Document Type : Original Article
Authors
1 Assistant Professor of Geography at Ferdowsi University of Mashhad
2 Master of Geography and Rural Planning
3 Ph.D. student of geography and rural planning of Isfahan University
Abstract
Keywords
مقدمه و بیان مسأله
لزوم حفظ مناطق روستایی در راستای بهرهبرداری بهینه از فضاهای جغرافیایی در فرآیند توسعه ملی در گرو تنوع‌بخشی و رواج اشکال جدید فعالیتهای اقتصادی در کنار فعالیتهای کشاورزی است (هوراکو، 2010: 38). یکی از این راهبردها که اخیراً در اغلب کشورهای جهان مورد توجه برنامهریزان قرار گرفته و حتی در برخی از این کشورها به اجرا در آمده و نتایج مثبتی به همراه داشته است، توسعه و گسترش گردشگری روستایی میباشد. به عبارت دیگر، گردشگری روستایی به عنوان یک راهبرد جدید برای توسعه و تنوع بخشی به اقتصاد روستایی، توانایی ارایه راه‌حل‌هایی موثر برای نرخ بالای بیکاری، مهاجرتهای روستایی، توزیع مجدد درآمد و نظایر آن میشود. بنابراین گردشگری روستایی اثرات مختلفی را در مقصد و جامعه میزبان میگذارد. اما اثرات محلی گردشگری روستایی از مکانی به مکانی دیگر متفاوت است. این فرآیند به عنوان ابزاری برای توسعه اقتصادی، کسب درآمد، اشتغال و به نوعی سرمایهگذاری در توسعه روستایی است (میرجانیک و همکاران، 2011: 22). شواهد فراوان در نقاط جهان حاکی از آن هستند که توسعه گردشگری از توسعه رایج اقتصاد محور، به سمت توسعه پایدار اجتماعات محلی سوق یافته است و گردشگری پایدار سعی دارد با تأثیرگذاری در سه بعد پایداری اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی، ضمن جلب مشارکت جوامع محلی در توسعه اقتصاد ملی از طریق حفاظت از پتانسیل‌ها و حمایت از منابع طبیعی و محیط زیست به توسعه محلی بیانجامد (افتخاری و همکاران، 1389: 5 و 6). از طرفی دیگر، با توجه به جاذبههای فراوان و همچنین افزایش تقاضا و تنوع فعالیتهای گردشگری- تفریحی در مناطق روستایی به ویژه نواحی ییلاقی و کوهستانی و نیز آسیب‌پذیری زیاد آن، توجه به رویکردهای جامعه محور گردشگری، با تقویت مدیریت و مشارکت جوامع روستایی و هماهنگی بیشتر با فرهنگ محلی به تواناسازی آنان برای تصدی مسئولیت نظارت بر مدیریت و کاربری و ... منجر میشود و از طرفی دیگر حفاظت از منابع محلی و رفاه جامعه محلی با تاکید بر منافع گروهی مورد تاکید قرار می‌گیرد (وثوقی و همکاران، 1390: 65). با توجه به گسترش و فراگیر شدن گردشگری روستایی در چندین سال گذشته، لزوم ارزیابی و کنترل توسعه گردشگری روستایی به لحاظ حرکت به سمت توسعه پایدار، ضروری است. زیرا یکی از اهداف گردشگری روستایی تسریع توسعه پایدار در اجتماعات محلی است. بر این اساس منطقه مورد مطالعه این پژوهش در محدوده شهرستان کوهدشت (استان لرستان) انتخاب شد که به واسطه قرارگیری در دامنه‌های شمال غربی با دارا بودن قابلیتهای فراوان و چشماندازهای جغرافیای متنوع، جنگلهای فراوان، طبیعت بکر و دست نخورده، چشمهها و رودهای پرآب از یک سو و از سوی دیگر، جاذبههای بسیار مهم این ناحیه، امامزاده محمد، پارک جنگلی دربگنبد، رودخانه سیمره، آثارمتنوع تاریخی و کوههای مرتفع سالانه میزان پذیرش علاقمندان بسیاری به این ناحیه است.
هدف و سؤال کلیدی تحقیق
با توجه به آنچه که بیان شد، هدف مطالعه، ارزیابی وضعیت فعلی توسعه گردشگری روستایی به رویکرد توسعه پایدار برای تسریع پیشرانه ها و تقلیل پسرانه های تحقق توسعه پایدار است. بر این اساس، این پژوهش به دنبال پاسخگویی به این سؤال کلیدی میباشد: که با توجه به رویکرد توسعه پایدار، گردشگری روستایی به توسعه اقتصادی، اجتماعی، محیطی و کالبدی در مناطق روستایی مورد مطالعه منجر شده و جهت و شدت اثرگذاری در بین روستاهای منطقه بر اساس مدل تصمیم گیری چندمعیاره وایکور چگونه است؟
روش تحقیق و منطقه مورد مطالعه
تحقیق حاضر از روش توصیفی- تحلیلی بهره گرفته است، لذا در تحقیق حاضر برای گردآوری دادهها و اطلاعات از دو روش کتابخانه‌ای و پیمایش میدانی مبتنی بر مصاحبه و تکمیل پرسشنامه با سؤالات طیفی استفاده گردید. جامع آماری این تحقیق 3751 نفر جمعیت در نظر گرفته شده است که با استفاده از فرمول اصلاح شده کوکران[1] 154 پرسشنامه بدست آمد و بین مردم به صورت تصادفی توزیع گردد. به منظور اندازه گیری پایداری گردشگری، با طراحی و تدوین پرسشنامه و طرح گویه های متعدد اقدام به سنجش سطح پایداری گردشگری در سطح خانوارهای نمونه شده است. در این پژوهش 11 شاخص از طریق پرسشنامه و گویه های آن عملیاتی گردیده که در جدول شماره (1) نشان داده شده است. تعیین ضریب اعتبار پرسشنامه با روش آماره آلفای کرونباخ صورت گرفت که اعتبار کل پرسشنامه به میزان 72 % بدست آمد.
جدول (1): ابعاد و شاخصهای ارزیابی پایداری گردشگری
|
ابعاد |
شاخصها |
متغیر |
|
|
اقتصادی |
اشتغالزایی |
اشتغال در فعالیتهای غیر کشاورزی، اشتغال از طریق زیرساختهای خدماتی، توسعه فعالیتهای کارآفرینی، ایجاد اشتغال در زمینه خدمات |
|
|
درآمدزایی |
تنوع‌بخشی به منابع درآمدی خانوار و افزایش میزان آن، قیمت زمین در بافت مسکونی و حاشیه روستا، قیمت کالا‌ها و تولیدات محلی در زمان حضور گردشگران. |
||
|
سرمایهگذاری |
سرمایهگذاری در روستا، فرصتهای پسانداز خانوارها، سرمایهگذاری در مشاغل سنتی. سرمایهگذاریهای غیر دولتی در جاذبهها |
||
|
اجتماعی- فرهنگی |
مشارکت و همکاری |
رعایت آداب و رسوم محلی، همکاری در مدیریت امور روستا، مشارکت در تأمین هزینههای عمومی، همیاری در تأمین هزینههای خدمات، میزان همدلی در میان اهالی روستا با گردشگر |
|
|
امنیت |
احساس امنیت در روستا، میزان جرائم و ناهنجاریها در روستا، رواج فرهنگ مصرفی در روستا، میزان تغییر در ارزشهای مردم محلی ناشی از حضور گردشگران. آلودگیهای رفتاری متعارض با هنجارهای جامعه، رفتارهای غصب آلود مردم نسبت به گردشگران |
||
|
مهاجرت |
کاهش مهاجرت ساکنان به ویژه جوانان، مهاجرپذیری روستاها، افزایش جمعیت سالمندان و بازنشستگان، جذب سرمایههای مهاجران و کارآفرینان ساکن در شهر با منشأ روستایی، درون کوچی و بازگشت مهاجران سالهای قبل |
||
|
کالبدی |
بهبود استاندارد ساخت‌و‌ساز |
بهبود استانداردهای مسکن، تغییرات صورت گرفته در بافت کالبدی روستا، مصالح مورد استفاده در ساخت و سازها، نظارت و کنترل بر ساخت و سازها، استفاده از دانش‌های جدید در ساخت ساز |
|
|
ساماندهی و بهبود معابر |
ساماندهی و بهبود معابر و رعایت حریم رودخانه و گذرگاه‌ها، جدول‌گذاری و شن‌ریزی کردن معابر، توسعه زیرساختهای ارتباطی جادهای، مشارکت در بهسازی روستا |
||
|
زیست محیطی |
تغییرات کاربری |
تغییرات کاربری در مزارع و باغات، ساخت و ساز بدون برنامه، تخلیه نخاله‌های ساختمانی، تغییرات کاربریها در دامنهها و مراتع محدوده بافت روستا |
|
|
آلودگی محیط |
آلودگی منابع آب، همکاری در تأمین هزینههای جمع آوری زباله، بهبود روشهای دفع زباله، میزان دسترسی به خدمات بهداشتی، جمع‌آوری و دفع آبهای سطحی، رعایت پاکیزگی محیط |
||
|
تخریب محیط |
تخریب زیبایی‌های طبیعی، تخریب مراتع و زیست‌گاه‌های حیات وحش، کاهش تنوع پوشش گیاهی، تخریب پوششهای گیاهی به دلیل خاک‌بردار و ساختمان سازی در دامنهها |
||
منبع: جمعهپور، 1390: 66؛ علیلقی‌زاده فیروزجایی، 1387: 33؛ کاستن‌هولز و همکاران، 2012: 212؛ نوریس و وینسون، 2007: 10 و 12 و روکا و همکاران، 2011: 1
بخش دربگنبد از توابع شهرستان کوهدشت استان لرستان است که در انتهای شمالی کوهدشت، بر دامنه کوههای «تت» و «درامار» و در کنار رود سیمره واقع گردیده که به دلیل شرایط و موقعیت جغرافیایی (شکل 1) از پتانسیل متعدد و متفاوتی برای گردشگری به ویژه در فصول گرم سال برخوردار است.
