Document Type : Original Article
Authors
University of Sistan and Baluchestan
Abstract
Keywords
مقدمه
به طور کلی تا پیش از رویدادهای جهانی شدن برخاسته از انقلاب صنعتی، دگرگونیهای جوامع شهری کند و چشمگیر نبود (عزیزی، 1378: 38) ولی با رویداد انقلاب صنعتی و بروز دگرگونی در شتاب آهنگ شهرنشینی (ابراهیمزاده، 1388: 28)، همچنین پیدایش تحولات عمیق اقتصادی و اجتماعی و رشد جمعیت از برجستهترین عوامل در این روند بشمار میرود (زیاری،1374: 7 و میر شفیع، 1380: 11). از دگرگونیهای برآمده از این پدیده در سراسر دنیا و به ویژه کشورهای جهان سوم مهاجرت از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ به عنوان یکی از اساسیترین چالشهای این گروه از کشورها میباشد. این نوع مهاجرتها بازگوکننده پیامد عدم تعادل در مجموعه سکونتگاههای شهری و سطوح نابرابر برخورداری از شاخصها و دیگر امکانات توسعهای در جوامع شهری است (پرهیزگار، 1376: 1). از دیگر پیامدهای آن؛ جمعیت زدایی برخاسته از مهاجرت از شهرهای کوچک به عنوان یک عامل بیرونی نابسامانی رشد طبیعی جمعیت شهرهای بالادست را دامن میزند و درهم ریختگی بسیاری را در وجوه ساختاری جمعیت و جابجایی آن پدید میآورد (نصیری، 1390: 119)؛ از این رو بررسی روابط شهری- روستایی در روند برنامهریزی بدین منظور باید گنجانده شود (Clayton et al، 2003: 186 ). در این بین کانونهای کوچک شهری به عنوان نخستین هستههای شهری بلافصل نقاط و نواحی روستایی در نقش حلقههای پیوند و چسبندگی بین نواحی روستایی با شهرهای بزرگتر بشمار میآیند که هر گونه آمد و شد و فعالیت در این کانونها، در گام نخست و به تنهایی بر سراسر پهنههای پیرامون رخنه میکند (فنی،1382، 44). در همین راستا هیندردینک و تیتوس (1998) بیان میدارند که در مناسبات روستایی- شهری نقش شهرهای کوچک بسیار کلیدی است ولی در بیشتر موارد نادیده گرفته شده (Hinderdink and Titus، 1998: 49).
در سده حاضر دگرگونی و تحولات پرشتاب شهرهای ایران آغاز گردید (دادرس، 1381: 1) و در 5 دهه گذشته فرآیند شهر گرایی شتابان و پیامد آن بر ساختار فضایی و جمعیتی کشور شاهد رشد فزاینده پرشمار شهرها، در نتیجه جایگزینی مراکز روستایی به شهرهای کوچک بوده است (ضیاء توانا، 1386: 107)؛ و براستی که در ایران با کمک درآمد بدست آمده از نفت، از یک صد سال گذشته سازمان نوینی به نام دولت در گستره اقتصادی شهر وارد میدان شد (نظری،1383: 192) و چیرگی و رخنه آن بر پیکرهی شهرها دستاویز این شد تا پدیدهی نخست شهری در آن شکل گیرد (قرخلو، و دیگران،1387: 149). در این دوره وابستگی روستا و شهر رفته رفته به صورت «تقابل» و «رقابت» میان دو جامعه شهری و روستایی درآمد (رحیمی، 1373: 21) و از چند دهه پیش فروپاشی روابط سنتی شهر و روستا و به وجود آمدن مسئله تمرکز در شهرهای بزرگ را مشاهده مینماییم (باقری، 1375: 1). شهر تهران به عنوان گواه این ادعا رویهم رفته بیرون از آرایش نظم شهری کشور قرار گرفت و به عنوان شهر برتر مطلق درآمده است (علی بابایی، 1382: 1 و نصیری،1388: 3). با رشد سریع شهرهای بزرگ و بروز مسائل وابسته به کمبود بناهای مسکونی و بالا رفتن میزان بیکاری (زیاری و دیگران، 1388: 212 و آهار، 1391: 2)، توسعه شهرهای بزرگ یکی از مسائل و مشکلات بزرگ نظام شهرنشینی و از سویی عدم تعادلهای منطقه ای بشمار میآید (بهادری، 1376: 2)؛ زیرا همزمان با رشد و گسترش کلانشهرها امکان توسعه شهرهای کوچک پیرامونی تکوین نمییابد (موسوی، 1382: 5 و نور بخش، 1377: 1). با روشنتر شدن جایگاه مراکز شهری کوچک در سطوح پایین سلسلهمراتب شهری و نقشآفرینی که میتوانند در توسعه منطقهای داشته باشند، اکنون این شهرها در کانون گفتمانهای علمی درون و بیرون از کشور میباشند (ثامنی،1388: 4 و زبردست،1383: 24). به گفتهای دیگر این نقاط به عنوان کانونهای توانمند همسو با رشد و توسعه مناطق روستایی به پیش کشیده شدهاند (ابراهیمزاده و دیگران، 1391: 168). جذب مهاجران در شهرهای کوچک، کاهشی در افزایش جمعیت شهرهای بزرگ به وجود میآورد و بیشتر چالشهای موجود برای این گروه از شهرها را کاهش خواهد داد. از سوی دیگر فراهم نمودن زیرساختها و بسترهای مورد نیاز برای شهرهای کوچک، سیستم و آرایش سلسله مراتب سکونتگاهی کشورهای در حال توسعه را به اندازه و موزون میسازد و ادامه این روند بر توسعه اجتماعی- اقتصادی در سطوح ملی، نقشآفرینی خواهد داشت (نصیری،1390: 120). تا جایی که این گونه شهرها نقش بسیار کلیدی در شکلگیری و توسعه روستاهای مرکزی و یا مراکز رشد روستایی و روند رشد و توسعه روستاهای حوزه نفوذ به دوش دارند. زیرا با فراهم آوردن خدماتی در زمینه برپایی بازار، فراهم سازی نهادههای کشاورزی مانند کود و ماشینافزار کشاورزی، خدمات شهری همچون امکانات آموزشی و یادگیری، مراقبتهای پزشکی و غیره را برای روستاهای پیرامون خود فراهم میآورند (امکچی،1383: 100). اینک در این پژوهش شهرستان جویبار و نقش و کارکردهای منطقهای آن مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و در پی شناسایی و تعیین کارکردهای جدید این شهر در تمرکز زدایی و توسعه منطقهای در استان مازندران میباشیم.
