The Pathology of new model of rural housing in terms of sustainable development (Case: Shusf district in Nehbandan County)

مقدمه

زندگی بشر بر روی کره خاکی دارای ابعاد و نیازهای متنابهی است که از وظایف عمده هر نظام برنامه­ریزی و شالوده کار هر محققی، یافتن راه­های صحیح و اصولی جهت نیل به اهداف و نیازهای انسانی است. یکی از خواست­های همیشگی انسان که پیوسته از مسائل و دغدغه­های غالب متولیان توسعه سازمان فضا بوده، مقوله «مسکن» را می­توان نام برد. از حیث ماهیتی، مسکن بایستی محیطی سازگار و منطبق بر روش زندگی انسانی باشد. به بیان دیگر علاوه بر تأمین نیازهای شخصی باید نیازهای کیفی و نیازهای اجتماعی او را نیز برآورده نماید (پوردیهیمی،1390: 14؛ زنجانی،1371: 155). در واقع از آن جایی که مسکن چیزی بیش از یک سرپناه صرف به شمار می­رود (Knapp,1982:35) و با آسایش جسم و روان انسان در ارتباط است (معینی،1387: 48)، دارای اهمیت بی­بدیلی در حیات انسانی است.

در سکونتگاه­های روستایی، مسکن به عنوان اصلی­ترین عنصر کالبدی فضا از ماهیتی چند کارکردی برخوردار است (سعیدی و امینی،1389: 31؛ Tognoli,1987:240؛ 21:Erdinc,2009). مسکن روستایی تجلی­گاه شیوه­های زیستی، معیشتی و در نهایت نیروها و عوامل موثر محیطی و روندهای اجتماعی- اقتصادی تأثیرگذار در شکل بخشی به آن است (سعیدی و احمدی،1390: 8؛ زنجانی،1371: 155) که اثرات گسترده­ای بر ارائه ویژگی­ها و سیمای جامعه به مفهوم عام دارد (عزیزی،1383: 32). در ایران واحدهای سکونتگاهی روستایی به تبعیت از تنوع ناحیه­ای و منطقه­ای عوامل محیط طبیعی از یک سو و درجه تأثیرگذاری متفاوت نیروها و عوامل سیاسی و اجتماعی – اقتصادی از دیگر سو، به نحوی متنوع و با تفاوت­های ناحیه­ای و منطقه­ای برپا شده و در گذر زمان شکل امروزی خود را یافته­اند (سعیدی و حسینی حاصل،1388: 5).

این مراکز جمعیتی که در اثر فرآیندهای حاصله از چرخه حیات با تکیه بر شرایط و سازگار با مقتضیات زمان و مکان پیرامون خود رشد و گسترش یافته­اند، طی دهه­های اخیر با ورود مدرنیزاسیون و همگام با اجرای طرح­های نوسازی، تحول خواهی روستائیان و تلاش برای توسعه و بهزیست نمودن محیط زندگی از فضای سنتی و کالبد قدیمی خود خارج و به سرعت پذیرای دگرگونی­ها شدند (طالب و عنبری،1384: 51-50؛ شمس­الدینی و همکاران،1390: 58).

طرح بهسازی مسکن روستایی که برای اولین بار از سال 1374 توسط بنیاد مسکن انقلاب اسلامی در سرتاسر کشور با هدف بهبود کیفیت مسکن و بافت روستایی و ارتقاء سطح ایمنی، بهداشت، رفاه و آسایش روستائیان آغاز گردید؛ یکی از عوامل اساسی تغییر و تحول ساختار کالبدی و فیزیکی مساکن و سکونتگاه­های روستایی در تاریخ حیات روستاهای ایران به شمار می­رود. به گونه­ای که بر اساس طرح ویژه بهسازی مسکن روستایی[1] مصوب سال 1384، ساخت سالانه 200 هزار واحد مسکونی جدید روستایی و بهسازی 2000 واحد مسکونی روستایی در طی دو برنامه چهارم و پنجم توسعه مقاوم­سازی در دستور کار دولت و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی قرار گرفت (بنیاد مسکن انقلاب اسلامی،1392).

