضی مناطق مختلف شهر و ارائه راهکارهای مناسب جهت تعادل بخشی به توزیع و چگونگی پراکندگی کاربری اراضی مناطق 9 گانه شهر شیراز به منظور رسیدن به یک وضعیت استاندارد، در راستای دستیابی به توزیع متعادل کاربریها و شهر پایدار، به بررسی و ارزیابی توزیع فضایی هر یک از کاربریها در مناطق 9 گانه این شهر بپردازد.
اهداف پژوهش
شناختوضعیت کاربری اراضی مناطق 9 گانه شهر شیراز با استفاده از روش مقایسهای و مدل LQi در محیط GIS
تعیین مشکلات عمده کاربریهای مناطق 9 گانه شهر شیراز.
شناخت کاربریهایی که تعادل فضایی در سطح هر منطقه را برهم زدهاند.
روشها و ابزار تجزیهو تحلیل دادهها
دادهها و اطلاعات مورد نیاز با مراجعه و مطالعه اسناد و مدارک مربوطه و همچنین از طریق مشاهدات عینی، گردآوری و سپس شکل پایه در محیط GIS، با ایجاد یک بانک اطلاعاتی (Data Base) طراحی میشود. برای این منظور اعداد و ارقام میزان کاربریها در هر منطقه گردآوری و با استفاده از بانک اطلاعاتی ساختهشده در محیط GIS در لایههای Shapfiles قرارگرفته و با محاسبه در محیط Excel و SPSS و مدل کردن آنها، مورد ارزیابی قرار میگیرد.
در این تحقیق مساحت، سرانه و تراکم هر کاربری در مناطق 9 گانه شهر شیراز را با میانگین هر کاربری در شهر و سپس با استفاده از مدل LQ جایگاه کمی هر کاربری در این مناطق و کل شهر مورد ارزیابی قرارگرفته و نهایتاً کاربریهایی که بالاتر و پایینتر از استانداردهای موجود در شهر است، مشخصشده و راهکارهایی برای بهبود وضعیت توزیع و میزان کاربریهای نامتعادل در هر منطقه ارائه میگردد و با استفاده از GIS بهصورت کمی و مکانی بهصورت نقشه و نمودار نمایش داده میشود.
محدوده مورد مطالعه
این پژوهش به منظور بررسی و ارزیابی کاربریهای مناطق 9 گانه شهر شیراز با استفاده از روش مقایسهای و مدل LQi صورت گرفته است. شهر شیراز، یکی از پنج شهر بزرگ ایران و مرکز استان فارس است. بر پایه آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در 1390 خورشیدی، این شهر جمعیتی بالغ بر 1460665 نفر داشته که این تعداد در سال 1392 خورشیدی به 1503276 نفر افزایش پیدا خواهد کرد. شهر شیراز در بخش مرکزی استان فارس و در ارتفاع ۱۴۸۶ متری از سطح دریا و در منطقه کوهستانی زاگرس واقعشده و آبوهوای معتدلی دارد. این شهر از سمت غرب به کوه دراک، از سمت شمال به کوههای بمو، سبزپوشان، چهل مقام و باباکوهی (از رشتهکوههای زاگرس) محدودشده است. شیراز بر طبق آخرین تقسیمات اداری (سرشماری سال 1390) به 9 منطقه مستقل شهری تقسیمشده و مساحتی بالغ بر 1/17889 هکتار دارد. تراکم جمعیتی (نفر در هکتار) آن برابر با 82 نفر در هکتارمی باشد.
نقشه 1- منطقه مورد مطالعه
ارزیابی کاربری اراضی
ارزیابی عبارت از بررسی و آزمایش یک طرح، برنامه یا یک فرآیند برنامهریزی/طراحی در چارچوب ارزشها، معیارها و ضوابط تعیینشده است (قربانی،1374:17). به تعبیری دیگر، ارزیابی روشی است تحلیلی که با روند اصولی و بنیادی به تجزیهوتحلیل طرح پرداخته، مزایا و معایب نسبی آن را تعیین نموده و برنامهریز را در تصمیماتش در جهت رسیدن به هدفی مطلوب یاری مینماید.
مقایسه استانداردهای کمّی سرانه کاربریها
هر فعالیتی در شهر شعاع عملکردی خاص دارد که به آن آستانه فعالیتی نیز گفته میشود. طبق این ویژگی سطح تناسبی از کالبد یک شهر به آن فعالیت اختصاص مییابد. ازآنجاکه این خصیصه بنا به خصوصیات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و جغرافیایی منطقه مورد مطالعه از شهری به شهر دیگر متفاوت است، بنابراین به منظور برخورد واقعبینانه در برنامهریزی، شناخت، مطابقت و مقایسه آنها ضرورت دارد (پورمحمدی، 1382: 35). در تعیین سرانههای متناسب در هر شهر، عوامل مهمی، چون؛ موقعیت اقلیمی و طبیعی، مسائل اجتماعی و آدابورسوم، فنّاوری ساختمان و مسکن، قیمت زمین، نوع و میزان درآمد، نوع معیشت، امکانات گسترش شهر، احتیاجات جمعیت شهر به تأسیسات رفاهی و غیره مدنظر قرار میگیرد و متناسب با تراکم پیشنهادی و در ارتباط با آن نسبت به هر یک از کاربریهای شهری این سرانهها مشخص میگردد.