روش تحقیق
این تحقیق از نوع توصیفی- تحلیلی است. برای گردآوری اطلاعات و دادههای مورد نیاز از منابع آماری 1390، بررسیهای اسنادی و کتابخانهای استفاده گردید. از 49 شاخص برای بررسی 4 منطقه شهری استفاده گردید که برای تعریف و گزینش این شاخصها از آخرین استانداردها و شاخصهای تعریف شده برای چهار گروه از شاخصهای (فرهنگی، کالبدی، اقتصادی، زیربنایی) بهکارگیری گردید. همچنین برای نشان کردن وزن هر شاخص نخست پرسشنامهای آماده گردید و پس از وارد نمودن شاخصها، پرسشنامهها به کارشناس (اساتید، دانشجویان دکتری) سپرده شد و بسته به دیدگاه کارشناسی وزنی برای هر شاخص معرفی گردید. برای تولید نقشه از نرم افزار GIS و برای آنالیز و روشنگری وزنهای پرسش نامهها از مدلهای ریاضی دربرگیرنده (FuzzyANP-FuzzyVIKOR) بهکارگیری گردیده است.
محدودۀ مکانی و زمانی تحقیق
شهرستان جویبار پس از محمودآباد کم پهناورترین شهرستان استان مازندران بشمار میآید و در سال 1390 شامل 2 بخش (مرکزی و گیلخواران)، 2 شهر (جویبار و کوهیخیل)، 4 دهستان (سیاهرود، حسنرضا، چپکرود و لاریم) و 146 آبادی بوده است. این شهرستان از شمال با دریای مازندران، از شرق با شهرستان ساری، از جنوب با شهرستان قائمشهر و از غرب با شهرستان بابلسر دارای مرز مشترک است. شهر جویبار در بخش جلگهای استان مازندران در منطقهای یکدست هموار و سرسبز، در بین دو راه مهم ارتباطی قرار گرفته و هم اینک دارای 29122 تن جمعیت با ضریب رشد 82/3 درصد بوده که از این شمار 12819 تن آن شاغلند (مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1390). میانگین رشد سالانه جمعیت در این استان از 1335 تا 1345 دارای رشد سالانه 12/4 درصدی بوده. در سال 1355 میانگین رشد سالانه جمعیت به 48/2 رسید. در سال 1365 به 60/3 درصد رسید. در سال 1375 میانگین رشد به 35/1 رسید؛ و بالاخره از 1375 تا 1385 این درصد به 16/1 رسید و در آخرین دوره سرشماری یعنی سال 1390 این درصد به 02/1 کاهش یافته است.
نقشه شماره 1 : موقعیت شهر جویبار و شهرهای همجوار در استان مازندران. تهیه و ترسیم نگارندگان، 1392.
مدل تحلیلی تحقیق
منطق فازی
منطق فازی که نخستین بار در دنیا از سوی دکتر لطفی زاده دانشمند ایرانی به میان کشیده شد، منطقی است که جواب یک پرسش را به جای تقسیم به دو بخش درست یا نادرست، به یک محدوده طیفی از پاسخ گسترش داده است.