بر پایه­ی این واقعیت غیرقابل انکار که در گذشته نظام سنتی و بومی سازمان­دهی فضا و کالبدی سکونتگاه­های روستایی، به منظور شکل­دهی به عناصر فضا نظیر مساکن روستایی سعی بر رعایت «اصل هم پیوندی و هماهنگ­سازی آن با شرایط و محیط» داشته­اند؛ و این که الگوی ساخت­وساز در روستاها عمدتاً با خصایص سکونتگاه­های شهری همسو بوده، اجرای طرح بهسازی مسکن در نواحی روستایی کشور از منظر برنامه­ریزی توسعه و رویکرد توسعه پایدار با پرسش­هایی مواجه است. نظیر این که «با وجود تلاش­های صورت گرفته در راستای استیلای توسعه کالبدی و فیزیکی سکونتگاه­ها و مساکن روستایی، میزان هم پیوندی ساخت‌ها و سازهای مسکونی با توان­های محیطی و متناسب با نیازهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و امنیتی خانواری روستایی چه تغییری یافته است؟»، «آیا الگوی جدید ساخت و ساز مسکن پاسخگوی نیازهای زیستی - فرهنگی، معیشتی و تدارکاتی یک خانوار روستایی می­باشد؟»، «در الگوی جدید تا چه میزان بر افتراق مکانی و تمایزات شرایط محیط طبیعی توجه شده است؟»و «آیا در این الگو ملاحظات و تمهیدات اساسی در باب مصرف انرژی اندیشیده شده است؟».

در شهرستان نهبندان از توابع استان خراسان جنوبی به عنوان یکی از مناطق شرقی ایران که از سال 1384 طرح بهسازی و مقاوم­سازی مساکن روستایی به جد در آن پیگیری و به مرحله اجرا درآمده است، تاکنون تعداد پنج هزار و 500 واحد مسکن روستایی با اعتباری برابر 29 میلیارد و 700 میلیون ریال بهسازی شده است (بنیاد مسکن انقلاب اسلامی خراسان جنوبی،1392). روستاهای دهستان شوسف از جمله نواحی­ای است که تاکنون بخشی از مساکن روستایی آن بازسازی و نوسازی شده است. در این مقاله تلاش گردیده تا بر پایه تجارب افراد محلی به آسیب­شناسی و کاستی­های الگوی جدید ساخت و ساز از سوی بنیاد مسکن تحت لوای طرح بهسازی مسکن روستایی در دهستان شوسف پرداخته شود.

مبانی نظری

توسعه پایدار بر پایه رویکردی آینده­نگر به دنبال هوشیاری انسان نسبت به منابع طبیعی کره زمین است و خواهان یک سبک زندگی پایدار برای همه­ی انسان­ها می­باشد. از سوی دیگر مخالف مصرف بیش از اندازه، اتلاف منابع و بی­توجهی به نسل­های آینده و قطع رابطه با گذشته است (زاهدی و نجفی،1385: 51؛Quaddus,2001:89 ؛WCED,1987:5). در این راستا یکی از اجزای اساسی و شالوده­های توسعه از منظر مکانی – فضایی، مقوله توسعه پایدار روستایی است که به بهبود زندگی و دستیابی به عدالت اجتماعی می­انجامد (Thompson,1999:8) و به عنوان رهیافت نسبتاً جدید پیشرفت و دگرش مطلوب سکونتگاه­های روستایی، پروسه­ای است در جهت دستیابی به آرزوهای آتی ساکنان روستاها (Elands & Wiersum,2001:5) که با طیف وسیعی از تغییرات و تحولات عمیق به دنبال بهبود بخشی کیفیت زندگی روستائیان در جهت تحقق رفاه مستمر اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی است (Ezeala-Harrison,1996:72؛ Torjman,2000:2). بدینسان، حصول توسعه پایدار روستایی و همه­گیر شدن آن منوط به شناخت مسائل موجود در ابعاد توسعه پایدار، برقراری تعامل پیش برنده و سامان ساز میان ابعاد آن و تاکید داشتن بر رفاه تمامی اعضاء جامعه هدف (نواحی روستایی) است (Anriquez & Stamoulis,2007:24؛Dalal-clayton & Bass,2002 :12). در مجموع می­توان گفت به منظور بروز پایداری در روستا باید از جزء به کل نگریست و گام برداشت که در این میان مسکن به عنوان یک جزء می­تواند به شکل کلیتی عمل کند که با شکل­بندی ساختار مناسب آن می­توان گامی مناسب به سوی توسعه پایدار برداشت.

