Document Type : Original Article
Author
Tarbiat Modares University
Abstract
Keywords
در سال‌های اخیر گردشگری در نواحی با جاذبههای طبیعی خاص، فرایندهای اکولوژیکی مهم و جوامع گیاهی و جانوری خاص جایگاه مهمی یافته است. اما بسیاری از جاذبههای طبیعی گردشگری، عرصههای منابع طبیعی با ویژگیهای اکولوژیکی خاص هستند که باید حفاظت شوند. همچنین توسعه گردشگری در یک منطقه به طور مستقیم با کیفیت محیط آن در ارتباط است، به طوری که در موارد بسیاری مشاهده شده مکان‌های جاذب توریست بعد از تخریب توسط گردشگران رها شدهاند. این دو مسأله تحقق حفظ کیفیت محیط و عرصههای منابع طبیعی و توسعه قابل دوام مقاصد توریستی به ظهور اکو توریسم کمک کرده است (Pipinos & Fokiali, 2009). اکو توریسم سفر مسئولانه به محیطهای طبیعی است که محیط زیست را حفظ و به اقتصاد مردم بومی کمک میکند. به خصوص در مناطق حساس و حفاظت شده با کاهش اثرات منفی زیست محیطی سبب بهرهبرداری متعادل از محیط خواهد شد. یکی از نواحی طبیعی جاذب برای توسعه اکو توریسم، اکوسیستم تالاب است که با توجه به جاذبههای اکولوژیکی متنوع شامل چشمانداز زیبا، اندوخت گاه بیوسفری و تنوع زیستی منحصر به فرد به عنوان یکی از کانون‌های گردشگری به خصوص طی سال‌های اخیر جایگاه ویژهای در جذب گردشگر یافته است. اکو توریسم تالابی که به دنبال توسعه اقتصاد گردشگری پایدار و حفاظت از تالاب است، امروزه در حال کسب اهمیت بیشتر از سوی دولتها و محققان میباشد (Wang, 2009). کشور نیز دارای تالابهای بینظیر با جاذبههای گردشگری منحصر به فرد بسته به شرایط طبیعی و اقلیمی منطقه است، و چشمانداز گستردهای برای انجام این شاخه از اکو توریسم دارد. از این تالابهای گردشگری زیبا در کشور، تالابهای میانکاله و لپوی زاغمرز است که وجود گونههای متنوع و نادر گیاهی و جانوری و قرارگیری در مسیر مهاجرت پرندگان آن‌ها را به یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگری کشور تبدیل کرده است. دستیابی به موفقیت در توسعه اکو توریسم در این مناطق اکولوژیکی حساس در گرو برنامهریزی مناسب و هدفمند با شناخت و ارزیابی قابلیتها و توانمندیها و تهیه برنامه مدیریتی متناسب با ویژگیهای محیطی، اقتصادی و اجتماعی منطقه است. تجربه نیز نشان داده در نقاطی که گردشگری بدون برنامهریزی و استراتژی مناسب توسعه یافته، مشکلات زیستمحیطی و اجتماعی ناخوشایندی را به دنبال داشته است. در این راستا به گفته لی (2004) دستیابی به اکو توریسم پایدار به مدیریت موفق محیط بستگی دارد (Li, 2004: 559). علاوه بر این تحقق صنعت توریسم ضمن رعایت اصول حفاظت محیطی، با لحاظ کردن واکنشپذیری اجتماعی امکانپذیر است (Teh & Cabanban, 2007). چرا که در توسعه اکو توریسم با برنامهریزی صحیح و مدیریت شرایط محیطی و اقتصادی و اجتماعی اثرگذار جوامع حاشیه بر تالاب، ضمن آنکه خسارت به حداقل رسیده و پایداری اکوسیستم نیز تضمین میشود، جوامع پیرامونی نیز توانمند خواهند شد.
هدف اصلی تحقیق توسعه اکو توریسم تالابی در محدوده تالابهای میانکاله و لپوی زاغمرز جهت بهرهبرداری از قابلیتهای اکو توریستی تالابها که به خاطر موقعیت اکولوژیکی، ساختاری و فضایی خاص از گذشته با اهداف مختلف تفرجی، آموزشی و پژوهشی مورد توجه گردشگران طبیعت گرد و محققان میباشد، و بسترسازی برای توسعه پایدار جوامع روستایی منطقه است. از این رو مقاله حاضر با ارائه الگوی مناسب توسعه اکو توریسم تالابی به دنبال پاسخگویی به این سؤال است که «ظرفیت اکو توریسم تالابی در تالابها و روستاهای مورد مطالعه بر اساس شاخصهای توسعه اکو توریسم تالابی چگونه است؟». همچنین «راهبردهای مناسب برای توسعه اکو توریسم تالابی در پیرامون تالابهای میانکاله و لپو در دهستان میانکاله بر اساس ظرفیتهای درونی و عوامل موثر بیرونی بر توسعه اکو توریسم تالابی کدامند؟».
روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و به شیوه پیمایشی است. عوامل تبیین کننده توسعه اکو توریسم تالابی با مطالعه ادبیات اکو توریسم تالاب و به شیوه دلفی و نظرخواهی از خبرگان شناسایی شد. ارزیابی پتانسیل اکو توریسم تالابی منطقه طبق جدول 1 عملیاتی شده است.
جدول 1: شاخصهای ارزیابی پتانسیلهای اکو توریسم تالابی در محدوده اکوسیستم تالاب در سطح منطقه (تالاب و روستا) و بیرون از منطقه
|
شاخصهای ارزیابی محیط درونی |
شاخصهای ارزیابی محیط بیرونی |
|||
|
ابعاد |
معیار |
شاخص |
ابعاد |
شاخص |
|
اکولوژیکی (ظرفیت اکولوژیکی تالاب و جامعه) |
قابلیتهای اکولوژیکی تالاب |
موقعیت جغرافیایی، چشمانداز، تنوع گیاهی و جانوری، آب و هوا |
اکولوژیکی (ظرفیت اکولوژیکی ناحیه‌ای) |
- وضعیت موقعیت جغرافیایی - وضعیت امکانات و تجهیزات - ضوابط و مقررات حفاظتی (تالاب، گردشگری و زمین کشاورزی). - طرح‌ها و برنامههای حفاظتی |
|
فعالیتهای اقتصادی پایدار |
مدیریت منابع آب، کشت ارگانیک |
|||
|
مدیریت اکولوژیک آلودگیها |
مدیریت پسابهای کشاورزی، زبالهها و پسابهای خانگی |
|||
|
اقتصادی (ظرفیت محلی توسعه اکو توریسم) |
دسترسی |
امکانات حمل و نقل، راههای دسترسی |
اقتصادی (ظرفیت بیرونی توسعه اکو توریسم) |
- ظرفیت سرمایه گذاری - توسعه خدمات زیربنایی - تبلیغات و اطلاع رسانی |
|
کیفیت زیرساختها |
سرویس‌ها و تسهیلات، اطلاعات، سطح رفاه اجتماعی |
|||
|
اجتماعی – فرهنگی (توانمندی جامعه محلی) |
سرمایه اجتماعی |
نسبت اعتماد، تعاملات، ارتباطات در شبکه‌ها و گروهها |
اجتماعی – فرهنگی (ظرفیت بیرونی توانمندی جامعه محلی) |
- حضور بخشها و نهادهای حمایت کننده - زمینه برنامه ریزی مشارکتی - امکان تعامل و همکاری |
|
دانش اکو توریسم |
آگاهی از اهداف، اهمیت و فعالیتهای اکو توریسم، نگرش به اکو توریسم |
|||
|
حفاظت زیست محیطی |
پذیرش قوانین، محدودیت فعالیتهای مخرب محیطی و محدودیتهای توسعه اکو توریسم |
|||
|
آموزش زیست محیطی |
آموزش‌پذیری، ارائه اطلاعات به توریست‌ها، توسعه آموزش و یادگیری زیست محیطی |
|||
|
مشارکت و همکاری |
حس همکاری در توسعه اکو توریسم، دانش و تکنیکهای علمی مشارکت، و توان مالی مشارکت، کنترل و نظارت محلی |
|||
|
(یافتههای تحقیق، 1392) |
||||
جامعه آماری تحقیق خبرگان و متخصصان برنامهریزی روستایی، گردشگری و اکوسیستم تالاب، مسئولین سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان و سازمان محیط زیست و روستاییان ساکن در 11 روستای دهستان میانکاله (نقشه 1) میباشند.
نقشه 1: موقعیت منطقه مورد مطالعه و پراکنش روستاهای نمونه
حجم نمونه شامل 15 نفر از خبرگان، 25 نفر از مسئولین و 115 نفر از روستاییان (بر اساس 18211 نفر جمعیت دهستان و استفاده از فرمول کوکران) میباشد. برای سنجش ظرفیت اکو توریسم تالابی روستاهای مورد مطالعه از آزمون آماری t تک نمونهای با در نظر گرفتن مطلوبیت عددی و حد متوسط (3) بر اساس طیف لیکرت (5 طیفی از بسیار کم تا بسیار زیاد) در نرم‌افزار SPSS استفاده شد. همچنین جهت شناخت مسائل استراتژیک و تدوین راهبردهای توسعه اکو توریسم تالابی در چارچوب برنامهریزی راهبردی، از روش تحلیل SWOT یا چارچوب جامع تدوین استراتژی استفاده شده است. مبنای استخراج مجموعه نقاط قوت و ضعف و فرصت و تهدید شاخصهای تعریف شده در جدول 1 است که با مطالعه در محیط داخلی و خارجی، تعداد 20 نقطه قوت در برابر 17 نقطه ضعف در منطقه و تعداد 16 فرصت و 15 چالش پیش روی توسعه اکو توریسم تالابی در محیط بیرونی شناسایی شد. سپس با استفاده از پرسشنامه مزیت‌ها و محدودیتهای عمده از طریق طیف لیکرت (پنج طیفی از بسیار کم تا بسیار زیاد) توسط خبرگان، مسئولین و روستاییان ارزیابی شد. تدوین راهبردهای توسعه اکوتوریسم تالابی بر حسب مراحل و روش شکل 1 است.