جدول شماره 1- اصطلاحهای زبانی مورد استفاده در این تحقیق
|
ردیف |
تعریف زبانی ارزشها |
عدد فازی مثلثی |
دامنه |
تابع عضویت |
|
1 |
اهمیت مطلق |
9=(8,9,10) |
8≤ x ≤10 |
|
|
2 |
اهمیت بین مطلق و خیلی قوی |
8=(6,8,10) |
≤ x ≤810 |
|
|
8≤ x ≤6 |
||||
|
3 |
اهمیت خیلی قوی |
7=(5,7,8) |
7≤ x ≤8 |
|
|
5≤ x ≤7 |
||||
|
4 |
اهمیت بین خیلی قوی و قوی |
6=(5,6,8) |
6≤ x ≤8 |
|
|
5≤ x ≤6 |
||||
|
5 |
اهمیت قوی |
5=(3,5,7) |
5≤ x ≤7 |
|
|
3≤ x ≤5 |
||||
|
6 |
اهمیت بین قوی و ضعیف |
4=(3,4,5) |
4≤ x ≤5 |
|
|
3≤ x ≤4 |
||||
|
7 |
اهمیت ضعیف |
3=(2,3,4) |
3≤ x ≤4 |
|
|
2≤ x ≤3 |
||||
|
8 |
اهمیت بین ضعیف و یکسان |
2=(1,2,3) |
2≤ x ≤3 |
|
|
2≤ x ≤1 |
||||
|
9 |
به درستی مساوی |
1=(1,1,1) |
- |
|
منبع: نگارندگان
در منطق فازی اینگونه رهنمون میشود که انسان به ورودیهای اطلاعاتیِ دقیق نیازی ندارد، بلکه توانا است تا مهار یا وارسی تطبیقی را در کران بالایی انجام دهد. پس اگر ما کنترل کنندههای بازخورد را در سیستمها طوری طراحی کنیم که بتواند دادههای مبهم را دریافت کند، این دادهها میتوانند به طور سادهتر و کارسازتری در هنگام اجرا بکار برده شوند. در این روش به درستی گمان بر این خواهد بود که X = {x1, x2, ..., xn} یک عدد فازی از بخش Ã یک تابع عضویت مشخص (x) که هر عدد از x در یک بازه از {0,1} قرار دارد. مقدار تابع (x) درجه عضویت x از Ã نامیده میشود. بزرگتر از (x) ، قویتر از درجه عضویت برای x در Ã خواهد بود(Zadeh, 1965).
دی فازی کردن
گامی مهم در مدلسازی فازی و تصمیمگیری چند معیاره فازی انجام عملیات دی فازی یا فازی زدایی است، به این روش که عدد فازی را به یک عدد کریسبی تبدیل نماییم. تکنیکهای بسیاری برای این گام وجود دارد؛ امام بیشتر از روش (centroid defuzzification) بهکارگیری میکنند. میشود گفت که روش (centroid defuzzification) را میتوان با فرمول زیر تعریف نمود:
(Ã)=
که در آن (Ã) مقدار دی فازی میباشد. برای عدد فازی مثلثی (a1, a2, a3) ارزش دی فازی بر پایه (centroid defuzzification) خواهد بود.
(Ã)=
فرآیند تحلیل شبکهای ANP[1]:
ANP نظریه جدیدی در کنار AHP است و آن را برای رهایی از وابسته بودن به مشکلات و بازخورد در میان قوانین و جایگزین در جهان واقعی بهکارگیری میشود و به این منظور از رهیافت ابرماتریس[2] بهکارگیری میکنند. اگر چه هر دو فرآیند برتری مقیاسهای نسبی را با انجام هم سنجی زوجی به دست میآورند، ولی ناهمسانی میان آنها وجود دارد. در AHP چهار پیش نیاز (وارون- همگنی- وابستگی و انتظارات) وجود دارد که همه سنجیدن و قوانین این تکنیک بر این اساس وابسته میباشد (Sheeba Khan, Mohd Nishat Faisal,2008.P1502). به درست در فرآیند تحلیل شبکهای، بایستی وابستگیها به صورت خطی از بالا به پایین و بالعکس باشد و چنانچه وابستگی دو سویه یعنی (ANP) باشد یعنی وزن معیارها به وزن گزینهها و وزن گزینهها به وزن معیارها وابسته باشد، مسئله دیگر از حالت سلسله مراتبی بیرون میآید و پدیدآور یک شبکه یا سیستم غیرخطی یا یک سیستم بازخورد را میدهد (Yu-Ping Ou Yang How-Ming Shieh, 2013,P483).
نمودار شماره 1- تفاوت تحلیل شبکه در AHP و ANP (Saaty, T.L. 2001)
فرآیند تحلیلی شبکهای (ANP) تنها تئوری ریاضی است که امکان بررسی انواع مختلف برهمکنشها، وابستگیها و بازخوردها را به صورت سیستمی فراهم میسازد. دلیل کامیابی این روش در روش بیرون آوردن داوریها و به کار بردن عملیات اندازهگیری ریاضی برای سنجش مقیاسهای نسبی است. برتری (به عنوان مقیاس نسبی) یک بنیان عددی متقاعدکننده است که عملیات سنجیدن آغازین را به گونهای با معنی هدایت مینمایند (saaty,2004A,p4). بنابراین قدرت ANP بر استفاده از مقیاسهای نسبی برای کنترل همهی بر کنشها، برای پیشبینی دقیق و اتخاذ تصمیم مناسب استوار است.
