Document Type : Original Article
Authors
University of Mohaghegh Ardabil
Abstract
Keywords
مقدمه
طرح مسئله
از پایان جنگ جهانی دوم به این سو توسعه به عنوان یکی از مهمترین مسائل در محافل دانشگاهی و برنامهریزی کشورها مطرح بوده، به نحوی که در دهه 1990 غالب کشورها به بازنگری وضعیت خود در این خصوص پرداختهاند. نهادهای مرتبط با امر توسعه با استفاده از شاخصهایی چند و با بهرهگیری از الگوهای خاص مبادرت به تعیین درجه توسعهیافتگی اقتصادی، اجتماعی کشورها نمودهاند (تودارو، 1990:17). توسعه همان رشد اقتصادی نیست چرا که توسعه جریانی چند بعدی است که در خود تجدید سازمانی و جهتگیری متفاوت کل نظام اقتصادیاجتماعی را به همراه دارد. در معنی سادهتر میتوان توسعه را رشد همراه با عدالت اجتماعی دانست (Hadder, 2003:3). توسعه متعادل و هماهنگ مناطق، یک پیشنیاز بسیار مهم برای حصول پایداری اقتصادی و پیشرفت یکپارچه کشور به شمار میرود (Martic and Savic, 2001:344). در کشورهای در حال توسعه، کیفیت زندگی مردم دستخوش نابرابریهای عظیمی است که در بسیاری از موارد به سرعت در حال افزایش است (شیخ بیگلو و همکاران،1391: 190). بررسی نابرابری و وجوه آن در محدودههای جغرافیایی مختلف در سالهای اخیر مورد توجه برنامه ریزان و سیاستمداران قرار گرفته است. وجود نابرابری و ابعاد مختلف آن، از نشانههای مهم توسعهنیافتگی است، زیرا در حقیقت کشورهایی توسعهیافته شناخته میشوند که علاوه بر این که از شاخصهای اقتصادی و اجتماعی بالا برخوردارند، توزیع درآمدها و امکانات نیز در آن جوامع نسبتاً عادلانه است. اما در کشورهای توسعهنیافته هم مقادیر این شاخصها پایین است و هم توزیع آن بسیار ناعادلانه است (یاسوری، 1388: 202). در اکثر کشورهای در حال توسعه یک یا دو منطقه و در نهایت چند منطقه وضعیت مناسب خدمات عمومی و بالطبع شکوفایی اقتصادی، اجتماعی دارند و نقش عمدهای در ایجاد درآمد و تولید ملی ایفا میکنند. این امر به بهای عقب نگه داشتن مناطق دیگر و افزایش شکاف و نابرابری بین مناطق و نواحی است (لطفی و شعبانی، 1391: 8). یکی از مهمترین موارد نابرابریها، نابرابری فضایی است. منظور از نابرابری فضایی توزیع نابرابر فرصتها و امکانات اقتصادی، اجتماعی در فضاست. نابرابری فضایی میتواند شامل نابرابریها بین شهر و روستا، شهرهای کوچک و بزرگ، مناطق محروم و برخوردار و ... باشد (چلبی، 1375: 201). نابرابری فضایی موجب میشود تا از فضا استفاده بهینه به عمل نیاید، موجب تراکم جغرافیایی فقر و تشدید محرومیت برخی از مناطق را فراهم کند، باعث تضعیف انسجام ملی و جامعه شود، تخصیص بهینه و داوطلبانه نیروی انسانی به ویژه نیروی انسانی متخصص را در مناطق ناممکن میسازد. به طور خلاصه نابرابری فضایی امکان بروز فقر، بیکاری، حاشیهنشینی، مهاجرت و بی عدالتی را افزایش میدهد. همچنین نابرابریهای فضایی میتواند به اساس وحدت ملی آسیب رسانده و پیشرفت عمومی اقتصاد را نیز متوقف سازد (همان:220). در ایران نیز تفاوتها و نابرابریهای ناحیهای با نرخ نگران کنندهای در حال افزایش بوده است؛ این وضعیت به بروز مشکلات جدی نظیر مهاجرت از مناطق محروم به نواحی برخوردار و توسعهیافتهتر منجر شده است (شیخ بیگلو و همکاران، 1391: 190). استان خوزستان به رغم برخورداری از ثروتهای طبیعی قابل توجه، از دوگانگی منطقهای گستردهای به شکل توسعهیافته و توسعهنیافته رنج میبرد. این در حالی است که توسعه منطقهای باید شرایط و امکانات بهتری را برای همه مردم یک منطقه فراهم کند و تفاوت کیفیت زندگی بین مناطق را کاهش دهد. بدین ترتیب ویژگی توسعه منطقهای، جامع بودن و محدود نشدن به جنبههای اقتصادی صرف و اولویت دادن به توزیع عادلانه در همهی مناطق در مقایسه با کمتر شدن تفاوت بین معیارهای زندگی است (نصراللهی و همکاران، 1390: 66-67). از این رو امروزه از دیدگاه عدالت اجتماعی، توسعه دیگر به معنای رشد تلقی نمیشود، بلکه به معنای وجود امکانات و توزیع عادلانه است. شناخت نابرابریها و عدم تعادلها در چارچوب محدودههای جغرافیایی مختلف قابل طرح است و لازمه گام برداشتن در این راستا، شناخت وضعیت موجود هر یک از اجزاء مجموعههای برنامهریزی اعم از کشور، استان، شهرستان و بخش و در نتیجه پی بردن به اختلافات و تفاوتهای موجود و سیاستگذاری در جهت رفع و کاهش نابرابریها در هر یک از اجزاء این مجموعه است. در این راستا هدف این پژوهش بررسی میزان نابرابری فضایی توسعهیافتگی شهرستانهای استان خوزستان و مشخص کردن مناطق توسعهیافته و محروم آن با استفاده از روشهای تصمیمگیری چند معیاره میباشد.