شکل 1: چارچوب برنامهریزی راهبردی توسعه اکوتوریسم تالابی
منطقه مورد مطالعه تالابهای میانکاله و لپوی زاغمرز و روستاهای دهستان میانکاله میباشند که در شرق استان مازندران و شمال شهرستان بهشهر قرار دارند. تالاب میانکاله یکی از 21 تالاب بینالمللی کشور است که در موقعیت جغرافیایی ً27، َ49، ْ36 عرض شمالی و 24، َ48، ْ53 طول شرقی قرار دارد. در حال حاضر مساحت تالاب 44/521 کیلومتر مربع است (بهروزی راد، 1387: 644). از شمال به شبهجزیره میانکاله، از غرب به تالاب لپوی زاغمرز و از جنوب و شرق در قلمرو سیاسی چهار شهرستان بهشهر، گلوگاه، بندر گز و ترکمن قرار دارد. تالاب لپوی زاغمرز متشکل از سه تالاب شیرخانلپو، پلنگان و تالاب لپو است که به اختصار «تالاب لپو» گفته میشود. مجموعه تالابهای لپو با وسعت 600 هکتار تالاب لپو در موقعیت جغرافیایی ً5، َ49، ْ26 شمالی و ً17، َ18، ْ52 شرقی و در فاصله 3 کیلومتری دهستان میانکاله واقع شده است. این تالاب نیز به همراه تالاب میانکاله در کنوانسیون رامسر به عنوان تالاب بینالمللی ثبت شد (محیط زیست استان مازندران، 1385). تالاب لپو در غربی تالاب میانکاله واقع شده و هر دو تالاب در قلمرو جغرافیایی و سیاسی دهستان میانکاله قرار دارند. دهستان میانکاله واقع در بخش مرکزی شهرستان بهشهر، متشکل از یازده روستا بنام‌های نمک چال، یعقوب لنگه، یکه توت، زاغمرز، زینوند، امیرآباد، عسگرآباد، حسینآباد، للهمرز و قرهتپه است که جمعیت آن در سال ۱۳۸۵ برابر با ۱۸211 نفر بوده است (سالنامه آماری استان، 1390). فعالیتهای معیشتی روستاها به ترتیب کشاورزی، دامداری و خدماتی است. دهستان به دلیل داشتن شرایط اقلیمی مناسب تقریباً تمامی محصولات قابل کشت در استان را دارا است که در این بین گندم با 5800 هکتار و برنج با 4700 هکتار سهم بیشتری دارند. دیگر زراعت‌های منطقه کلزا، پنبه، سویا و گیاهان صیفی مانند هندوانه است. باغداری نیز در منطقه رونق دارد که مهم‌ترین آن مرکبات است (جهاد کشاورزی دهستان میانکاله، 1392). تالابها نیز نقش مهمی در اقتصاد جوامع محلی دارند، برخی از فعالیتهای اقتصادی روستاها در خصوص بهرهبرداری از تالابها عبارتند از: کشاورزی که فعالیت اصلی روستاها است و از آب آبریزهای منتهی به تالاب استفاده میکنند. همچنین تالاب لپو منبع تأمین آب بیش از 2000 هکتار اراضی کشاورزی و هزاران اصله درخت دست کاشت حاشیه است. دامداران از پوشش گیاهی پیرامون تالابها به طور فصلی و دائم استفاده میکنند. صید و شکار دیگر فعالیت در ارتباط با تالاب است، به طوری که شکار به مدت 5 ماه طبق ضوابطی در تالاب میانکاله مجاز است و در دهستان تعداد 400 نفر به فعالیت شکار مشغولند. همچنین روستاییان از میوهها نظیر انار و گیاهان دارویی چون گزنه و نعناع برای مصرف و کسب درآمد استفاده میکنند؛ و از پوشش گیاهی نظیر نی برای صنایع دستی شامل حصیربافی و سایه‌بان استفاده میشود (سازمان حفاظت محیط زیست، 1382: 72-73؛ محیط زیست استان مازندران، 1385).
تراکم زیاد گردشگران در مناطق خاصی از جهان به همراه مداخله در محیط زیست، این تعهد را به وجود آورد تا الزاماتی در خصوص حجم توریست و اثرات منفی زیست محیطی در سطوح مختلف جهت حفظ محیط زیست و توسعه قابل دوام مناطق توریستی بکار گرفته شود، که این امر منجر به ظهور طرح‌های جایگزین برای گردشگری و در این بین اکوتوریسم شده است (Robersts & Hall, 2001: 155). کلمه اکوتوریسم از دو واژه Eco و Torusim گرفته شده و خلاصه عبارت Ecological Tourism است (Wearing & Neil, 2009: 8). اکوتوریسم عبارت است از مسافرت مسئولانه به لحاظ زیست محیطی به مناطق طبیعی نسبتاً دست نخورده، به منظور لذت بردن و درک طبیعت، به همراه لذت بردن از ویژگیهای فرهنگی گذشته و حال منطقه است (Björk, 2000). این شاخه از گردشگری جایگزین با مناطقی که از لحاظ زیست محیطی و فرهنگی حساس و مهم هستند، در ارتباط است (Pipinos & Fokiali, 2009). چارچوب نظری اکوتوریسم تا حد زیادی موقعیت بوم محوری را نه فقط از لحاظ لغوی بلکه همچنین از لحاظ دیدگاهها و اصول منعکس میکند، و مبانی فلسفی اکوتوریسم نیز بر طبیعت و جوامع محلی تأکید دارد (Wearing & McDonald, 2002). اکوتوریسم حفاظت را ترویج میدهد، اثر منفی کمتری بر محیط زیست دارد و مشارکت اجتماعی و اقتصادی فعال جوامع محلی را برای سودمندی ممکن میسازد (Björk, 2000). در واقع باید گفت بر چهار رکن: کاهش اثرات نامطلوب زیست محیطی، احترام به فرهنگ و آداب و رسوم مردم بومی، تأمین منافع مردم محلی و جلب رضایت گردشگران استوار است (Teh & Cabanban, 2007). یک نوع از اکوتوریسم که نقطه درخشان نوین در توسعه گردشگری میباشد (Jinxia, 2010)، اکوتوریسم تالاب است که بر منابع طبیعی تالاب مبتنی است (Liu & et al, 2013) تالاب به عنوان یک اکوسیستم منحصر به فرد و برخورداری از تنوع زیستی غنی، دارای کارکردها و ارزشهای محیطی، اقتصادی و اجتماعی بسیاری است (Song & Quan, 2007). تالابها نه تنها بسیاری از نیازهای اولیه جوامع انسانی پیرامونی خود از جمله تأمین آب، کشاورزی، پالایش محیط، کنترل فرسایش و کاهش خطر سیلاب را پاسخگو میباشد، بلکه حمایت کننده بسیاری از نیازهای ثانویه بشر از جمله زیباییشناسی، آرامش و پرورش جسم و روح نیز است (Euliss & et al, 2006)، به طوری که در حال حاضر مقصد بسیاری از نیازمندان به محیط آرام و فرح بخش، عکاسان، نقاشان، محققان تاریخ طبیعی، دوستداران پرندگان، اکولوژیستها و ... شده است. در واقع ویژگیهای فرهنگی / میراث فرهنگی و تنوع زیستی اکوسیستم تالاب بر ارزش آن افزوده است. تالابها با برخورداری از چشمانداز طبیعی و فرهنگی منحصر به فرد، برای توسعه اکوتوریسم مناسب هستند (Song & Quan, 2007). در این راستا مطابق با وانگ (2009) تالابها به دلیل برخورداری از تنوع زیستی و تنوع فرهنگی غنی، دارای ارزش گردشگری و کارکرد آموزش زیست محیطی است (Wang, 2009)؛ و بگفته لیلی و همکاران (2010) از انواع کارکردهای خدماتی اکوسیستم تالاب، کارکردهای گردشگری و آموزش علمی بسیار مهم است، و «اکوتوریسم تالاب» و «گردشگری آموزشی» هر دو بهرهبرداری جدید قابل اجرا از منابع تالاب هستند (Lili & et al, 2010). به دلیل اهمیت موضوع، عنوان روز جهانی تالابها در سال 2012 میلادی از سوی کنوانسیون رامسر «تالاب و اکو توریسم» نام گرفت، به گفته کنوانسیون اکوتوریسم تالاب هم برای مردم و هم حیات وحش و تنوع زیستی سودمند است و هم مزایایی از جمله اقتصاد قویتر، معیشت پایدار، مردم سالم و اکوسیستم سالم را در بر دارد (Ramsar and UNWTO, 2012). توسعه اکوتوریسم یا گردشگری اکولوژیکال تالابی، توسعه زیستشناسی تالاب به ویژه برای گونههای نادر و در خطر انقراض را ارتقا میدهد، به حفاظت از آب و کنترل آلودگی آب نیز کمک کند، آگاهی زیست محیطی عمومی مردم را بهبود بخشیده و بهرهکشی از منابع را کاهش میدهد، و تواناییهای خود توسعهای تالاب را تقویت میکند (Guihua, 2000). در واقع اکوتوریسم تالاب شامل فرهنگ اکولوژیکی تالاب است، که این ویژگی اخلاقی و مسئولیتپذیری اکوتوریسم تالاب، حفاظت از تالاب را مورد توجه قرار داده و از توسعه پایدار تالاب حمایت میکند (Liu & et al, 2013). به طور خلاصه مدیریت اکوتوریسم تالاب میتواند توسعه اقتصاد گردشگری را تحقق بخشد، و در عین حال میتواند حفاظت از محیط اکولوژیکال تالاب را حمایت کند (Dong, 2001).