روش VIKOR
روش VIKOR روشی نو در تصمیمگیری چند معیاره است که به تازگی برای گشایش این گونه مسائل با معیارهای ناسازگار و نابرابر (واحدهای سنجش ناهمسان) معرفی و گسترش یافته است (Opricovic & Tzeng, 2002). به درست این روش به معنی بهینهسازی چند معیاره و راه حل سازشی است(Opricovic & Tzeng, 2004) این روش تمرکز بر رتبهبندی و انتخاب از بین مجموعهای از گزینهها، و روشن کردن راه حل سازش برای یک مشکل با معیارهای نابرابر، که میتواند کمک به تصمیمگیرندگان برای رسیدن به یک تصمیم پایانی میباشد. در اینجا، راه حل سازش یک راه حل عملی است که نزدیک به ایدهآل است و سازش به معنای سازگاری ایجادشده از سوی امتیازات متقابل است(pricovic & Tzeng, 2007).. به درست توسعهیافته تر از روش متریک LP و به عنوان یک تابع مجتمع در روش آشتی و سازش برنامهنویسی بهکارگیری میشود. در این روش آلترناتیو های چندگانه M به این عنوان نشان داده شده است: A1,A2, . . . , Am.. برای آلترناتیو Aj، رتبهبندی از جنبههای j امین نشان داده شده به وسیله fij.، i.e. fij . است که ارزش تابع معیار j امین جایگزین برای هوش مصنوعی n تعداد معیارهاست. توسعه ویکور با فرم زیر از Lp- متریک آغاز شد (Zeleny, 1982) :.
شاخصهای مورد استفاده در این تحقیق
در این تحقیق در بخش تحلیل نابرابری و میزان برخورداری جویبار و دیگر شهرستانهای مورد مطالعه در استان مازندران از چهار شاخص اصلی (فرهنگی، اقتصادی، کالبدی، زیربنایی) به همراه 49 زیر شاخص کمک گرفته شد.این شاخصها به ما کمک میکند تا بدانیم مناطقی که در سطوح بالاتری نسبت به دیگر سکونتگاهها قرار دارند از چه شاخصها و به چه میزان از آنها برخوردارند که به پشتوانه آن میتوانند خدمات درخور و شایسته تری ارائه دهند و با جذب جمعیت انبوه و با فاصله بسیار زیادی از سایر شهرستانهای همجوار به توسعه خود ادامه دهند. زیرا در شرایط موجود این امر عدم تعادل را در پی خواهد داشت و نابرابری در میزان برخورداری از شاخصهای توسعه در بین این شهرها را همچنان دامن خواهد زد. اینک پس از آزمون و بهکارگیری این سنجهها (شاخصهای مورد مطالعه) میتوان به یک شناخت و درک روشنتری از واقعیت موجود شهرها و نارساییها و توانمندیهای آنها پی برد و تحلیل درستی را از وضع موجود داشت و سرانجام به طراحی جایگاه پسندیده همسو با تعادل بخشی منطقهای و افزایش کارکردی شهرهای کوچک دست پیدا کرد.
جدول شماره 2- شاخصهای تحلیلی در روشهای ANP و Vikor
|
سنجههای فرهنگی پژوهش شماره |
||||
|
F1 |
شمارش جمعیت |
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 |
||
|
F2 |
نرخ بیسوادی به تفکیک سطح سواد در گروه اشتغال |
|||
|
F3 |
نرخ باسوادی |
|||
|
F4 |
شمارش جمعیت باسواد در جمعیت 6 سال و بالاتر نقاط روستایی |
|||
|
F5 |
شمارش کتابخانه به ازای هر هزار نفر |
|||
|
F6 |
شمارش کتاب به ازای هر هزار نفر |
|||
|
F7 |
شمارش سینما به ازای هر هزار نفر |
|||
|
F8 |
شمارش سالن نمایش به ازای هر هزار نفر |
|||
|
F9 |
اندازه خانوار در سطح شهرستان (معکوس) |
|||
|
F10 |
درصد شهرنشینی |
|||
|
سنجههای اقتصادی پژوهش |
|
|||
|
E1 |
جمعیت فعال |
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 |
|
|
|
E2 |
جمعیت دارای کار |
|
||
|
E3 |
نرخ مشارکت |
|
||
|
E4 |
درصد شاغلین بخش کشاورزی نسبت به کل شاغلین |
|
||
|
E5 |
درصد شاغلین بخش صنعتی نسبت به کل شاغلین |
|
||
|
E6 |
درصد شاغلین بخش خدمات نسبت به کل شاغلین |
|
||
|
E7 |
شمارش شاخههای بانکی به ازای هر هزار نفر |
|
||
|
E8 |
شمارش کارگاههای بازرگانی |
|
||
|
E9 |
نرخ بیکاری (معکوس) |
|
||
|
E10 |
میزان بار سرپرستی شغلی (وارونه) |
|
||
|
سنجههای کالبدی پژوهش |
|
|||
|
U1 |
شمارش پارک عمومی برای هر هزار نفر |