اهمیت و ضرورت تحقیق
نابرابری منطقهای در سطوح زندگی از جمله بهداشت، آموزش و ... میتواند ضرورت برنامهریزی توسعه در مناطق مختلف را به نحو گویایی بازگو نماید. شناسایی وضع موجود مناطق اساسیترین موضوع در برنامهریزی توسعه منطقهای به شمار میرود که مستلزم تجزیه و تحلیل بخشهای مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ... است. این تحقیق ضمن بررسی شاخصهای مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، زیربنایی و ... در شهرستانهای استان خوزستان، سیاستگذاران و برنامه ریزان را در تدوین سیاستها و برنامههای مناسب در زمینه توسعه و نقش آن در محرومیتزدایی و برقراری عدالت اجتماعی یاری میدهد.
اهداف تحقیق
اهداف کلی
سنجش نابرابری فضایی توسعهیافتگی ناحیهای در استان خوزستان است.
اهداف خرد
1- شناخت برخوردارترین و محرومترین شهرستانهای استان از شاخصهای توسعه.
2- استفاده از تکنیکهای ادغام جهت رتبه بندی و اولویتبندی شهرستانها.
3- نحوه توزیع جغرافیایی خدمات و امکانات در سطح استان.
پیشینه پژوهش
در زمینه سنجش توسعهیافتگی مطالعات مختلفی انجام شده است که میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
جو
[1] و همکاران (2001) مناطق مختلف کشور بلژیک را از نظر 33 شاخص مختلف در بخشهای اقتصادی، آموزشی، فرهنگی و غیره با بهرهگیری از روشهای آماری چند متغیره شامل تحلیل عاملی و تحلیل خوشهای طبقهبندی نمودهاند. باهاتا[2] و رأی[3] (2004) با استفاده از 32 شاخص و به کمک روشهای تحلیل عاملی و تاکسنومی عددی به تعیین سطح توسعه 380 بلوک در 32 منطقه هند پرداختهاند و در نهایت 43 بلوک را توسعهیافته، 187 بلوک را نسبتاً توسعهیافته، 118 بلوک را کمتر توسعهیافته و 32 بلوک را توسعهنیافته قلمداد نمودهاند. الحسن (2007) به بررسی نابرابریهای منطقهای در کشور غنا در دوره 2000- 1990 پرداخته است. نتایج تحقیق نشان داد که رشد اقتصادی طی دوره مذکور منجر به کاهش فقر عمومی در کشور شده، اما از آنجا که این رشد عمدتاً ناشی از صادرات کشاورزی بوده، شکاف توسعهی مناطق شمالی، که توان رقابت در عرصه کشاورزی نداشتهاند، با مناطق جنوبی بیشتر شده است. بدری و همکاران (1385) با تعیین سطوح توسعهیافتگی نواحی روستایی شهرستان کامیاران از لحاظ برخورداری از شاخصهای زیربنایی، شاخصهای بهداشتی – درمانی، شاخصهای آموزشی – فرهنگی، شاخصهای اقتصادی و شاخصهای جمعیتی به این نتیجه رسیدند که ضریب توسعهیافتگی بین دهستانهای شهرستان کامیاران متفاوت بوده و دارای اختلاف و نابرابری میباشد به طوری که از مجموع هفت دهستان این شهرستان یک دهستان در سطح توسعهیافته، پنج دهستان در حال توسعه و یک دهستان نیز در سطح توسعهنیافته قرار دارد. بیرانوندزاده و همکاران (1386) با تحلیلی بر میزان توسعهیافتگی استان خراسان شمالی و جایگاه آن در کشور با استفاده از تکنیکهای تاکسونومی، موریس و امتیاز استاندارد به تعیین سطح توسعهیافتگی استانهای کشور با تأکید بر جایگاه استان خراسان شمالی نمودهاند، نتایج آن بیانگر عدم توسعهیافتگی استان خراسان شمالی میباشد به گونهای که این استان در رده استانهای محروم کشور قرار دارد. آنامرادنژاد (1387)، با استفاده از روش موریس، میزان شکاف موجود بین استانها و نوع محدودیت هر یک را با 18 شاخص تعیین کرده است. بر اساس نتایج این تحقیق، نابرابری بین استانها در زمینه کشاورزی عمیق، و نسبت آن تا 5 برابر است. ایران زاده و همکاران (1388) به مطالعه تطبیقی هوش هیجانی مدیران استانهای آذربایجان شرقی و اصفهان و رابطه آن با میزان توسعهیافتگی هر یک از استانها پرداختند و دریافتند که تفاوت جزئی بین هوش هیجانی مدیران دو استان و عدم وجود رابطه بین هوش هیجانی مدیران و توسعهیافتگی استان اصفهان نسبت به استان آذربایجان شرقی میباشد ضرابی (1389) به تعیین سطح توسعهیافتگی شهرستانهای استان مازندران- رویکرد تحلیل عاملی پرداخته و به این نتیجه رسیده که میزان توسعه در سطح شهرستانهای استان مازندران متعادل نیست. داداش پور و همکاران (1390)، به بررسی و تحلیل روند توسعهیافتگی و نابرابریهای فضایی در شهرستانهای استان آذربایجان غربی با استفاده از 5 شاخص جمعیتی، بهداشتی، اجتماعی، اقتصادی و آموزشی به سنجش میزان توسعهیافتگی شهرستانهای استان پرداختند و دریافتند که طی دوره 1365 تا 1385 از میزان توسعهیافتگی شهرستانهای استان آذربایجان غربی کاسته شده و بر تعداد شهرستانهای محروم این استان افزوده شده است. کردوانی و شریفی (1391)، با مطالعه میزان توسعهیافتگی در دهستانهای شهرستان مریوان؛ مطالعه موردی بخش مرکزی به این نتیجه رسیدند که بخش مرکزی در قالب مطالعه موردی در رتبه نخست در میان دیگر بخشهای شهرستان مریوان قرار میگیرند. قائدرحمتی و همکاران (1392)، در پژوهشی به تحلیل شاخصهای توسعه و سطحبندی دهستانهای استان یزد با استفاده از روش تحلیل عاملی پرداخته و بر اساس نتایج این تحقیق دهستانهای استان یزد از لحاظ سطح توسعهیافتگی از تعادل مناسبی برخوردار نیستند. در بین این دهستانها، دهستانهای شیرکوه، میانکوه و فجر دارای بیشترین سطح توسعهیافتگی هستند و دهستانهای دستگردان، مراغه، مهرآباد، بهادران، اسفندار و چلگه دارای پایینترین سطح توسعهیافتگی هستند.