در سطح کشور ما، بهصورت قانونمند استانداردها و معیارهای مشخصی به منظور تعیین همه سرانههای شهری ارائه نگردیده است. از طرفی استفاده از استانداردهای کشورهای دیگر نیز درزمینهٔ کاربریهای مختلف شهری به دلیل مغایر بودن شرایط آنها از نظر اقلیم، ویژگیهای فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی و اندازه خانوار خالی از اشکال نیست (شیعه، 1381: 172).
شاید آسانترین روش برآورد زمین مورد نیاز برای کاربریهای مختلف همان روش محاسبه نیاز واقعی شهر در زمان حال و تعمیم و تطبیق ارقام و کمیتهای بهدستآمده با آینده باشد. همانطور که در فوق ذکر گردید به دلیل تفاوت سطح توسعه اقتصادی، اجتماعی کشورها، نمیتوان استاندارد واحدی را برای تمامی کشورها در نظر گرفت. باوجوداین به منظور ارائه تصویری از تجارب موجود، نیاز به تطبیق و مقایسه کاربریها در سطح ملّی و بینالمللی است. در جدول شماره، سرانه کاربریها در سطح مناطق نهگانه و شیراز (محاسبات پژوهشگر)، ایران (بر اساس منابع وزارت مسکن و دادههای شرکت مشاور طرح و آسایش) و در مواردی نیز دنیا (بر اساس دادههای درابکین)، با یکدیگر مقایسه شدهاند.
|
سرانه |
منطقه 1 |
منطقه 2 |
منطقه 3 |
منطقه 4 |
منطقه 5 |
منطقه 6 |
منطقه 7 |
منطقه 8 |
منطقه 9 |
میانگین شیراز |
میانگین ایران |
جهان |
|
مسکونی |
10/30 |
77/49 |
76/34 |
75/34 |
11/34 |
26/14 |
34.25 |
38.64 |
27/11 |
42/31 |
40 |
125 |
|
تجاری |
43/2 |
51/1 |
71/1 |
11/1 |
36/1 |
48/0 |
48/1 |
0.22 |
22/0 |
16/1 |
3 |
12 |
|
آموزشی |
71/9 |
78/1 |
65/2 |
97/0 |
28/1 |
78/0 |
7/1 |
1.54 |
03/1 |
38/2 |
4 |
4 |
|
تأسیسات_تجهیزات |
4/1 |
63/1 |
64/0 |
18/0 |
07/3 |
26/0 |
33/0 |
0.06 |
29/2 |
09/1 |
38/5 |
|
|
ورزشی |
25/2 |
5/0 |
72/0 |
25/0 |
34/0 |
08/0 |
75/0 |
0.18 |
03/0 |
51/0 |
25/2 |
|
|
صنعتی |
03/0 |
43/9 |
73/1 |
06/6 |
61/0 |
15/0 |
32/6 |
0.12 |
19/3 |
07/3 |
75/2 |
30 |
|
فضای سبز |
91/16 |
35/8 |
8/7 |
2/6 |
04/3 |
81/1 |
19/5 |
1.13 |
02/1 |
83/6 |
5/9 |
48 |
|
حملونقل_انبارداری |
49/0 |
63/5 |
78/1 |
54/2 |
48/1 |
38/0 |
69/1 |
1.69 |
08/4 |
19/2 |
75/2 |
|
|
گردشگری_پذیرایی |
14/1 |
02/0 |
4/0 |
02/0 |
003/0 |
25/0 |
01/0 |
0.59 |
0 |
27/0 |
1 |
|
|
اداری_نظامی |
95/8 |
91/4 |
68/2 |
96/3 |
76/4 |
44/0 |
31/2 |
1.06 |
03/0 |
23/3 |
2 |
|
|
بهداشتی_درمانی |
35/1 |
21/1 |
08/1 |
1.1 |
48/0 |
05/0 |
25/1 |
21.37 |
07/0 |
1/3 |
62/1 |
|
منبع: شهرداری شیراز و محاسبات پژوهشگر
مقایسهتطبیقیکاربریهای مناطق نهگانه شهر شیراز
در جداول شماره 2، 3 و 4 و نیز نمودار شماره 1، مساحت، تعداد و درصد کاربریهای مختلف مناطق شهر شیراز نمایش دادهشده است. همانطور که در این جداول و نمودارها مشاهده میشود، کاربری مسکونی بالاترین مساحت کاربریها در سطح مناطق را به خود اختصاص داده است. این در حالی است که از نظر تعداد نیز بیشترین سهم را کاربری مسکونی از آن خود نموده است. همچنین، کمترین مساحت در بین کاربریها متعلق به کاربری جهانگردی- پذیرایی و کمترین تعداد، مربوط به کاربری ورزشی است. بیشترین درصد سطوح اشغالی کاربریها در شهر شیراز مربوط به کاربری مسکونی و کمترین آن مربوط به جهانگردی-پذیرایی است.