21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 |
|
|
|
U2 |
سرانه مسکونی (متر مربع) |
|
||
|
U3 |
سرانه فضای سبز شهری (متر مربع) |
|
||
|
U4 |
شمارش خودروی حمل زباله برای هر هزار نفر |
|
||
|
U5 |
درصد مساحت ایستگاه آتشنشانی |
|
||
|
U6 |
درصد مساحت میادین میوه و ترهبار برای |
|
||
|
U7 |
درصد مساحت کاربری آموزشی |
|
||
|
U8 |
شمارش حمام خصوصی برای هر هزار نفر |
|
||
|
U9 |
شمارش سرویسهای بهداشتی برای هر هزار نفر |
|
||
|
U10 |
شمارش کشتارگاه به ازای هر هزار نفر |
|
||
|
U11 |
شمارش دادگاههای عموی |
|
||
|
سنجههای زیربنایی توسعه در نقاط شهری- روستایی |
|
|||
|
R1 |
شمارش مدارس ابتدایی و راهنمایی و دبیرستان در روستاها |
32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49
|
|
|
|
R2 |
شمارش روستاهای برق دار شده |
|
||
|
R3 |
شمارش آزمایشگاه |
|
||
|
R4 |
برابری مراکز بهداشتی به تعداد روستا |
|
||
|
R5 |
شمارش بهورز در نواحی روستایی |
|
||
|
R6 |
شمارش شرکتهای تعاونی روستایی |
|
||
|
R7 |
روستاهای بهرهمند از گاز |
|
||
|
R8 |
روستاهای بهرهمند از دفاتر پستی |
|
||
|
R9 |
شمارش مدرسه راهنمایی در نواحی شهری |
|
||
|
R10 |
شمارش دبیرستان و هنرستان در نواحی شهری |
|
||
|
R11 |
مراکز بهداشتی و درمانی شهری |
|
||
|
R12 |
تعداد پایانه |
|
||
|
R13 |
شمارش مراکز توانبخشی در شهرستان |
|
||
|
R14 |
شمارش جایگاه فروش مواد سوختی |
|
||
|
R15 |
شمارش شرکتهای تعاونی فعال صنعتی |
|
||
|
R16 |
شمارش راههای تحت حوزه استحفاظی اداره راه و کل شهرسازی |
|
||
|
R17 |
دفتر خدمات ارتباطات شهری |
|
||
|
R18 |
خانه بهداشت فعال روستاها |
|
||
جدول شماره 3- مقادیر فازی زدایی شده به روش ANP:
|
وزن ANP |
معیارها |
وزن ANP |
معیارها |
|
0.372744 |
سنجه 26 |
0.470784 |
سنجه 1 |
|
0.382419 |
سنجه 27 |
0.267583 |
سنجه 2 |
|
0.197877 |
سنجه 28 |
0.567256 |
سنجه 3 |
|
0.24294 |
سنجه 29 |
0.463285 |
سنجه 4 |
|
0.435796 |
سنجه 30 |
0.338868 |
سنجه 5 |
|
0.226067 |
سنجه 31 |
0.367235 |
سنجه 6 |
|
0.539135 |
سنجه 32 |
0.222369 |
سنجه 7 |
|
0.552712 |
سنجه 33 |
0.24828 |
سنجه 8 |
|
0.412703 |
سنجه 34 |
0.178067 |
سنجه 9 |
|
0.351967 |
سنجه 35 |
0.54435 |
سنجه 10 |
|
0.332645 |
سنجه 36 |
0.346816 |
سنجه 11 |
|
0.383277 |
سنجه 37 |
0.592068 |
سنجه 12 |
|
0.525786 |
سنجه 38 |
0.229393 |
سنجه 13 |
|
0.289999 |
سنجه 39 |
0.50084 |
سنجه 14 |
|
0.430806 |
سنجه 40 |
0.423052 |
سنجه 15 |
|
0.43489 |
سنجه 41 |
0.338377 |
سنجه 16 |
|
0.611661 |
سنجه 42 |
0.456778 |
سنجه 17 |
|
0.420868 |
سنجه 43 |
0.453779 |
سنجه 18 |
|
0.183383 |
سنجه 44 |
0.263361 |
سنجه 19 |
|
0.42157 |
سنجه 45 |
0.243196 |
سنجه 20 |
|
0.405156 |
سنجه 46 |
0.328283 |
سنجه 21 |
|
0.511479 |
سنجه 47 |
0.312689 |
سنجه 22 |
|
0.30079 |
سنجه 48 |
0.355965 |
سنجه 23 |
|
0.513982 |
سنجه 49 |
0.496847 |
سنجه 24 |
|
|
|
0.464066 |
سنجه 25 |
مأخذ: محاسبه از سوی نویسندگان، 1392.
محاسبه رتبه بندی شهرهای منطقه بر پایه مدل ویکور (FVIKOR):
در این مدل با بهکارگیری از اصطلاحهای زبانی ماتریس مقایسه زوجی ساخته شد و با روش دی فازی شده اعداد فازی ماتریس مقایسه زوجی و ماتریس اوزان بدست آمده، معیارهای ارزیابی به اعداد قطعی تبدیل شد. نتایج بدست آمده از این مدل برای رتبه بندی شهرستانهای استان مازندران در جدول زیر آورده شده است؛ که بر این اساس شهرستان ساری با مقدار QI: 0.789278 در جایگاه نخست و شهرستانهای قائمشهر، بابلسر در جایگاه دوم، سوم و بالاخره شهرستان جویبار در جایگاه آخر قرار گرفته است.