روش تحقیق
روش این پژوهش بر اساس هدف کاربردی و بر اساس ماهیت توصیفی– تحلیلی است و درصدد است تا میزان توسعهیافتگی 24 شهرستانهای استان خوزستان را در سال 1390 با استفاده از مدلهای تصمیمگیری چند معیاره تعیین نماید. دادههای مورد نیاز از طریق سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1390 استخراج گردیده است. جهت درجهبندی توسعهیافتگی شهرستانها از 35 متغیر در شش شاخص فرهنگی، زیربنایی- زیرساختی، بهزیستی-اجتماعی، آموزشی، بهداشت و درمان و توسعه اقتصادی استفاده شده است جدول (1). سپس وزن هر یک معیارها با استفاده از روش آنتروپی شانون تعیین شده و در نهایت رتبه هر کدام از شهرستانها با استفاده از روشهای الکترا، تاپسیس، ویکور و کپلند مشخص شده است. همچنین جهت ایجاد نقشهها از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) استفاده شده است.
جدول (1) : شاخصهای مورد استفاده در پژوهش برای سنجش درجه توسعهیافتگی شهرستانهای استان خوزستان
|
شاخصها |
متغیرها |
|
بهداشت و درمان |
X1 تعداد تخت فعال به ازای هر 10000 نفر جمعیت شهرستان، x2 تعداد داروخانه به ازای هر 10000 نفر جمعیت شهرستان، x3 تعداد آزمایشگاهها به ازای هر 10000 نفر جمعیت شهرستان، x4 تعداد پزشک به ازای هر 10000 نفر جمعیت شهرستان، x5 تعداد پیراپزشک به ازای هر 10000 نفر جمعیت شهرستان، x6 تعداد خانه بهداشت فعال روستایی به ازای 10000 نفر جمعیت روستایی، x7 تعداد مراکز بهداشتی-درمانی شهری به ازای هر 10000 نفر جمعیت شهری. |
|
آموزشی |
X8 درصد باسوادان مرد شهرستان، x9 درصد باسوادان زن شهرستان، x10 درصد باسوادان نقاط شهری، x11 درصد باسوادان نقاط روستایی، x12 تعداد دانشآموزان پسر شهرستان به ازای هر 10000 نفر جمعیت شهرستان |
|
فرهنگی |
X13 تعداد مساجد و حسینیه به جمعیت به ازای هر 10000 نفر، x14 تعداد کتابخانه عمومی به ازای هر 10000 نفر جمعیت شهرستان، x15 تعداد چاپخانه به ازای هر 10000 نفر جمعیت شهرستان، x16 نسبت تعداد کتاب کتابخانههای عمومی به جمعیت باسواد شهرستان، x17 تعداد نمایشگاه برپا شده به ازای هر 10000 نفر جمعیت شهرستان |
|
خدمات بهزیستی-اجتماعی |
X18 تعداد عطای وام خودکفایی به ازای هر 10000 نفر جمعیت شهرستان، x19 تعداد نفرات تحت پوشش بیمه درمانی به ازای هر 10000 نفر جمعیت شهرستان، x20 تعداد محصلان استفاده کننده از خدمات آموزشی- فرهنگی به ازای هر 10000 نفر جمعیت شهرستان، x21 تعداد نفرات طرح مددجویی به ازای هر 10000 نفر جمعیت شهرستان |
|
توسعه اقتصادی |
X22 درصد جمعیت فعال از نظر اقتصادی به 10000 نفر جمعیت شهرستان، x23 درصد جمعیت غیرفعال از نظر اقتصادی به 10000 نفر جمعیت شهرستان، x24 تعداد شاغلان کارگاههای صنعتی به ازای 10000 نفر جمعیت شهرستان، x25 تعداد شاغلان تعاونی صنعتی فعال به ازای 10000 نفر جمعیت شهرستان، x26 تعداد شاغلان بخش تعاونی معدن به 10000 نفر جمعیت شهرستان، x27 تعداد اعضای شرکتهای تعاونی صنعتی فعال به ازای 10000 نفر جمعیت شهرستان، x28 سهم شاغلین بخش صنعت ساخت از کل شاغلین شهرستان (درصد) |
|
زیر بنایی-زیرساختی |
X29 مشترکین برق بخش خانگی به 10000 نفر جمعیت شهرستان،x30 مشترکین برق بخش کشاورزی به 10000 نفر جمعیت روستایی، x31 تعداد روستاهای گاز رسانی شده به 10000 نفر جمعیت روستایی، x32 مشترکین برق بخش تجاری به 10000 نفر جمعیت شهرستان، x33 تعداد انشعاب گاز در بخش خانگی-تجاری به ازای هر 10000 هزار نفر، x34 نسبت مشترکین تلفن ثابت به 10000 نفر جمعیت شهرستان، x35 نسبت مشترکین تلفن همگانی مشغول به کار به 10000 نفر جمعیت شهرستان. |
استان خوزستان با مساحت 6/63633 کیلومترمربع بین 29 درجه و 57 دقیقه تا 33 درجه و صفر دقیقه عرض شمالی از خط استوا و 47 درجه و 40 دقیقه تا 50 درجه و 33 دقیقه طول شرقی از نصفالنهار گرینویچ در جنوب غربی ایران قرار دارد و از شمال با استان لرستان، از شمال شرقی و مشرق با استانهای چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد، از جنوب شرقی با استان بوشهر، از جنوب با خلیجفارس و از مغرب با کشور عراق هممرز است. بر اساس سرشماری سال 1390 مشتمل بر 24 شهرستان و 61 شهر با جمعیت 4421643 نفر میباشد که 13/71 درصد از جمعیت آن معادل 3145406 نفر در شهرهای استان ساکن هستند (سرشماری نفوس و مسکن:1390). شکل (1) موقعیت استان را در کشور نشان میدهد.