شکل 1: موقعیت منطقه مورد مطالعه در کشور و استان (نگارندگان، 1392)
پس از گردآوری دادهها با استفاده از روش‌ها و مدلهای آماری از قبیل (t نمونه ای، رگرسیون چند متغیره و مدل وایکور) برای تجزیه و تحلیل دادهها بهره گرفته شده است.
وایکور از کلمه صربی به معنی بهینهسازی چندمعیاره و راه حل توافقی گرفته شده است (چاترجی و همکاران، 2009: 4044). یکی از روشهای تصمیمگیری چندمعیاره کاربردی است، که کارایی آن در حل مسائل گسسته بالاست (اپرکوئیک و تزنگ، 2004: 447). این روش بر اساس برنامهریزی توافقی ارائه شده و در آن، راه حل توافقی تبیین‌کننده راه حلهایی موجه است که به راه حل ایدهآل نزدیک بوده و در قالب توافق از طریق اعتبارات ویژه تصمیمگیرندگان ایجاد شده است (راوو، 2008: 1950). از اینرو، گزینههای نزدیکتر به راه حل ایدهآل بر گزینههای دورتر از آن ارجحیت دارند. معمولاً معیارها بر اساس چند تابع معیار ارزیابی و سپس، رتبهبندی میشوند. در این روش، تأکید بر رتبهبندی و انتخاب از مجموعهای گزینه و تعیین راه حل‌های توافقی برای مسأله با معیارهای متضاد است (چن و وانگ، 2009: 234). راه حل توافقی گزینهای است که به ایدهآل نزدیکتر باشد. شاخص ادغام به صورت معیار سنجش نزدیکی شناخته میشود (اپرکوئیک و تزنگ، 2004: 448). توسعه روش وایکور بر اساس رابطه 1، به عنوان تابع تجمیع آغاز شد. در این مدل از به عنوان و به عنوان برای فرموله کردن رتبهبندی استفاده میشود (راوو، 2008: 1950؛ صنایعی و همکاران، 2010: 25).
سنجة توسط داکشتاین و اپریکویچ معرفی شده و نشاندهنده فاصله گزینه با راه حل ایدهآل است. راه حل جبرانی راه حل ممکن و نزدیک به ایدهآل است. از اینرو، جبرانی بودن بدین معنی است که توافق با اعضای طرفین، که به صورت ارائه میشود، حاصل شده است (شکل 6).
شکل 6: راه حل توافقی و ایدهآل
منبع: (اپرکوئیک و تزنگ، 2004: 448).
این روش برای حل مسائل تصمیم گسسته بر مبنای انتخاب گزینه بهینه از میان گزینههای موجود بر اساس رتبهبندی است.
مبانی نظری
گردشگری در دنیای امروز، به یکی از منابع مهم درآمدزایی و در عین حال از عوامل موثر در تبادلات فرهنگی بین کشورها تبدیل شده است (کاظمی، 1386: 1). به همین علت پژوهشگران و متخصصان علاقمند به بررسی نقش گردشگری در توسعه اقتصادی و اجتماعی جوامع میزبان در سطوح مختلف سکونتگاهها هستند. اهمیت گردشگری تا آن جایی است که از آن به عنوان یک پدیده اجتماعی یاد میشود (هالتمن و هال، 2011: 12)، که با توجه به ماهیت چند بعدی خود، نقش عمدهای در توانمندسازی جامعه میزبان و تقویت تغییرات اجتماعی- اقتصادی آنان ایفا میکند (دویر و همکاران، 2009: 63 و 74؛ آتلیویک، 2007: 309). بنابراین با توجه به اهمیت گردشگری، این صنعت، میتواند به عنوان ابزاری برای توسعه مناطق روستایی با جاذبه گردشگری باشد، چرا که این مقوله میتواند به عنوان یک منبع مالی جدید، وضعیت اقتصادی مردم محلی را بهبود و به عنوان منبعی در خصوص زدودن فقر باشد (لی و چانگ، 2008) و همچنین زمینه را برای حفظ محیط زیست و پایداری اجتماعات محلی فراهم کند.
بر این اساس، سیاست گردشگری پایدار در دنیای امروزی، رهیافت جامعی است که خواهان رشد بلندمدت صنعت گردشگری بدون برجا گذاشتن اثرات مخرب بر زیست بومهای طبیعی است و بر این نکته تاکید دارد که در قالب توسعه گردشگری، بشر قادر خواهد بود که جوانب خاصی از محیط در جهت مثبت یا منفی تعدیل یا دست‌کاری نماید (شریف زاده و مرادنژاد، 1381: 55). به عبارت دیگر، گردشگری پایدار قصد دارد تا آسیبهای فرهنگی و محیطی ناشی از فعالیتهای گردشگری را به حداقل رسانده، رضایت بازدید کنندگان را فراهم ساخته و در درازمدت مقدمات رشد اقتصادی ناحیه را فراهم آورد. این راه به بدست آوردن تعادل و موازنه بین رشد نهایی گردشگری و نیازهای حفاظت و نگهداری منابع طبیعی است (قادری، 1382: 135).
بنابراین با توجه به دیدگاهها و نظریات مختلف به گردشگری و توسعه روستایی، و اهداف و اثرات یاد شده برای آن‌ها میتوان گفت که گردشگری روستایی از یک طرف با فراهم آوردن فرصتهای جدید برای بسیاری از روستاها به عنوان ابزاری است که به جوامع روستایی حیات دوباره میدهد و موجب توسعه این نواحی میشود. از طرف دیگر توسعه بدون برنامهریزی شده آن، سبب آسیبهای اجتماعی و زیست محیطی در سکونتگاه‌های روستایی شده است (افتخاری و همکاران، 1389: 5-6). علاوه بر این، هرکدام از این نظریات در راستای برآوردن اهداف توسعه گام برداشته و در بیشتر سعی کردهاند بر جنبههای مثبت و بارز این صنعت تاکید کنند، اما هر یک از این نظریات دارای مزیت‌ها و معایب خاص خود میباشد که در بکار بردن آن‌ها باید به شرایط اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و محیطی هر مکان، یا ترکیبی از آن‌ها را برای توسعه گردشگری در منطق روستایی مورد توجه قرار دهد.