جدول شماره 4- ماتریس پایانی رتبه بندی FVIKOR:
|
رتبهبندی |
مقدار(QI) |
مقدار(VI) |
فاصله راه حل از ایدهآل منفی(RI) |
فاصله راه حل از ایدهآل مثبت (SI) |
گزینهها |
|
3 |
0.392643 |
0.5 |
0.638625 |
7.089735 |
بابلسر |
|
4 |
0.242799 |
0.5 |
0.621006 |
7.067198 |
جویبار |
|
1 |
0.789278 |
0.5 |
0.651661 |
10.29459 |
ساری |
|
2 |
0.500000 |
0.5 |
0.592068 |
12.64555 |
قائمشهر |
مأخذ: محاسبه از سوی نویسندگان، 1392.
بحث و نتیجه گیری
تعیین و پدید آوردن سلسله مراتبی از سکونتگاهها که بتواند یک چارچوب پایهای، بنیادین و کارا برای پراکنش جمعیت، فعالیتها، خدمات و کارکردها در سطوح چندگانه را فراهم نماید، بایسته به چشم میآید. در راستای پیادهسازی این الگو، بهکارگیری معیارها و روشهای علمی برای سطحبندی سکونتگاهها، نشان کردن مرکزیت، همچنین شناسایی انواع خدمات مورد نیاز و کاهش نابرابریهای بین سکونتگاهها روشی عاقلانه و منطقی است. چون از این راه شناخت بهتر و موشکافانهتری از چگونگی مکانهای جغرافیایی در زمینهها و در سطوح چندگانه، بر پایه داشتن اطلاعات را بدست خواهد داد.
بررسی چهار شاخص پایهای برای سنجش توسعهیافتگی، برای چهار شهرستان مورد بررسی نشان داد که شهرستان ساری به عنوان مرکز استان مازندران در بالاترین تراز و جایگاه قرار دارد و شهرستان قائمشهر در جایگاه دوم و بابلسر در جایگاه سوم و سرانجام شهرستان جویبار دارای جایگاه چهارم میباشد. همچنین بررسیهای بدست آمده از زیر شاخصها نشان داد که در گروه فرهنگی بیشترین برخورداری به ترتیب برای ساری، قائمشهر، بابلسر، جویبار میباشد. در گروه اقتصادی از نظر برخورداری ساری در جایگاه اول قرار دارد و سه شهر دیگر به ترتیب جویبار در جایگاه دوم و قائمشهر در جایگاه سوم و بابلسر جایگاه آخر را دارد. در گروه شاخص کالبدی هم ساری در جایگاه اول قرار دارد و بابلسر دارای رتبه دو میباشد و قائمشهر دارای رتبه سوم میباشد و جویبار در پایینترین جایگاه قرار دارد. در گروه شاخصهای زیربنایی توسعه نیز همچنان جایگاه اول برای شهرستان ساری میباشد و قائمشهر در جایگاه دوم قرار گرفت، بابلسر در رتبه سوم و جویبار در جایگاه چهارم قرار دارد. تحلیل یافتههای تفضیلی شاخصها به روش ANP و در سیستم FUZZY دربرگیرنده نتایج زیر میباشد:
در گروه فرهنگی شهرستان ساری، از بین ده شاخص موجود بیشترین برخورداری را در شاخصهای F10,F3,F4,F1,F6 داشته و این شاخصها در بحث بهبود و پیشرفت زمینههای فرهنگی شهرستان ساری از اهمیت فراوانی برخوردار میباشند در همان سان شاخصهایی که به کم و بیش دارای برخورداری کمتری در این شهرستان بودهاند دربردارنده F5,F7,F8,F2,F9 میباشد. قائمشهر که از نظر فرهنگی در جایگاه دوم قرار دارد در شاخصهای زیر بیشترین برخورداری را داشته و این شاخصها بیشترین تأثیر را در پیشرفت زمینههای فرهنگی برای این شهر را به همراه داشتهاند: F3,F4,F10,F1,F5. به همام سان شاخصهایی که دارای برخورداری کمتری میباشد و کارایی کمتری در توسعه فرهنگی داشته بر این پایهاند: F6,F8,F2,F7,F9. برای بابلسر بیشترین برخورداری و کاراترین شاخصها بر این پایهاند: F10,F3,F1,F4,F6. همچنین شاخصهایی که کمترین برخورداری و کمترین کارایی را داشته بر این پایهاند: F5,F9,F2,F7,F8. بالاخره برای شهرستان جویبار که به طور ویژه مورد مطالعه ما میباشد در بخش فرهنگی کاراترین شاخصهای بر این پایهاند: F10,F3,F1,F4,F6. همچنین شاخصهایی که کمترین برخورداری از آن در این شهرستان بوده بر این پایهاند: F5,F9,F2,F7,F8.