شکل (1) : موقعیت جغرافیایی استان خوزستان
مبانی نظری
مسئله نابرابری در بسیاری از کشورها چالشی اساسی در مسیر توسعه میباشد؛ به ویژه برای آن دسته از کشورها که قلمرو حاکمیت آنها مناطق جغرافیایی وسیعی را شامل میشود. این نابرابریها، تهدیدی جدی برای حصول توسعه متعادل و متوازن مناطق است و دستیابی به وحدت و یکپارچگی ملی را دشوار مینماید (Shankar and Shah, 2003, 1422). مردمی که در مناطق پیرامونی کشورها زندگی میکنند، معمولاً از کانون توجه برنامهها و سیاستگذاریهای توسعه به دور هستند؛ همین امر سبب میشود سطح توسعه اقتصادی و اجتماعی آنها تنزل یابد (Dawson, 2001, 791). عدم تعادل و عدم توازن در هر ناحیه جغرافیایی ناشی از دو دسته عوامل، یکی درون ناحیهای و دیگری برون ناحیهای میباشد (مؤمنی، 35). نابرابریهای درون ناحیهای و بین ناحیهای یکی از مظاهر بارز کشورهای جهان سوم است که ناشی از شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آنهاست (شیخ بیگلو و همکاران، 191:1391). عوامل درون ناحیهای مانند شرایط طبیعی و جغرافیایی حاکم بر ناحیه که هر جا این شرایط مناسب باشد چنین ناحیهای برتری محسوسی خواهد داشت (سرور، 1384: 7). عوامل برون ناحیهای نیز در پیشرفت یا عدم پیشرفت نواحی تأثیر بسزایی خواهند داشت، این عوامل ناشی از سیاستگذاریها و نوع استراتژی انتخابی جهت توسعه میباشد (مؤمنی، 35). امروزه در ادبیات اقتصاد ناحیهای، تمایل به بررسی علل و پیامدهای نابرابریهای ناحیهای افزایش یافته است (Bono& et al, 2007: 44). چنان که نابرابری ناحیهای به موضوع محوری در تحقیقات جغرافیدانان و دانشمندان علوم ناحیهای تبدیل شده است (Yu &Yehu 2003: 514). توجه به نابرابریهای فضایی و بی عدالتی فضایی در مطالعات جغرافیایی در طول دههی 1970 نمایان شد (Smith, 1994:251). یکی از دیدگاههای نظری که تمرکز تحلیلی خود را معطوف به چگونگی بروز نابرابری فضایی و عواقب آن نمودهاند، دیدگاه نهائیون[4] میباشد که متکی به اصول نئوکلاسیک تعادل اقتصادی است. این رهیافت، همراه با توسعه اقتصادی و انسجام بازار عوامل، نابرابری فضایی نیز کاهش مییابد. در حالی که نهادگرایان[5] نابرابری فضایی را ناشی از عملکرد بازار سرمایهداری میدانند، این دیدگاه برخلاف رهیافت قبلی نگاه خوشبینانهای به نقش بازار در کاهش نابرابری فضایی ندارد و به همین جهت مداخله دولت را جهت نیل به توازن منطقهای ضروری میداند (دهقان، 129). دیدگاه بعدی در این حوزه، توسعه ناموزون فضایی را ناشی از تقسیم فضایی کار میداند که این خود نیز متأثر از الزامات انباشت سرمایه است (چلبی، 1375: 215). در سوی دیگر، دیدگاههای رادیکال قرار دارند. یکی از آنها، دیدگاه مارکسیستی است که به دنبال کشف قوانین حاکم بر اشکال فضایی، توسعه سرمایهداری است. با این نگاه، سازمان فضایی، تظاهر منطقی نظام اقتصاد سیاسی جامعه است. نظریه دیگر در این مجموعه، نظریه وابستگی است. نظریهپردازان وابستگی، نابرابری فضایی را در کشورهای پیرامونی اغلب در ارتباط با مفهوم استعمار درونی مطرح میکنند. از نظر آنان، مستعمرهی درونی، جامعهای در یک جامعه است که اعضای آن صرف نظر از تفاوتهایشان قربانی این نوع نابرابری هستند و نابرابری فضایی را اغلب با مراجعه به قانون مبادله نابرابر توضیح میدهد (همان:1375). پرطرفدارترین دیدگاه در این زمینه که توسط گالور و زیرا ارائه شده است بیان میکند که نابرابری[6] نه تنها نتیجه رشد اقتصادی است، بلکه نقش مهمی در تعیین الگوی رشد ایفا میکند (محمود زاده و علمی، 1391: 134). اقتصاددانان نئوکلاسیک معتقدند که نابرابریهای ناحیهای یک پدیده موقت است (Liao & Wei, 2012: 72)؛ و نابرابریهای ناحیهای را به عنوان یک پدیده زودگذر و مرحله اجتنابناپذیر برای تعادل نهایی در نظر میگیرند (Li & Wei, 2010:304).