جدول 2- مقایسهتطبیقی مساحتکاربریهای مناطق نهگانه شهر شیراز
|
نوع کاربری |
منطقه 1 |
منطقه 2 |
منطقه 3 |
منطقه 4 |
منطقه 5 |
منطقه 6 |
منطقه 7 |
منطقه 8 |
منطقه 9 |
|
مسکونی |
6839025 |
9005022 |
6577188 |
7757393 |
5043404 |
2291419 |
6280360 |
1715514 |
1247629 |
|
تجاری |
536995 |
274724 |
324809 |
249369 |
202228 |
77327 |
271695 |
10188 |
25354 |
|
آموزشی |
2143013 |
322381 |
502445 |
218274 |
190341 |
126715 |
312969 |
68563 |
114107 |
|
فضای سبز |
3728984 |
1511604 |
1491567 |
1398622 |
450419 |
290903 |
953172 |
50394 |
112982 |
|
ورزشی |
497992 |
91111 |
138065 |
57745 |
50376 |
13402 |
138935 |
8413 |
3366 |
|
اداری_نظامی |
1974685 |
889397 |
507683 |
885153 |
704008 |
71254 |
424080 |
47351 |
4244 |
|
حملونقل و انبارداری |
109714 |
1019418 |
337853 |
567636 |
219223 |
62501 |
311545 |
75176 |
451782 |
|
جهانگردی و پذیرایی |
252339 |
4513 |
77390 |
4513 |
447 |
41143 |
2889 |
26414 |
0 |
|
متروکه و بایر |
1980843 |
4903196 |
2166120 |
4166513 |
4625367 |
428406 |
6108989 |
439618 |
736684 |
|
تأسیسات شهری |
310296 |
295286 |
121596 |
41486 |
454867 |
42112 |
61647 |
2916 |
253799 |
|
صنعتی |
8564 |
1707210 |
327507 |
1353207 |
91600 |
24283 |
1160176 |
5658 |
354002 |
|
فرهنگی-مذهبی |
172781 |
67538 |
168151 |
93210 |
56200 |
11628 |
88386 |
221411 |
11466 |
|
بهداشتی-درمانی |
291800 |
61337 |
84947 |
53164 |
35901 |
8828 |
8961 |
15365 |
8173 |
منبع: محاسبات پژوهشگران (برگرفته از نقشههای طرح تفصیلی شیراز، مشاور شهر و خانه،1389)
جدول 3- مقایسه مساحت کاربریهای مناطق 9 گانه از نظر درصد سطوح اشغالی
|
نوع کاربری |
منطقه 1 |
منطقه 2 |
منطقه 3 |
منطقه 4 |
منطقه 5 |
منطقه 6 |
منطقه 7 |
منطقه 8 |
منطقه 9 |
کل شیراز |
|
مسکونی |
36% |
45% |
51% |
46% |
42% |
66% |
39% |
64% |
38% |
44% |
|
تجاری |
3% |
1% |
3% |
1% |
2% |
2% |
2% |
0% |
1% |
2% |
|
آموزشی |
11% |
2% |
4% |
1% |
2% |
4% |
2% |
3% |
3% |
4% |
|
فضای سبز |
20% |
8% |
12% |
8% |
4% |
8% |
6% |
2% |
3% |
9% |
|
ورزشی |
3% |
0% |
1% |
0% |
0% |
0% |
1% |
0% |
0% |
1% |
|
اداری_نظامی |
10% |
4% |
4% |
5% |
6% |
2% |
3% |
2% |
0% |
5% |
|
حملونقل و انبارداری |
1% |
5% |
3% |
3% |
2% |
2% |
2% |
3% |
14% |
3% |
|
جهانگردی و پذیرایی |
1% |
0% |
1% |
0% |
0% |
1% |
0% |
1% |
0% |
0% |
|
متروکه و بایر |
11% |
24% |
17% |
25% |
38% |
12% |
38% |
16% |
22% |
24% |
|
تأسیسات شهری |
2% |
1% |
1% |
0% |
4% |
1% |
0% |
0% |
8% |
1% |
|
صنعتی |
0% |
8% |
3% |
8% |
1% |
1% |
7% |
0% |
11% |
5% |
|
فرهنگی-مذهبی |
1% |
0% |
1% |
1% |
0% |
0% |
1% |
8% |
0% |
1% |
منبع: محاسبات پژوهشگران (برگرفته از نقشههای طرح تفصیلی شیراز، مشاور شهر و خانه،1389)
جدول 4- مقایسهتطبیقی تعدادکاربریهای مناطق نهگانه شهر شیراز
|
نام کاربری |
منطقه 1 |
منطقه 2 |
منطقه 3 |
منطقه 4 |
منطقه 5 |
منطقه 6 |
منطقه 7 |
منطقه 8 |
منطقه 9 |
|
تعداد مسکونی |
6839025 |
9005022 |
6577188 |
7757393 |
5043404 |
2291419 |
6280360 |
1715514 |
1247629 |
|
تعداد تجاری |
536935 |
274724 |
324809 |
249369 |
202228 |
77327 |
271695 |
10188 |
25354 |
|
تعداد آموزشی |
2143013 |
322381 |
502445 |
218274 |
190341 |
126715 |
312969 |
68563 |
114107 |
|
تعداد اداری و نظامی |
3728984 |
1511604 |
1491567 |
1398622 |
450419 |
290903 |
935172 |
50394 |
112982 |
|
تعداد بهداشتی_درمانی |