اثرات گردشگری در مناطق روستایی
به طور کلی گردشگری روستایی به مانند سایر حوزه‌ها، دارای اثرات متفاوتی میتواند باشد. اما به لحاظ رویکرد توسعه پایدار، اثرات مثبت و منفی گردشگری را میتوان در سه بعد اساسی مورد توجه قرار داد:
اثرات اقتصادی: در اکثر ارزیابی‌های بعمل‌آمده از توسعه گردشگری در کشورهای در حال توسعه تأثیرات اقتصادی مهم‌تر از ملاحظات دیگر است (افتخاری، 1378: 62). در حقیقت گردشگری به عنوان یک عامل اقتصادی عمده و بسیار مؤثر در سالهای اخیر مورد توجه فراوان قرار گرفته و بدین علت سعی میشود که حتی امکان از عوامل مؤثر در کاهش جریان جهانگردی جلوگیری بعمل‌آمده و امکانات لازم جهت رشد و توسعه آن فراهم شود (رضوانی، 1384:6). در کشورهای صنعتی، توسعه صنعت گردشگری موجب تنوع درآمدها و کاهش ناهماهنگی در اقتصاد محلی- منطقه ای می‌گردد و در کشورهای در حال توسعه، فرصتی برای صادرات ایجاد میکند، که نرخ رشد آن از اشکال سنتی صادرات بیشتر است. بنابراین گردشگری منبعی قابل اتکا در بسیاری از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه است که میتواند تأثیر فزاینده‌ای بر روی افزایش درآمد هم در سطح ملی و هم در سطح محلی و نیز افزایش فرصتهای شغلی، افزایش سطح دستمزدها و تحول و گسترش تولیدات و … داشته باشد (ام‌آ‌اف، 2009: 79 و 95) مسلماً گردشگری روستایی بخش کوچکی از صنعت گردشگری را تشکیل میدهد، که البته سهم مهمی در اقتصاد مناطق روستایی را دارد. برای مثال توسعه گردشگری در نواحی روستایی انگلستان تقریباً هر سال 9 میلیون پوند درآمد ایجاد کرده است و در برخی از نقاط این کشور عامل اصلی اشتغالزایی بوده است(منشی زاده، نصیری، 1380:41). علاوه بر این باتلر (2001 ) با بررسی مطالعات و تحقیقات مختلف در زمینه تأثیر گردشگری بر سکونتگاه‌های روستایی در کشورهای در حال توسعه معتقد است که همه تحقیقات بررسی شده نشان داده‌اند که گردشگری (منافع اقتصادی گسترده برای روستاییان) در جوامع روستایی ایجاد کرده است، اگر چه در این تحقیقات میزان منافع حاصله از گردشگری بسیار متفاوت بیان گردیده است (باتلر، 2000: 4) با این وجود توسعه گردشگری روستایی دارای اثرات منفی متعددی متناسب با مکان جغرافیایی و زمانی است که در تحقیقات متعدد به آن اشاره شده است (جدول 2).
جدول (2): اثرات مثبت و منفی اقتصادی گردشگری بر روی سکونتگاه‌های روستایی
|
مطالعات و تحقیقات |
اثرات مثبت اقتصادی گردشگری |
|
زاهدی، 1385: 43؛ بیک محمدی، 1379، 21؛ رنجبریان،1390:134؛ رضوانی و همکاران، 1390؛ علیلقی‌زاده فیروزجایی، 1387 Gallent et al, 2005:55; Tao and Wall, 2009:90-98; Holland et al, 2003:25; Choi, 2003, 77; Zhong et al ,2008:841; Royo et al, 2008:8; Lepp et al, 2007: 876; Lee and Chang, 2008:180; Sebele, 2010:136; Norris and Winston, 2007 |
- تقویت بازار محلی و افزایش مصرف تولیدات محلی – ناحیهای - شاخصی برای ترقی و بهبود زیرساختهای اجتماعی و فیزیکی - جریان سرمایه و پول از مراکز شهری به سمت حومهها و مناطق روستایی برای پشتیبانی از اقتصاد محلی - ایجاد مشاغل جدیدی در ارتباط با آماده کردن اتاق برای گردشگران، تهیه غذا، خرده فروشی، حمل و نقل و ایجاد سرگرمی و کاهش بیکاری - مکملی برای کارکردهای اصلی فضای روستایی، جهت ساماندهی، آمایش و پراکنش مناسب امکانات و خدمات در روستاهای هدف گردشگری - ایجاد فرصتها برای کارآفرینان جامعه - استفاده بهینه از منابع موجود مانند زمین، نیروی کار، سرمایه و غیر ... - بهبود کیفیت فرآورده‌ای کشاورزی و صنایع دستی - حمایت از سیستم حمل و نقل، مراقبت‌های دارویی، مهمانداری، خدمات بهداشتی، صنایع و حرفههای روستایی سنتی - انتقال درآمد از حوزه پسانداز به حوزه سرمایهگذاری - ارتقای استاندارد زندگی مردم جامعه |
|
مطالعات و تحقیقات |
اثرات منفی اقتصادی گردشگری |
|
زاهدی،1390: 43؛ پاپلی یزدی و سقایی، 1386، رضوانی و همکاران، 1390؛ علیلقی‌زاده فیروزجایی، 1387 Chris Ryan, 2012; Horakova, 2010, Butler, 2000 |
- افزایش تقاضای فصلی برای خدمات عمومی از قبیل بهداشت، امنیت، پلیس و نیروی انتظامی - افزایش قیمت مواد غذایی در فصول حضور گردشگران - افزایش کاذب قیمت زمین و مسکن - تعارض بین عرضه و تقاضای زمین و بی عدالتی در تقسیم آن - فصلی بودن فرصتهای شغلی ایجاد شده به وسیله صنعت گردشگری - خارج کردن منافع اقتصادی از مناطق روستایی |
منبع: نگارندگان، 1392 با استفاده از منابع در دسترس
اثرات اجتماعی و فرهنگی: مقصود از اثرات اجتماعی گردشگری، تغییراتی است که در شیوه های زندگی مردم جامعه میزبان گردشگر رخ میدهد و این تغییرات بیشتر به سبب تماس مستقیم اهالی و ساکنان آن دیار و گردشگران صورت می‌گیرد و مقصود از اثرات فرهنگی تغییراتی است که در هنر، عادت رسوم و معماری مردم ساکن جامعه میزبان رخ میدهد این تغییرات بلندمدت‌تر است و در نتیجه رشد و توسعه صنعت گردشگری رخ خواهد داد از آنجا که نتیجه یا ره‌آورد صنعت گردشگری موجب تغییراتی در زندگی روزانه و فرهنگ جامعه میزبان میشود. اصطلاح «اثرات اجتماعی- فرهنگی» را به معنای تغییراتی بکار می‌برند که در تجربه‌های روزانه ارزشها، شیوه زندگی و محصولات هنری و فکری جامعه میزبان رخ میدهد (گی، 1377: 327). به هر حال توسعه و گسترش گردشگری در یک منطقه و یا یک ناحیه روستایی، موجب تغییرات اجتماعی و فرهنگی آن منطقه گردیده و می‌بایست جهت جلوگیری از آثار منفی و نیز تقویت آثار مثبت آن در جامعه میزبان مورد بررسی و ملاحظه قرار گیرند. بدین منظور جان لی (1996) سه راه کلی و مکمل را برای بررسی تأثیر گردشگری بر شرایط اجتماعی فرهنگی کشورهای جهان سوم را ارائه میدهد که میتوان آن‌را برای بررسی این تأثیرات در سطوح محلی و روستایی نیز مورد استفاده قرار داد. نخستین شیوه، برخورد گردشگر و میزبان به صورت پدیده ایی قابل شناسایی با شماری از پیامدهای مثبت و منفی به تصویر می‌کشد (جدول 3). دومین راه عبارت است از دیدگاه کارکردی عناصر مختلف جامعه جهان سومی که ممکن است تغییری را به عنوان پیامد مستقیم گردشگری، نظیر رفتار اخلاقی، زبان و بهداشت تجربه کند. سومین دیدگاه جنبههای تغییر فرهنگی را در نظر می‌گیرد که ناشی از نفوذ گردشگری در بازنگری مهارت‌ها و رسوم سنتی است مانند صنایع دستی و ... است. در مجموع، این سه شکل تأثیر اجتماعی تا حد زیادی بر هم منطبقند (افتخاری، 1378:87).