یافتههای پژوهش
در این پژوهش برای رتبهبندی شهرستانهای استان خوزستان و مشخص کردن میزان نابرابری بین آنها از 35 متغیر در 6 بخش مختلف اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی- درمانی و... استفاده شده است. سپس برای مشخص کردن اهمیت هرکدام از این متغیرها وزن نسبی هر یک از آنها مشخص شده است. در این تحقیق برای وزن دهی به 35 متغیر انتخابی از روش آنتروپی شانون استفاده شده و وزن آنها محاسبه شده است جدول (3). پس از وزن دهی به هر یک از متغیرها به وسیله مدلهای (ویکور، الکترا و تاپسیس)، به رتبهبندی هر یک از شهرستانها با توجه به نتایج به دست آمده از آنها اقدام شده است که طبق نتایج به دست آمده از مدل الکترا، شهرستانهای رامهرمز، مسجدسلیمان و باغملک رتبههای اول و دزفول و شادگان رتبههای آخر را به خود اختصاص دادهاند. به بیانی میتوان گفت که حدود 83/70 درصد شهرستانها در رده شهرستانهای نیمه برخوردار تا بسیار برخوردار قرار گرفتهاند. همچنین بر اساس وزنهای به دست آمده از متغیرهای مورد نظر با استفاده از مدل ویکور اقدام به رتبهبندی شهرستانهای استان شده است که طبق نتایج به دست آمده از این مدل شهرستانهای اندیمشک، مسجدسلیمان و بهبهان رتبههای اول تا سوم و اندیکا، باوی و هویزه در رتبههای آخر قرار گرفتهاند. افزون بر این مدلها از مدل تاپسیس نیز برای رتبهبندی شهرستانها استفاده شده است. که نتایج حاصل از این مدل نشانگر آن است که شهرستانهای بهبهان، لالی و رامهرمز در سطوح بالای توسعه و هویزه و باوی در سطح پایین توسعه قرار دارند. جدول (4).
جدول (2) : وزن معیارهای مختلف با استفاده از آنتروپی شانون
|
ردیف |
عنوان شاخص |
وزن شاخص |
ردیف |
عنوان شاخص |
وزن شاخص |
|
1 |
تخت فعال |
0257/0 |
19 |
مشترکین برق بخش تجاری |
0318/0 |
|
2 |
داروخانه |
0306/0 |
20 |
تعداد روستاهای گاز رسانی شده |
0191/0 |
|
3 |
آزمایشگاه |
0310/0 |
21 |
انشعاب گاز در بخش خانگی - تجاری |
0276/0 |
|
4 |
پزشکان |
0319/0 |
22 |
تلفن ثابت |
0312/0 |
|
5 |
پیراپزشکان |
0324/0 |
23 |
تلفن همگانی مشغول به کار |
0302/0 |
|
6 |
خانههای بهداشت فعال |
0283/0 |
24 |
تعداد مساجد و حسینیه |
0268/0 |
|
7 |
مراکز بهداشتی - درمانی شهری |
0277/0 |
25 |
تعداد کتابخانههای عمومی |
0307/0 |
|
8 |
باسوادان مرد |
0344/0 |
26 |
تعداد چاپخانه |
0309/0 |
|
9 |
باسوادان زن |
0343/0 |
27 |
تعداد نمایشگاههای بر پا شده |
0316/0 |
|
10 |
باسوادان زن و مرد ساکن شهر |
0344/0 |
28 |
تعداد کتاب کتابخانه |
0304/0 |
|
11 |
باسوادان زن و مرد ساکن روستا |
0344/0 |
29 |
جمعیت فعال از نظر اقتصادی |
0342/0 |
|
12 |
دانش آموزان پسر شهرستان |
0341/0 |
30 |
جمعیت غیرفعال از نظر اقتصادی |
0345/0 |
|
13 |
استفادهکنندگان از خدمات امور بیمه درمانی |
0274/0 |
31 |
شاغلان کارگاههای صنعتی |
0130/0 |
|
14 |
تعداد نفرات طرح مددجویی |
0281/0 |
32 |
شاغلان تعاونی صنعتی فعال |
0241/0 |
|
15 |
استفادهکنندگان از خدمات آموزشی-فرهنگی |
0264/0 |
33 |
شاغلان تعاونی معدنی فعال |
0054/0 |
|
16 |
اعطای وام خودکفایی |
0270/0 |
34 |
شاغلین صنعت (ساخت) |
0272/0 |
|
17 |
مشترکین برق خانگی |
0338/0 |
35 |
تعداد اعضای شرکتهای تعاونی صنعتی فعال |
0237/0 |
|
18 |
مشترکین برق بخش کشاورزی |
0274/0 |
جمع |
00/1 |
|
منبع: محاسبات نگارندگان
جدول (3) : رتبهبندی شهرستانهای استان خوزستان بر اساس مدلهای الکتر، ویکور و تاپسیس