497992 |
91111 |
138065 |
57745 |
50376 |
13402 |
138935 |
8413 |
3366 |
|
تعداد فرهنگی _مذهبی |
1974685 |
889397 |
507683 |
885153 |
704008 |
71254 |
424080 |
47351 |
4244 |
|
تعداد ورزشی |
109714 |
1019418 |
337853 |
567636 |
219223 |
62501 |
311545 |
75176 |
451782 |
|
تعداد صنعتی |
252339 |
4513 |
77390 |
4513 |
447 |
41143 |
2889 |
26414 |
0 |
|
تعداد فضای سبز |
1980842 |
4903196 |
2166120 |
4166513 |
4625367 |
428406 |
6108989 |
439618 |
736684 |
|
تعداد جهانگردی و پذیرایی |
310296 |
295286 |
121596 |
41486 |
454867 |
42112 |
61647 |
2916 |
253799 |
|
تعداد تأسیسات شهری |
8564 |
1707210 |
327507 |
1353207 |
91600 |
24283 |
1160176 |
5658 |
354002 |
|
تعداد حملونقل و انبارداری |
172781 |
65738 |
168151 |
93210 |
56200 |
11628 |
88386 |
221411 |
11466 |
|
متروکه، بایر و در حال ساخت |
291800 |
61337 |
84947 |
53164 |
35901 |
8828 |
8961 |
15365 |
8173 |
منبع: محاسبات پژوهشگران (برگرفته از نقشههای طرح تفصیلی شیراز، مشاور شهر و خانه،1389)
نمودار 1- مقایسهتطبیقی تعدادکاربریهای مناطق نهگانه شهر شیراز
منبع: محاسبات پژوهشگران (برگرفته از نقشههای طرح تفصیلی شیراز، مشاور شهر و خانه،1389)
بررسی تراکم ناخالص مناطق نهگانه شهر شیراز
بررسی تراکم ناخالص مناطق نهگانه شهر شیراز نشان میدهد که جمعیت در مناطق مختلف یکسان تقسیمنشده است. در جدول شماره 5 و نمودار شماره 2 تراکم ناخالص هر یک از مناطق با میانگین تراکم ناخالص شهر شیراز مقایسه شده است. همانطور که نمودار 2 نشان میدهد، تراکم ناخالص مناطق 1،6 و 9 از میانگین تراکم ناخالص شهر پایینتر است ولی سایر مناطق از میانگین تراکم ناخالص شهر بالاتر است. بالاترین تراکم ناخالص با 124 نفر در هکتار مربوط به منطقه 7 و پایینترین تراکم ناخالص با 44 نفر در هکتار مربوط به منطقه 9 است. به عبارتی تراکم ناخالص منطقه هفت، حدود 3 برابر منطقه نه است. میانگین تراکم در شهر شیراز نیز برابر 82 نفر در هکتار است که نسبت به سال 1385 که میانگین شهر برابر با 76 نفر در هکتار بود، افزایش 6 نفر در هکتاری را مشاهده میکنیم.
جدول 5- مقایسه تراکم ناخالص مناطق شهر شیراز
|
رتبه تراکم |
تراکم جمعیت مناطق |
منطقه |
|
7 |
71 |
1 |
|
3 |
107 |
2 |
|
4 |
105 |
3 |
|
5 |
96 |
4 |
|
6 |
88 |
5 |
|
8 |
55 |
6 |
|
1 |
124 |
7 |
|
2 |
118 |
8 |
|
9 |
44 |
9 |
|
0 |
82 |
شیراز |
نمودار 2- مقایسه تراکم ناخالص مناطق نهگانه شهر با میانگین شیراز
منبع: شهرداری شیراز و محاسبات پژوهشگران
در این بخش به مطالعه ضریب مکانی سرانههای کاربری اراضی شهر شیراز و مقایسه آنها با خط نرمال LQi پرداخته میشود. فرمول کلی ضریب مکانی بدین شکل است: (زیاری؛1378،176)
در فرمول L.Qi (ضریب مکانی)، UEi سرانه یک کاربری ویژه در یکی از مناطق شهر، UEt سرانه کل کاربریها در همان منطقه، NEi سرانه همان کاربری ویژه در شهر، NEt سرانه کل کاربریهای شهر میباشد. ضریب مکانی یک کاربری عبارت است از نسبت سهم سرانه یک کاربری از کل سرانه یک منطقه شهری، به سهم سرانه همان کاربری در شهر از کل سرانه کاربریهای شهری، بدین ترتیب با تعیین ضریب مکانی یک کاربری، سهم و وزن سرانه یک کاربری در یک منطقه را با سهم و وزن همان کاربری در کل شهر را میتوان مقایسه کرد. در این روش، ضریب مکانی بیشتر از یک نشاندهنده آن است که کاربری مورد مطالعه، بهطور مثال کاربری مسکونی در کل کاربریهای منطقه، وزنی بیشتر از وزن همان کاربریها در کل کاربریهای شهر دارد (رفیعی، 1371: 25). این یک روش مناسب برای جغرافیدانان و برنامه ریزان است تا به تفاوتهای مکانی کاربریها در سطح شهر پی ببرند.