جدول (3): اثرات مثبت و منفی اجتماعی- فرهنگی گردشگری بر روی سکونتگاه های روستایی
|
مطالعات و تحقیقات |
اثرات مثبت اجتماعی و فرهنگی گردشگری |
|
لطیفی، 1390؛ رضوانی، 1386؛ کاظمی، 1383::45؛ بیکمحمدی، 1379:21؛ شریفزاده، 1387:52؛ پاپلییزدی، 1386:41؛ Kin Hang, 2004: 373; |
- ارتقای تبادل فرهنگی و آگاهی شدن از ارزشها و کردارها سنن ملی اقوام گوناگون - ارتقای سطح فرهنگ و بینش اجتماعی و آشنا شدن با تاریخ و تمدن - ارتقای شاخص کیفیت زندگی مانند: افزایش خدمات رفاهی، تغیر کیفیت زندگی. - افزایش امکانات رفاهی و تغیر الگوی مصرف - گسترش تبادلات فرهنگی بین گردشگران و افراد بومی - رشد شخصیت و شکوفائی استعدادها و ارتقای سطح دانش و آگاهی ساکنان - بهبود عدالت بین مردان و زنان از جهت دستیابی به فرصتهای شغلی - توسعه روابط فکری، فرهنگی و اجتماعی جامعه میزبان و مهمان - ایجاد تحول، نوسازی و معرفی فرهنگ محلی - تجدید حیات دلبستگی‌ها و تقویت پایبندی ساکنان نواحی به آداب و رسوم محلی - تاسیس یا تقویت مؤسسات اداری و مدیریتی در درون روستاها |
|
مطالعات و تحقیقات |
اثرات منفی اجتماعی - فرهنگی گردشگری |
|
زاهدی، 390:49؛ پاپلی یزدی، 1386: 38؛ Chris et al, 2012:239, Kwaku et al, 2012:327; |
- امکان افزایش جرم و جنایت - تهاجم فرهنگی و تخریب مبانی اعتقادی و ارزشی - امکان گسترش آلودگیهای رفتاری متعارض با هنجارهای جامعه - امکان بروز رفتارهای غصب آلود مردم نسبت به گردشگران - امکان از بین رفتن اصالت کارهای هنری و صنایع دستی، افزایش ترافیک و بروز مشکلات عصبی و روانی حاصل از آن - تخریب و آسیب رسانی به میراث تاریخی و فرهنگی، تحمیل تغییرات فرهنگی بدون آمادگی جامعه میزان - تقلید جوانان روستایی از گردشگران و افزایش کالاهای تجملاتی شهری - تغییر شیوه زندگی و برخورد رفتاری روستائیان |
منبع: نگارندگان، 1392 با استفاده از منابع در دسترس
اثرات زیست محیطی:گردشگری و محیط زیست به طور متقابل به یکدیگر وابسته‌اند، از یک طرف محیط زیست فیزیکی (طبیعی و دستساز انسانی) بسیاری از جاذبهها و منابع گردشگری را فراهم میسازد و از طرف دیگر توسعه گردشگری میتواند آثار مثبت و منفی بر محیط زیست داشته باشد (نوریس و وینسون، 2007: 25 و 28). مقصود از محیط زیست، زمین، هوا، آب، گیاهان، حیات وحش و ساخته‌های دست بشر است (شکویی، 1375:112). محیط زیست نواحی روستایی یکی از منابع اصلی گردشگری روستایی به حساب می‌آید، که از زمانهای گذشته همواره مورد استفاده شهرنشینان و دیگر گردشگران جهت تفریح و برآورده ساختن سایر انگیزه‌های آنان میشود. بنابراین گسترش و توسعه گردشگری در نواحی روستایی، خواه ناخواه اثرات و پیامدهایی بر محیط زیست بجای خواهد گذاشت و میتواند مشکلات و مسائل زیادی را برای مردم نواحی روستایی همانند تخریب جنگلها و پوشش گیاهی، تراکم و ازدیاد زباله‌ها، ایجاد سر و صدا، یا از بین بردن مزارع و باغات و یا بالعکس میتواند تأثیرات مثبتی همچون، حفاظت از محیط زیست، حفاظت از اماکن باستانی و تاریخی و احیای مجدد آن‌ها و محوطه سازی و ایجاد امکانات و خدمات زیر بنایی و روبنایی و… داشته باشد (نوریس و وینسون، 2007: 25 و 28). از این رو توسعه و مدیریت گردشگری به گونه ایی که با محیط سازگار باشد و به افت کیفیت آن نیانجامد، عامل اساسی در دستیابی به توسعه پایدار به حساب می‌آید. بنابراین به منظور برنامهریزی گردشگری از لحاظ زیست محیطی، درک و شناخت تأثیرات گردشگری بر محیط زیست نخستین مسأله واجد اهمیت است (افتخاری و همکاران، 1389) (جدول 4).
جدول (4): اثرات مثبت و منفی زیست محیطی گردشگری بر روی سکونتگاهای روستایی
|
مطالعات و تحقیقات |
اثرات مثبت زیست محیطی گردشگری |
|
رضوانی، 1386؛ زاهدی، 1385:43 Altinay & Hussain, 2005: 277; Norris and Winston, 2007:25-28. Botti,2008 |
- نگهداری از نواحی طبیعی از جمله پارک‌های ملی و حفاظت شده، مکان‌های باستانی و تاریخی و ویژگیهای معماری - بهبود کیفیت محیط زیست و توسعه زیرساختهای زیربنایی گردشگری - ارتقای سطح آگاهی از التزام نگه داشت و حفاظت محیط زیست و ترویج فرهنگ زیست محیطی در راستای حفاظت از محیط زیست و بهسازی. - بهبود زیرساختهای روستایی و محورهای ارتباطی با پاسداشت محیط - استفاده از آبهای معدنی و درمانی، تفریحی، جنگلها - ایجاد انگیزه به منظور اعمال مدیریت محیط طبیعی و حفاظت دایم مستمر آن. |
|
مطالعات و تحقیقات |
اثرات منفی زیست محیطی گردشگری |
|
صیدایی و همکاران، 1389؛ ضیائی و تراب احمدی، 1392؛ رضوانی و صفایی 1384؛ آمار و برنجکار، 1388؛ Dyer and Gursoy, 2007; Norris and Winston, 2007:25-28 |
- تغییر چشم‌اندازها و تغیرات گسترده کاربریها - ایجاد دوگانگی در محیط زیست ساخته شده - شکار و صید بیرویه آن‌ها و انقراض حیوانات - از بین رفتن درختان و پوشش گیاهی و آثار تخریبی آن همانند افزایش سیل - تغییرات کاربری زمین‌های کشاورزی و مزارع - قطعه قطعه شدن اراضی کشاورزی - تخریب محیط و آلودگی منابع آب و خاک - تخریب مراتع و ... (آتش زدن و بروز رفتارهای نامناسب با محیط) - صدمه زدن به جاذبهها بر اثر افزایش گردشگران - تراکم و انباشتگی زباله و آشغال در کنار جاذبهها و ... |
منبع: نگارندگان، 1392 با استفاده از منابع در دسترس
یافته های تحقیق
در راستای شناسایی میزان و شدت اثرگذاری توسعه گردشگری در ابعاد مختلف پایداری بر توسعه روستایی از دیدگاه نمونه های مورد مطالعه در بین روستاهای منطقه، ابتدا از طریق آزمون t تک نمونه ای به مشخص کردن میزان اثرگذاری هر یک از متغیرهای توسعه پایدار گردشگری روستایی پرداخته شد و سپس از طریق آزمون رگرسیون چند متغیره به دنبال مشخص کردن میزان اثر گذاری هر یک از شاخصها در توسعه پایدار گردشگری روستایی پرداخته شد.
تحلیل نتایج داده های وارد شده به آزمون t تک نمونه ای نشان میدهد که در رابطه با اثرات توسعه گردشگری در ابعاد چهارگانه بر اساس تحلیل متغیرهای تحقیق، نتایج نشان میدهد که بیشتر متغیرها دارای میانگین بالاتری از حد مطلوبیت عددی 3 بوده و در 13 مورد از متغیرها حد مطلوبیت کمتر از میانگین عددی آزمون است. همچنین به غیر از 8 متغیر (همکاری مردم در مدیریت امور روستا؛ آلودگیهای رفتاری متعارض با هنجارهای جامعه؛ احساس امنیت در روستا و جاذبه های گردشگری؛ جذب سالمندان و بازنشستگان در روستاها؛ بهبود استانداردهای مسکن؛ میزان دسترسی به خدمات بهداشتی؛ آلودگی منابع آب؛ تخریب مراتع و زیست‌گاه‌های حیات وحش) سایر متغیرها با توجه به سطح معناداری به دست آمده که کمتر از آلفا 05/0 هستند، دارای اثرگذاری مثبت و بالایی هستند که نشان دهنده اثرات مثبت گردشگری در ابعاد پایداری بر روی روستاها است (جدول 5).