در خصوص چارچوب توسعه اکوتوریسم تالابی، باید گفت یکپارچگی بین عوامل کلیدی حفاظت محیط زیست، توانمندی اقتصادی، عدالت و آموزش مورد تأکید است. در این راستا میتوان به نتایج فنل (2002) اشاره کرد که نشان داد کلماتی که اغلب در تعاریف اکوتوریسم بکار رفته به ترتیب فراوانی عبارتند از: «مناطق طبیعی، حفاظت، فرهنگ، منافع مردم محلی، آموزش، پایداری و اثرات» (Fennell, 2002: 15). به گفته هیپول (2007) «حفاظت، عدالت و آموزش» هسته اصلی تعاریف اکوتوریسم را تشکیل میدهند (Hipwell, 2007)؛ لذا در مقوله توسعه اکوتوریسم سه معیار باید مورد توجه قرار گیرد: جاذبهها طبیعت محور باشند، بر یادگیری و آموزش بازدیدکنندگان و اعضای جوامع محلی متمرکز باشد تا با رفتار زیست محیطی مسئولانه بازدیدکنندگان و مردم محلی به مناطق طبیعی، حفاظت از محیط زیست را افزایش داده و تأثیر منفی بر محیط زیست کاهش یابد. سوم اینکه در مدیریت محیطهای اکو توریستی میبایست اقداماتی را دنبال کرد که با پایداری محیطی، اقتصادی و اجتماعی - فرهنگی هم‌خوانی داشته باشد تا کمترین آسیب و اثرات سوء را بر طبیعت داشته باشد (Weaver & Lawton, 2007; Wearing & Neil, 2009,11-12). علاوه بر عناصر فوق، مسأله مهم دیگر توسعه اکوتوریسم این است که موفقیت پروژههای اکو توریستی به پذیرش عمومی توسط مردم محلی و آمادگی آن‌ها برای همکاری در حفاظت و مدیریت محیط زیست بستگی دارد (UNCED, 1992)؛ و مشارکت و همکاری جوامع و ساکنان محلی نزدیک مکان گردشگری از عناصر ضروری اکوتوریسم موفق میباشد (Ceballos, 1996: 20; Ross & Wall, 1999). در این مفهوم، اکوتوریسم میتواند به عنوان یک مسأله «ساکنان محور[1]» توصیف شود؛ به این ترتیب میتواند سهم قابل توجهی در حفظ مشخصههای زیست محیطی و فرهنگی در مناطق اکولوژیکی و حساس را داشته باشد و به عنوان راهنما برای توسعه اجتماعی و اقتصادی پایدار عمل کند، به شرطی که جوامع محلی مایل به حمایت از آن باشند (Pipinos & Fokiali, 2009). اجرای اکوتوریسم در یک منطقه در صورتی موفقیتآمیز است که حفاظت از منابع طبیعی و تنوع زیستی، آموزش بازدید کنندگان و مردم محلی و به‌کارگیری ساکنان محلی در موضوعات پایداری، کسب درآمد، تأمین هزینه حفاظت از محیط زیست و توسعه اقتصاد محلی ممکن باشد (Ross & Wall, 1999). در وضعیت ایدهآل اکو توریسم، ساکنان محلی، منابع محافظت شده، تنوع زیستی و گردشگری از یکدیگر در یک رابطه متقابل و مدل همزیستی سود میبرند (شکل 2) (Ross & Wall, 1999).
شکل 2: پارادایم اکو توریسم: تعامل مثبت بین مردم، منابع و گردشگری در اکوتوریسم موفق
همسو با گفته هایلانگ و دانگ (2011) توسعه پایدار اکوتوریسم تالاب باید بر حمایت از ساکنان جامعه محلی متکی باشد و مشارکت اجتماعی جوامع محلی بخش مهمی از مدیریت اکوتوریسم تالاب است (Hailun & Dong, 2011). از این رو باید گفت علاوه بر ارزیابی قابلیتهای اکولوژیکی پدیده طبیعی، مطالعه شرایط جوامع محلی در تمامی ابعاد شامل ظرفیت توسعه فعالیتهای اکو توریستی، توان مالی، نگرش و درک جوامع محلی، توان مشارکت پیش نیاز پیادهسازی موفق توسعه اکوتوریسم میباشد؛ لذا در تحقیق حاضر چارچوب برنامهریزی راهبردی توسعه اکوتوریسم تالابی در راستای توسعه پایدار و اکو توریسم، بر حسب سه محور کلیدی اکوتوریسم بنام‌های «حفاظت تالاب»، «آموزش زیست محیطی» و «توانمندسازی جوامع روستایی» است که طیفی از عناصری که یک فعالیت اکوتوریسم موفق باید در بر داشته باشد را در قالب سه رکن پایداری شامل اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی – فرهنگی در دو محیط درون و برون منطقهای مورد بررسی قرار داده و راهبردهای توسعه اکوتوریسم تالابی در منطقه مورد مطالعه را تدوین میکند (شکل 3).
شکل 3: الگوی طراحی راهبردهای توسعه اکوتوریسم تالابی
تالابهای میانکاله و لپوی زاغمرز که از زیستگاههای غنی و اکوسیستم‌های با ارزش کشور هستند، از جاذبههاى شگفتانگیز و متنوع طبیعى و زیست محیطى برخوردار بوده و استعدادهای فراوانی برای توسعه طبیعت گردی و جلب گردشگر طبیعت گرد دارند.
تالاب میانکاله با توجه به سیمـای اکولوژیک، ارزشهای ویژه زیستگاهی، وجود گونههای گیاهی و جانوری منحصر به فرد و تحت‌الحمایه، ارزشهای علمی، تحقیقاتی، فرهنگی، آموزشی و تفرجی به عنوان اندوخت گاه زیست سپهر تحت حفاظت محیط زیست است (سازمان حفاظت محیط زیست، 1382). یکی از ویژگیهای مهم میانکاله که آن را به یک جاذبه گردشگری تبدیل کرده، وجود گونههای مختلف و نادر پرندگان و حیوانات وحشی است. تالاب میانکاله علاوه بر اینکه زیستگاه دائمی بسیار مناسبی برای پرندگان بومی نظیر قرقاول و دراج است، به دلیل موقعیت جغرافیایی که در مسیر مهاجرت پرندگان از شمال دریای خزر به قسمت‌‌های جنوبی ایران و آسیا قرار گرفته است (صیامیان، 1391) و دارا بودن شرایط خاص اقلیمی، طبیعت زیبای منطقه، وجود آب و غذا، تا حدودی امنیت و پناهگاه موجود موجب جذب پرندگان آبزی و کنار آبزی و غواص مهاجر شده، به طوری که همه ساله ده‌ها هزار قطعه از انواع پرندگان مهاجر آبزى و کنار آبزى از سیبری به این منطقه گرمسیری مهاجرت میکنند و در فصل زمستان چند صباحی را بر روی تالاب میانکاله می‌گذرانند. از پرندگان آبزی و کنار آبزی که در تالاب میانکاله زیستگاه فصلی زمستان گذرانی دارند میتوان به چوپ‌پا، آوست، فلامینگو، انواع آبچلیک، انواع اگرت، کفچه نوک، چنگر، خوتکا، گیلار، سنقر تالابی، پلیکان، حواصیل، انواع مرغابى نظیر قو و غاز خاکستری و چندین گونه دیگر اشاره نمود. به طور کلی در زیست‌بوم این تالاب حدود 204 گونه پرندگان مهاجر و نیمه مهاجر و بومی آبزی و کنار آبزی و خشک زی در منطقه مورد مطالعه شناسایی شدهاند که تعداد 26 گونه تحت حمایت محیط زیست میباشند (سازمان حفاظت محیط زیست، 1382)، که برای گروهها و علاقه‌مندان طبیعت گردی و پرنده نگری اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد. همین موضوع باعث رونق تورهای پرنده نگری در این منطقه شده و همه ساله گردشگران داخلی و خارجی زیادی را بدین منظور به این سمت می‌کشاند (صیامیان، 1391). علاوه بر این، وجود گونههای متنوع گیاهان خزری، حیوانات وحشی نظیر خرس، روباه، گرگ، انواع گربه‌های وحشی، جوجه تیغی، سنجاب و سمور، و دیگر گونهها شامل انواع پستانداران، خزندگان و آبزیان به ویژه دیدن ماهیان استروژنی در مراکز استحصال خاویار از دیگر ارزشهای زیستمحیطی منطقه است (بهروزی راد، 1387: 647) که میتوان ارزشهای سیاحتی را نیز بر آن افزود و امکان اجرای بازدید علمی در قالب تورهای علمی را فراهم میکند که این مهم نیز باید مد نظر قرار گیرد.
در تالاب لپو نیز زمینه بسیار مساعدی برای جلب گردشگر طبیعت گرد فراهم است. تالاب لپو به دلیل شیرینی آب از لحاظ فون و فلور و بعضاً پوشش گیاهی و جانوری از تالاب میانکاله متفاوت میباشد. تالاب لپو از نظر تنوع گونهای پرندگان مهم است، به طوری که تاکنون تعداد 60 گونه پرنده حمایت شده و در معرض خطر که 8 گونه آن‌ها در لیست حفاظتی جهانی Cites قرار دارند و همچنین تعداد بیش از 130 گونه پرنده غیر حمایت شده خشک زی و آبزی مهاجر، بومی و عبوری در این تالاب زیست میکنند. (ابوطالبی، 1383: 70-1)، علاوه بر این در تالاب مجموعاً 20 گونه پستاندار که 2 گونه آن حمایت شده میباشد، بیش از 10 گونه ماهی، چند گونه دوزیست، سخت پوست و انواع نرمتنان و کرم‌ها، بیش از 15 گونه انواع مارها شناسایی شده است (همان، 140).
وجود تنوع زیستی غنی تالابها میتواند به عنوان آزمایشگاه طبیعی با ارزشهای تحقیقاتی و آموزشی منحصر به فرد تالاب را به عنوان منطقه مهم اکو توریستی مطرح نماید. دیدن تنوع گونهای تالابها به همراه جاذبههای دیدنی و طبیعت زیبا و مناظر بدیع میتواند گردشگران طبیعت گرد، عکاسان، نقاشان و محققان زیادی را به منطقه بکشاند و فرصت گردشگری و مطالعاتی را برای دوستداران طبیعت در منطقهای ساحلی فراهم آورد. علاوه بر قابلیتهای اکولوژیکی برشمرده در تالابها، شرایط اقلیمی مناسب و آب و هوای معتدل منطقه در چهار فصل سال توریسم را به خود میطلبد. همچنین موقعیت جغرافیایی ویژه منطقه از یکسو هم جواری و ارتباط با دریای خزر و از طرف دیگر پیوستگی با جنگل‌های خزری، نزدیکی به شبه جزیره میانکاله، نزدیکی به بندر امیرآباد و همچنین امکانات دسترسی و جاده آسفالته مناسب و نزدیکی به شهر بهشهر زمینه بسیار مساعدی در منطقه برای جلب گردشگر طبیعت گرد فراهم کرده است که با سرمایهگذاری اندک جهت توسعه فرصتهای تالاب گردی نظیر امکانات اقامت و پذیرایی، اسکله قایقرانی، تیراندازی و ... میتواند گردشگران بسیاری را جلب نماید؛ لذا میطلبد با برنامهریزی مناسب زمینه توسعه اکوتوریسم تالابی را در منطقه فراهم کرد.