بررسی ضریب مکانی کاربریهای منطقه 1
بررسی ضریب مکانی کاربریهای منطقه 1 نشان میدهد که کاربریهای تجاری، آموزشی، فضای سبز، ورزشی، فرهنگی-مذهبی، بهداشتی-درمانی، اداری-نظامی، جهانگردی-پذیرایی و تأسیسات شهری دارای ضریب مکانی بالاتر از یک (بالاتر از خط نرمال) LQi میباشند؛ و کاربریهای مسکونی، حمل و نقل-انبارداری، متروکه-بایر و صنعتی دارای ضریب مکانی پایینتر از یک (پایینتر از خط نرمال) LQi میباشند. بالاترین وزن در این منطقه متعلق به کاربری جهانگردی-پذیرایی با ضریب مکانی 48/3 است و کمترین وزن در این منطقه متعلق به کاربری صنعتی با ضریب مکانی 01/0 است. اختلاف بین بالاترین و پایینترین ضریب مکانی بسیار زیاد است. بالاترین ضریب مکانی حدود 348 برابر پایینترین ضریب مکانی است.
بررسی ضریب مکانی کاربریهای منطقه 2
بررسی ضریب مکانی کاربریهای منطقه نشان میدهد که کاربریهای مسکونی، حمل و نقل-انبارداری، متروکه-بایر و صنعتی دارای ضریب مکانی بالاتر از یک (بالاتر از خط نرمال) LQi میباشند؛ و کاربریهای تجاری، آموزشی، فضای سبز، ورزشی، فرهنگی- مذهبی، اداری-نظامی، بهداشتی -درمانی، جهانگردی و تأسیسات-تجهیزات شهری، دارای ضریب مکانی پایینتر از یک (پایینتر از خط نرمال) LQi میباشند. بالاترین وزن در این منطقه متعلق به کاربری صنعتی با ضریب مکانی 79/1 است و کمترین وزن در این منطقه متعلق به کاربری جهانگردی و پذیرایی با ضریب مکانی 06/0 است. اختلاف بین بالاترین و پایینترین ضریب مکانی زیاد است. بالاترین ضریب مکانی حدود 30 برابر پایینترین ضریب مکانی است.
نمودار 4- مقایسه ضریب مکانی کاربریهای منطقه 2 با خط نرمال LQi
بررسی ضریب مکانی کاربریهای منطقه 3
بررسی ضریب مکانی کاربریهای منطقه 3 نشان میدهد که کاربریهای مسکونی، تجاری، آموزشی، ورزشی، فرهنگی- مذهبی، فضای سبز، بهداشتی -درمانی و جهانگردی-پذیرایی، دارای ضریب مکانی بالاتر از یک (بالاتر از خط نرمال) LQi میباشند؛ و کاربریهای اداری-نظامی، حمل و نقل-انبارداری، متروکه-بایر، تأسیسات شهری و صنعتی دارای ضریب مکانی پایینتر از یک (پایینتر از خط نرمال) LQi میباشند. بالاترین وزن در این منطقه متعلق به کاربری فرهنگی-مذهبی با ضریب مکانی 63/1 میباشد و کمترین وزن در این منطقه متعلق به کاربری صنعتی با ضریب مکانی 54/0 میباشد. بالاترین ضریب مکانی حدود 3 برابر پایینترین ضریب مکانی است.
بررسی ضریب مکانی کاربریهای منطقه 4
بررسی ضریب مکانی کاربریهای منطقه 4 نشان میدهد که کاربریهای مسکونی، اداری-نظامی، حمل و نقل-انبارداری، متروکه-بایر و صنعتی، دارای ضریب مکانی بالاتر از یک (بالاتر از خط نرمال) LQi میباشند؛ و کاربریهای تجاری، آموزشی، فضای سبز، ورزشی، فرهنگی-مذهبی، درمانی- بهداشتی، جهانگردی-پذیرایی و تأسیسات شهری دارای ضریب مکانی پایینتر از یک (پایینتر از خط نرمال) LQi میباشند. بالاترین وزن در این منطقه متعلق به کاربری صنعتی با ضریب مکانی 70/1 میباشد و کمترین وزن در این منطقه متعلق به کاربری جهانگردی-پذیرایی با ضریب مکانی 07/0 میباشد. اختلاف بین بالاترین و پایینترین ضریب مکانی زیاد است. بالاترین ضریب مکانی حدود 24 برابر پایینترین ضریب مکانی است.
بررسی ضریب مکانی کاربریهای منطقه 5
بررسی ضریب مکانی کاربریهای منطقه 5 نشان میدهد که کاربریهای اداری-نظامی، متروکه-بایر و تأسیسات شهری دارای ضریب مکانی بالاتر از یک (بالاتر از خط نرمال) LQi میباشند؛ و کاربریهای مسکونی، تجاری، آموزشی، فضای سبز، ورزشی، فرهنگی-مذهبی، حمل و نقل-انبارداری، جهانگردی-پذیرایی، بهداشتی-درمانی و صنعتی، دارای ضریب مکانی پایینتر از یک (پایینتر از خط نرمال) LQi میباشند. بالاترین وزن در این منطقه متعلق به کاربری تأسیسات شهری با ضریب مکانی 52/2 میباشد و کمترین وزن در این منطقه متعلق به کاربری جهانگردی-پذیرایی با ضریب مکانی 01/0 میباشد. اختلاف بین بالاترین و پایینترین ضریب مکانی بسیار زیاد میباشد. بالاترین ضریب مکانی حدود 252 برابر پایینترین ضریب مکانی است.