جدول (5): معناداری تفاوت از حد مطلوب متغیرها با توسعه و اثرات گردشگری روستایی
|
|
مطلوبیت عددی مورد آزمون = 3 |
|||||||
|
شاخصها |
مؤلفه‌ها |
میانگین |
آماره آزمون t |
درجه آزادی |
سطح معناداری |
تفاوت از حد مطلوب |
فاصله اطمینان 95 درصد |
|
|
پایین |
بالا |
|||||||
|
اشتغال زایی |
اشتغال در فعالیتهای غیر کشاورزی |
73/3 |
419/11 |
153 |
000/0 |
727/0 |
85/0 |
60/0 |
|
ایجاد اشتغال در زمینه خدمات |
43/4 |
029/28 |
153 |
000/0 |
434/1 |
53/1 |
33/1 |
|
|
توسعه فعالیتهای کارآفرینی |
06/4 |
048/18 |
153 |
000/0 |
063/1 |
95/0 |
18/1 |
|
|
اشتغال از طریق زیرساختهای خدماتی |
81/3 |
268/13 |
153 |
000/0 |
811/0 |
69/0 |
93/0 |
|
|
درآمد زایی |
قیمت زمین در بافت مسکونی و حاشیه روستا |
90/3 |
083/12 |
153 |
000/0 |
895/0 |
75/0 |
04/1 |
|
قیمت کالا‌ها و تولیدات محلی در زمان حضور گردشگران |
47/3 |
957/5 |
153 |
000/0 |
469/0 |
31/0 |
62/0 |
|
|
تنوع‌بخشی به منابع درآمدی خانوار و افزایش میزان آن |
31/3 |
868/3 |
153 |
000/0 |
308/0 |
15/0 |
46/0 |
|
|
سرمایهگذاری |
فرصتهای پسانداز خانوارها |
90/3 |
542/12 |
153 |
000/0 |
895/0 |
75/0 |
04/1 |
|
سرمایهگذاری فردی در روستا |
39/3 |
159/4 |
153 |
000/0 |
392/0 |
58/0 |
21/0 |
|
|
سرمایهگذاری در مشاغل سنتی |
69/3 |
480/10 |
153 |
000/0 |
685/0 |
56/0 |
81/0 |
|
|
سرمایهگذاریهای غیر دولتی در جاذبهها |
85/3 |
464/11 |
153 |
000/0 |
846/0 |
99/0 |
70/0 |
|
|
مشارکت |
مشارکت نهادهای محلی و شوراها در مدیریت روستا |
50/3 |
257/7 |
153 |
000/0 |
503/0 |
37/0 |
64/0 |
|
همکاری مردم در مدیریت امور روستا |
13/3 |
318/1 |
153 |
423/0 |
133/0 |
07/0- |
33/0 |
|
|
میزان همدلی در میان اهالی روستا با گردشگر |
80/3 |
488/8 |
153 |
000/0 |
797/0 |
61/0 |
98/10 |
|
|
همیاری در تأمین هزینههای خدمات |
44/3 |
826/4 |
153 |
000/0 |
441/0 |
26/0 |
62/0 |
|
|
مشارکت در تأمین هزینههای عمومی |
20/3 |
524/3 |
153 |
001/0 |
203/0 |
04/0 |
36/0 |
|
|
امنیت |
رواج فرهنگ مصرفی در روستا |
83/2 |
148/2- |
153 |
033/0 |
168/0- |
32/0- |
01/0- |
|
آلودگیهای رفتاری متعارض با هنجارهای جامعه |
09/3 |
940/0 |
153 |
349/0 |
091/0 |
10/0- |
28/0 |
|
|
رفتارهای غصب آلود مردمنسبت به گردشگران |
51/2 |
468/4- |
153 |
000/0 |
490/0- |
71/0- |
27/0- |
|
|
میزان جرائم و ناهنجاریها در روستا |
34/2 |
895/5- |
153 |
000/0 |
664/0- |
89/0- |
44/0- |
|
|
تغییر در ارزشهای مردم محلی ناشی از حضور گردشگران |
41/3 |
110/4 |
153 |
000/0 |
413/0 |
21/0 |
61/0 |
|
|
احساس امنیت در روستا و جاذبه های گردشگری |
97/2 |
357/0- |
153 |
722/0 |
035/0- |
23/0- |
16/0 |
|
|
مهاجرت |
کاهش مهاجرت ساکنان به ویژه جوانان |
35/3 |
434/3 |
153 |
001/0 |
350/0 |
15/0 |
55/0 |
|
مهاجرپذیری روستاها و افزایش جمعیت |
60/3 |
647/5 |
153 |
000/0 |
601/0 |
39/0 |
81/0 |
|
|
سرمایههای مهاجران و کارآفرینان ساکن در شهر با منشأ روستایی |
53/3 |
158/5 |
153 |
000/0 |
531/0 |
33/0 |
74/0 |
|
|
جذب سالمندان و بازنشستگان در روستاها |
08/3 |
948/0 |
153 |
345/0 |
084/0 |
09/0 |
26/0 |
|
|
درون کوچی و بازگشت مهاجران سالهای قبل |
66/3 |
342/11 |
153 |
000/0 |
657/0 |
54/0 |
77/0 |
|
|
ساخت و ساز |
نظارت و کنترل بر ساخت و سازها |
64/2 |
801/3- |
153 |
000/0 |
357/0- |
54/0- |
17/0- |
|
استفاده از دانش‌های جدید در ساخت ساز |
28/2 |
589/8- |
153 |
000/0 |
720/0- |
89/0- |
55/0- |
|
|
تغییرات صورت گرفته در بافت کالبدی روستا |
39/3 |
773/3 |
153 |
000/0 |
287/0 |
14/0 |
44/0 |
|
|
مصالح مورد استفاده در ساخت و سازها |
16/3 |
192/2 |
153 |
030/0 |
161/0 |
02/0 |
31/0 |
|
|
بهبود استانداردهای مسکن |
09/3 |
120/1 |
153 |
265/0 |
091/0 |
07/0- |
25/0 |
|
|
معابر |
مشارکت و همکاری در زیرساختهای خدماتی |
46/4 |
314/32 |
153 |
00/0 |
462/1 |
37/1 |
55/1 |
|
ساماندهی و بهبود معابر و رعایت حریم رودخانه و گذرگاه‌ها |
48/4 |
354/35 |
153 |
000/0 |
483/1 |
40/1 |
57/1 |
|
|
مشارکت در بهسازی روستا |
85/3 |
396/12 |
153 |
000/0 |
846/0 |
71/0 |
98/0 |
|
|
جدول‌گذاری و شن‌ریزی کردن معابر |
54/3 |
113/6 |
153 |
000/0 |
538/01 |
36/0 |
71/0 |
|
|
توسعه زیرساختهای ارتباطی جادهای |
65/3 |
932/7 |
153 |
000/0 |
650/0 |
49/0 |
81/0 |
|
|
کاربری |
تغییرات کاربریها در دامنهها و مراتع محدوده بافت روستا |
85/3 |
027/10 |
153 |
00/0 |
846/0 |
68/0 |
01/1 |
|
تغییرات کاربری در مزارع و باغات |
68/3 |
661/7 |
153 |
000/0 |
678/0 |
50/0 |
85/0 |
|
|
ساخت و ساز بدون برنامه |
87/3 |
384/11 |
153 |
000/0 |
874/0 |
72/0 |
03/1 |
|
|
تخلیه نخاله‌های ساختمانی |
60/3 |
017/8 |
153 |
000 |
601/0 |
45/0 |
75/0 |
|
|
آلودگی محیطی |
رعایت پاکیزگی محیط |
69/2 |
891/3- |
153 |
000/0 |
315/0- |
47/0- |
15/0- |
|
جمع‌آوری و دفع آبهای سطحی |
44/2 |
012/7- |
153 |
000/0 |
559/0- |
72/0- |
40/0- |
|
|
همکاری در تأمین هزینههای جمع آوری زباله |
48/2 |
385/7- |
153 |
000/0 |
517/0- |
66/0- |
38/0- |
|
|
بهبود روشهای دفع زباله |
77/2 |
691/2- |
153 |
008/0 |
231/0- |
40/0- |
06/0- |
|
|
میزان دسترسی به خدمات بهداشتی |
08/3 |
986/0 |
153 |
326/0 |
084/0 |
08/0 |
25/0 |
|
|
آلودگی منابع آب |
99/3 |
055/0 |
153 |
956/0 |
007/0- |
26/0- |
24/0 |
|
|
تخریب محیط |
تخریب زیبایی‌های طبیعی |
44/2 |
795/5- |
153 |
000/0 |
559/0- |
75/0- |
37/0- |
|
تخریب مراتع و زیست‌گاه‌های حیات وحش |
13/3 |
173/1 |
153 |
243/0 |
126/0- |
09/0- |
34/0 |
|
|
کاهش تنوع پوشش گیاهی |
72/2 |
901/2- |
153 |
004/0 |
280/0- |
47/0- |
09/0- |
|
|
تخریب پوششهای گیاهی به دلیل خاک‌بردار و ساختمان سازی |
52/2 |
397/5- |
153 |
000/0 |
476/0- |
65/0- |
30/0- |
|
منبع: یافتههای تحقیق: 1392
نتایج حاصل از تحلیل اثرگذاری شاخصهای اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و محیطی گردشگری روستایی از دیدگاه خانوارهای محلی نشان میدهد که تحلیل میانگین عددی حاصل از محاسبه متغیرها در توسعه مناطق روستایی در بین پاسخگویان مبین بالا بودن مقادیر میانگین بدست آمده در 7 شاخص (درآمدزایی، اشتغالزایی، سرمایهگذاری، مشارکت و همکاری، مهاجرت، معابر کیفت کاربری) مورد تحقیق از حد مطلوبیت (3) ارزیابی شده است و 4 شاخص (امنیت، ساخت و ساز، آلودگی محیط و تخریب محیط زیست) مورد نظر تحقیق کمتر از حد مطلوبیت (3) بوده است. بنابراین تفاوت معناداری در سطح آلفا 05/0 قابل مشاهده بوده و تفاوت آن‌ها از مطلوبیت عددی مورد آزمون نیز عمدتاً به شکل مثبت ارزیابی و برآورد شده است (جدول 6).