برای سنجش ظرفیت اکوتوریسم تالابی در روستاهای مورد مطالعه، از مجموعه شاخصهایی در سه بعد زیست محیطی، اقتصادی شامل توانمندیها و منابع محلی برای توسعه اکوتوریسم و اجتماعی – فرهنگی شامل توانمندیهای جامعه محلی استفاده شده است. تحلیل میانگین عددی حاصل از وضعیت شاخصهای تعیین کننده ظرفیت اکوتوریسم تالابی در روستاهای مورد مطالعه بر اساس آزمون t تک نمونهای با احتساب دامنه طیفی شاخصها که بین 1 تا 5 بر اساس طیف لیکرت در نوسان قرار گرفته است، نشان میدهد از میان شاخصهای مورد ارزیابی، به جز سه شاخص «فعالیتهای اقتصادی پایدار»، «مدیریت آلایندهها» و «دانش اکو توریسم»، سایر شاخصها میانگینی بالاتر از حد مطلوب (عدد متوسط 3) میباشند، که با توجه به سطح معناداری بدست آمده که بزرگ‌تر از آلفا 0.05 است (0.00=Sig)، مبین وضعیت مطلوب این شاخصها برای توسعه اکوتوریسم تالابی در روستاهای منطقه است (جدول 2). همان‌طور که جدول نشان میدهد ظرفیت توسعه اکوتوریسم تالابی در روستاهای منطقه در بعد زیست محیطی پایین است اما از نظر اقتصادی و اجتماعی – فرهنگی در روستاهای مورد مطالعه شرایط مناسبی برای توسعه اکوتوریسم تالابی حاکم است. در مجموع با توجه به نتایج بدست آمده میتوان گفت روستاهای منطقه مورد مطالعه از ظرفیت مطلوبی برای توسعه اکوتوریسم تالابی برخوردار هستند، که به همراه ظرفیتهای اکولوژیکی موجود در تالابهای میانکاله و لپوی زاغمرز میتوان برای توسعه اکوتوریسم تالابی مورد بهرهبرداری قرار داد.
جدول 2: معناداری تفاوت از حد مطلوب شاخصهای ارزیابی ظرفیتهای اکوتوریسم تالابی
|
مطلوبیت عددی مورد آزمون = 3 |
|||||||
|
ابعاد |
شاخص |
میانگین |
آماره آزمون T |
سطح معناداری |
تفاوت از حد مطلوب |
فاصله اطمینان 95 درصد |
|
|
پایین‌تر |
بالاتر |
||||||
|
زیست محیطی |
فعالیت اقتصادی پایدار |
2/32 |
12-/686 |
193/0 |
0-/68 |
0-/78 |
0-/57 |
|
مدیریت آلایندهها |
1/70 |
36-/945 |
230/0 |
1-/30 |
1-/37 |
1-/23 |
|
|
اقتصادی |
دسترسی |
4/17 |
8/917 |
000/0 |
1/17 |
0/91 |
1/42 |
|
کیفیت زیرساختها |
3/24 |
2/572 |
011/0 |
0/24 |
0/05 |
0/42 |
|
|
اجتماعی – فرهنگی |
سرمایه اجتماعی |
3/53 |
6/119 |
000/0 |
0/53 |
0/36 |
0/70 |
|
دانش اکو توریسم |
2/72 |
1-/665 |
099/0 |
0-/28 |
0-/62 |
0/05 |
|
|
حفاظت زیست محیطی |
3/38 |
3/344 |
001/0 |
0/38 |
0/16 |
0/61 |
|
|
آموزش زیست محیطی |
3/82 |
10/968 |
000/0 |
0/82 |
0/67 |
0/97 |
|
|
مشارکت و همکاری |
3/62 |
3/782 |
000/0 |
0/62 |
0/30 |
0/95 |
|
|
یافتههای تحقیق، 1393 |
|||||||
بعد از مطالعه قابلیتهای اکوتوریسم تالابی در محدوده تالابهای مورد مطالعه و سنجش شاخصهای تعیین کننده ظرفیتهای اکو توریستی در روستاهای منطقه به تدوین راهبردهای مناسب توسعه اکوتوریسم تالابی پرداخته شد. برای توسعه اکوتوریسم تالابی از چارچوب برنامهریزی راهبردی و فن SWOT برای شناسایی مسائل استراتژیک و تدوین راهبردهای مناسب به صورت فرایند زیر استفاده شد.
مأموریت و چشمانداز تحقیق عبارت است از: توسعه اکوتوریسم تالابی در محدوده تالاب به گونهای که ظرفیتهای اکولوژیکی اکوسیستم تالاب حفظ شود، و در روستاها ظرفیتهای اجتماعی و توانمندیهای اقتصادی روستاییان افزایش یابد و با توسعه فعالیتهای اکولوژیکی – اقتصادی سازگار با محیط زیست هم منابع و جاذبههای طبیعی روستاها حفظ شود و هم از مخاطرات اکولوژیکی تالاب جلوگیری شود.
همان‌طور که در فوق آمد برنامهریزی راهبردی توسعه اکوتوریسم تالابی بر اساس سه نوع بررسی قابلیتهای اکولوژیکی تالابها، ظرفیتهای اکولوژیکی و توانمندیهای محلی در روستاهای محدوده تالابها و ظرفیتهای موجود در سطح ناحیه صورت گرفت. عوامل راهبردی در قالب دو گروه عوامل داخلی با سنجش ظرفیت تالابها و روستاها و عوامل بیرونی با شناخت عوامل اثرگذار بر اکوتوریسم تالابی شناسایی شد (جداول 3 و 4). مجموع عوامل درونی و بیرونی جهت تعیین راهبردها در این مرحله مورد ارزیابی قرار گرفت. نمره اهمیت عوامل از دیدگاه سه گروه مشارکتکننده از طریق پرسشنامه بدست آمد. بر اساس نمره اهمیت به مجموع نمرات، وزن نسبی عوامل بدست آمد. سپس ضریب اهمیت نهایی هر عامل در رتبه ضرب و امتیاز نهایی عوامل مشخص شد. برای تخصیص رتبه به عوامل از دامنه میانگین استفاده شد.
ماتریس ارزیابی عوامل داخلی: در این مرحله مجموع نقاط قوت و ضعف شناسایی شده اثر گذار بر توسعه اکوتوریسم تالابی در قالب ماتریس IFE به صورت کمی بیان شد. میانگین و وزن نسبی نقاط قوت و ضعف از دیدگاه سه گروه مشارکت کننده و ضریب اهمیت، میانگین رتبه‌ای و امتیاز نهایی در جدول 3 آمده است.
جدول 3: ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (IFE) از دیدگاه سه گروه مشارکت کننده
|
قوتها |
خبرگان |
مسئولین |
مردم |
ضریب |
رتبه |
امتیاز نهایی |
|||||||
|
میانگین |
وزن نسبی |
میانگین |
وزن نسبی |
میانگین |
وزن نسبی |
||||||||
|
S1 برخورداری از آب و هوای معتدل، چشمانداز زیبا و جاذبههای طبیعی بینظیر و متنوع |
13/4 |
035/0 |
24/4 |
036/0 |
16/4 |
036/0 |
036/0 |
4 |
141/0 |
||||
|
S2 زیستگاههای بکر و وجود انواع متعدد و متنوع گونههای گیاهی و جانوری شامل انواع پستانداران، پرندگان مهاجر و بومی، انواع ماهیان، دوزیستان، گونههای گیاه آبزی و .... |
27/4 |
037/0 |
12/4 |
034/0 |
10/4 |
035/0 |
035/0 |
4 |
140/0 |
||||
|
S3 قابلیت جاذبههای طبیعی برای انواع ورزشها و تفریحات از قبیل ماهیگیری، شنا، قایق سواری و ... و برنامههای آموزشی – علمی برای علاقمندان به حیات وحش |
07/4 |
034/0 |
16/4 |
035/0 |
04/0 |
035/0 |
034/0 |
4 |
138/0 |
||||
|
S4 وجود نهالستان منابع طبیعی زاغمرز |
93/3 |
033/0 |
04/4 |
034/0 |
83/3 |
033/0 |
033/0 |
3 |
100/0 |
||||
|
S5 وجود راه ارتباطی آسفالته مناسب و دسترسی به وسایل حمل و نقل عمومی |
00/4 |
0.034 |
3.88 |
0.032 |
4.08 |
0.035 |
0.034 |
4 |
0.134 |
||||
|
S6 موقعیت جغرافیایی مناسب و دسترسی آسان، استقرار در مسیر ارتباطی تهران- مشهد و نزدیکی به مرکز دهستان (روستای زاغمرز) و مرکز شهرستان (بهشهر) |
87/3 |
032/0 |
00/4 |
033/0 |
98/3 |
034/0 |
033/0 |
3 |
100/0 |
||||
|
S7 وجود نظام مدیریت محلی برای بهرهبرداری از حوزه‌های آبریز تالاب و حفظ حقابه تالاب |
80/3 |
032/0 |
72/3 |
031/0 |
71/3 |
032/0 |
032/0 |
3 |
095/0 |
||||
|
S8 تمایل روستاییان به مشارکت و سرمایهگذاری جهت توسعه اکو توریستم |
67/3 |
031/0 |
04/4 |
034/0 |
93/3 |
034/0 |
033/0 |
3 |
098/0 |
||||
|
S9 کیفیت بالای زندگی و برخورداری روستاها از انواع خدمات رفاهی مناسب |
73/3 |
031/0 |
84/3 |
032/0 |
79/3 |
033/0 |
032/0 |
3 |
096/0 |
||||
|
S10 وجود اعتماد و انسجام اجتماعی و تعامل بین روستاییان |
47/3 |
029/0 |
36/3 |
028/0 |
09/3 |
027/0 |
028/0 |
3 |
084/0 |
||||
|
S11 مشارکتپذیری روستاییان در محدود کردن فعالیتهای محیطی و اقتصادی مخرب بر تالاب و پذیرش محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های مرتبط با توسعه اکوتوریسم تالابی |
53/3 |
030/0 |
76/3 |
031/0 |
50/3 |
030/0 |
030/0 |
3 |
091/0 |
||||
|
S12 وجود مقبولیت اجتماعی در خصوص پایداری تنوع زیستی اکوسیستم تالاب با جایگزینی امکانات اکو توریستی و تفرجی تالاب به جای صید و شکار |