|
شهرستان |
الکترا |
شهرستان |
ویکور |
شهرستان |
تاپسیس |
|||
|
امتیاز |
رتبه |
ضریب |
رتبه |
ضریب |
رتبه |
|||
|
رامهرمز |
4 |
1 |
اندیمشک |
086/0 |
1 |
بهبهان |
495/0 |
1 |
|
مسجدسلیمان |
3 |
2 |
مسجدسلیمان |
120/0 |
2 |
لالی |
487/0 |
2 |
|
باغملک |
2 |
3 |
بهبهان |
132/0 |
3 |
رامهرمز |
479/0 |
3 |
|
امیدیه |
1 |
4 |
هندیجان |
140/0 |
4 |
مسجدسلیمان |
474/0 |
4 |
|
اندیمشک |
1 |
4 |
رامهرمز |
171/0 |
5 |
هندیجان |
0441/0 |
5 |
|
بندر ماهشهر |
1 |
4 |
امیدیه |
294/0 |
6 |
باغملک |
441/0 |
6 |
|
گتوند |
1 |
4 |
شوشتر |
333/0 |
7 |
اندیمشک |
441/0 |
7 |
|
هندیجان |
1 |
4 |
هفت کل |
400/0 |
8 |
دشت آزادگان |
435/0 |
8 |
|
آبادان |
0 |
5 |
دزفول |
410/0 |
9 |
اندیکا |
418/0 |
9 |
|
ایذه |
0 |
5 |
گتوند |
440/0 |
10 |
رامشیر |
401/0 |
10 |
|
بهبهان |
0 |
5 |
باغملک |
447/0 |
11 |
اهواز |
398/0 |
11 |
|
خرمشهر |
0 |
5 |
خرمشهر |
450/0 |
12 |
بندر ماهشهر |
386/0 |
12 |
|
دشت آزادگان |
0 |
5 |
بندر ماهشهر |
464/0 |
13 |
ایذه |
381/0 |
13 |
|
رامشیر |
0 |
5 |
آبادان |
472/0 |
14 |
آبادان |
381/0 |
14 |
|
شوش |
0 |
5 |
اهواز |
508/0 |
15 |
امیدیه |
374/0 |
15 |
|
شوشتر |
0 |
5 |
ایذه |
518/0 |
16 |
هفت کل |
368/0 |
16 |
|
لالی |
0 |
5 |
شوش |
532/0 |
17 |
شوشتر |
365/0 |
17 |
|
اندیکا |
1- |
6 |
لالی |
0588/0 |
18 |
دزفول |
343/0 |
18 |
|
هفت کل |
1- |
6 |
دشت آزادگان |
656/0 |
19 |
گتوند |
341/0 |
19 |
|
اهواز |
2- |
7 |
شادگان |
672/0 |
20 |
خرمشهر |
335/0 |
20 |
|
باوی |
2- |
7 |
رامشیر |
699/0 |
21 |
شوش |
314/0 |
21 |
|
هویزه |
2- |
7 |
اندیکا |
938/0 |
22 |
شادگان |
307/0 |
22 |
|
دزفول |
3- |
8 |
باوی |
944/0 |
23 |
هویزه |
248/0 |
23 |
|
شادگان |
3- |
8 |
هویزه |
961/0 |
24 |
باوی |
165/0 |
24 |
منبع: محاسبات نگارندگان
ممکن است با توجه به تکنیکهای مختلفی که در بالا ذکر شد شهرستانهای مختلف رتبههای متفاوتی را از هر کدام از این روشها به دست آورده باشند. که در این صورت برای رفع تفاوتها و تعارضهای به دست آمده بین رتبهبندیهای گوناگون از هر یک از مدلها برای شهرستانهای مختلف میتوان از روشهای ادغام مانند میانگین رتبهها، بردا و کپلند استفاده کرد که در این پژوهش برای اجماع در رتبههای گوناگون از روش کپلند استفاده شده است. در این روش برای تصمیمگیری، ماتریس مقایسه زوجی بین گزینهها انجام میشود. در صورتی که بر اساس روشهای مختلف تصمیمگیری، تعداد ارجحیت گزینهای بر گزینه دیگر بیش از تعداد مغلوب شدن آن گزینه بر دیگری باشد در ماتریس مقایسه زوجی، با M (برد) نشان میدهیم؛ و اگر همین مقایسه زوجی، رأی اکثریت وجود نداشت و یا آرا با هم مساوی بود با X (باخت) کدگذاری میشود. M به منزله آن است که سطر بر ستون ارجحیت دارد و X نشانگر آن است که ستون بر سطر ارجحیت دارد. با جمع کردن هر سطر، تعداد بردها () و جمع هر ستون تعداد باخت ها () برای هر متغیر مشخص میشود و در نهایت گزینهها بر اساس تفاضل مقادیر تعداد بردها () و تعداد باخت ها () اولویتبندی میشوند. جدول (5).
جدول (4) : نتایج مقایسه زوجی و تعداد برد و باخت های هر عامل با توجه به تکنیک کپلند
منبع: محاسبات نگارندگان (1392)
در این روش ملاک طبقهبندی شهرستانها بر اساس شاخصهای مختلف توسعه جدول (5) میباشد.