بررسی ضریب مکانی کاربریهای منطقه 6
بررسی ضریب مکانی کاربریهای منطقه 6 نشان میدهد که کاربریهای مسکونی، تجاری، جهانگردی-پذیرایی، دارای ضریب مکانی بالاتر از یک (بالاتر از خط نرمال) LQi میباشند؛ و کاربریهای آموزشی، فضای سبز، ورزشی، فرهنگی-مذهبی، اداری-نظامی، حمل و نقل-انبارداری، بهداشتی-درمانی، متروکه-بایر، تأسیسات شهری و صنعتی، دارای ضریب مکانی پایینتر از یک (پایینتر از خط نرمال) LQi میباشند. بالاترین وزن در این منطقه متعلق به کاربری جهانگردی-پذیرایی با ضریب مکانی 06/3 میباشد و کمترین وزن در این منطقه متعلق به کاربری صنعتی با ضریب مکانی 15/0 میباشد. اختلاف بین بالاترین و پایینترین ضریب مکانی حدود 20 برابر است.
نمودار 8 مقایسه ضریب مکانی کاربریهای منطقه 6 با خط نرمال LQi
بررسی ضریب مکانی کاربریهای منطقه 7
بررسی ضریب مکانی کاربریهای منطقه 7 نشان میدهد که کاربریهای متروکه-بایر و صنعتی دارای ضریب مکانی بالاتر از یک (بالاتر از خط نرمال) LQi میباشند؛ و کاربریهای مسکونی، تجاری، آموزشی، ورزشی، فضای سبز، فرهنگی- مذهبی، اداری-نظامی، حمل و نقل-انبارداری، بهداشتی -درمانی، جهانگردی-پذیرایی و تأسیسات شهری، دارای ضریب مکانی پایینتر از یک (پایینتر از خط نرمال) LQi میباشند. بالاترین وزن در این منطقه متعلق به کاربری متروکه-بایر و در حال ساخت، با ضریب مکانی 58/1 میباشد و کمترین وزن در این منطقه متعلق به کاربری جهانگردی-پذیرایی با ضریب مکانی 05/0 میباشد. اختلاف بین بالاترین و پایینترین ضریب مکانی زیاد میباشد. بالاترین ضریب مکانی حدود 32 برابر پایینترین ضریب مکانی است.
بررسی ضریب مکانی کاربریهای منطقه 8
بررسی ضریب مکانی کاربریهای منطقه 8 نشان میدهد که کاربریهای مسکونی، فرهنگی-مذهبی و جهانگردی-پذیرایی دارای ضریب مکانی بالاتر از یک (بالاتر از خط نرمال) LQi میباشند؛ و کاربریهای تجاری، آموزشی، فضای سبز، حملونقل -انبارداری، ورزشی، اداری-نظامی، بهداشتی-درمانی، متروکه-بایر، تأسیسات-تجهیزات شهری و صنعتی، دارای ضریب مکانی پایینتر از یک (پایینتر از خط نرمال) LQi میباشند. بالاترین وزن در این منطقه متعلق به کاربری فرهنگی-مذهبی با ضریب مکانی 5/7 میباشد و کمترین وزن در این منطقه متعلق به کاربری صنعتی با ضریب مکانی 04/0 میباشد. اختلاف بین بالاترین و پایینترین ضریب مکانی بسیار زیاد است. بالاترین ضریب مکانی حدود 187 برابر پایینترین ضریب مکانی است.
بررسی ضریب مکانی کاربریهای منطقه 9
بررسی ضریب مکانی کاربریهای منطقه 9 نشان میدهد که کاربریهای حمل و نقل-انبارداری، تأسیسات شهری و صنعتی، دارای ضریب مکانی بالاتر از یک (بالاتر از خط نرمال) LQi میباشند؛ و کاربریهای مسکونی، تجاری، آموزشی، فضای سبز، ورزشی، فرهنگی- مذهبی، اداری-نظامی، متروکه-بایر و بهداشتی- درمانی، دارای ضریب مکانی پایینتر از یک (پایینتر از خط نرمال) LQi میباشند. بالاترین وزن در این منطقه متعلق به کاربری تأسیسات شهری با ضریب مکانی 13/5 میباشد و کمترین وزن در این منطقه متعلق به کاربری جهانگردی-پذیرایی با ضریب مکانی 02/0 میباشد. اختلاف بین بالاترین و پایینترین ضریب مکانی 265 برابر است.
نتایج
منطقه 1: بیشترین تعداد و مساحت کاربری مسکونی را در بین مناطق دارا هست. با توجه به مرکزیت منطقه 1 و تجمع بیشتر کاربریها، این میزان دور از انتظار نیست. وجود ساختمانهای آموزشی مانند دانشگاه شیراز، دانشگاه علوم پزشکی، دانشکده پزشکی، دانشکدههای مهندسی و آموزشگاههای فراوان، مراکز درمانی اصلی درمانی مانند بیمارستان نمازی، بیمارستان فقیهی، درمانگاه امام رضا، درمانگاه مطهری و ساختمانهای پزشکان ونیز شعب اصلی و سرپرستی بانکها و مؤسسات مالی که اکثراً در حاشیه خیابان زند قرار دارند و مراکز ورزشی و باشگاههای ورزشی متعدد و درنهایت، ادارات و نهادهای دولتی، دفاتر و نمایندگیهای شرکتهای نامآور و هتلها و مسافرخانههای فراوان، منطقه 1 را به منطقهای پرازدحام تبدیل کرده است که تقاضای سفر فراوانی را شامل میشود. از طرف دیگر، قرارگیری بلوار چمران در این منطقه که نقش انتقالدهنده اصلی ترافیک مرکز شهر به زرگری، منطقه 6 و جاده سپیدان و بالعکس را دارد، معضلاتی را در باب آمدوشد ایجاد نموده است. کمبود شدید پارکینگ سبب شده تا اتومبیلها، سرگردان در خیابان، به دنبال جای پارک بوده که خود این مسئله تشدید ترافیک را در بردارد.