جدول (6): معناداری تفاوت از حد مطلوب شاخص گردشگری و توسعه روستایی
|
مطلوبیت عددی مورد آزمون = 3 |
||||||||
|
ابعاد |
شاخصها |
میانگین |
آماره آزمون t |
درجه آزادی |
سطح معناداری |
تفاوت از حد مطلوب |
فاصله اطمینان 95 درصد |
|
|
پایین‌تر |
بالاتر |
|||||||
|
اقتصادی |
اشتغال زایی |
00/4 |
04/33 |
153 |
000/0 |
00/1 |
94/0 |
060/1 |
|
درآمد زایی |
55/3 |
45/12 |
153 |
000/0 |
55/0 |
46/0 |
64/0 |
|
|
سرمایه گذاری |
70/3 |
20/15 |
153 |
00/0 |
70/0 |
61/0 |
79/0 |
|
|
اجتماعی- فرهنگی |
مشارکت و همکاری |
41/3 |
01/8 |
153 |
000/0 |
41/0 |
31/0 |
51/0 |
|
امنیت |
85/2 |
66/2- |
153 |
009/0 |
14/0- |
24/0- |
03/0- |
|
|
مهاجرت |
44/3 |
55/7 |
153 |
000/0 |
44/0 |
32/0 |
56/0 |
|
|
کالبدی |
ساخت و ساز |
89/2 |
86/2- |
153 |
005/0 |
10/0- |
18/0- |
03/0- |
|
معابر |
99/3 |
56/33 |
153 |
000/0 |
99/0 |
93/0 |
05/1 |
|
|
کاربری |
75/3 |
95/16 |
153 |
000/0 |
75/0 |
66/0 |
83/0 |
|
|
زیست محیطی |
آلودگی محیط |
74/2 |
42/7- |
153 |
000/0 |
25/0- |
32/0- |
18/0 |
|
تخریب محیط |
70/2 |
11/6- |
153 |
000/0 |
29/0- |
39/0- |
20/0 |
|
منبع: یافتههای تحقیق: 1392
بنابراین میتوان گفت که توسعه گردشگری در روستاهای منطقه مورد مطالعه با توجه به نظرات نمونه های مورد مطالعه در سطح اجتماع محلی، در مجموع در بعد پایداری اقتصادی و کالبدی تأثیرات مثبت کامل داشته و منجر به تحولات مثبت اقتصادی و کالبدی در روستاهای منطقه شده است. در بعد اجتماعی نیز تنها در زمینه شاخص امنیت تأثیرگذاری منفی بوده است که میتوان استدلال کرد که با ورود گردشگران به روستاها منطقه، سطح امنیت کاهش یافته است. در بعد زیست محیطی نیز به طور کامل توسعه گردشگری در روستاهای منطقه از نظر نمونه های مورد مطالعه دارای اثرات منفی بوده و آلودگیهای محیطی و تخریب‌های محیطی را افزایش داده است.
در ادامه تحقیق برای بررسی دامنه اثرات گردشگری در روستاهای نمونه از دیدگاه پاسخگویان سعی شده است که عمده‌ترین تأثیرات اثرات گردشگری را در سکونتگاه‌های مورد مطالعه در 11 شاخص (اشتغال زایی، درآمدزایی، سرمایه گذاری، مشارکت و همکاری، امنیت، مهاجرت، ساخت و ساز، معابر، کاربریها، آلودگی و تخریب زیست محیطی) از داده‌های گردآوری شده از طریق پرسشنامه، استخراج شوند. به طوری که از داده‌های استخراج شده به عنوان متغیر وابسته و از داده‌های پرسشنامه‌ای (میانگین هر یک از ابعاد فوق) به عنوان متغیرهای مستقل در تحلیل رگرسیون چندگانه[2] مورد استفاده قرار گرفت. بررسی مدل برازش رگرسیونی نشان دهنده این است که شاخصها و متغیرهای تعریف شده توانسته 4/78 درصد از اثرات گردشگری را به لحاظ پایداری در منطقه تبیین کنند (جدول 7).
جدول (7): تحلیل واریانس عوامل تأثیرگذار در رضایت مردم از اثرات گردشگری روستایی
|
ضریب همبستگی چندگانه |
ضریب تعیین |
ضریب تعیین تصحیح شده |
اشتباه معیار |
|
895/0 |
800/0 |
784/0 |
10016/0 |
منبع: یافتههای تحقیق: 1392
با استفاده از مدل رگرسیونی چندگانه توأم نقش عوامل و ابعاد تأثیرگذار در میزان رضایت ساکنان از اثرات گردشگری روستایی و توسعه آن در روستاهای نمونه مشخص گردید. بطوری که نتایج حاصله نشان داد که همه شاخصهای (اشتغالزایی، درآمدزایی، سرمایهگذاری، مشارکت و همکاری، امنیت، مهاجرت، ساخت و ساز، معابر، کاربریها، آلودگی زیست و تخریب محیطی) کاملاً معنادار است به جز دو متغیر امنیت و آلودگی محیط زیست کمتر از حد معنادار 05/0 ارزیابی شده‌اند (جدول 8).
جدول (8): تحلیل واریانس مبتنی بر وجود رابطه خطی بین میزان رضایت ساکنان محلی و اثرات گردشگری روستایی
|
مؤلفه‌ها |
مجموع مربعات |
درجه آزادی |
میانگین مربعات |
F آماره آزمون |
سطح معناداری |
|
اثر رگرسیونی |
271/5 |
12 |
479/0 |
762/479 |
000/0 |
|
باقیمانده |
314/1 |
141 |
010/0 |
|
|
|
کل |
585/6 |
153 |
|
|
|
منبع: یافتههای تحقیق: 1392
در جدول زیر مقادیر ß بیانگر این واقعیت است که از بین شاخصهای 11 گانه مورد بررسی شاخص درآمد زایی و سرمایه گذاری هر کدام با میزان (325/0)، (321/0) دارای بیشترین میزان تأثیر و شاخصهای امنیت و آلودگی زیست محیطی با (085/0) و (106/0) کمترین میزان تأثیر را در میزان رضایت ساکنان اثرات گردشگری در روستاهای دارای این پدیده را نشان می‌دهند (جدول 9).
جدول (9): ضرایب شدت روابط میان ابعاد گردشگری با توسعه روستایی
|
نام متغیر |
ضرایب غیر استاندارد |
ضرایب استاندارد شده |
t |
سطح معنی‌داری |
|
|
B |
خطای B |
بتا ß |
|||
|
عرض از مبداً |
123/0- |
208/0 |
- |
590/0- |
556/0 |
|
اشتغالزایی |
136/0 |
025/0 |
231/0 |
471/5 |
000/0 |
|
درآمدزایی |
159/0 |
017/0 |
395/0 |
464/9 |
000/0 |
|
سرمایهگذاری |
125/0 |
018/0 |
321/0 |
059/7 |
000/0 |
|
مشارکت و همکاری |
080/0 |
016/0 |
231/0 |
986/4 |
000/0 |
|
امنیت |
029/0 |
017/0 |
085/0 |
712/1 |
089/0 |
|
مهاجرت |
086/0 |
017/0 |
282/0 |
058/5 |
000/0 |
|
بازسازی کالبدی |
119/0 |
020/0 |
249/0 |
994/5 |
000/0 |
|
کیفیت معابر |
068/0 |
017/0 |
113/0 |
781/2 |
000/0 |
|
کاربری |
085/0 |
017/0 |
209/0 |
146/5 |
000/0 |
|
تخریب محیط زیست |
130/0 |
021/0 |
250/0 |
063/6 |
000/0 |
|
آلودگی محیط زیست |
039/0 |
016/0 |
106/0 |
424/2 |
017/0 |
منبع: یافتههای تحقیق: 1392
همچنین از دیدگاه دیگر، برای بررسی دامنه اثرات گردشگری در روستاهای نمونه از دیدگاه پاسخگویان سعی شد عمده‌ترین تأثیرات گردشگری روستایی را در سکونتگاه‌های مورد مطالعه در ابعاد اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی، زیست- محیطی و کالبدی از داده‌های گردآوری شده مورد ارزیابی قرار گیرد. بررسی مدل برازش رگرسیونی نشان دهنده این است که 5/76 درصد متغیرها توانسته اثرات گردشگری را در روستاهای منطقه مورد مطالعه تبیین کنند (جدول 10).