در گروه شاخص اقتصادی شهرستان ساری در جایگاه برتر قرار دارد و مهمترین و کاراترین شاخصهای این گروه برای این شهر بر این پایهاند: E2,E7,E4,E8,E1. و شاخصهایی که برای این شهر اهمیت پایینتر و کمترین نقشآفرینی را داشتند بر این پایهاند: E5,E3,E9,E10,E6. شهرستان جویبار که در بیشتر شاخصها در جایگاه آخر قرار دارد، تنها در این شاخص در جایگاه دوم قرار دارد و مهمترین و کاراترین شاخصهای این گروه برای این شهر بر این پایهاند: E4,E2,E8,E5,E6. و شاخصهایی که برای این شهر کمترین نقشآفرینی را داشتند بر این پایهاند: E11,E1,E3,E10,E9. قائمشهر در این بخش در جایگاه سوم قرار دارد و مهمترین و کاراترین شاخصهای این گروه برای این شهر بر این پایهاند: E2,E5,E7,E8,E4. همچنین شاخصهایی که برای این شهر اهمیت پایینتر و میزان کمتری نقشآفرینی داشتند بر این پایهاند: E9,E1,E10,E6. اما شهرستان بابلسر که در این بخش از پایینترین جایگاه برخوردار بوده است، مهمترین و تأثیرگذارترین شاخصهای این گروه برای این شهر بر این پایهاند: E2,E7,E5,E8,E1. و شاخصهایی که برای این شهر کمترین نقشآفرینی را داشتند بر این پایهاند: E6,E9,E10,E3.
در گروه شاخصهای کالبدی و میزان برخورداری از این شاخص و درجه اهمیت آن در جهت توسعه و آبادانی شهرستانهای مورد مطالعه در مازندران، ساری در جایگاه اول قرار دارد. آنالیزها نشان میدهد که مهمترین شاخصها در این گروه برای این شهر بر این پایهاند: U5,U4,U7,U10,U2. در همان سان شاخصهایی چون U1,U6,U3,U11,U9,U8 برای این شهرستان در سطح پایینی از نگاه میزان برخورداری و فزونی کارایی بودهاند. بابلسر در جایگاه دوم قرار گرفت و مهمترین شاخصهای کارآمد در این گروه برای این شهرستان بر این پایهاند: U4,U10,U3,U5,U1. همچنین بررسیها نشان داد شاخصهایی چون U9,U6,U7,U8,U11,U2 برای این شهرستان در سطح پایینتری از نظر میزان برخورداری و فزونی کارایی بوده است. همچنین با توجه به یافته های بدست آمده از آنالیزها در این پژوهش باید گفت که شهرستان قائمشهر در جایگاه سوم قرار گرفت و مهمترین شاخصهای در این گروه برای این شهر بر این پایهاند: U4,U5,U7,U6,U1. و شاخصهایی مانند: U10,U3,U8,U2,U11,U9 نیز در سطح پایینی از نظر میزان برخورداری و فزونی کارایی بودهاند. سرانجام شهرستان جویبار در این گروه از شاخصها جایگاه چهارم یا آخر را بدست آورده است. مهمترین شاخصهای کارا برای شهرستان جویبار در این گروه بر این پایهاند: U4,U6,U10,U7,U5 که بیشترین و کارسازترین نقش را داشته و از بیشترین بهره کارایی برخوردار بودهاند. شاخصهایی که این شهرستان به میزان کمتری از آنها بهرهمند میباشد و بهره کارایی کمتری را در روند توسعه این شهرستان داشتهاند بر این پایهاند: U2,U3,U1,U8,U9,U11.
در پایان در شاخص گروه زیربنایی، شهرستان ساری باز هم جایگاه نخست را در برابر با سه شهر دیگر بدست آورده است. نتایج بدست آمده از آنالیز شاخصها نشان میدهد که مهمترین شاخصهای کارساز در این بخش برای شهرستان ساری بر این پایهاند: R11,R16,R2,R18,R3,R6,R9,R10. همچنین برخی از شاخصهایی مانند: R14,R15,R1,R4,R7,R17,R8,R5,R12,R13 کمترین برخورداری را داشتهاند. قائمشهر در این گروه در جایگاه دوم قرار گرفته و شاخصهایی که از نظر میزان بهرهمندی و بهره کارسازی در رده بالاتری در این شهرستان قرار گرفتهاند بر این پایهاند: R11,R2,R14,R1,R3,R6,R9,R7,R12. همچنین شاخصهایی که در رده پایینتری قرار داشته و کمترین کارایی را داشته بر این پایهاند: R18,R16,R10,R4,R15,R17,R8,R5,R13. بابلسر در جایگاه سوم قرار گرفته و نتایج آنالیزها نشان میدهد که شاخصهایی همچون: R11,R2,R1,R7,R2,R18,R9,R14,R15 بیشترین و کارسازترین نقش را در این شهرستان بازی کردهاند و از بیشترین بهره کارساز بودن برخوردار بودهاند. همچنین شاخصهایی که در این شهر در رده پایینی قرار دارند بر این پایهاند: R10,R3,R6,R16,R5,R4,R17,R8,R13. در پایان نتایج آنالیز این پژوهش نشان میدهد که شهرستان جویبار در این گروه هم در جایگاه چهارم قرار دارد. برای این شهرستان شاخصهایی همچون: R16,R11,R1,R2,R7,R18,R10,R3,R12 در جایگاه بالاتر از سایر شاخصها قرار گرفتهاند و دارای بالاترین میزان بهرهمندی بودهاند. همچنین شاخصهایی چون: R14,R9,R15,R5,R4,R6,R8,R17,R13 دارای پایینترین میزان کارساز بودن برای این شهر بوده است.