جدول شماره (5) مقادیر سنجش توسعهیافتگی شهرستانهای استان خوزستان
|
کپلند |
50 تا 30 |
30 تا 10 |
10 تا 10- |
10- تا 30- |
30- تا 50- |
|
وضعیت توسعه |
بسیار برخوردار |
برخوردار |
نیمه برخوردار |
محروم |
بسیار محروم |
در نهایت بر اساس تکنیک کپلند و طبق جدول (5)، 17/29 درصد شهرستانهای برخوردار، 83/45 درصد نیمه برخوردار و 25 درصد در رده شهرستانهای محروم قرار گرفتهاند. بنابراین بیشتر شهرستانهای استان در سطح شهرستانهای نیمه برخوردار و محروم قرار گرفتهاند که نشان میدهد در توزیع شاخصهای مختلف توسعه در سطح استان نابرابری زیادی وجود دارد. از میان شهرستانهای استان، شهرستان اهواز با توجه به اینکه هم مرکز استان است و بسیاری از ادارات و صنایع و خدمات را در خود جای داده است اما در این تحقیق با توجه به نتایج به دست آمده در رده شهرستانهای نیمه برخوردار جای گرفته که از عمده دلایل آن میتواند افزایش جمعیت آن هم به صورت طبیعی و هم مهاجرت از شهرها و استانهای دیگر به این شهرستان دانست که با افزایش جمعیت آن امکانات و منابع موجود جوابگوی جمعیت نبوده و باعث محرومیت آن نسبت به دیگر شهرستانها شده است. جدول (6) و شکل (2) رتبهبندی نهایی شهرستانهای استان خوزستان را نشان میدهد.
جدول (6) : رتبهبندی نهایی شهرستانهای استان خوزستان بر اساس تکنیک کپلند
|
وضعیت توسعه |
رتبه |
|
شهرستان |
وضعیت توسعه |
رتبه |
شهرستان |
|||||
|
نیمه |
11 |
1- |
15 |
14 |
ایذه |
برخوردار |
1 |
22 |
1 |
23 |
مسجدسلیمان |
|
12 |
3- |
15 |
12 |
دشت آزادگان |
2 |
20 |
1 |
21 |
بهبهان |
||
|
13 |
4- |
16 |
12 |
رامشیر |
3 |
19 |
3 |
22 |
رامهرمز |
||
|
14 |
5- |
14 |
9 |
هفت کل |
4 |
18 |
3 |
21 |
اندیمشک |
||
|
14 |
5- |
16 |
11 |
خرمشهر |
5 |
15 |
4 |
19 |
هندیجان |
||
|
15 |
10- |
16 |
6 |
اهواز |
6 |
11 |
6 |
17 |
امیدیه |
||
|
محروم |
16 |
11- |
17 |
6 |
دزفول |
7 |
10 |
7 |
17 |
باغملک |
|
|
17 |
12- |
19 |
7 |
شوش |
نیمه |
8 |
9 |
8 |
17 |
بندر ماهشهر |
|
|
18 |
13- |
18 |
5 |
اندیکا |
9 |
3 |
13 |
16 |
شوشتر |
||
|
19 |
19- |
21 |
2 |
شادگان |
10 |
0 |
11 |
11 |
گتوند |
||
|
20 |
22- |
23 |
1 |
باوی |
10 |
0 |
14 |
14 |
لالی |
||
|
20 |
22- |
23 |
1 |
هویزه |
11 |
1- |
15 |
14 |
آبادان |
منبع: محاسبات نگارندگان (1392)
شکل (2) : رتبهبندی نهایی شهرستانهای استان خوزستان بر اساس تکنیک کپلند
بحث و نتیجهگیری
یکی از راههای رسیدن به توسعه، داشتن برنامهریزی درست و به همراه توزیع عادلانه امکانات مطابق با نیازها و توانهای بالفعل و بالقوه مناطق میباشد. با توجه به اینکه استان خوزستان نقش کلیدی در توسعه کشور بر عهده دارد بنابراین برای اینکه بتواند این نقش را به درستی ایفا کند باید آنچه که مانع از ایفای درست این نقش میشود، را برطرف کرد که یکی از آنها ایجاد تعادل و توزیع متعادل امکانات نه تنها در سطح شهرستانها بلکه در سطح خود استان میباشد. در این پژوهش به منظور بررسی وضعیت شهرستانهای استان خوزستان از لحاظ میزان توسعه، از 35 متغیر در 6 شاخص (آموزشی، بهداشتی درمانی، فرهنگی، خدمات بهزیستی و اجتماعی، توسعه اقتصادی و زیربنایی- زیرساختی) استفاده شده است. متغیرهای مورد استفاده ابتدا از طریق روش آنتروپی شانون وزن دهی و سپس با استفاده از مدلهای تصمیمگیری چند معیاره (تاپسیس، الکترا و ویکور) مورد رتبهبندی قرار گرفتهاند. از بین 35 متغیر مورد نظر، معیارهای جمعیت غیرفعال اقتصادی با 0345/0 درصد دارای بیشترین اهمیت و شاغلان تعاونی معدنی فعال (0054/0 درصد) کمترین اهمیت را در بین معیارهای انتخابی داشتهاند و همچنین در این راستا، استفاده از مدلهای مختلف، نتایج مختلفی از لحاظ رتبهبندی برای شهرستانهای استان حاصل شد که با توجه به نتایج و رتبهبندیهای به دست آمده از روش ویکور، شهرستانهای اندیمشک، مسجدسلیمان و بهبهان در رتبههای اول و نتایج حاصل از مدل تاپسیس، شهرستانهای بهبهان، لالی و رامهرمز در سطوح بالای توسعه و همچنین طبق نتایج مدل الکترا شهرستانهای رامهرمز، مسجدسلیمان و باغملک رتبههای اول تا سوم را به خود اختصاص دادهاند. شهرستانهای هویزه و باوی در دو مدل ویکور و تاپسیس به عنوان توسعهنیافتهترین شهرستانها و شادگان و دزفول در مدل الکترا در پایینترین وضعیت توسعه قرار گرفتهاند. بنابراین هر کدام از شهرستانها نتایج و رتبههای متفاوتی