جدول (10): تحلیل واریانس عوامل تأثیرگذار در رضایت مردم از گردشگری روستایی
|
ضریب همبستگی چندگانه |
ضریب تعیین |
ضریب تعیین تصحیح شده |
اشتباه معیار |
|
878/0 |
771/0 |
765/0 |
10443/0 |
منبع: یافتههای تحقیق: 1392
با استفاده از مدل رگرسیونی چندگانه توأم نقش عوامل و ابعاد تأثیرگذار در میزان رضایت ساکنان از اثرات گردشگری روستایی و توسعه آن در روستاهای نمونه مشخص گردید. به طوری که نتایج حاصله حکایت از آن دارد که همه ابعادهای چهارگانه اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی، زیست- محیطی و کالبدی کاملاً معنادار میباشد (جدول 11).
جدول (11): تحلیل واریانس مبتنی بر وجود رابطه خطی بین میزان رضایت ساکنان محلی و کارکردهای صنایع روستایی
|
مؤلفه‌ها |
مجموع مربعات |
درجه آزادی |
میانگین مربعات |
F آماره آزمون |
سطح معناداری |
|
اثر رگرسیونی |
080/5 |
5 |
270/1 |
458/116 |
000/0 |
|
باقیمانده |
505/1 |
148 |
011/0 |
|
|
|
کل |
585/6 |
153 |
|
|
|
منبع: یافتههای تحقیق: 1392
در جدول زیر مقادیر ß بیانگر این واقعیت است که از بین ابعادهای چهارگانه مورد بررسی ابعاد اجتماعی - فرهنگی (529/0) دارای بیشترین میزان تأثیر و ابعاد زیست محیطی (165/0) کمترین میزان تأثیر را در میزان رضایت ساکنان از اثرات گردشگری در روستاهای دارای این پدیده را نشان می‌دهند (جدول 12).
جدول (12): ضرایب شدت روابط میان ابعاد گردشگری با توسعه روستایی
|
نام متغیر |
ضرایب غیر استاندارد |
ضرایب استاندارد شده |
T |
سطح معنی‌داری |
|
|
B |
خطای B |
بتا ß |
|||
|
عرض از مبداً |
142/0 |
171/0 |
- |
830/0 |
408/0 |
|
اقتصادی |
396/0 |
027/0 |
608/0 |
513/14 |
000/0 |
|
اجتماعی- فرهنگی |
179/0 |
023/0 |
317/0 |
774/7 |
000/0 |
|
کالبدی |
256/0 |
039/0 |
276/0 |
643/6 |
000/0 |
|
زیست محیطی |
143/0 |
025/0 |
240/0 |
718/5 |
000/0 |
منبع: یافتههای تحقیق: 1392
در ادامه تحقق بعد از اینکه رابطه میان ابعاد گردشگری روستایی و توسعه روستایی بدست آمد، به بررسی اثرات مستقیم و غیر مستقیم گردشگری بر توسعه روستایی با استفاده از آزمون رگرسیون چند متغیره (تحلیل مسیر) پرداخته شده است. برای انجام تحلیل مسیر ابتدا بین متغیر وابسته (توسعه روستایی) و متغیرهای مستقل (ابعاد اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی، زیست محیطی و کالبدی) رگرسیون گرفته شد و در بقیه مراحل هر یک از ابعاد که بیشترین ضریب بتا (BETA) را داشته‌اند به عنوان متغیر وابسته و سایر عوامل متغیر مستقل فرض شده است؛ و در شکل (2) میزان و نوع تأثیر (مستقیم و غیر مستقیم) هر یک از متغیرهای مستقل و وابسته نشان داده شده است.
شکل 2: مدل تحلیل مسیر عوامل و ابعاد گردشگری و تأثیر آن بر توسعه پایدار روستایی (یافتههای تحقیق: 1392)
همان‌گونه که جدول (13) نشان میدهد اثرات مستقیم و غیر مستقیم ابعاد اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی، زیست محیطی و کالبدی در توسعه پایدار روستایی با استفاده از آزمون تحلیل مسیر بدست آمده که بیشترین اثر کلی مربوط به ابعاد اقتصادی با میزان (57/0) داشته است. به طوری که یافتههای تحقیق نشان میدهد در ابعاد اقتصادی سبب افزایش اشتغال در بخش کشاورزی و غیر کشاورزی، سرمایهگذاری خصوصی در گردشگری، درآمدزایی، فرصتهای پسانداز خانوارها، سرمایهگذاری فردی در روستا، افزایش قیمت زمین در بافت مسکونی و حاشیه روستا و جذب نیروهای غیر ماهر و ماهر و غیره در منطقه مورد مطالعه افزایش چشمگیری نسبت به سالهای قبل داشته است و به همین جهت این بعد مهم‌ترین عامل در بین ابعاد گردشگری در توسعه پایداری روستایی شناخته شده است و بعد زیست محیطی (165/0) دارای کمترین اثر کلی در توسعه پایدار روستایی در منطقه مورد مطالعه داشته است. برای بدست آوردن اثرات غیر مستقیم متغیرهای مستقل، ضرایب مسیر در هم ضرب شدند و برای اثرات کلی ضرایب کلیه مسیر منتهی به متغیر وابسته در جمع هم شدند.
جدول (13): سنجش میزان اثرات مستقیم و غیر مستقیم و کلی ابعاد بر توسعه روستایی
|
اولویت |
کل |
اثرات غیر مستقیم |
اثرات مستقیم |
ابعاد |
|
1 |
81/0 |
202/0 |
608/0 |
اقتصادی |
|
2 |
342/0 |
025/0 |
317/0 |
اجتماعی- فرهنگی |
|
3 |
321/0 |
045/0 |
276/0 |
کالبدی |
|
4 |
240/0 |
- |
240/0 |
زیست محیطی |
منبع: یافتههای تحقیق: 1392
به منظور استفاده از تکنیک وایکور برای سنجش تفاوت مناطق روستاهای نمونه از نظر میزان برخورداری از ابعاد چهارگانه اثرات گردشگری روستایی، ابتدا از داده‌های پرسشنامه‌ای میانگین گرفته شده و در ماتریس اولیه ارایه شده است. جدول (14) نشانگر شاخصهای بکار رفته و تعداد آن‌ها در دهستان مورد مطالعه است.
جدول (14): ماتریس مستخرج از شاخصهای بکار رفته در پرسشنامه
|
آلودگی محیط |
تخریب محیط |
کاربری |
معابر |
بازسازخت کالبدی |
مهاجرت |
امنیت |
مشارکت |
سرمایه گذاری |
درامد زایی |
اشتغال زایی |
مناطق روستایی |
|
9/2 |
4/2 |
25/3 |
16/4 |
56/2 |
88/2 |
33/2 |
64/3 |
15/3 |
6/3 |
9/3 |
باغله علیا |
|
63/2 |
61/2 |
8/3 |
88/3 |
81/2 |
77/2 |
27/2 |
74/3 |
4 |
56/3 |
92/3 |
کوچکه شیرواند |
|
47/2 |
67/2 |
25/4 |
83/3 |
67/2 |
77/2 |
2/19 |
63/3 |
37/3 |
5/3 |
87/3 |
باغله سفلی |
|
52/2 |
68/2 |
75/3 |
06/4 |
76/2 |
3 |
5/2 |
62/3 |
6/3 |
73/3 |
08/4 |
چم سنگر |
|
3 |
91/2 |
67/3 |
07/4 |
8/2 |
47/2 |
17/2 |
97/2 |
5/3 |
67/3 |
4 |
چمد یلاوند سفلی |
|
72/2 |
22/2 |
97/3 |
22/4 |
98/2 |
49/2 |
42/2 |
4 |
66/3 |
37/3 |
77/3 |
چمند یلاوند علیا |
|
86/2 |
54/2 |
4 |
93/3 |
87/2 |
23/3 |
06/3 |
73/3 |
62/3 |
78/3 |
93/3 |
گمبله |
|
83/2 |
64/2 |
78/3 |
85/3 |
98/2 |
96/3 |
38/3 |
5/3 |
35/3 |
43/3 |
08/4 |
آقا بابا شیراوند |
|
77/2 |
78/2 |
47/3 |
65/3 |
88/2 |
9/3 |
65/3 |
53/3 |
94/3 |
66/3 |
02/4 |
گرمه خانی |
|
79/2 |
81/2 |
64/3 |
02/4 |
92/2 |
84/3 |
03/3 |
07/4 |
88/3 |
55/4 |
12/4 |
درب گنبد |
منبع: یافتههای تحقیق: 1392
برای اولویتبندی روستاهایی پیشنهادی در منطقه مورد مطالعه و برای تعیین وزن هر یک از معیارها در ابتدا پرسشنامه‌ای تدوین شد و از 16 نفر از متخصصان گردشگری درباره اهمیت شاخصهای (درآمدی، اشتغالزایی، سرمایهگذاری، مشارکت، مهاجرت، تخریب محیط، آلودگی محیط، بازسازی و کیفیت معابر) نظرخواهی شده است و در نهایت وزن شاخصها از طریق تابع توان رتبه ای استخراج شده است (جدول 15).