در حقیقت مسکن به عنوان یک نیاز زیستی، اهمیت ویژه­ای در برنامه­های توسعه اقتصادی و اجتماعی جوامع دارد و توازن میان نیازهای سکونتی افراد جامعه و ضرورت­های توسعه اقتصادی و اجتماعی، از جمله مسائلی است که در مفهوم توسعه باید همواره مورد توجه قرار گیرد. تهیه و تأمین مسکن برای کلیه افراد جامعه، به عنوان یکی از اساسی­ترین نیازها، امری اجتناب ناپذیر است. چرا که مسکن و به ویژه مسکن مناسب از این نظر که فراهم کننده آسایش، رفاه، ثبات اقتصادی و بهزیستی خانواده­هاست، نقش بسیار مهمی را در زندگی افراد جامعه دارد (زیاری و همکاران،1389: 86؛ دلال پورمحمدی،1379: 5).

تأمین مسکن روستایی که قاعدتاً با هدف نیل به کیفیت فضایی مطلوب­تر دنبال می­شود، نیازمند تفکری جامع­نگر در توسعه فضایی و کالبدی، برنامه­ریزی، طراحی و اجرا، همچنین کم و کیف ویژگی­های معماری روستایی در مناطق مختلف، توانایی­ها و کاستی­های موجود در این زمینه است (شفایی و مدنی،1390: 18). به عبارت دیگر، تأمین مسکن مناسب و پایدار که هماهنگ با اهداف توسعه بوده باشد، منوط به نگاه درخور به الگوی ساخت و ساز این فضاها و میزان اهمیت یابی این مقوله در برنامه­ریزی­های توسعه مسکن روستایی است.

الگوی ساخت­وساز و معماری در روستاها دارای ارتباط متقابل و پیوند تنگاتنگی با چگونگی جغرافیای محل، اقتصاد خانوار، فرهنگ، عوامل سیاسی و اجتماعی محل و هم چنین نوع و نحوه دسترسی به انرژی (به عنوان بنیان و اساس زندگی اجتماعی و عامل تعیین کننده­ای در توسعه­ی صنعتی و اقتصادی) است (ثقفی،32:1382؛ تسنیمی و همکاران،1379: 5). الگوی سنتی بر گرفته از سنت­های عامیانه است. این سنت عامیانه همان سنت بلا واسطه و ناخودآگاهی است که در بطن یک فرهنگ مردمی جریان دارد و به گونه­های معنوی و مادی و متأثر از نیازهای مربوط به آن­ها و نیز بر مبنای خواسته­ها و آرمان­های جامعه روستایی و بالاخره به پیروی از رنج­ها و شادی­ها و آرامش­های انسانی شکل می­گیرد (زرگر،1388: 9-10؛ سرتیپی پور،1390: 13). در پی این هم­آوایی و ملازمت، اصل انطباق­پذیری و هم پیوندی حداکثری الگوهای سنتی و بومی با شرایط و محیط روستایی برقرار شده است.

به مرور زمان با نفوذ تفکر مدرن در فرآیند مهندسی ساختارها و کارکردهای فضای روستایی، مدرن خواهی جامعه روستایی، لزوم بازسازی و بهسازی کالبد (مساکن) سکونتگاه­های روستایی به منظور استیلای توسعه همه­جانبه و پایدار، الگوی بکار گرفته شده در ساخت و ساز مساکن روستایی (چه از سوی بخش خصوصی و مردمی و چه از سوی نهادهای دولتی) دچار دگرش­های اساسی شده است به گونه­ای که مسکن را به برجسته­ترین نماد مدرنیته در فضای روستایی جوامعی هم چون کشور ما مبدل ساخته است. تغییر و تحول الگوی ساخت­وساز بیش از آن که دارای منشأ درونی بوده و بر پایه شرایط درون فضایی روستاها شکل یافته باشد، نوعی برداشت مستقیم و غیر اصلاح شده­ی متناسب با ساختارهای فضا از مراکز شهری است. این عدم هماهنگی شیوه­های ساخت و ساز روستایی جدید با محیط بومی و نادیده گرفتن اصل هم پیوندی با محیط، گامی در جهت عکس مسیر تحقق توسعه پایدار روستایی تلقی می­شود (علی­الحسابی و راهب،1388: 194).