را در هر یک از مدلهای مذکور (ویکور، تاپسیس، الکترا) به دست آوردهاند، که برای به دست آوردن رتبه نهایی در بین این سه مدل (الکترا، ویکور و تاپسیس) برای هر کدام از شهرستانها از تکنیک کپلند استفاده شده است. بر اساس نتایج حاصل از تکنیک کپلند شهرستانهای استان در 3 سطح قرار گرفتهاند. طبق این سطحبندی 7 شهرستان (مسجدسلیمان، بهبهان و رامهرمز، اندیمشک، هندیجان، امیدیه، باغملک)، در دسته شهرستانهای برخوردار، 11 شهرستان (بندر ماهشهر و شوشتر، گتوند، لالی، آبادان، ایذه و دشت آزادگان، رامشیر، هفت کل، خرمشهر، اهواز) نیمه برخوردار و 6 شهرستان (دزفول و شوش، اندیکا، شادگان، باوی و هویزه) در رده شهرستانهای محروم قرارگرفتهاند. بر اساس این تقسیمبندی 17/29 درصد شهرستانها برخوردار، 83/45 درصد نیمه برخوردار و 25 درصد در رده شهرستانهای محروم قرار گرفتهاند. که نشان میدهد منابع و شاخصها در بین 24 شهرستان استان به صورت نامتعادل توزیع شدهاند. طبق نتایج به دست آمده، با توجه به اینکه شهرستان اهواز مرکز استان است انتظار میرود در رده شهرستانهای بسیار برخوردار یا برخوردار قرار گیرد اما در این تحقیق در سطح شهرستانهای نیمه برخوردار جای گرفته است که در ارتباط با این موضوع باید گفت، از بین 35 متغیر انتخابی و نتایج به دست آمده از مدلهای مختلف که در نهایت از طریق مقایسه زوجی تلفیق و اجماع شدهاند، شهرستان مسجدسلیمان در این مقایسه زوجی 22 برد، رامهرمز 21 برد، بهبهان 20 برد نسبت به اهواز داشتهاند، این در حالی است که اهواز فقط 6 برد نسبت به شهرستانهای دیگر داشته است و این امر نشان میدهد که این شهرستانها در بسیاری از متغیرها موقعیت بهتری را نسبت به شهرستان اهواز داشتهاند و در سطوح بالای توسعه در استان قرار گرفتهاند و نسبت به اهواز موقعیت بهتری را کسب کردهاند. در این راستا میتوان چنین اظهار کرد که حدود 17/29 درصد شهرستانها در سطح شهرستانهای برخوردار قرار دارند یعنی از 24 شهرستان استان، 6 شهرستان آن توسعهیافته محسوب میشوند که این خود تأییدی است بر این که امکانات و منابع به صورت نامتعادل بین شهرستانهای استان توزیع شدهاند. در نهایت با توجه به رتبههای به دست آمده برای هر یک از شهرستانها با استفاده از تکنیک کپلند میتوان چنین نتیجه گرفت که بهبهان و امیدیه به علت همجواری با دو استان کهگیلویه و بویراحمد و بوشهر؛ هندیجان، بندر ماهشهر و آبادان به خاطر موقعیت مرزی و ارتباط با دریا، وجود پالایشگاههای نفت و پتروشیمی، ارتباط با راهآهن شمال-جنوب؛ شهرستان شوشتر به دلیل دسترسی به آب دو رودخانه کارون و دز؛ اندیمشک به دلیل ارتباط با استانهای شمالی چه راهآهن و چه آسفالته؛ مسجدسلیمان به دلیل وجود صنایع نفت در آن و ایذه و باغملک به خاطر موقعیت خاص آنها دارای توسعه متوسط به بالا میباشند و نسبت به دیگر شهرستانهای استان وضع بهتری را از لحاظ توسعه دارا میباشند. اما شهرستانهای دیگر با وجود اینکه نقش مهمی در سطح استان داشتهاند مانند اهواز به عنوان مرکز استان که مراکز سیاسی و اداری را در خود جای داده است؛ دزفول به خاطر نقش ارتباطی ممتازی که با استانهای دیگر داشته و شادگان با توجه به همجواری با خلیجفارس و ارتباط با دریا نسبت به شهرستانهای دیگر در سطح محروم قرار دارند.
پیشنهادها
نتایج حاکی از آن است که دلایل مختلفی باعث شکاف توسعه میان شهرستانهای استان خوزستان و افزایش نابرابری فضایی طی دهه 1390 در این استان شده است. به منظور تقویت و کاهش نابرابری در سطح شهرستانهای استان پیشنهاداتی ارائه میگردد:
- متعادلتر نمودن الگوی فعلی توزیع خدمات و امکانات در برخی از شهرستانها مانند رامهرمز، بهبهان و مسجدسلیمان، جهت بهرهمند سازی کلیه شهرستانهای استان از امکانات و خدمات.
- از آنجا که هر شهرستان دارای قابلیتها، فرصتها، محدودیت و تخصصهای ویژه خود (نفتی یا صنعتی، کشاورزی و ...) میباشد یکی از مواردی که میتواند به کاهش نابرابری در سطح استان کمک نماید تخصص گرایی هر منطقه به منظور دستیابی به زمینههای رشد و توسعه و ایجاد تعادلهای منطقهای است.
- ایجاد تعادل نسبی و فراهم کردن شرایط مناسب برای توزیع متعادل و متوازن شاخصهای مختلف در شهرستانهای استان.
- توجه بیشتر به شهرستانهای محروم استان و در اولویت قرار دادن این شهرستانها در توسعه اقتصادی، اجتماعی و برنامهریزی برای توسعه این شهرستانها.
- تخصیص اعتبارات بر اساس سطوح توسعهیافتگی.
)