53/3 |
030/0 |
56/3 |
030/0 |
48/3 |
030/0 |
030/0 |
3 |
089/0 |
||||
|
S13 پذیرش آموزش و تعلیم اکو توریستی بین روستاییان |
60/3 |
030/0 |
84/3 |
032/0 |
63/3 |
031/0 |
031/0 |
3 |
093/0 |
||||
|
S14 وجود برنامههای فرهنگی محدود در خصوص تالاب (جشنواره محلی تالاب در روز تالابها) |
27/3 |
027/0 |
28/3 |
027/0 |
10/3 |
027/0 |
027/0 |
3 |
081/0 |
||||
|
S15 وجود فرهنگ گردشگر پذیری روستاییان منطقه |
80/3 |
032/0 |
92/3 |
033/0 |
87/3 |
033/0 |
033/0 |
4 |
130/0 |
||||
|
S16 وجود نهادهای دولتی (شورا و دهیاری) و غیردولتی (4 تشکل حامی محیط زیست شامل خانه طبیعت زاغمرز، شرکت تعاونی گردشگری خانه طبیعت و انجمن دوستداران محیط زیست سبز، کانون دوستداران شکار و طبیعت، شورای سبز اندیش و طبیعت دوست زاغمرز) |
73/3 |
031/0 |
80/3 |
032/0 |
61/3 |
031/0 |
031/0 |
3 |
094/0 |
||||
|
S17 وجود خبرگان، افراد آموزش دیده و تسهیلگر محیط زیست در روستاها در خصوص مشخصههای طبیعی و گونههای گیاهی و جانوری تالاب |
33/3 |
028/0 |
52/3 |
029/0 |
39/3 |
029/0 |
029/0 |
3 |
086/0 |
||||
|
ضعفها |
|
|
|
||||||||||
|
W1 روند رو به تخریب جاذبههای اکو توریستی تالاب بر اثر آلایندههای روستاها و فعالیتهای پیرامونی و بهرهبرداری ناپایدار از منابع تالاب و تغییر کاربری اراضی |
13/4 |
035/0 |
16/4 |
035/0 |
82/3 |
033/0 |
034/0 |
1 |
034/0 |
||||
|
W2 وجود فعالیتهای کشاورزی ناپایدار و پرورش محصولات غیر ارگانیک در حاشیه تالاب |
00/4 |
034/0 |
96/3 |
033/0 |
62/3 |
031/0 |
033/0 |
1 |
033/0 |
||||
|
W3 رهایی پسابهای کشاورزی و درصد بالایی از فاضلابهای خانگی به سوی تالاب |
73/3 |
031/0 |
88/3 |
032/0 |
46/3 |
030/0 |
031/0 |
1 |
031/0 |
||||
|
W4 کم کاری مسئولین منطقه در خصوص حفاظت و احیاء تالابها به خصوص لپوی زاغمرز |
93/3 |
033/0 |
04/4 |
034/0 |
91/3 |
034/0 |
033/0 |
1 |
033/0 |
||||
|
W5 انقراض برخی گونههای بومی گیاهی و جانوری تالابها |
27/4 |
036/0 |
12/4 |
034/0 |
03/4 |
035/0 |
035/0 |
1 |
035/0 |
||||
|
W6کمبود امکانات و تجهیزات لجستیکی و حفاظتی در منطقه (محیط‌بان، پاسگاه و ...) |
40/3 |
029/0 |
24/3 |
027/0 |
11/3 |
027/0 |
027/0 |
2 |
055/0 |
||||
|
W7کمبود امکانات زیربنایی جهت توسعه اکوتوریسم تالابی در منطقه (دسترسی، اقامتگاه ... امکانات بهداشتی و خدماتی) |
07/4 |
034/0 |
08/4 |
034/0 |
13/4 |
036/0 |
034/0 |
1 |
034/0 |
||||
|
W8 فعالیت غالب کشاورزی و دامداری و وابستگی مردم محلی به صید و شکار و بهره‌مندی از منابع و پوشش گیاهی پیرامون و برداشت بی رویه از حقابه تالاب |
40/3 |
029/0 |
24/3 |
027/0 |
37/3 |
029/0 |
028/0 |
2 |
056/0 |
||||
|
W9 فقدان اشتغال‌زایی مناسب و جایگزین برای بهره‌برداران از تالاب |
47/3 |
029/0 |
36/3 |
028/0 |
55/3 |
030/0 |
029/0 |
1 |
029/0 |
||||
|
W10 برخورداری کم از سرمایه لازم برای مشارکت در توسعه اکوتوریسم تالاب و نیاز به حمایت دولت از ساکنان محلی برای مشارکت در توسعه اکو توریسم |
33/3 |
028/0 |
48/3 |
029/0 |
19/3 |
027/0 |
028/0 |
2 |
056/0 |
||||
|
W11 کمبود نیروهای متخصص و آموزش دیده اکوتوریسم در منطقه |
67/3 |
031/0 |
80/3 |
032/0 |
57/3 |
031/0 |
031/0 |
1 |
031/0 |
||||
|
W12 آشنایی پایین روستاییان به ارزشهای اکولوژیکی و اقتصادی تالاب |
47/3 |
029/0 |
44/3 |
029/0 |
03/3 |
026/0 |
0.028 |
2 |
056/0 |
||||
|
W13 آگاهی کم مردم از توانمندی گردشگری تالاب و فقدان آمادگی لازم برای ارائه به گردشگران |
67/3 |
031/0 |
56/3 |
030/0 |
16/3 |
027/0 |
029/0 |
2 |
058/0 |
||||
|
W14 آشنایی بسیار کم روستاییان و عدم آموزش در برخورد با گردشگران |
60/3 |
030/0 |
48/3 |
029/0 |
71/3 |
032/0 |
030/0 |
1 |
030/0 |
||||
|
W15 سطح پایین دانش و تکنیکهای علمی برای مشارکت در توسعه اکو توریسم |
33/3 |
028/0 |
20/3 |
027/0 |
3.50 |
030/0 |
028/0 |
2 |
056/0 |
||||
ماتریس ارزیابی عوامل خارجی: مجموع عوامل بیرونی اثرگذار بر اکوتوریسم تالابی در قالب ماتریس ارزیابی فرصتها و تهدیدها به لحاظ اهمیت از دیدگاه سه گروه خبرگان، مسئولین و مردم مورد سنجش واقع شد. میانگین و وزن نسبی عوامل درونی از دیدگاه سه گروه جامعه نمونه، اهمیت، میانگین رتبه‌ای و امتیاز نهایی محاسبه شده در جدول 4 آمده است.
جدول 4: ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (EFE) از دیدگاه سه گروه مشارکت کننده
|
فرصتها |
خبرگان |
مسئولین |
مردم |
وزن نهایی |
رتبه |
امتیاز نهایی |
|||
|
میانگین |
وزن نسبی |
میانگین |
وزن نسبی |
میانگین |
وزن نسبی |
||||
|
O1 استقرار تالابها در مسیر کانون‌های گردشگر پذیر شبهجزیره میانکاله و پناهگاه حیات وحش میانکاله و ساحل دریای خزر |
00/4 |
037/0 |
4.12 |
039/0 |
95/3 |
04/0 |
039/0 |
4 |
154/0 |
|
O2 وجود امکانات و تجهیزات لازم جهت محدود کردن دسترسی به مناطق حساس در کشور |
33/3 |
031/0 |
56/3 |
034/0 |
22/3 |
032/0 |
032/0 |
3 |
097/0 |
|
O3 ثبت تالابهای میانکاله و لپو در کنوانسیون رامسر و معروفیت تالابها به عنوان تالاب بینالمللی |
13/4 |
039/0 |
88/3 |
037/0 |
82/3 |
038/0 |
038/0 |
4 |
151/0 |
|
O4 ضوابط، مقررات و قوانین در خصوص حفاظت از تالاب، گونههای زیستی و بهرهبرداری از منابع |
07/4 |
038/0 |
92/3 |
037/0 |
63/3 |
037/0 |
037/0 |
4 |
0.148 |
|
O5 توجه و ترویج طرح‌ها و برنامههای حمایتی کشاورزی پایدار و کشت ارگانیک |
73/3 |
035/0 |
64/3 |
034/0 |
61/3 |
036/0 |
035/0 |
3 |
105/0 |
|
O6 توسعه برنامههای مدیریت زباله و فاضلاب مثل سیستم کمپوست، بازیافت و تبدیل به بیوگاز |
47/3 |
032/0 |
48/3 |
033/0 |
33/3 |
034/0 |
033/0 |
3 |
098/0 |
|
O7 توجه بخش دولتی و متخصصین به نقش راهبردی و پیشگام پارک‌های ملی، طبیعی و مناطق حفاظت شده برای توسعه اکو توریسم |
80/3 |
035/0 |
04/4 |
038/0 |
18/3 |
032/0 |
035/0 |
3 |
106/0 |
|
O8 وجود قوانین و برنامه و سند ملی توسعه و مدیریت طبیعت گردی در کشور |
40/3 |
031/0 |
12/3 |
030/0 |
03/3 |
031/0 |
031/0 |
3 |
092/0 |
|
O9 نزدیکی به بندر امیرآباد و حضور اتباع خارجی کشورهای حاشیه خزر |
60/3 |
033/0 |
72/3 |
035/0 |
27/3 |
033/0 |
034/0 |
3 |
101/0 |
|
O10 بازسازی و ایمن‌سازی مسیر دسترسی به تالاب (مسیر ارتباطی بهشهر-زاغمرز) |
87/3 |
036/0 |
76/3 |
036/0 |
42/3 |
034/0 |
035/0 |
3 |
106/0 |
|
O11 جلب توجه دولت به برنامهریزی و سرمایهگذاری در بخش صنعت گردشگری |
53/3 |
033/0 |
52/3 |
033/0 |
06/3 |
031/0 |
032/0 |
3 |
097/0 |
|
O12 روند رو به رشد سرمایهگذاری بخش خصوصی در صنعت اکو توریسم |
67/3 |
034/0 |
80/3 |
036/0 |
21/3 |
032/0 |
034/0 |
4 |
136/0 |
|
O13 وجود علاقه مردم به گردشگری پایدار و افراد ماجراجو و علاقمند به حیات وحش |
93/3 |
036/0 |
00/4 |
038/0 |
10/3 |
031/0 |
035/0 |
3 |
106/0 |
|
O14 وجود حمایت نهادهای غیردولتی و مردمی فعال در زمینه حفاظت از محیط زیست و تالاب |
87/3 |
036/0 |
84/3 |
036/0 |
51/3 |
035/0 |
036/0 |
4 |
143/0 |
|
O15 توجه سازمانهای دولتی به همکاری و جلب مشارکت بخش خصوصی، تعاونی و سازمانهای غیردولتی فعال در زمینه گردشگری و ارائه تسهیلات لازم |