سرانه فضای سبز منطقه 1، باوجود آنکه از میانگین کشوری و جهانی کمتر است، اما نسبت به میانگین شهر شیراز تقریباً سه برابر میباشد. درواقع در حدود 40 درصد از فضای سبز شیراز متعلق به منطقه 1 میباشد که با توجه به جمعیت آن، کمبودی در این خصوص احساس نمیشود. کمترین سرانه را در بین کاربریهای این منطقه، کاربری صنعتی و کارگاهی دارد که با توجه به تعدد سایر کاربریها، این مسئله طبیعی به نظر میرسد.
منطقه 2: بالاترین سرانه مسکونی را در بین مناطق دارد و از لحاظ تراکم ناخالص جایگاه سوم را داراست. در ارتباط با کاربریهای ورزشی و تفریحی، مراکز درمانی و بهداشتی، کاربری جهانگردی، آموزشی، مراکز فرهنگی و فضای سبز نیز منطقه 2 با کمبودهایی مواجه است. از طرف دیگر توزیع و پراکندگی این کاربریها نیز در منطقه به صورت متعادل نیست.
منطقه 3: از نظر تعداد جمعیت، رتبه سوم را در بین مناطق نهگانه در اختیار دارد. سرانه جمعیت این منطقه، بیش از میانگین شهر شیراز است.
منطقه 4: بیشترین جمعیت را در هر دو سرشماری 1385 و 1390، به خود اختصاص داده است سرانه مسکونی این منطقه بالاتر از میانگین شهر شیراز باشد. آنچه در بررسیها مشاهده میگردد این است که علیرغم تعداد زیاد جمعیت در منطقه، بیشتر کاربریها سرانهای کمتر از میانگین شهر شیراز دارند و جوابگوی نیاز شهروندان این منطقه نیستند.
منطقه 5، پس از منطقه 8 و 9، کمترین جمعیت را دارد. این جمعیت پراکندگی متناسبی نداشته و بیشتر در قسمتهای شمالی تا مرکز آن سکنی گزیدهاند. البته بافت ریزدانه و فشردهای در جنوب منطقه و در مرز با منطقه 2 (محدوده ده پیاله) وجود دارد که از لحاظ شرایط سکونت در وضع مناسبی به سر نمیبرد و بدون مراکز فرهنگی-مذهبی، درمانی و ورزشی قابل ذکری میباشد.
منطقه 6، منطقهای جدید و مجموعهای از چند شهرک و روستای الحاقی به شهر است. وسعت زیاد منطقه سبب شده که تراکم مسکونی آن کاهش یابد که البته با تداوم ساختوسازها و افزایش مساحت کاربری مسکونی، این تراکم رو به افزایش است. نتایج بهدستآمده که از آمارگیری منطقه در سال 88 منتج میشود، نشان میدهد که در تمامی کاربریها، نسبت به میانگین شهری کمبودهایی احساس میشود. البته با توجه به اینکه روستاها و شهرکهای اطراف بعدها به این منطقه اضافه گردیدهاند، در بعضی کاربریها این کمبودها تا حدی جبران شد. سرانه کاربری مسکونی نیز با اضافه شدن جمعیت شهرکها و روستاهای اطراف، بیشتر گردیده است. در مورد کاربری تجاری هم وضع به همین ترتیب است.
منطقه 7، از مناطقی است که نوپا بوده و درحالتوسعه روزافزون میباشد به نحوی که در حال حاضر، بیشترین تراکم ناخالص مسکونی را در بین مناطق نهگانه داراست. این امر بدان سبب رخداده است که این منطقه با وجود جمعیت زیاد خود (رتبه چهارم جمعیت)، وسعتی کمتر از سایر مناطق دارد (رتبه هشتم مساحت). همچنین، بیشترین تعداد و مساحت زمینهای بایر، متروکه و در حال ساخت را در بین 9 منطقه دارا میباشد که حاکی از پتانسیل توسعه در سطح منطقه میباشد. با توجه به پیوستن روستاهای اطراف (ترکان، شرقان، ...) به این منطقه، نیاز به افزایش اماکن فرهنگی - مذهبی، اداری - نظامی، آموزشی، گردشگری - پذیرایی و همچنین فضای سبز، زیرساختها و تأسیسات شهری دارد. با توجه به وجود کارخانهها و کارگاههای متعدد در این منطقه مشاهده میکنیم که سرانه این کاربری نسبت به میانگین شیراز بیشتر است. همچنین درزمینهٔ کاربریهای ورزشی و درمانی نیز این امر مشاهده میگردد ولی با بررسی این کاربریها درمییابیم که توزیع متعادلی در سطح منطقه بهویژه قسمتهای الحاقی جدید، ندارند.