در واقع ناهمسانی الگوهای ساخت­وساز با کارکردها و شیوه زیست سنتی در مساکن و سکونتگاه­های روستایی هم سبب تحمیل هزینه­های اضافی و صرف زمان بیشتر برای رسیدگی به کار در روستاها و پایین آمدن راندمان تولید و حتی تغییر در اقتصاد معیشتی روستائیان می­شود (شمس­الدینی و همکاران،1390: 62). هم چنین ممکن است با برهم خوردن آسایش بخش قابل توجهی از جمعیت کشور (روستائیان)، ضمن بر هم زدن تعادل اجتماعی، اقتصادی و کالبدی مناطق، در نظام سکونتگاهی کشور نیز نابسامانی­هایی ایجاد شود. بنابراین لازم است در تأمین مسکن روستایی مناسب و بازسازی و نوسازی آن که قاعدتاً با هدف نیل به کیفیت فضایی مطلوب­تر دنبال می­شود، همانند الگوهای مسکن سنتی در روستاها که در آن­ها سازگاری همه‌جانبه‌ای میان کلیه اجزا درونی و بیرونی روستاها وجود داشته است، به ساماندهی مجدد مساکن روستایی متناسب با شرایط روز پرداخته شود، نه این که با الگوبرداری ناقص و یا اشتباه از ساختمان شهرهای بزرگ ساخته شود (قاسم­زاده و همکاران،1389: 54-53).

در زمینه بررسی و واکاوی الگوهای جدید ساخت­وساز و بهسازی مساکن روستایی در ایران و هم چنین پیامدهای آن به تحقیقات افرادی چون تسنیمی و همکاران (1379)، موسوی و صالحی (1384)، گلابچی (1386)، سرتیپی پور (1388)، شمس­الدینی و همکاران (1390)، بیتی (1391) و یعقوبی و همکاران (1392) می­توان اشاره داشت. در این میان آن چه که کمتر بدان توجه شده است و مقاله حاضر را برجسته می­سازد، پایش آسیب و چالش­های الگوی جدید ساخت­وساز مسکن روستایی از دیدگاه روستائیان است.

روش تحقیق

این تحقیق دارای هدفی کاربردی و توسعه­ای است که نوعی تحقیق توصیفی – تحلیلی و ژرفانگرانه به شمار می­رود. انجام مطالعات با رویکرد و روش کیفی صورت گرفته است. داده­های مورد نیاز به کمک مطالعات اسنادی و میدانی گردآوری شده است. در روش میدانی گردآوری داده از تکنیک مصاحبه­های نیمه ساختار یافته مبتنی بر رویکرد اکتشافی از تجارب روستائیان و بومیان محلی استفاده شده است. جهت تجزیه و تحلیل داده­ها و استنتاج اطلاعات در زمینه آسیب­شناسی الگوی جدید مساکن روستایی در دهستان شوسف در چارچوب نظریه بنیانی عمل شده است. چرا که نظریه بنیانی در مطالعات کیفی هم از کیفیت بالا و ساختار نظام­مندی برخوردار بوده و هم تحلیلی عمیق از زمینه مورد مطالعه به دنبال دارد. به علاوه به ساخت و پرداخته شدن نظریه­ای خواهد انجامید که دارای معیارهایی چون انطباق، قابلیت فهم، عمومیت و کنترل است (استراوس و کوربین،1385: 51).

در چارچوب روش تئوری زمینه­ای^[2] (نظریه بنیانی) داده­ها (مطالب جمع­آوری شده از مطالعات پیمایشی) در سه مرحله کدگذاری باز، محوری و گزینشی شد. به عبارتی ابتدا مفاهیم اصلی استخراج گردید، سپس بر پایه‌ی آن به انجام مقوله­بندی مبادرت شده و در نهایت قضایای کلی تبیین و تشریح گردید. در انتخاب روستاهای نمونه تحقیق در دهستان شوسف سعی شد به روستاهایی مراجعه شود که در خصوص بهسازی و مقاوم­سازی مسکن هم از سابقه و هم از تعدد بیشتر واحدهای مسکونی نوسازی شده برخوردار باشند. این روستاها شامل سهل­آباد، سید مراد، بیدک، شورک، فیروزآباد، طارق، کلاته خداداد و حسن‌آباد سر کل بوده است. حجم نمونه انتخابی تا رسیدن به اشباع نظری 56 خانوار روستایی از مجموع کل روستاها بوده که با روش نمونه­گیری متواتر به حد کفایت رسیده است.

بحث و نتایج

بررسی و واکاوی آسیب­ها و چالش­های الگوی جدید ساخت­وساز مساکن روستایی در دهستان شوسف به شناخت 20 مفهوم کلی در این خصوص منتهی شده است. مفاهیم شناخته شده، در چارچوب روش تئوری زمینه­ای و به دنبال کدگذاری محوری به پنج مقوله کلان تقسیم شده است (جدول 1) که تفسیر و تبیین آن در ادامه به طور مفصل بیان شده است.

جدول 1- مفاهیم و مقوله­های حاصله در زمینه آسیب­شناسی الگوی جدید ساخت­وساز مساکن روستایی

منبع: یافته­های میدانی تحقیق،1392