40/3 |
031/0 |
40/3 |
032/0 |
16/3 |
032/0 |
032/0 |
3 |
095/0 |
|
O16 توجه رو به رشد متخصصان و برنامه‌ریزان به برنامهریزی مشارکتی و اجتماع محور برای توسعه |
27/3 |
030/0 |
40/3 |
032/0 |
00/3 |
030/0 |
031/0 |
3 |
093/0 |
|
تهدیدها |
|
|
|||||||
|
T1 آلودگیهای محیط زیستی ناشی از بنادر کشتی‌رانی و شرکتهای صنعتی در نزدیکی تالاب |
93/3 |
036/0 |
00/4 |
038/0 |
16/4 |
042/0 |
039/0 |
2 |
077/0 |
|
T2 توسعه توریسم وسیع و هجوم گردشگر بیش از ظرفیت اکولوژیک اکوسیستم و بر هم خوردن تعادل اکولوژیک تالاب با تخریب پوشش گیاهی، انباشت زبالهها و آلودگی تالاب |
27/4 |
039/0 |
20/4 |
040/0 |
77/3 |
038/0 |
039/0 |
1 |
039/0 |
|
T3 ازدحام جمعیت و افزایش آلودگی صوتی و از بین رفتن امنیت حیات وحش به خصوص پرندگان و امکان تغییر مسیر پرندگان مهاجر |
00/4 |
037/0 |
44/3 |
033/0 |
83/3 |
039/0 |
036/0 |
1 |
036/0 |
|
T4 وجود صیادان و شکارچیان غیر مجاز در منطقه |
87/3 |
036/0 |
40/3 |
032/0 |
30/3 |
033/0 |
034/0 |
2 |
068/0 |
|
T5 تأثیر منفی بر تنوع گونههای زیستی گیاهی و جانوری تالاب |
33/4 |
040/0 |
16/4 |
039/0 |
79/3 |
038/0 |
039/0 |
1 |
039/0 |
|
T6 تغییر کاربری اراضی طبیعی و زیست محیطی به سایر کاربری‌های ناسازگار و غیر طبیعت گردی |
67/3 |
034/0 |
52/3 |
033/0 |
70/3 |
037/0 |
035/0 |
1 |
035/0 |
|
T7 بی‌توجهی به قوانین و محدودیتهای زیست محیطی و حفاظت از تالاب از سوی گردشگران |
73/3 |
035/0 |
36/3 |
032/0 |
22/3 |
032/0 |
033/0 |
2 |
066/0 |
|
T8 عدم اطلاع بسیاری از گردشگران از شکنندگی و حساسیت اکوسیستم تالاب |
27/3 |
030/0 |
20/3 |
030/0 |
26/3 |
033/0 |
031/0 |
2 |
062/0 |
|
T9 سیاست‌گذاری نامناسب برای مدیریت اکوتوریسم در مناطق حفاظت شده و تالابی در منطقه |
73/3 |
035/0 |
24/3 |
031/0 |
16/3 |
032/0 |
032/0 |
2 |
065/0 |
|
T10 بالا بودن پتانسیل تصادفات جاده‌ای به دلیل ایمن نبودن و عبور وسایل نقلیه سنگین |
53/3 |
0.033 |
32/3 |
031/0 |
50/3 |
035/0 |
033/0 |
1 |
033/0 |
|
T11 کمبود تبلیغات و اطلاع‌رسانی مناسب در خصوص جاذبههای اکو توریستی تالابها |
60/3 |
033/0 |
64/3 |
034/0 |
42/3 |
034/0 |
034/0 |
2 |
068/0 |
|
T12 پایین بودن ارتباط و تعامل بین مسئولین و مردم محلی در سطح منطقه |
40/3 |
031/0 |
28/3 |
031/0 |
31/3 |
033/0 |
032/0 |
2 |
064/0 |
|
T13 تصمیمگیری بیرون از منطقه بدون توجه به مشارکت مردم و پایین بودن فرصت مشارکت مردم |
73/3 |
035/0 |
68/3 |
035/0 |
40/3 |
034/0 |
035/0 |
1 |
035/0 |
بر اساس ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی میانگین همه عوامل داخلی و خارجی بالاتر از حد متوسط 3 (بر اساس طیف لیکرت پرسشنامه) ارزیابی شد لذا همه عوامل برای ارائه راهبرد مدنظر قرار گرفت. اما بر اساس امتیاز نهایی که با توجه به وزن نسبی هر سه گروه و با رتبه هر عامل محاسبه شد، به در مجموعه عوامل داخلی مؤلفه «برخورداری از آب و هوای معتدل و چشمانداز زیبا ...» با وزن نهایی 036/0 مهم‌ترین قوت و مؤلفه «تأثیر منفی بر تنوع گونههای زیستی گیاهی و جانوری تالاب» با وزن نهایی 035/0 مهم‌ترین ضعف موجود میباشند. در مجموعه عوامل بیرونی فرصت «ثبت تالابها در کنوانسیون رامسر ...» با وزن نهایی 039/0 و در مقابل تهدید «تأثیر منفی بر تنوع گونههای زیستی تالاب» با وزن نهایی 039/0 در اولویت برتر هستند.
در این مرحله با استفاده از عوامل راهبردی اثرگذار بر اکوتوریسم تالابی راهبردها تدوین شد و موقعیت نقطهای راهبردهای اولویت دار برای توسعه اکوتوریسم تالابی تعیین شد.
ماتریس تطبیقی SWOT: بر اساس ماتریس تطبیقی سوات با مقایسه عوامل در زیر مجموعه قوتها، ضعفها، فرصتها و تهدیدها، راهبردهای چهارگانه تهاجمی، بازنگری، تنوع و تدافعی در منطقه تدوین شد (جدول 5).
جدول 5- ماتریس تطبیقی SWOT
|
راهبردهای تهاجمی (SO) |
راهبردهای محافظهکارانه (WO) |
|
1-بهرهگیریازجاذبههای طبیعی تالابها جهت توسعه و جذب گردشگر برایایجادفرصتهای شغلی و افزایشدرآمد برایافرادمحلی. 2- استفاده از قابلیتهای اکولوژیکی تالابها جهت توسعه تورهای عمومی تالاب برای گردشگران و تورهای ویژه علمی و آموزشی برای گردشگران ماجراجو و دانشجویان به تالاب به منظور آشنایی با زندگی حیات وحش تالابها به خصوص پرندگان. 3- تقویت قابلیتهای اکو توریستی تالابها برای جذب فرصتهای سرمایهگذاری دولتی و بخش خصوصی فعال در زمینه گردشگری. 4- تقویت نظام مدیریت محلی در بهرهبرداری قانونمند از حقابه تالابها. 5- استفاده از موقعیت استراتژیک تالابها شامل پیوستن در کنوانسیون رامسر، موقعیت بینالمللی و نزدیکی به بندر امیرآباد برای جذب گردشگر و توسعه فرامرزی گردشگری. 6- تقویت روحیه مشارکت و سرمایهگذاری مردم محلی برای توسعه زیرساختها، تجهیزات و تسهیلات اکو توریستی (هتل خانوادگی، رستوران) به منظور توسعه فرصتهای شغلی و مشارکت مردم محلی در برنامه اکو توریستی تالاب. 7- توانمندسازی نهادهای دولتی و مردمی محلی برای توسعه اکوتوریسم مشارکتی. 8- تقویت توانمندیهای اجتماعی مردم محلی شامل اعتماد و انسجام اجتماعی و تعاملات، نیروهای متخصص محلی، مقبولیت اجتماعی روستاییان در خصوص اکوتوریسم و فرهنگ گردشگر پذیری روستاییان برای پیشبرد برنامه اکوتوریسم تالابی. 9- تقویت فرهنگ زیست محیطی و مشارکتپذیری روستاییان برای پیشبرد برنامههای مدیریت آلایندهها، توسعه کشت ارگانیک و نهادینه کردن مقررات حفاظت از تالاب. |
1- بازنگری در نوع برنامهریزی زیست محیطی در زمینه مدیریت آلایندهها به خصوص فاضلاب به دلیل نفوذپذیری و جاری شدن به سوی تالابها و تغییرات کاربری اراضی در روستاهای منطقه 2- بازنگری و توسعه کشاورزی ارگانیک و تولید غذاهای سالم به منظور ایجاد اشتغال و کسب درآمد بیشتر برای کشاورزان منطقه و کاهش حجم آلایندههای کشت متعارف به سوی تالاب و خلق ظرفیت جدید برای جذب گردشگر. 3- بازنگری در برنامهها و معیارهای حفاظتی و تقویت امکانات حفاظتی در خصوص مناطق حساس زیستگاهی تالابها و گونههای در حال انقراض با بهرهگیری از ظرفیتهای مالی و انسانی موجود نهادهای دولتی و غیردولتی بخش محیط زیست. 4- بازنگری و تقویت امکانات و خدمات مجهز با توجه به جاذبههای اکو توریستی تالاب شامل راه، حمل و نقل، هتل و رستوران با بهرهگیری از فرصت سرمایهگذاری در بخش دولتی و خصوصی برای جذب گردشگران علاقمند به طبیعت. 5- بازنگری در نحوه حمایتهای دولتی از مناطق اکو توریستی برای استفاده از مشارکت مسئولان محلی و روستاییان در برنامه اکو توریستی تالاب نظیر راهنمایی گردشگران و ارائه خدمات به گردشگران. 6- بازنگری و توانمندسازی جوامع روستایی به منظور افزایش مشارکت و خوداتکایی در مدیریت فعالیتهای اکو توریستی با بهرهگیری از توانمندی سازمانهای غیردولتی فعال در زمینه محیط‌بان و گردشگری 7- توسعه برنامههای آموزشی در خصوص نحوه برخورد با گردشگران و آشنایی با قابلیتهای اکولوژیکی تالاب به منظور بهره گیری از مردم محلی برای راهنمایی تور و اطلاع رسانی در مورد تالاب به گردشگران و بازدیدکنندگان علاقمند به حیات وحش. |
|
راهبردهای رقابتی (ST) |
راهبردهای تدافعی (WT) |
|