منطقه 8، قدیمیترین منطقه شهر بوده که بهعنوان هسته اصلی شکلگیری شیراز پس از اسلام شناخته میشود. از نظر مساحت، کوچکترین منطقه شیراز بهحساب میآید که کمترین میزان جمعیت را نیز در خود جایداده است. به علت قدمت این منطقه و وجود اماکن تاریخی و توریستی و زیارتی، کاربری گردشگری زیادی به چشم میخورد. در کنار این مراکز، شاهد حضور اماکن مذهبی و فرهنگی فراوانی در سطح منطقه هستیم که از این لحاظ منطقه 8 بیشترین تعداد و مساحت را در مقایسه با سایر مناطق دارد. در عین حال میبینیم که کاربری درمانی و کاربری ورزشی و همچنین فضای سبز، سرانه بسیار پایینی وجود دارد. با توجه به فرسودگی بیشتر خانههای مسکونی، روند تخلیه و متروکه شدن تدریجی آنها شتاب فراوانی گرفته که خدماترسانی به این نقاط را مختل میکند. خروج ادارات و نهادها از این منطقه و کمبود ایستگاههای پلیس در آن، سبب شده تا سرانه این کاربری کاهش یابد و امنیت آن دچار تزلزل گردد. افزایش روزافزون اتومبیل در بافت قدیم شیراز و تنگی معابر این قسمت باعث شده که با ترافیک سنگین خیابانها مواجه گردیم. کمبود شدید پارکینگ در این منطقه از شهر، به معضل ترافیک دامن زده مسافران و شهروندان را دچار سردرگمی نموده است.
منطقه 9 شهرداری، منطقهای جدید است که باوجود وسعت زیاد، جمعیت و تراکم جمعیتی کمی داشته و ساختوساز در آن در حال گسترش میباشد. این منطقه جز در حوزه تأسیسات شهری، کارگاهی و انبارها، در بقیه موارد از میانگین شیراز سرانه کمتری دارد. وجود کارگاههای مزاحم و کارخانههایی مثل کارخانه شیشهسازی، سبب ناسازگاری در کاربریهای منطقه گردیده است. فضای سبز، امکانات ورزشی و آموزشی، مراکز درمانی و اداری-نظامی جز کاربریهای ضروری منطقه محسوب میشوند که باید در پی رفع کمبود آنها بود. ضمن اینکه کاربری گردشگری - پذیرایی در منطقه وجود نداشته و باید چارهای برای آن اندیشیده شود.
پیشنهادها
- با توجه به اینکه در منطقه 1 سرانه کاربریهای تجاری، آموزشی، اداری، ورزشی، گردشگری و درمانی بیش از سایر مناطق است، لذا حجم سفرهای انجامگرفته به این منطقه زیاد بوده که با توجه با کم بودن عرض اکثر معابر و تعداد زیاد خودروها، احتیاج به احداث پارکینگ بیشتر، ازدیاد سیستم حملونقل عمومی کارآمد و اجرای طرح ترافیک برای کم کردن مشکل ترافیک این منطقه احساس میشود. البته ساخت پارکینگ ضرورتی است که علاوه بر منطقه 1، مناطق 3 و 8 را نیز به سبب وجود اماکن گردشگری زیاد، شامل میشود.
- بالا بردن سرانه فضای سبز در مناطق کمتر برخوردار مانند منطقه 9 و 8، از جمله راههایی است که میتواند نشاط روحی شهروندان این قسمتها را تأمین کند. منطقه 9 به سبب نوپا بودن و قرار گرفتن در کنار رودخانه جنوبی شهر شیراز و مشرف شدن به کوههای جنوبی، امکان بالقوهای در ایجاد فضای سبز عمومی دارد و میتوان فضایی همانند آنچه در بلوار چمران مشاهده میگردد، در آن پدید آورد. همچنین منطقه هشت به دلیل وجود قسمتهایی که مخروبه و غیرقابل سکونت هستند، پتانسیل ایجاد فضاهای عمومی از جمله پارکها و فضای سبز را دارد.
- با توجه به تجمع بیشتر مراکز آموزشی و مؤسسات آموزشی در مناطق 1 و 3 و کمبود سرانه آموزشی در مناطقی مانند منطقه 4 و 9 و 5، نیاز به ایجاد توازن در سرانه این کاربری احساس میشود؛ لذا بهتر است مجوزهای آموزشی به نحوی صادر شوند که کمبودهای مناطق را در نظر گرفته و محرومیتها را از بین ببرند.
- با وجود اماکن گردشگری زیادی که در شیراز است، سرانه گردشگری این شهر تقریباً یکچهارم میانگین سرانه این کاربری در کشور است. با توجه به اینکه بیشتر مراکز اقامتگاهی در مناطق 1،3 و 8 قرارگرفتهاند، لذا کمبود این فضاها در سایر مناطق مانند 9،5،7 و 2 احساس میشود.
- بیشتر کارگاهها و مراکز صنعتی در مناطق 2،4 و 6 قرار دارند که اکثر آنها با کاربریهای مجاور خود ناسازگاری دارند؛ لذا بهتر است صنایع مزاحم شناساییشده و از شهر خارج گردند.
- در مناطقی مانند 7 و 2 زمینهای متروکه، بایر و یا در حال ساخت بسیاری وجود دارد که میتوان از آنها برای اختصاص به کاربریهای موردنیاز شهر و یا زمینهای ذخیره آتی شهر استفاده کرد.
)