همچنین نتایج حاصل از روش آنالیز FUZZY VIKOR نیز برای چهار شهرستان مورد مطالعه از نظر میزان برخورداری از شاخصهای نمایه شده در بالا، شهرستان ساری با رتبه 0.78 در جایگاه نخست، شهرستان قائمشهر با رتبه 0.50 در جایگاه دوم، شهرستان بابلسر با رتبه 0.39 در جایگاه سوم و سرانجام شهرستان جویبار با کسب رتبه 0.24 در جایگاه آخر قرار گرفت. این سنجشها به گونهای روشنگرانه نشانگر نابرابری زیادی است که بین شهر نخست و آخر وجود دارد.
جمعبندی پایانی نتایج این بخش از تحقیق بیانگر آن است که عدم تعادل آشکار در میزان برخورداری از شاخصها در این چهار شهرستان مشاهده میشود و این نابرابری زمینه را برای قدرتمندتر شدن و برتری یک شهر بر دیگر شهرها فراهم نموده است. از این رو میبایست برای شهر جویبار که از کمترین میزان برخورداری توسعه در میان شهرهای مورد مطالعه در استان مازندران بهرهمند بوده، شاخصهایی را که از آن به میزان کمتری برخوردار بوده یا شاخصهایی که این شهرستان هرگز از آن برخوردار نمیباشند را تقویت و برای این شهر فراهم نمود تا این شهر بتواند به گونه بسیار کارا و توانمندتری در توسعه فضایی- مکانی خود و پهنه تراوش خویش نقشآفرینی نماید و از جایگاه کارساز و کارای خویش به عنوان یک شهر کوچک در برابر دیگر شهرهای بالادستی دفاع کند. بنابراین این نابرابریها باید از راه افزایش و بهبود زیرساختها و تقویت دیگر شاخصها برابر و دادگستر شود و همه شهرها تا اندازهای پذیرفتنی باید از شاخصهای توسعه برخورداری داشته باشند. چنانچه تحقق یابد این مهم، ره آورد آن کاسته شدن از فزونی جابجاییهای جمعیتی در گام نخستین به شهرهای میانه و در گام پسین به شهرهای بزرگ خواهد شد و در گذر زمان این گروه از شهرهای کوچک دارای قدرت عملکردی بیشتری گردیده و خود به عنوان مراکز جذب جمعیت پهنه تراوش خویش بیش از پیش مطرح خواهند بود.
تحلیل یافتههای بدست آمده از جمعبندی نتایج پرسشنامه در گروههای درآمد، اشتغال، فروش کالا و تجهیزات، خدماترسانی به ساکنین، بیانگر این مهم است که در گروه شهری جویبار به گونهای کارساز و در اندازه خوبی توانسته است در جذب و تمرکز جمعیت و خدماترسانی نقشآفرینی کند. از نگاه شهروندان، این شهر در گذر 10 سال گذشته تا به امروز در مسیر پیشرفت و توسعه حرکت میکند و توانسته تا اندازهای رضایت ساکنین را از زندگی در این شهر فراهم نماید. هرآینه بایستی این سطح رضایتمندی را به بالاترین اندازه انجامپذیر رساند، زیرا این کار کمک خواهد کرد تا جمعیت شهری ساکن در جویبار از میزان گرایش کوچندگی آنها به شهرهای بزرگتر کم شده و رضایتمندی آنها برای سکونت همیشگی در این شهر بیش از پیش فراهم شود.
گزارش نتایج بدست آمده از تحلیل پرسشنامه در بخش روستا نیز بیانگر آن است که شهرستان جویبار در پهنه پیرامونی تراوش خویش توانسته است بسیار کارا عمل نماید. زیرا نتایج در برگیرنده آن است که نقاط روستایی موجود در پهنه پیرامونی شهرستان جویبار برای برآورده ساختن بیشتر نیازهای خود، در حوزه های آموزشی، خدماتی، اداری، بانکی، کشاورزی و دیگر موارد با شهر جویبار در آمد و شد هستند. این مهم نشان دهنده توانمندی و نقشآفرینی مثبتی است که شهر کوچک جویبار توانسته در سطح سرزمینی پهنه پیرامونی خود تراوش توسعه و خدمات رسانی بسیار خوبی داشته باشد. اینک بایسته است تا برنامهریزان به توسعه زیرساختها، خدمات و آسایش گام بردارند و این مهم یکی از اهداف اولویت دار در برنامهریزی منطقهای این استان میباشد تا گروه شهرهای کوچک منطقه بتوانند در گستره پیرامونی خود خدماترسانی شایسته و درخور داشته باشند و ساکنین در روستاها و خود شهرهای کوچک دلگرم و امیدوار به ادامه کار و زندگی در سکونتگاههای خویش شوند تا از مهاجرت به دیگر شهرها و به ویژه شهرهای بزرگ جلوگیری شود.
)