1-تدوینبرنامهجامع برای توسعه اکو توریست تالابی در منطقهبه منظورحفظآثاروچشماندازهایطبیعی وبهرهبرداریازاینجاذبههای طبیعی بدون کمترین آثار تخریبی 2- تنوعبخشی به برنامههای فرهنگی در ایام اوج بازدید به منظور تبلیغات و برگزاری برنامههای آموزشی تفریحی در خصوص اهمیت و حساسیت اکوسیستم تالاب. 3- فرهنگسازی برای رعایت قوانین و آموزش به گردشگران جهت کاهش آلودگیها (کاهش تولید زباله، جمعآوری زباله و تحویل به سیستمهای رسمی جمعآوری زباله) با حمایت نهادهای غیردولتی و استفاده از افراد خبره و تسهیل گران محیط زیست. 4- تنوع بخشی و توسعه برنامهریزی محلی و مشارکتی و رابطه بین مردم و مسئولین برای توسعه اکوتوریسم با تقویت نهادهای دولتی (شورا و دهیاری) و غیردولتی محلی. 5- تقویت استفاده از نهادهای دولتی و غیردولتی حامی محیط زیست و تسهیل گران محیط زیست برای اجرای قوانین و برنامههای حفاظت از تالاب و اکو توریسم 6- تقویت نهادهای مردمی و تسهیل گران محیط زیست و همچنین تقویت قابلیتها و ارزشهای اجتماعی و توانمندسازی جوامع جهت جلوگیری از تأثیرات منفی گردشگری بر تنوع گونههای گیاهی و جانوری تالاب 7- تدوین و اجرای محدودیتهای محلی توسط نهادهای شورا و دهیار برای جلوگیری از تجاوز به حریم تالاب و تغییر کاربری اراضی پیرامون تالاب و زمینهای کشاورزی. 8- تنوعبخشی به توسعه تسهیلات اقامتی چندروزه برای گردشگران با بهرهگیری از انواع خدمات رفاهی موجود در روستاها به منظور به‌کارگیری طیف وسیعی از مردم و کاهش تغییر کاربری اراضی. |
1- برنامهریزی در جهت تعیین ظرفیت تحمل اکولوژیکی و جلوگیری از فشار بیش از حد گردشگران به تالابها و محیط طبیعی پیرامون 2- برنامهریزی مناسب و سازگار با ساختار اکولوژیک تالاب برای توسعه فعالیتهای اکو توریستی برای کاهش آلودگیهای زیست محیطی و بصری نظیر استفاده از سازههای همسو و سازگار با محیط، همسو کردن تابلوها و سطلهای زباله با فضای طبیعی محیط و سیستم روشنایی مناسب و منطبق با محیط. 3- برنامهریزی در جهت کاهش آلودگی صوتی و حفظ امنیت حیاتوحش در مناطق حساس و زمان‌های حساس تخمگذاری و ورود پرندگان مهاجر (دور نگهداشتن گردشگران از مناطق تولید مثل پرندگان، محدودیت در خصوص وسایل نقلیه شخصی و چادر زدن). 4- اعمال نظارت بر آثار زیان بار محیط زیستی صنایع و شرکتهای صنعتی در محدوده پیرامونی منطقه. 5- توجه به ظرفیت تحمل اکوسیستم تالاب و تعیین حد مطلوب تراکم جمعیت در منطقه برای حفظ تعادل اکولوژیک تالاب و ممانعت از تأثیر منفی بر گونههای گیاهی و جانوری. 6- تدوین قوانین و مقررات برای جلوگیری از تغییر حریم و کاربری اراضی و ممنوعیت کارکردهای غیرطبیعتگردی نظیر پارک تفریحی، هتل و رستوران نزدیک تالاب. 7- توسعه برنامههای تبلیغات متنوع برای معرفی جاذبههای اکو توریستی اکوسیستم تالاب. 8- ایجاد بستر قانونی مناسب و شفاف برای مشارکت مردم محلی و تعاملی سازنده بین روستاییان و مسئولین منطقه برای توسعه اکو توریسم. |
ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک: با توجه به ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی و نمرههای بدست آمده از مجموع عوامل داخلی و خارجی، موقعیت استراتژیک منطقه مورد مطالعه برای توسعه اکوتوریسم تالابی در نمودار تجزیه و تحلیل SWOT که ماتریسی چهار ربعی با طیف دو بخشی ضعیف (5/2-1) و قوی (4-5/2) است، قرار میگیرد. بر اساس امتیاز نهایی ماتریس ارزیابی (42/2=IFE) و ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (52/2=EFE) موقعیت استراتژیک منطقه مورد مطالعه در نمودار تجزیه و تحلیل SWOT در ربع دوم میباشد، لذا راهبردهایی که در منطقه مورد مطالعه دارای ارجحیت هستند، «راهبردهای بازنگری» میباشند (شکل 4).
شکل 4- ماتریس ارزیابی موقعیت منطقه مورد مطالعه
در این مرحله راهبردهای نهایی توسعه اکوتوریسم تالابی با استفاده از ماتریس استراتژیک کمی اولویتبندی شد. این ماتریس از تکنیکهای رایج ارزیابی استراتژیها است که برای ارزیابی امکانپذیری و پایداری راهبردهای پیشنهادی میباشد. جذابیت نسبی راهبردها بر اساس وزن نسبی و ضریب جذابیت (AS) هر عامل مشخص میشود. در ابتدا ضریب جذابیت هر عامل که امتیازی بین 1-4 است (1 بیاهمیت، 2 اهمیت کم، 3 اهمیت متوسط، 4 اهمیت زیاد)، مشخص میشود. سپس مجموع جذابیت (TAS) با ضرب امتیاز وزنی در AS، محاسبه میشود (جدول 6).
جدول 6: اولویتبندی راهبردهای بازنگری برای توسعه اکوتوریسم تالابی بر اساس QSPM
|
راهبردهای قابل اجرا بر اساس تحلیل SWOT |
TAS عوامل داخلی |
TAS عوامل خارجی |
مجموع جذابیت |
رتبه |
|
WO1بازنگری در نوع برنامهریزی زیستمحیطی در زمینه مدیریت آلایندهها به خصوص فاضلاب به دلیل نفوذپذیری و جاری شدن به سوی تالابها و تغییرات کاربری اراضی در روستاهای منطقه |
25/2 |
63/2 |
88/4 |
1 |
|
WO2بازنگری و توسعه کشاورزی ارگانیک و تولید غذاهای سالم به منظور ایجاد اشتغال و کسب درآمد بیشتر برای کشاورزان منطقه و کاهش حجم آلایندههای کشت متعارف به سوی تالاب و خلق ظرفیت جدید برای جذب گردشگر |
91/1 |
43/1 |
34/3 |
5 |
|
WO3بازنگری در برنامهها و معیارهای حفاظتی و تقویت امکانات حفاظتی در خصوص مناطق حساس زیستگاهی تالابها و گونههای در حال انقراض با بهرهگیری از ظرفیتهای مالی و انسانی موجود نهادهای دولتی و غیردولتی بخش محیط زیست |
52/2 |
31/2 |
55/4 |
2 |
|
WO4بازنگری و تقویت امکانات و خدمات مجهز با توجه به جاذبههای اکو توریستی تالاب شامل راه، حمل و نقل، هتل و رستوران با بهرهگیری از فرصت سرمایهگذاری در بخش دولتی و خصوصی برای جذب گردشگران علاقمند به طبیعت |
74/1 |
57/1 |
31/3 |
6 |
|
WO5بازنگری در نحوه حمایتهای دولتی از مناطق اکو توریستی برای استفاده از مشارکت مسئولان محلی و روستاییان در برنامه اکو توریستی تالاب نظیر راهنمایی گردشگران و ارائه خدمات به گردشگران. |
95/1 |
31/1 |
26/3 |
7 |
|
WO6بازنگری و توانمندسازی جوامع روستایی به منظور افزایش مشارکت و خوداتکایی در مدیریت فعالیتهای اکو توریستی با بهرهگیری از توانمندی سازمانهای غیردولتی فعال در زمینه محیط زیست و گردشگری |
56/2 |
34/1 |
90/3 |
3 |
|
WO7توسعه برنامههای آموزشی در خصوص نحوه برخورد با گردشگران و آشنایی با قابلیتهای اکولوژیکی تالاب به منظور بهره گیری از مردم محلی برای راهنمایی تور و اطلاع رسانی در مورد تالاب به گردشگران و بازدیدکنندگان علاقمند به حیات وحش |
94/1 |
44/1 |
38/3 |
4 |
نتایج ارزیابی راهبردها نشان میدهد استراتژی «بازنگری در نوع برنامهریزی زیست محیطی در زمینه مدیریت آلایندهها به خصوص فاضلاب به دلیل نفوذپذیری و جاری شدن به سوی تالابها و تغییرات کاربری اراضی در روستاهای منطقه» مهم‌ترین راهبرد بازنگری تدوین شده برای توسعه اکوتوریسم تالابی در منطقه مورد مطالعه است. دومین راهبرد تدافعی مهم «بازنگری در برنامهها و معیارهای حفاظتی و تقویت امکانات حفاظتی در خصوص مناطق حساس زیستگاهی تالابها و گونههای در حال انقراض با بهرهگیری از ظرفیتهای مالی و انسانی موجود نهادهای دولتی و غیردولتی بخش محیط زیست» و سومین راهبرد مهم «بازنگری و توانمندسازی جوامع روستایی به منظور افزایش مشارکت و خوداتکایی در مدیریت فعالیتهای اکو توریستی با بهرهگیری از توانمندی سازمانهای غیردولتی فعال در زمینه محیط زیست و گردشگری» میباشد. در شرایط فعلی و با توجه به مشکلات تالابهای میانکاله و لپو و تهدیدهای پیشرو منطقی است.