تابع توان رتبهای
جدول (15): ضریب وزن شاخصها
|
آلودگی محیط |
تخریب محیط |
کاربری |
کیفیت معابر |
بازسازی کالبدی |
مهاجرت |
امنیت |
مشارکت |
سرمایه گذاری |
درآمد زایی |
اشتغال زایی |
|
|
09/0 |
07/0 |
08/0 |
10/0 |
09/0 |
05/0 |
06/0 |
10/0 |
08/0 |
15/0 |
13/0 |
وزن |
منبع: یافتههای تحقیق: 1392
همان طوری که جدول (16) نشان میدهد، تحلیل فضایی توزیع روستاها در دهستان مورد مطالعه در شاخصهای (اشتغالزایی، درآمدی، سرمایهگذاری، مشارکت، امنیت، مهاجرت، بازسازی کالبدی، کیفیت معابر، کاربری، تخریب محیط، آلودگی محیط) نشاندهنده تفاوت معنادار زیادی است. به طوری که روستایی درب گنبد با میزان (00/0) به دلیل مرکزیت دهستان و جاذبههای بسیار مهم از جمله امامزاده محمد، پارک جنگلی دربگنبد، رودخانه سیمره، آثار متنوع تاریخی و کوههای مرتفع و داشتن امکان رفاهی و خدماتی و زیرساختهای بهداشتی و پارک ماشین و غیره ... دارای بالاترین رتبه و روستایی باغله سفلی با میزان (92/0) به دلیل نبود زیرساختها ارتباطی و جادهای و فاصله زیاد نسبت کانون دهستان و به دلیل انزوای جغرافیایی دارای پایین‌ترین رتبه به لحاظ برخورداری از میزان اثرات گردشگری در بین روستاهای منطقه مورد مطالعه را شامل است.
جدول (16): رتبه‌های نهایی
|
گمبله |
گرمه خانی |
باغله سفلی |
باغله علیا |
دیلاوند علیا |
دیلاوند سفلی |
سر‌سنگر |
آقا بابا شیراوند |
کوچکه ... |
دربند گنبد |
مناطق |
|
50/0 |
58/0 |
92/0 |
84/0 |
89/0 |
66/0 |
59/0 |
73/0 |
076/0 |
00/0 |
رتبه |
منبع: یافته های تحقیق: 1392
نتیجه گیری
رشد و گسترش گردشگری از جمله پدیده های مهم اواخر قرن بیستم است که با سرعت در قرن بیست و یکم ادامه دارد نواحی روستایی و کوهستانی مهم‌ترین عرصههایی هستند که در زمینه گردشگری و فعالیتهای وابسته به آن به شدت مورد بهرهبرداری قرار گرفته و با تحولات مستمر در زمینه کاربری اراضی و پیامدهای حاصل از آن مواجه شده است. منطقه مورد مطالعه این پژوهش در محدوده شهرستان کوهدشت (استان لرستان) به واسطه قرارگیری در دامنه‌های شمال غربی با دارا بودن قابلیتهای فراوان و چشماندازهای جغرافیای متنوع از جمله: وجود جنگلهای فراوان، طبیعت بکر و دست نخورده، چشمهها و رودهای پرآب و اماکن تاریخی و مذهبی از چشم اندازهای گردشگری آن به شماره میآیند در چند سال اخیر توانسته پذیرای زیادی از گردشگران از سراسر نقاط کشور باشد بنابراین جهت بررسی اثرات گردشگری روستایی در منطقه مورد مطالعه و بررسی سؤال تحقیق از آزمونهای (t نمونهای، رگرسیون چند متغیره و تحلیل مسیر) بهره گرفته شده است. به طوری که نتایج حاصل از آزمون t نمونهای از دیدگاه پاسخگویان مبین بالا بودن تأثیر اثرات گردشگری در توسعه روستایی است. بنابراین با احتساب دامنه طیفی شاخصهای اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و محیطی که بین 1 تا 5 بر اساس طیف لیکرت در نوسان است، این میزان برای تمامی ابعاد بالاتر از شرایط مطلوب (3) ارزیابی شده است ولی در شاخصهای زیست محیطی و اجتماعی تا حدودی کمتر از (3) ارزیابی شده است؛ و تفاوت معناداری آن نیز برای همه ابعاد کاملاً معنادار است. به طوری که یافتههای تحلیل نشان دهنده نقش تعیینکننده اثرات گردشگری در شاخصهای اشتغالی است که سبب افزایش (اشتغال در فعالیتهای غیر کشاورزی و کشاورزی، اشتغال از طریق زیرساختهای خدماتی، توسعه فعالیتهای کارآفرینی، ایجاد اشتغال در زمینه خدمات) شده است و در شاخص درآمدزایی منجر به بهبود (تنوع‌بخشی به منابع درآمدی خانوار و افزایش میزان آن، قیمت زمین در بافت مسکونی و حاشیه روستا، قیمت کالاهای ضروری و مصرفی در زمان حضور گردشگران)، و در شاخص سرمایهگذاری سبب بهبود (سرمایهگذاری در روستا، فرصتهای پسانداز خانوارها، سرمایهگذاری در مشاغل سنتی. سرمایهگذاریهای غیر دولتی در جاذبهها) به عنوان اثرات مثبت ناشی از توسعه گردشگری در منطقه روستاهای مورد مطالعه شده است.
همچنین آزمون مدل برازش رگرسیونی نشان دهنده این است که 87/0 متغیرها میتواند اثرات گردشگری را در روستاهای منطقه مورد مطالعه تبیین کنند. بنابراین بین ابعادهای چهارگانه مورد بررسی ابعاد اجتماعی - فرهنگی (608/0) دارای بیشترین میزان تأثیر و ابعاد زیست محیطی (240/0) کمترین میزان تأثیر را در میزان رضایت ساکنان از اثرات گردشگری در روستاهای دارای این پدیده را نشان می‌دهند؛ و در نهایت برای بررسی اثرات مستقیم و غیر مستقیم اثرات گردشگری روستاهای نمونه از آزمون رگرسیون چند متغیره (تحلیل مسیر) استفاده شده است که بیشترین اثر کلی مربوط به ابعاد اقتصادی با میزان (81/0) داشته است. به طوری که یافتههای تحقیق نشان میدهد در ابعاد اقتصادی سبب افزایش اشتغال در بخش کشاورزی و غیر کشاورزی، سرمایهگذاری خصوصی در گردشگری، درآمدزایی، فرصتهای پسانداز خانوارها، سرمایهگذاری فردی در روستا، افزایش قیمت زمین در بافت مسکونی و حاشیه روستا و جذب نیروهای غیر ماهر و ماهر و غیره در منطقه مورد مطالعه افزایش چشمگیری نسبت به سالهای قبل داشته است و به همین جهت این بعد مهم‌ترین عامل در بین ابعاد گردشگری در توسعه پایداری روستایی شناخته شده است و بعد زیست محیطی (240/0) دارای کمترین اثر کلی در توسعه پایدار روستایی در منطقه مورد مطالعه داشته است؛ و مدل ویکور نشان که روستایی درب گنبد با میزان (00/0) به دلیل مرکزیت دهستان و جاذبههای بسیار مهم از جمله امامزاده محمد، پارک جنگلی دربگنبد، رودخانه سیمره، آثار متنوع تاریخی و کوههای مرتفع و داشتن امکان رفاهی و خدماتی و زیرساختهای بهداشتی و پارک ماشین و غیره ... دارای بالاترین رتبه و روستایی باغله سفلی با میزان (92/0) به دلیل نبود زیرساختها ارتباطی و جادهای و فاصله زیاد نسبت کانون دهستان و به دلیل انزوای جغرافیایی دارای پایین‌ترین رتبه به لحاظ برخورداری از میزان اثرات گردشگری در بین روستاهای منطقه مورد مطالعه را شامل است.
)