اکوتوریسم به دنبال آن است تا به شیوه ای پایدار توسعه یابد، یعنی هم محیط زیست حفاظت شود هم توسعه اجتماعی و اقتصادی در منطقه صورت گیرد. یکی از نواحی اکو توریستی، اکوسیستم تالاب هستند که با توجه به جاذبههای اکولوژیکی متنوع و چشم انداز طبیعی و فرهنگی منحصر به فرد بسیار مورد توجه قرار گرفته است. توسعه برنامه اکوتوریسم موفق ضمن بهرهبرداری متناسب از طبیعت و پیشرفت وضعیت جامعه محلی، با فراهم کردن زمینههای آموزشی و اعتلای آگاهی عمومی نسبت به ارزشهای اکولوژیکی منابع طبیعی و میراث فرهنگی، تهدیدهای احتمالی موجود را نیز کاهش داده و بر صیانت از این مواهب نیز تأثیرگذار خواهد بود؛ لذا مطالعه حاضر در راستای پار ادایم پایداری، به طراحی الگوی راهبردی مطلوب برای توسعه اکوتوریسم تالابی به منظور بهرهبرداری از جاذبههای توریستی اکوسیستم‌های طبیعی در راستای سلامت اکوسیستم و پایداری جوامع محلی پرداخته است. این مطالعه با هدف ارائه راهبردهای مدیریتی مبتنی بر عوامل داخلی و خارجی و روش برنامهریزی راهبردی SWOT به انجام رسید. بدین منظور ابتدا ظرفیتهای اکو توریستی در تالابهای میانکاله و لپوی زاغمرز و همچنین وضعیت ظرفیتهای اکوتوریسم تالابی در جوامع روستایی حاشیه تالابها مورد سنجش قرار گرفت. نتایج بیانگر قابلیتهای اکولوژیکی بالای تالابهای مورد مطالعه برای جلب گردشگر طبیعت گرد میباشد. همچنین در روستاهای مورد مطالعه نیز، نتایج در خصوص شاخصهای سنجش ظرفیت اکوتوریسم تالابی بر اساس آزمون t تک نمونهای مبین بالا بودن ظرفیت توسعه اکوتوریسم تالابی در روستاهای منطقه میباشد، به طوری که از 9 شاخص مورد مطالعه مؤثر در توسعه اکوتوریسم تالابی، به جز در سه شاخص فعالیت اقتصادی پایدار، مدیریت آلایندهها و دانش اکوتوریسم که میانگین بدست آمده کمتر از حد مطلوبیت عددی مورد آزمون (عدد 3) بوده است، در سایر شاخصها شامل دسترسی، کیفیت زیرساختها، سرمایه اجتماعی، حفاظت زیست محیطی، آموزش زیست محیطی و مشارکت و همکاری میانگین بدست آمده بالاتر از حد مطلوب (عدد متوسط 3) است و سطح معناداری نیز بزرگ‌تر از آلفا 0.05 میباشد. بعد از تعیین ظرفیتها و ضعفهای موجود در منطقه (محدوده تالابها و روستاها)، بر مبنای مدل سوات، عوامل تأثیرگذار بیرونی بر توسعه اکوتوریسم تالابی مورد شناسایی قرار گرفت تا راهبردهای مطلوب برای توسعه اکوتوریسم تالابی در منطقه تدوین شود. در این بین تجارب و توانمندیهای سه گروه خبرگان، مسئولین سازمانهای مرتبط و مردم محلی برای تصمیمگیری و ارائه راهبردهای توسعه اکوتوریسم تالابهای میانکاله و لپوی زاغمرز مدنظر قرار گرفت. برای ارائه راهبرد ظرفیتهای اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی – فرهنگی توسعه اکوتوریسم تالاب در دهستان میانکاله و بیرون از منطقه مطالعه و سنجش شد که با توجه به مطالعه صورت گرفته، برخورداری از چشمانداز زیبا و وجود زیستگاههای بکر و انواع گونههای گیاهی و جانوری در منطقه مهم‌ترین قوتهای منطقه و در مقابل انقراض برخی گونههای گیاهی و جانوری و روند رو به تخریب جاذبههای اکو توریستی تالابها در منطقه مهم‌ترین ضعفهای منطقه میباشند. در محیط بیرونی استقرار تالابها در نزدیکی شبه جزیره و پناهگاه حیات وحش میانکاله و ساحل دریای خزر و همچنین موقعیت بینالمللی تالابها مهم‌ترین مزیت و در مقابل عوامل ازدحام جمعیت و افزایش آلودگی صوتی و از بین رفتن امنیت حیات وحش، تغییر کاربری اراضی زیست محیطی و تصمیمگیری متمرکز و بدون مشارکت مردم از تهدیدهای اثرگذار بر توسعه اکوتوریسم تالابی در منطقه هستند. تحلیل کمی عوامل در قالب ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی و مقایسه عوامل در قالب ماتریس SWOT نشان داد که بهترین نوع راهبرد برای توسعه اکوتوریسم تالابی در منطقه راهبردهای بازنگری (WO) هستند. هفت راهبرد بازنگری پیشنهادی بر اساس ماتریس QSPM ارزیابی و اولویتبندی شد که نتیجه ارزیابی امکانپذیری و پایداری راهبردهای پیشنهادی نشان میدهد همه راهبردها با ضریب جذابیت بالاتر از حد متوسط 3 توان مواجهه با شرایط محیطی و بیرونی را دارند. در این بین راهبردهای WO1 با امتیاز جذابیت 4.88، و WO3با امتیاز 4.55 مهم‌ترین راهبردهای توسعه اکوتوریسم تالابی در محدوده تالابهای میانکاله و لپوی زاغمرز میباشند. اما برای اجرایی کردن راهبردهای پیشنهادی برنامههای زیر جهت تصمیمگیرندگان توسعه اکوتوریسم تالابی به شرح جدول 7 ارائه میشود.
جدول 7: برنامه و راهکارهای پیشنهادی برای عملیاتی کردن راهبردهای بازنگری ارائه شده
|
ابعاد |
راهبرد |
برنامه اجرایی پیشنهادی |
|
ارتقاء ظرفیت اکولوژیکی تالاب و روستا |
WO1 |
- به‌کارگیری سیستم تصفیه فاضلاب در روستاها به دلیل نفوذپذیری و جاری شدن به سوی تالابها - توسعه زیرساختهای لازم برای جمعآوری و مدیریت اکولوژیک (تبدیل و بازیافت) پسماندها |
|
WO2 |
- استفاده مجدد از پساب‌ها با رعایت ملاحظات زیست محیطی - تدوین و اجرای ضوابط و استانداردها برای کنترل و استفاده از کود و سموم و آفتکشها - ارتقای آگاهی کشاورزان از خسارات ناشی از سموم و افت کشها به تالاب - توسعه روش‌های غیرشیمیایی کنترل افات با محوریت مبارزه بیولوژیک در منطقه |
|
|
WO3 |
- اجرای منطقه بندی در محدوده تالاب و تخصیص زیستگاههای مهم به عنوان مناطق حفاظتشده - نظارت بر آییننامههای بهرهبرداری از منابع تالاب از سوی جوامع روستایی وابسته به تالاب - نظارت بر رعایت حریم محیط زیستی تالابها و حفظ کیفیت زمین - توسعه نظارت محیط‌بان بر محیط زیست محدوده برای ممانعت از شکار - آموزش به مردم در زمینه حفاظت از تنوع زیستی، فضای سبز و زیستگاههای پرندگان - اختصاص و سرمایهگذاری بخشی از درآمد اکوتوریسم برای حفاظت از محیط زیست و تالاب |
|
|
توسعه ظرفیت محلی اکو توریسم |
WO4 |
- برنامهریزی در زمینه امکانات اقامتگاهی با توجه به جاذبههای اکو توریستی - برنامهریزی در زمینه جبران کمبودهای اولیه از جمله سرویسهای بهداشتی - ارائه تسهیلات به بخش خصوصی و تعاونی و سازمانهای غیردولتی برای تجهیز امکانات اقامتی - توسعه تشکلهای تعاونی برای جذب سرمایههای مردمی - بهرهگیری از انواع خدمات رفاهی موجود در روستاها و |
|
WO5 |
- بسترسازی برای ارائه تسهیلات و وامهای کم بهره به روستاییان - توسعه ساختار تعاونی در روستاهای منطقه برای مدیریت فعالیتهای اکو توریستی |
|
|
توانمندسازی جامعه محلی |
WO6 |
- تقویت سرمایه اجتماعی موجود شامل اعتماد و انسجام و همبستگی اجتماعی - واگذاری اداره فعالیتهای اکو توریستی به روستاییان - تقویت سطح دانش علمی برای مشارکت در برنامهریزی اکو توریسم |
|
WO7 |
- ارتقای سطح مهارت روستاییان در زمینه استفاده از کامپیوتر و اینترنت - افزایش آگاهی روستاییان از ارزش اکولوژیکی- اقتصادی تالاب - ارائه آموزش‌های لازم به افراد محلی برای راهنمایی و برخورد با گردشگران |
اجرای راهبردها و برنامههای ارائه شده برای توسعه اکوتوریسم تالابی در منطقه نتایج زیر را برای تالابها و روستاها به دنبال دارد: از نظر زیست محیطی: باعث پایداری و صیانت از منابع زیستی و گونههای گیاهی و جانوری تالابها و منطقه به خصوص گونههای متنوع پرندگان میشود. همچنین امنیت و حیات گونههای کمیاب و در معرض خطر تأمین خواهد شد. از نظر اقتصادی: با بهرهگیری از قابلیتهای اکولوژیکی تالابها و ظرفیتهای اقتصادی و خدماتی موجود در روستاهای دهستان، ضمن کاهش هزینههای توسعه اکوتوریسم در منطقه، مدل خوبی از توسعه اقتصادی برای روستاهای دهستان میانکاله فراهم کرده و به عنوان یک منبع درآمد و سودآوری باعث بهبود شرایط اقتصادی و معیشتی روستاییان منطقه خواهد شد. از نظر اجتماعی با استفاده از قابلیتهای اجتماعی – فرهنگی و اقتصادی موجود در سکونتگاه‌های روستایی، اکوتوریسم تالابی پایدار با مدیریت محلی را توسعه داد. همچنین فرصتی است برای جوامع محلی و منطقه که ضمن استفاده از جنبههای تفریحی و زیباشناختی زیستمندان به یادگیری درباره محیط زیست طبیعی بپردازند.
)
